Elman Eldaroğlu, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Şairlik peşə deyil, İlahi təyinatdır. Bu təyinatla dünyaya gələn adam sözlə güləşməyə məhkumdur. Daha doğrusu, “söz boyası” ilə “rəsm çəkməyə”, yeni poeziya nümunəsi yaratmağa. Jurnalist isə sıradan bir peşədir. Hər peşənin olduğu kimi jurnalistikanın da öz incəlikləri var. Bu gün sizə jurnalist işləyib, şairlik təyinatını icra edən Əli Nəcəfxanlıdan söhbət açmaq istəyirəm...

Deyir ki, - “Mənim ilk qələm təcrübəm şeirlə olub. Hələ ibtidai sinifdə oxuyarkən məndə şeir yazmağa böyük həvəs var idi. Şeirlərimə baxsın deyə məni Neft Akademiyasını bitirən və Elmi Tədqiqat İnstitunda işləyən mühəndis dayımın yanına aparırdılar. Bakı haqqında, neft haqqında şeir formasında analoji yazılar yazırdım və bu da məni ruhlandırırdı. Orta məktəbi bitirərkən şairlik məktəbi olmadığı üçün mən də ona yaxın bir sahəni, jurnalistikanı seçməyə qərar verdim və hazırda hər iki sahədə qələmimi sınayıram”…

Əli Nəcəfxanlı 1957-ci il iyunun 2-də Sumqayıtda dünyaya gəlib. Şəhərdəki 17 nömrəli orta məktəbi bitirib. Ali təhsil aldıqdan sonra bir sıra yerlərdə çalışıb. Uzun müddət AzTV-də fəaliyyət göstərib. Hazırda "Xalq qəzeti"ndə işləyir. Regionların sosial-iqtisadi inkişafı, yaradıcı insanları ilə bağlı silsilə məqalə və oçerkləri müntəzəm şəkildə dövlət mətbuatında çap olunur. Bədii yaradıcılıq nümunələri vaxtaşırı olaraq "Azərbaycan", "Ulduz" jurnallarında, "Ədəbiyyat qəzeti", "525-ci qəzet" Türkiyə dərgiləri və digər mətbuat orqanlarında dərc edilir. Bir neçə şeirlər kitabı işıq üzü görüb. Respublikanın əməkdar jurnalistidir...

“Əməkhaqqı olaraq ilk dəfə məktəbli ikən “Sumqayıt” qəzetindən qonorar almışam. 1974-cü ildə isə mənə o vaxtkı Sintetik kauçuk zavodunda radio qovşağının diktoru kimi ilk maaş verilib. İkiillik zəruri stajım olmadığına görə həmin il universitetdə müsabiqədən keçə bilmədim deyə, orada işə düzəlib hərbi xidmətə qədər həmin vəzifədə çalışdım. Əsgərlikdən sonra jurfakın qiyabi şöbəsinə qəbul olundum. İlyarım fəhlə işlədim, 1979-cu ildən “Kimyaçı” qəzetində müxbir kimi çalışmağa başladım. Diplomlu jurnalist olunca isə, dövlət televiziyasına işə qəbul edildim və 20 ilə qədər orada çalışdım. Amma bütün “ilk”lərim Sumqayıtla bağlıdır. Bəlkə də ilk qonorarımı, ilk maaşımı Sumqayıtdan aldığım üçündür ki, hər zaman çörəyim olub, möhtaclıq hiss etməmişəm. Bu daSumqayıtla bağlı bin-bərəkətin, halallığın nəticəsidir. Sumqayıt, bax, belə mənə şəhərdir.”- söyləyir.

Bəli, o, hazırda "Xalq qəzeti"nin əməkdaşıdır. Bütün ömrü boyu kimdənsə, nədənsə yazıb. Yazdıqca özü də, qələmi də püxtələşib. Necə deyərlər, əvvəlcə imzasını tanıtdırıb, indi də imzası onu tanıtdırır. Bir insan kimi də dəyərlidir. Zəhmətkeş ailədə dünyaya gəlib. Halal süfrənin ətrafında böyüyüb boya-başa çatıb. Dostluqda sədaqətli, mədəni, mehriban, gülərüz adamdır...

Deyir ki:- “Peşəyə məhəbbət varsa, yorulmaq yoxdur. İndiyədək “Uğur olsun, Qarabağ”, “Ürəyimi döyən həvəs”, “Payız prospekti”, “Ürəyimdir yazanım”, “Söz yerə düşməsin” adlı bədii-publisistik və şeirlər kitablarım çap olunub. Eyni zamanda ingilis yazıçısı Corc Oruelin “Kataloniyaya məhəbbətlə”, “Birma günləri”, “Keşiş qızı”, Nil  Geymanın “Koralina” və “Qapı arxası” əsərlərini dilimizə çevirərək çap etdirmişəm. Şəhərimizdəki münbit yaradıcılıq şəraiti bizi gözəl əsərlər yazmağa ruhlandırır. 2017-ci ildə şəhər rəhbərliyinin təşkilatçılığı ilə 60 illik yubileyim qeyd olunub, buna görə bir daha razılığımı biıdirirəm. Mənim hazırda üzərində işlədiyim kitablarım da var...”

 Özünü sevdirməyi bacarır. Xeyir-şərdən, dəvət olunduğu tədbirlərdən heç vaxt geri qalmır. O ki qaldı şairliyinə dostlardan biri yerində deyib: “Əli yaxşı şairdir, amma jurnalistika onu qələm sahibi kimi talayır”. Əslində insanın şairlik təyinatını hansı səviyyədə icra etdiyini dəyərləndirməkdən ötrü bir şeirini nəzərdən keçirmək kifayət edir. Daha doğrusu, şairi şeirindən də tanımaq olur...

 Zaman keçir, illər ötür. Budur, bu gün, iyunun 2-də Əli Nəcəfxanlının 68 yaşı tamam olur. Yox, yox, o hələ qocalmayıb, qocalığın cavanlığını yaşayır. Əli bəyi ürəkdən təbrik edirik!..

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.06.2025)

Şəfəq Cəlilli, Filologiya üzrə Fəsəfə doktoru, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Siyasi fəaliyyətə Odessada, Novorassisk İmperator Universitetində təhsil aldığı illərdə Tələbə hərəkatında başlayan, Tiflisin elmi-mədəni Bakının və Təbrizin ictimai-siyasi mühitində yetişən, Qori Müəllimlər Seminariyasının inqilab abu-havasını ruhuna köçürən, Təbriz hərəkatındakı yerinə və roluna görə Metex qalasına salınan, sonra isə Həştərxana sürgün edilən, Bakıya döndükdən, bəraətindən sonra yenidən siyasi fəaliyyətinin Həştərxan və Moskva dövrünü yaşayan Nəriman Nərimanov Azərbacycan Xalq Cümhuriyyəti Qızıl Ordunun qırmızı terroruna qurban getdikdən, Bakı al qana boyanandıqdan sonra Vətənə qədəm qoydu.

Bu onun müəllim, yazıçı, publisist, həkim, ictimai-siyasi xadim kimi dönüşü idi. Tarixçilər onu Nərimanovun aldanışı, prosesləri diqqətlə incələyib tədqiq etməyənlər, ayrı-ayrı ölkələrin Siyasi Sənədlər arxivində mühafizə olunan rəsmi sənədlərdən, tarixi məktublardan xəbəri olmayanlar Nərimanovun xəyanəti, Şura Hökumətinin “Sapı özümüzdən olan Balta” ilə başımızı kəsməyi kimi qiymətləndirirlər.

Həqiqət isə fərqli, tamamilə fərqlidir. Nərimanov sosial demokrat idi. Xalqını azad, dövlətini müstəqil, millətini firavan görmək istəyirdi. Leninin “Bütün ölkələrin proletarları birləşin” şüarı onu qane edirdi! Güney Azərbaycanda “Mücahid” Partiyasının – daha doğrusu nizamnaməsi partiya sənədindən daha mükəmməl olan Təşkilatın qurucuları sırasında yer alan Nərimanov “Hümmət”in qurucularından idi. Dövrünün bütün sosial demokratları kimi “Ümmətin” nicatını “Hümmət”də, şimalda, Mərkəzdə – RSFSR-də görür, “Şimal Günəşinə” ümid edirdi. Al bayraqları, oraq-çəkicli quruluş özü ilə dəyişən formasiyanı gətirsə də, əldə saxlamaq, tutmaq olmadı…

Azərbaycanda daşnak siyasəti tam gücü ilə həyata keçirilirdi…

Tarixi faktlar Azərbaycan Respublikası Prezindentinin İşlər İdarəsinin Siyasi sənədlər arxivində qorunan rəsmi sənədlər, Leninin, Çiçerinin 1919-cu ildə Nərimanova, Nərimanovun 1921-ci ildə V.İ.Leninə, Trotskiyə, Çiçerinə ünvanladığı məktublar bir daha sübut edir ki, Marksizm-Leninizm şüarı ilə başlayan, daha doğrusu təməli qoyulan Şura Hökumətinin Marksizm-Leninizm-Stalinizm düsturuna keçidi Orconikidze, Kirov, Myasnikov (Myasnikyan), Maxaradze, Mikoyan-Beriya xəyanətinin Mərkəzdə kök salması, sosializmin prinsiplərinin bəri başdan pozulması, Nərimanovun dili ilə desək Bolşevizmin vəd olunan idarəçilik sistemi, ərazi bütövlüyü məsələlərinin, etimad və etibar mexanizminin çürüməsi, hər şeyin alt-üst olması, yerlərdə hökumətə inamsızlığın yaranması, “banditizm və terrorizm”in meydana çıxması ilə nəticələndi.

Avropanın sərhədlərində yerləşən Latviya, Litva, Estoniya, Moldova kimi dövlətlərin sırasında Şimali Qafqaz respublikalarının, Azərbaycanın da yer alması əslində Qafqazlarda, xüsusi ilə Gürcüstan sərhədlərində, Azərbaycanda tarixi torpaqlarında yaşayan azərbaycanlıların sıxışdırılması, doğma vətənində qurulan Ermənistan SSR-nin torpaq iddiaları, Mərkəzin ermənilərin və gürcülərin istəyi ilə Zəngəzur, Zaqatala məsələsini gündəmə gətirməsi, Qarabağ Muxtar Vilayətinin, Naxçıvan Muxtar Respbublikasının, Dağıstan Muxtar Vilayətinin qurulması Şura hökumətinin təməlinin qoyulması, inqilabın baş tutması üçün Şərq xalqlarını səfərbər edən Nəriman Nərimanovda nigarançılıq və narahatlıq yaradır ki, bu da etiraz məktubları, notaları ilə nəticələnir. Yerli əhalinin etirazını, “Azərbaycan xalqının mənafeyinə zidd siyasəti cəsarətlə özündə ehtiva edən, Mərkəz qarşısında mühüm məsələləri qaldıran “Şərq məsələsi”, “Azərbaycanda vəziyyət” bölmələrindən ibarət “Ucqarlarda inqilabımızın tarixinə dair” irihəcmli məktub-ərizəni Mərkəzi Komitəyə, İ.Stalinə, L.Trotskiyə, K.Radekə göndərən Nərimanov inamla çıxdığı yolda üzləşdiyi inamsızlıqla qələmə aldığı kəlmələrdə Azərbaycan xalqının Mərkəzdəki düşmənlərinin gözünün içinə baxa-baxa kədərlə bildirirdi: “Bu sənədin işıq üzü görməyə imkanı yoxdur, lakin vaxt olacaq ki, tarix bizim qəzanın müqəssirlərini axtaracaqdır…”

“Hal-hazırda Azərbaycanda Azərbaycanı təmsil edən partiya yoxdur… partiya günbəgün deyil, saatbasaat parçalanır… Azərbaycanda daşnak siyasəti tam gücü ilə həyata keçirilir… Serqo Orconikidze və Stalinin simasında AKP MK biz türklərə etibar etmir və Azərbaycanın taleyini erməni daşnaklarına tapşırır”.

Sovetləşmənin ilk günlərindən Azərbaycanın hakim elitasında milli məsələnin həlli yolları ətrafında ixtilalar başladı

Cümhuriyyət zamanında Qarabağın qubernatoru, hərbi valisi Xosrov bəy Sultanovun müşaviri Qarabağda, Zəngəzurda xüsusi nüfuz sahibi olan, Nərimanovun əmri ilə Şuşa qəzasının İcraiyyə Komitəsinə sədr təyin edilən Şamil bəy Həbib bəy oğlu Mahmudbəyovun 15 fevral 1921-ci ildə komissar Nəriman Nərimanova ünvanladığı məktubda yerli əhalinin daşnaklar tərəfindən terrora məruz qaldığı Xosrov bəy Sultanovun və Sultan bəy Sultanovun Zəngəzur, Qarabağ insanını antiterror əməliyyatları ilə zorla qoruduğu, ümumiyyətlə bu ərazilərdə Şura hökumətinin təhlükə mənbəyinə çevrildiyini qeyd edir.

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin Siyasi Sənədlər Arxivində, 609-cu Fondda mühafizə olunan rəsmi dövlət sənədi hələ Sovet hökumətinin Naxçıvanda da möhkəmlənə bilmədiyini, daşnaklar tərəfindən incidildiyi, güllə-boran edilən xalqın etirazı ilə üzləşdiyini sübut edir ki, Nərimanov bu barədə V.İ.Leninə ünvanladığı məktublarda digər məsələlərdən də söz açır. 1920-ci il mayın 20-də təntənə ilə qədəm qoyduğu Bakıda, Azərbaycanda ilk eşitdiyi acı həqiqətin “Azərbaycanı başdan-başa qarət edirlər, sağ və sola güllələyirlər” düşüncəsinin hələ də qaldığını, davam etdiyini vurğulayır, bunun yaxşı nəticə verməyəcəyini söyləyirdi ki, bu barədə tarix elmləri doktoru İlqar Niftəliyev “Xalq qəzeti”nin 19 mart 2024-cü il tarixli sayında dərc olunan “Nəriman Nərimanov və Azərbaycanın milli maraqları” məqaləsində qeyd edir: “Sovetləşmənin ilk günlərindən Azərbaycanın hakim elitasında milli məsələnin həlli yolları ətrafında ixtilalar başladı. Əslində, bu ixtilafların kökü əvvəlki illərdə qoyulmuşdu. 1918-ci ilin mart-aprel aylarında Bakı quberniyası ərazisində Sovet hakimiyyətinin qurulmasının acı təcrübəsi, yəni on minlərlə azərbaycanlının soyqırımı, yerli əhali arasında bolşeviklərə qarşı inamsızlıq və mənfi münasibət hisslərinin yaranmasına səbəb olmuşdur. Buna görə 1920-ci ildə Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin qurucuları arasında 1918-ci ildə Bakı Xalq Komissarları Soveti hökuməti ilə bağlı olan və qanlı Mart hadisələrində fəal iştirak etmiş bir sıra bolşeviklərin olması təbii olaraq azərbaycanlılar arasında birmənalı qarşılanmamışdı. Müsəlman əhalisi “bolşevik” sözündən dəhşətə gəlirdi. Buna görə də, sovet hakimiyyətinin ilk günlərindən Nəriman Nərimanov milli məsələni həll edərkən 1918-ci ilin səhvlərinin təkrarlanmasına imkan verməyəcək bir siyasət yürütməyə çalışmışdı. Bu məsələni Nərimanov Moskvaya, RK (b)P Mərkəzi Komitəsinə, Vladimir İliç Leninin, İosif Stalinin ünvanına göndərdiyi məktublarda Kreml rəhbərliyi qarşısında dəfələrlə qaldırmışdı. Lakin Aprel işğalından sonra sovet hakimiyyətinin Azərbaycanda ilk addımları bir daha 1918-ci ildəki kimi milli məsələnin həllində səhvlərin təkrarlanacağına əsas verirdi. Təsadüfi deyil ki, 1920-ci ilin mayında N.Nərimanov Bakıya qayıtdıqdan sonra müsəlmanlar onu bu sözlərlə qarşıladılar: “Bəlkə də sizdən əvvəl baş verən bu özbaşınalığa son qoyulacaq … Azərbaycanı hərtərəfli qarət edirlər, sağa-sola güllələyirlər”. Buna görə Nərimanov Azərbaycan İnqilab Komitəsinin təsdiqi olmadan kimi isə güllələməyi qadağan edən bir neçə fərman imzaladı”.

“Nərimanovçuluğa”, daha doğrusu, azərbaycançılığa qarşı savaşda Orconikidze və Kirov daha qüvvətli idi

Bütün bu qeyd olunanlar acı həqiqətlər, Azərbaycan xalqının üzləşdiyi dəhşətlər idi. Siyasi fəaliyyətinin, İnqilab Komitəsinin sədri kimi ilk günlərdən Nərimanovun imzaladığı rəsmi sənədlər, fərman, əmr və göstərişlər isə onun ədalətli mövqeyi, vətənpərvər duyğuları ilə bağlı idi. Onun hakimiyyətə gəldiyi, fəaliyyətə başladığı ilk illər həm də siyasi, mənəvi baxımdan bölünmüş, ikiyə parçalanmış bir iqtidar, idarəçilik sistemi var idi: “Bir qrup kommunistin fikrincə Rusiya ilə bir dövlətdə yaşamaq şəraitində respublikanın hüquqları nisbətən geniş olmalı, dəyişikliklər həyata keçirilərkən yerli şərait, milli adət-ənənələr, din və dil amilləri tam şəkildə nəzərə alınmalı, respublikanın azərbaycanlı kommunistləri tərəfindən idarə edilməsi təmin olunmalı idi. Bu qrupun ən görkəmli nümayəndəsi Azərbaycan İnqilab Komitəsinin və Xalq Komissarları Şurasının sədri Nəriman Nərimanov idi. Beləliklə, Nəriman Nərimanov Azərbaycan Kommunist Partiyası daxilində milli sapınçılıq hərəkatının əsasını qoymuşdur. “Nərimanovçuluq” kimi tarixə daxil olmuş bu ideologiya heç də təsadüfən yaranmamışdı”.

Onun millət, məmləkət, Vətən sevgisini, Ulu Öndər Heydər Əliyevin siyasi hakimiyyətinin ilk illərində kompleks şəkildə inkişaf etdirdiyi azərbaycançılıq Məfkurəsini özündə ehtiva edirdi. Nərimanovdan 100 il öncə Kazan və Peterburq Universitetinin Şərqşünaslıq bölümlərini qurucusu kimi tarix yaradan, əsərləri Çar Rusiyasında senzuradan kənar dərc edilən Mirzə Kazım bəy Çar Nikolayın hüzurunda tarixi bir kəlam işlətmişdi: “Şərqi xilas və tərəqqi etdirəcək insanlar Şərqin içərisindən çıxmalıdır”.

Mirzə Kazım bəy Dərbənd Şeyxülislamı Məhəmməd Qasım Kazım bəyin oğlu idi. O zamanlar, Şərq deyiləndə həm də Azərbaycan nəzərdə tutulurdu.

Nəriman Nərimanov 1920-ci ildə Azərbaycan İnqilab Komitəsinin, sonra isə Azərbaycan SSR Xalq Komissarları Sovetinin sədri təyin olunmamışdan öncə, 1919-cu ildə Həştərxan Zaqafqaziya müsəlmanlarının işləri üzrə komissarlığın sədri, RSFSR Xalq Xarici İşlər Komissarlığının Yaxın Şərq şöbəsinin müdiri təyin olunmuş, Xalq Milli İşlər komissarının müavini işləmiş, RK(b)PMK-nın qərarı ilə Şimali Qafqazda Sovet hakimiyyətini bərpa etmək üçün aprelin 8-də yaradılan Büronun üzvü seçilmiş, Leninin göstərişi ilə Güney Qafqaz müsəlmanlarının işləri üzrə komissar təyin edilmiş, Vladimir İliç Leninlə əksər görüşlərdə Qafqaz, Şərq, Türk dünyası və Azərbaycanla bağlı məsələləri müzakirə etmişdi. “Qafqazın fəthinə baxış” “Biz Qafqaza hansı şüurla gedirik?” məqalələri ilə Qafqazda bolşevik siyasətinin konturlarını müzakirə etmiş, İran və Türkiyə ilə həmsərhəddə yerləşən Azərbaycana və azərbaycanlılara fərqli münasibət sərgiləməsini tövsiyə etmiş, onların adət-ənənələrinə, milli dəyərlərinə diqqətlə yanaşılmasını İnqilabın, bolşevik hərəkatının vacib amillərindən hesab etmişdir. Onunla eyni kürsünü paylaşan digər Qafqazlı həmfikirləri, daha doğrusu onu gözü götürməyən partiyadaşları Moskvaya, Mərkəzə, Vladimir İliç Leninə açıq-açığına etiraz məktubları yazmaqdan, teleqram vurmaqdan, hətta onu şərləyib ləkələməkdən, nüfuzuna xələl gətirmək üçün siyasətçiyə yaraşmayan addımlardan da çəkinməmişdilər ki, bu barədə pedaqogika üzrə elmlər doktoru Zəhra Muradova “Respublika” qəzetinin 2020-ci il 29 iyul tarixli sayında dərc olunan “Nəriman Nərimanov” adlı məqaləsində qeyd edir: “Nərimanovun gəlişi ərəfəsində Orconikidze və Kirov Leninə teleqram göndərərək, “bütün Qafqaz və daha geniş ərazi üçün səlahiyyət” istəmiş, həm də “Nərimanova belə səlahiyyət verməməyi” məsləhət görmüşdülər. Nərimanovun gəlişindən əvvəl Naxçıvan qəzasından başqa, demək olar, bütün Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulmuşdu…”

“Nərimanovçuluğa” daha doğrusu, azərbaycançılığa qarşı savaşda Orconikidze və Kirov daha qüvvətli idi. Onların mövqeyini dəstəkləyən Mikoyan, Mirzoyan, Sarkis Sarkisyan, hətta “sapı özümüzdən olan baltalar” – Ruhulla Axundov, Əliheydər Qarayev kimi solçu mövqeyi ilə Moskvanı dəstəkləyən, Nərimanovun sağçı, sapıncı, “Nərimanovçu” qrupuna daxil olan Möhsün Qədirli, Mircəfər Bağırov, Sultanməcid Əfəndiyev, Dadaş Bünyatzadə kimi milli-mənəvi dəyərlər, Azərbaycanın ərazi bütövlüyü uğrunda Mərkəzin üzərinə yeriyən, Zəngəzurun, Qarabağın, Naxçıvanın Ermənistana, Zaqatalanın Gürcüstana birləşdirilməsini, Bakını müstəqil şəhər kimi qalmasını, Azərbaycanın Cənubi Qafqaz Federasiyasına daxil olmasının əleyhinə çıxan, bunun üçün açıq-açığına mübarizə aparan yerli kommunistlər daxil idi. Aparılan araşdırmalar da sübut edir ki, Nəriman Nərimanovun Azərbaycandakı siyasi hakimiyyəti dövründə sağçılar və solçular arasında “soyuq müharibə” davam etmiş, solçular “Nərimanovçuluğu” məhv etmək, milli kadrları sıradan çıxarmaq üçün bütün imkanlarını səfərbər etmişlər. İş hətta o həddə çatmışdır ki, Nəriman Nərimanov dəfələrlə istefa ərizəsi yazmağa məcbur olmuşdur.

Nərimanov “nərimanovçuluq” kodeksinə, azərbaycançılıq məfkurəsinə söykənib milli mənlik, milli kimlik uğrunda mücadilə etdi

Proqramın yazılmasında, Qafqazlara gəlişində xüsusi rol oynayan Şura hökuməti, Mərkəz, Moskva, Vladimir İliç Lenin şübhəsiz ki, Nərimanovun haqlı olduğunu bilir, ancaq milli maraqlara söykənən mövqeyini ona bağışlamırdı. Nərimanovun isə istefa ərizələri yazmaqdan başqa yolu yox idi. O, ancaq bu vasitə ilə Vladimir İliç Leninin Mərkəzin diqqətini Azərbaycana, onun problemlərinə yönəldə bilərdi. Digər bir fakt isə bu idi ki, Nərimanovun ölkənin baş kommunisti Vladimir İliç Lenin yanında əsl kommunist partiya qurucusu kimi xüsusi nüfuzu var idi. Bu səbəbdən də onun Moskvaya ünvanladığı tarixi məktubları, istefa ərizələri diqqətdən kənar qalmır. Qaldırdığı məsələlər müzakirəyə çıxarılır, Orconokidzenin, Mikoyan və Mirzoyanın, Kirovun təhdid dolu çıxışlarına baxmayaraq komissar Nərimanovu siyasi səhnədən birdən çıxarmaq, tutduğu vəzifədən kənarlaşdırmaq olmurdu. Bu digər ucqarların, orada fəaliyyət göstərən kommunistlərin Mərkəzə inamını itirərdi. Tarix elmləri doktoru İlqar Niftəliyev Solçuların Nərimanovu ittiham etdikləri məsələlər barədə rəsmi sənədlərə istinad edərək qeyd edir: “Sollar” hesab edirdi ki, Azərbaycan kəndində inqilab tam baş verməmişdi. Bunun üçün bəy mülklərini yandırmaq və beləliklə kəndlilərə inqilabın baş verdiyini hiss etməyə imkan vermək lazımdır. Sonralar böyük və kiçik burjuaziyaya bölünmədən tam müsadirənin həyata keçirilməsini tələb edirdi. Sağlar burjuaziyanın ilkin siyahısı və dəqiq ünvanlarının tərtib olunmasını və bu məlumatlar əsasında müsadirənin keçirilməsini təklif edirdi. İdarəetmə orqanlarının və əsas müəssisələrin işçilərinin milli tərkibi məsələsi də, sollara qarşı ittiham siyahısında idi. Azneftin və Bakı Sovetinin tərkibi əsasən qeyri-millətlərdən ibarət idi. Savad baxımından müsəlman fəhlələr ermənilərdən, gürcülərdən və ruslardan geridə idilər. Bunu nəzərə alaraq Nərimanov müsəlmanların səviyyəsini rus işçiləri səviyyəsinə qaldırmağı təklif edirdi ki, sonradan onlar dövlət quruculuğunda fəal iştirak edə bilsinlər. Qori Müəllimlər Seminariyasını bitirdikdən sonra Borçalı qəzasında Qızılhacılı qəza məktəbini quran, Bakıya, böyük şəhərə də məktəb açmaq məqsədi ilə gələn, Həbib bəy Mahmudbəyov, Sultan Məcid Qənizadə ilə birlikdə Həsən bəy Zərdabinin, Hacı Zeynalabdin Tağıyevin arzularını gerçəyə çevirən, Rus-tatar və Realnı məktəbdəki fəaliyyətinə görə III dərəcəli Stanislav ordeninə layiq görülən, haradaa yaşamasından, çalışmasından asılı olmayaraq Ustad-Müəllim müqəddəsliyi yaşayan “Nadanlıq” əsərində qeyd etdiyi kimi “bəşəriyyətin geridə qalmış hissəsinə qüvvəsi çatdığı qədər kömək etmək” barədə düşünən, hətta RSFSR-nin ən ali kürsüsündə əyləşəndə belə, millət, məmləkət naminə bu andına sadiq qalan, 1924-cü il martın 20-də Moskvada partiyanın siyasi bürosunda “Neftdən gələn gəlirin böyük bir hissəsini Azərbaycanda maarifin və səhiyyənin inkişafına xərcləməsi məsələsini qaldırdı. F.Djerjinskinin etirazına baxmayaraq buna nail olan, öz tövsiyələrini Bakıya Xalq Komissarları Sovetinin sədri Qəzənfər Musabəyova ünvanlayan Nəriman Nərimanov “nərimanovçuluq” kodeksinə, azərbaycançılıq məfkurəsinə söykənib milli mənlik, milli kimlik uğrunda mücadilə etdi. Mücahid ömrü sürdü, Şəhid ucalığı, müqəddəsliyi yaşadı.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.06.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının UŞAQ ƏDƏBİYYATINI TANIDAQ layihəsində bu gün Britaniya və Amerika uşaq şeirindən seçmələr təqdim ediləcək.  Şeirləri ingilis dilindən tərcümə edən Şahin Xəlillidir.

İlk olaraq tanış olacağınız şeir Uinston Çörçillə aiddir. “Yazıq küçük Puqi-Vud” adlanır. Təəccübləndiniz, deyilmi? Böyük Britaniyaya uzun illər rəhbərlik etmiş bu şəxsin şeir yazmasını yəqin çoxlarınız bilmirdi.

Uinston  Çörçill

(1874-1965)

Böyük Britaniya

Yazıq küçük Puqi-Vuq

Nə olubdur, bilən var,

Bu yazıq Puqi-Vuqa?!

Ver yeməyi tavada,

Öp üzündən, qucaqla.

Tez ol, axtar hər yanı,

Tapıb gətir dərmanı.

Çək üstünə palazı,

Qızdırması azalsın.

Getsin azar-bezarı,

Puqi-Vuq da sağalsın.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.06.2025)

Harun Soltanov, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bəzən bir şey səni düşündürmək üçün çox ciddi olmağa ehtiyac duymur. Bəzən sənə həyatın ən sərt həqiqətlərini yumşaq animasiya cizgiləriylə göstərir. Və sən... gülərkən içində nəsə çatlayır.

Rick and Morty məhz bu çatlaqdan içəri girir. Bu yazılar bir seriyadır.

Sadəcə bir animasiyanı yox, onun içində gizlənmiş fəlsəfəni, psixologiyanı, sarkazmı, insanın daxili fırtınalarını, modern dünyanın absurdluğunu, ailənin dağılmasını, sevginin mövcud olub-olmadığını, əxlaqın parçalanmasını — qısası, insanı anlamağa yönəlmiş bir seriya.

Biz artıq sadəcə izləyici deyilik. Biz artıq o portalın içindəyik.

Və bu portaldan keçmək, ekranda deyil, öz içimizdə baş verir. Burada izah olunanlar cizgi film deyil, bəşərin qırılmış tüküdür.

Rik, sən demə, sadəcə alim deyilmiş. O, Tanrıyla vuruşmuş, ailəsindən qaçmış, özünü hər versiyada yenidən tərk etmiş travmatik bir insan imiş. O, şüşədə gizlənən utancaqlığımız, sevilmək istəyib də “mənə toxunma” deyən tərəfimiz imiş. O, istedadın içində boğulan kimsə imiş. Və ən betəri, hər şeyi anlamış, amma heç nə edə bilməyəcək qədər gecikmiş biri imiş.

Morti isə sən demə sadəcə qorxaq yeniyetmə deyilmiş. O, içimizdəki uşaq imiş. Dəyişmək istəməyən, dəyişdikcə çirklənən tərəfimiz. Rikin yanında qalaraq, özünü itirən, amma Rikin də içini saxlayan güzgü imiş.

 Bəli, "Rick and Morty" çox əyləncəlidir. Amma bəzən bu əyləncə səni gecənin bir yarısı köhnə mesajlara baxmağa, sevdiyin insanı niyə itirdiyini düşünməyə, ya da özünü niyə bu qədər tənha hiss etdiyini soruşmağa vadar edir. Çünki bu serial bizimlə zarafat etmir. O, bizə zarafatla həqiqəti deyir.

Bu yazı sadəcə bir serial analizi olmayacaq. Hər bölüm, hər personaj, hər portal içimizdəki bir məsələdir. Bəzən bir insanın sevgidən necə qaçdığını, bəzən ailə bağlarının necə pozulduğunu, bəzənsə sadəcə “mən kiməm?” sualının içində boğulmağı danışacağıq. Bunu oxuyarkən sən Rik ola bilərsən.Yaxud Morti.

Yaxud Samer, Bet, Bördperson... Amma sonunda hamımız bir şeyi anlayacağıq, biz bu hekayədə varıq. Çünki bu animasiya yox, bu xatırlamadığımız xatirələrimizdir.

Rick bir obraz deyil. O, bir diaqnozdur. O, bir insanın ağlının sərhədini keçdikdən sonra qarşılaşdığı boşluğun cizgisidir. Elmdə ən yüksək zirvəyə çatmış, zaman və məkanla oynaya bilən bir adam... amma tək. Dərin, içi bomboş bir təkliyin içində boğulan, süni gülüşlərlə örtülmüş, daimi sarkazmın içində gizlənmiş bir faciə. Çünki Rick çox şey bilir. Bəlkə də həddən artıq çox. Və bu dünyada, ya da milyardlarla paralel kainatlarda bir həqiqət dəyişmir:

Bilən insan daha çox əziyyət çəkir.  Sən də hiss etmisən, deyilmi? Bəzən səhər durursan, hər şey öz yerindədir. İşin, dərsin, ailən, telefonun, planların... Amma içində qəribə bir hiss var. Boşluq. Nə qədər insanla əhatə olunsan da, sanki sən o insanların arasında yoxsan. Danışırsan, amma səni heç kim eşitmir. Gülürsən, amma o gülüş sənin dodaqlarından yox, maskandan gəlir. İçindəki səs sakit dayanır: “Sən artıq bir obrazsan. Və bu serialın rejissoru belə deyilsən.”

 Rik də bir obrazdır, amma çoxumuzdan fərqli olaraq o, bu obrazda qapalı qalmayacaq qədər ağıllıdır. O, maskanı çıxarır. Gülür, amma gülüşünün içində ölüm var. Söyür, amma o söyüş, bütün kainatın mənasızlığına üsyandır. Sevir, amma sevgisinin hər formasında özünü itirir. Və sən bu adamın özünü necə hiss etdiyini başa düşürsənsə, demək sən də az da olsa “Rick”sən. Sadəcə fərq ondadır ki, sənin portal silahın yoxdur. Sən paralel kainata keçib hər şeydən qaça bilməzsən. Sən səhər durub metroya minirsən. Rick isə ulduzlara tüpürüb içki içir. Biraz mənim kimi.. Bizim portal silahımız təslim olmamaqdır.

 Rik bunu bacarmır. O, çoxdan təslim olub. Həyatın içindəki məntiqsizlik, axmaq qaydalar, sistemin saxtalığı, insan münasibətlərindəki səthilik onu içdən çürüdüb. Və o qərara gəlib ki, "Əgər dünya bu qədər mənasızdırsa, mən niyə onu ciddi qəbul etməliyəm?"  Bax, bu cümlənin içində bir inqilab yatır. Bu cür bir düşüncə insanı azad edə bilər, ya da məhv edər.  Rikin faciəsi bundadır, o azad olub... amma hədsiz azadlıq insanı zəncirdən çox daha çox ağrıdır.  İndi sən düşün dostum, sən həqiqətən də azad olsaydın, hər şeydən, sosial rollardan, ailənin gözləntilərindən, öz qorxularından azad olsaydın...Nə edərdin? Hara gedərdin? Kimi sevərdin? Kim olardın?  Bəlkə də cavabın yoxdur. Və bu da səni Rikdən ayıran tək şeydir. Çünki Rik cavab tapıb. Və o cavab: heç nədir.

 O, kainatın ən ağıllı adamıdır. Bir zərrə hissəciklə bütün fizika qanunlarını tərsinə çevirə bilər. Ölümü dondura, həyatın molekulyar şifrəsini yenidən yaza bilər. Amma hər səhər oyananda, əlində bir şüşə içki var. Və hər gecə yatmazdan əvvəl, gözləri dolur... heç kimin görmədiyi bir şəkildə. Rikin özünü məhv etmə səbəbi, sadəcə depressiya deyil. O, öz ağlının yaratdığı cəhənnəmdə yaşayır. Bax, bu cəhənnəm nədir, bilirsən? Hər şeyi bilmək, amma heç nəyə inanmaq istəməmək. Çünki əgər hər şeyin bir izahı varsa, sevgi də, ailə də, inam da sadəcə kimyəvi reaksiyalardırsa, onda niyə yaşayaq? Əgər həyatın sonunda hər şey sıfırlanırsa, niyə bu qədər "doğru" olmağa çalışaq? Əgər bir paralel kainatda sənin ailən səni tanımırsa və başqa birində sənin uşağın belə mövcud deyilsə,onda sən kimə və nəyə görə yaşayırsan? Rik cavab tapmır. O, hər şeyin mənasızlığını dərk etdiyi üçün içir. Öz beynindən, öz düşüncəsindən qurtulmaq üçün. Hər axşam sanki öz “varlıq şüurunu” öldürür. Çünki bu şüur, ona ağrı verir. Və bu ağrı, bəlkə də ən ağır olanıdır.. Heç nəyə inanmamaq.

 Bəziləri deyəcək: “Əgər belədirsə, niyə intihar etmir?” Çünki Rik hələ də bir ehtimalın arxasınca qaçır. O, bəlkə də hər şeyin boş olduğuna inansa da, bir parıltı axtarır. Bəzən bunu Mortidə görür, bəzən Betdə, Bəzən də... keçmiş eşqində. Bax bu çox vacib məqamdır.

Rik bir vaxtlar sevmişdi. Həqiqətən. Və onun həyat yoldaşı öləndə, bütün kainatlar onun üçün dondu. Ən ağıllı adam olmaq, həyatını xilas etmədi. Portal silahı belə onu sevdiyi qadının itkisindən qoruya bilmədi.Ən dəhşətlisi də budur, o qadını o qədər sevirdi ki, onun öldüyü anda öz hisslərinə nifrət etməyə başladı. Və həmin andan sonra Rik bir qərar verdi,mənəvi cəhətdən ölmək. Hər içki qurtumu ilə bir hissəsini daha boğmaq. Hər sarkazmla bir az daha uzaqlaşmaq. Heç kimə bağlanmamaq. Çünki bağlanmaq, zəiflidir. Və Rick zəif olmaq istəmir.

Bu animasiya, cəmiyyətə də bir güzgüdür. Bəlkə sən, mən, biz Rik qədər ağıllı deyilik. Amma çoxumuz eyni yolu seçmişik. Özümüzü gündəlik qaydalarla, sosial şəbəkələrlə, karyera planlarıyla, zarafatlarla boğuruq. Əslində isə içimizdə bir "Rick" oturub, soruşur:“Bunların nə mənası var?” Amma Rikin hekayəsi bizi həm qorxudur, həm təsəlli verir. Çünki onunla özümüzü tanıyırıq. O, hər şeydən qaçır, amma hər dəfə yenidən geri qayıdır. Morti üçün, Bet üçün... bəzən isə sadəcə bir səbəb tapmaq üçün. Bax, bu da onun ən böyük paradoksudur: Hər şeyin mənasız olduğunu bilir, amma hələ də səbəb axtarır.

Və bir də, Morti var.. Səhnəyə ilk baxışda Morti, tipik yeniyetmədir. Utancaq, səsini çox yüksəltməyən, bəzən qorxaqlığı ilə adamı əsəbiləşdirən bir uşaq. Rikin yanında demək olar ki, daim arxa planda qalır. Ətrafında portallar açılır, zaman çökür, kainatlar yox olur. Morti isə sadəcə “Riiiiikk!” deyə qışqırır. Amma... bu səthi görüntünün altında bir dəyişən şüur yatır. Və bu şüur bir gün partlayacaq. Çünki Morti qorxaqlığının içində vicdan daşıyan bir obrazdır. O, bəzən “yox” deməyi bacarır. Rikə qarşı çıxmaq üçün əllərində lazer silahı olan yadplanetlilərə ehtiyac yoxdur. Mortinin “Riiiik, bu doğru deyil!” deməsi bəzən bütün kainatı silkələyir. Bu da vacibdir. Rik dünyanı dəyişə bilər, amma Morti onu sorğulaya bilər. Bu sorğu isə çox vaxt, dünyanı dəyişməkdən daha təhlükəlidir.

  Cəmiyyətlərdə də belədir, dostum. İnqilabları çox vaxt ağıllılar yox, vicdanlı orxaqlar başlayır. Onlar əvvəlcə qorxurlar, çəkinirlər... sonra birdən görürsən ki, sistemə qarşı ilk daşları onlar atır. Morti də bir metaforadır. Zəif görünənlərin içində gizlənmiş güc.

 Bir epizodu var. Morti bir nöqtədə başqa kainatdan gələn öz "alternativ versiyasını", daha güclü, daha amansız, daha “Rikləşmiş” bir Mortini görür. “Evil Morty”. Bu versiya Rikə qarşı çıxır, sistemi dağıdır, planlar qurur, və ən qorxulusu, inanmır. O, artıq sevgi, ailə, həqiqət kimi anlayışlara gülür. Yəni… Rikin klonudur.

 Bu da sualı doğurur. Zəiflikmi daha yaxşıdır, yoxsa ağrının içində gücə çevrilmiş qaranlıqmı? Morti zamanla seçir, qorxaq olmaq, amma insan qalmaq. Yəni bəzən “yox” deməyi, “getmirəm” deməyi seçir. Bu cəsarətdir. Bəlkə də Rikin belə edə bilmədiyi bir cəsarət.  Rik beyni ilə hökm edir. Morti qəlbi ilə. Və hər ikisi bu dünya üçün lazımdır. Çünki biri olmadan digəri ya vəhşiləşir, ya da boğulur.

 Cəmiyyətə mesa isə məncj burdadır: Sən zəif ola bilərsən. Sən qorxa bilərsən. Amma sən “yox” deyə bilirsənsə,dünyanın ən güclü silahına maliksən. Vicdana.

  Rikin bütün kainatları gəzdiyi portal silahı var. Amma heç bir portal onu keçmişindəki o qadına qaytara bilmir. Rik bir qadını sevmişdi. Həqiqətən. Dərindən. Fəlsəfi və fiziki qanunları pozacaq qədər. Onu itirəndən sonra isə heç bir paralel kainat onu tamamlaya bilmədi.

 O qadın kim idi? Biz adını çox eşitmirik. Hətta bəzi epizodlarda onun varlığı belə şübhə altına alınır. Bəzilərinə görə, bu qadın, Rikin həyat yoldaşıdır. Bəzilərinə görə isə, Rikin içində yaratdığı bir xatirə illüziyasıdır. Çünki insan bəzən itirdiyi adamı yaşatmaq üçün, onu artıq özü uydurur. Və Rik kimi bir dahi, bunu ən yaxşı şəkildə bacarar.

 Onu unuda bilmir. Çünki...O qadın Riki hələ insan ikən sevmişdi. Yəni o qadın, Rikin içkiyə başlamadığı, qızına nifrət etmədiyi, əqidəsini itirmədiyi dövrdə, yəni Rikin ruh sahibi olduğu bir dövrdə yanında idi. Bu qadının ölümü (və ya yoxluğu) ilə Rikin içindəki ruh da ölməyə başladı. O vaxtdan bəri Rik sevməyi dayandırdı. O, bəlkə də sevir amma bunu qəbul etmir. Çünki qəbul etsə, yenidən itirmək riski var. Və o, bir dəfə dağıldı. İkinci dəfə dağılsaydı... bəlkə də kainatlar dağılardı. Onun həmin qadına olan eşqi, sadəcə bir romantik hekayə deyil. Bu, onun sonuncu inamıdır. Rik çox şeyə inanmır, Tanrıya, sevgiyə, ailəyə, dostluğa… Amma bəlkə də içində bir parça, o qadının gülüşünə hələ də inanır. Hər dəfə boş otaqda oturub içkisini qaldıranda, sanki onunla “fövqəltəbii” bir kədər paylaşır. Sözsüz bir dialoq. Hər cümləsi içkini bir az da acılaşdıran... O qadın, Rik üçün qayıtmaq istədiyi tək zamandır. Amma nə qədər ağıllı olsa da, zaman maşını belə tikmir. Çünki Rik bilir, zamana qayıtmaq, o qadını qaytarmaz. Çünki bəzən insan birini itirəndə, sadəcə onu yox, özünün bir hissəsini də itirir. 

 Bu, cəmiyyət üçün də bir simvoldur. Bəzən birini sevirik və itiririk. Sonra uzun illər özümüzü dəyişirik, sərtləşirik, “mən indi daha güclüyəm” deyirik. Amma gecənin bir vaxtı, otaqda tək qalanda, onun səsi yenə də beynimizdə əks-səda verir. Çünki bəzi insanlar unudulmur. Onlar bir şəxs olmur, bir zaman olur. Ən gözəl, ən həzin, ən yarımçıq zaman.

 Rik bu eşqin altında əzilib, amma bu eşq onu insan da saxlayıb. Daxilindəki o yanıq, onu içkidən qoruyur, onu dağıtsa da, yenidən qurulmaq üçün səbəb verir. Rik və Morti kainatında ən sarsıdıcı anlardan biri "Evil" Morti ilə tanışlıqdır.

Çünki bu obraz sadəcə bir alternativ Morti deyil, bir ideologiyadır. Qarşısında dayanan sistemin içindən çıxmış bir üsyan. Əzilmiş, idarə edilmiş, istismar olunmuş, təkcə Rik tərəfindən yox, bütün bir sistem tərəfindən formalaşdırılmış bir Morti..

 Mortilər bu kainatda zəifdir. Riklər güclü.

Mortilər qorxur. Riklər idarə edir.

Və bütün "Rick and Morty" kainatı da bu sistemin üzərinə qurulub.

Evil Morti bu nizamı sındırmaq üçün gəlir. O, yalnızca güc istəmir, azadlıq istəyir. Amma azadlığın dəyəri dəhşətli dərəcədə bahadır.

 O, Riklərə nifrət edir. Hətta Mortilərə də. Çünki o, insanlara deyil, şəxsiyyətsizliyə, sürü olmağa nifrət edir. Evil Morti deyir: "Əgər hər kəs eyni taleyi yaşayacaqsa, fərq yaratmağın nə mənası var?”

Bu sual cəmiyyətlərə də tanışdır. Eyni məktəb, eyni iş, eyni həyat... Sonda isə "sən" yoxsan, sadəcə "onlardan biri" var. Sistemin bir nömrəsi. Evil Morti bu nömrədən imtina edəndir. Amma... Onun azadlıq uğrunda savaşı, empatiya hissini öldürüb. O, dünyanı dəyişmək istəyərkən öz içindəki insanı itirib. Əgər Rik ağlın tiranıdırsa, Evil Morti azadlığın zalımıdır. Bu bizi ekzistensial bir dilemmanın ortasına gətirir:  Azadlıq üçün nə qədər pis ola bilərik? Və bəzən sistemdən çıxmaq, bizi daha yaxşı edir, yoxsa daha qəddar?

 Bax, dostum, məncə, burada çox dərin bir məsaj yatır. Bəzən sistemə qarşı çıxanlar, sistemin yaratdığı travmalardan o qədər zədələnir ki, özləri yeni sistemə çevrilirlər. Evil Morti Rikin zülmünə qarşı çıxır, amma sonda Rikdən daha soyuq, daha amansız olur. Çünki nifrət, çox zaman azadlığın yan təsiridir. Əgər sevgiylə tarazlaşdırılmasa. Evil Morti, bu cəmiyyətin radikallaşmış vicdanıdır. Əvvəlcə həssas idi. Əzilmişdi. Sonra içindəki duyğuları silib yerinə soyuq riyaziyyat və üsyan yerləşdirdi. Bu da onu sistemin tənqidçisi yox, sistemin əksi elədi.

O, bizi bir sualla daha baş-başa qoyur: "Ədalət istəyən biri, zalım olmağa başlayanda, biz kimin tərəfindəyik?*

Bəzən cəmiyyətlər də belə dəyişir;

Azadlıq deyib tiranlığa çevirənlər…

Ədalət deyib diktatura quranlar…

Hiss deyib hər kəsi yandıranlar…

Evil Morti bu sualların bədən tapmış halıdır.

Rikin nihilizmi səssiz bir təslimiyyətdirsə, Evil Mortinin nihilizmi aktiv bir intiqamdır. İkisi də ruhunu itirib, biri içkidə, biri müharibədə.

Rik və Mortiyə baxarkən çoxları sadəcə gülür. Portal silahı, axmaq növlər, ağlasığmaz səhnələr… Amma bir az dərinə baxanlar üçün bu serial bir güzgüdür. Bəli, gülürük. Amma bəlkə də... öz halımıza.

Bəs yaxşı, cəmiyyət içindəki Riklər kimlərdir?

Ağıllı, sarkastik, lakin dərin bir yorğunluq daşıyanlar. Hər şeyə ironiya ilə yanaşanlar. Ümidlərini itirmiş, lakin hələ də gözləməyə davam edənlər. Onlar sevə bilmir, çünki sevdikləri hər şey bir gün ya dəyişir, ya da ölür. Ona görə də Riklər sevməyi özlərinə lazımsız zəiflik kimi göstərirlər. Halbuki hər gecə içdikləri şey içki yox, öz vicdanlarıdır.

Bəs Mortilər kimlərdir?

Əvvəlcə sadəlövh, inanmağa meyilli. Dəyərləri var, lakin çox zaman bu dəyərlər güc qarşısında əzilir. Morti cəmiyyətin ortalama gəncidir, istismar olunan, istifadə olunan, amma içində daha yaxşı biri olmaq istəyən. Əgər Rik təslimdirsə, Morti hələ də dirənişdir.

Evil Morty isə…

Bizim içimizdəki radikal təbiətdir. Uşaqlığımızda bizə edilən haqsızlıqlardan doğan böyük qəzəb. Bəzən bu qəzəb bizi haqlı edir, bəzən haqsızlara çevirir.

Rik və Morti kainatı, əslində bizim gündəlik həyatımızın ekstremallaşdırılmış versiyasıdır. Səhər yuxudan duran, amma niyə durduğunu bilməyən Riklər.

Dərsə və ya işə gedən, amma əslində hara getdiyini bilməyən Mortilər.

Azadlıq deyə-deyə ürəyi buz tutan Evil Mortilər.

Yumorla bəzədilmiş bir depresiya içində yaşayırıq.

Rik deyir: “Kainatda heç nəyin mənası yoxdur. Ona görə də narahat olmağa dəyməz.”

Biz isə deyirik: “Əgər heç nəyin mənası yoxdursa, bəs niyə hələ də hiss edirik?”

Rik və Mortiyə gülmək bir növ müdafiə mexanizmidir. Çünki hər həqiqət ağrıdır, və yumor ağrını yüngülləşdirən maskadır. Serial bizi tənqid edir, amma zarafatla. Yəni deyir: “Sən gülürsən, amma bilirsən ki, danışdığım səndən gedir…” Bu, Dostoyevskinin də toxunduğu məsələdir. İnsan hər şeyə alışa bilər. Hətta mənasızlığa da. Rik isə alışanlardan biridir. Morti isə hələ də etiraz edənlərdən.

Bu hissədəki sual budur: "Biz Riklə zarafat edirik, yoxsa Rik bizə gülür?"

Rik Sançez, kainatlararası səyahət edə bilən, tanrını inkar edən, ölümdən qorxmayan bir məfhumdur. Amma eyni zamanda bir stəkan içki ilə ağlayan, sevdiklərini uzaqlaşdıran, tənhalıqdan çürüyən bir adam. O qəhrəmandır, çünki hamını xilas edə bilər. O günahkardır, çünki heç kimi xilas etmək istəmir. O yalnızdır, çünki özünü belə sevməyə cəsarət etmir.

 Rik bütün kainatı anlasa da, özünü anlaya bilmir. Ona görə də elmə sığınır, özünü "ən ağıllı" adlandırır. Çünki bu, onu "ən hissiz" olmağa məcbur edir. Hər şeyi bilmək, hiss etməməyə bilet kimi işləyir onun üçün. Halbuki əsl bilik, hiss etməklə başlayır. Rikin bütün kainatı gəzməsinin səbəbi, bir yerə çatmaq deyil. Heç yerdə qala bilməməkdir. Çünki dayansa, düşünsə, hiss etsə… Öz içindəki boşluqla üz-üzə qalacaq. O boşluq ki, nə Bet, nə Samer, nə də başqa bir varlıq onu doldura bilməz. Rik sevir. Sadəcə bu sevgini tanıya bilmir. Övladını, nəvəsini, hətta bəzən cizgi pişiyini belə... Amma hər dəfə bu sevgini ağlın süzgəcindən keçirir.Çünki zəif görünməkdən qorxur. Çünki zəiflik, insan olmaqdır. Və o, insan olmaq istəmir. Amma bəzən bir anlıq susur. Gözləri dolur. Nə deyəcəyini bilmir. Orada Rik yox, yalnız bir adam dayanır. Adı Rik olsa da, o sənin atan, qardaşın, dostun, bəlkə də özünsən.

Rikin hekayəsi, insanın hekayəsidir. Düşünən, dağıdan, yaradan, qorxan... Hər şeyə güldüyü halda, içində həmişə ağlayan. O bizə deyir:

“Ən ağıllı olmaq heç nəyi dəyişmir. Əgər ürəyində sevgi yoxdursa, sən də yoxsan.” 

Sonda bizə bir sual qalır.  Rick əslində bizdən biridir, yoxsa biz onsuz da Rikin bir versiyasıyıq?

Və ya bəlkə hər kəsin içində bir Rick yatır. Sadəcə kimimiz onu gizlədirik, Kimimiz isə portalı açıb, onu azad buraxırıq. Bütün bu sözlər, epizodlar, güldüyümüz səhnələr və Rikin içkili halı... Əslində bunların heç biri sadəcə bir animasiya deyilmiş. "Rick and Morty"  rəngli, qarmaqarışıq, ironiyaya bürünmüş bəşəriyyətin manifestidir. O, bizə kainat haqqında nəsə öyrətmək istəmir. O, bizi öz içimizdəki kainatla üzləşdirmək istəyir.

 Sən Rikə baxanda əyləndiyini zənn edirsən, dostum. Amma bəlkə də beynindəki bir hüceyrə səssizcə sənin qulağına pıçıldayır ki, "bu adama niyə belə simpatiya hiss edirsən? Niyə onun bədbinliyində özündən bir şey tapırsan?” Çünki Rik, özünü anlamış, amma qəbul etməmiş insandır. Və əslində hamımız bir gün o nöqtəyə gəlirik.

Bütün cavabları tapdığımız, amma niyə axtardığımızı unutduğumuz yerə.

 Rikin içki şüşəsi bir simvoldur. O, sadəcə alkoqol içmir. O, öz xatirələrini boğur. Əvvəlcə sevdiklərini itirib. Sonra özünü. Ən sonda isə ümidi. Bax, əsl faciə də buradadır. Rik hər şeyi edə bilər. Kainatları yarada, zamanla oynaya, tanrıları aşa bilər. Amma bir qadına, yalnız bir qadına, "qal" deyə bilməz. Çünki qorxur. Çünki hər ayrılıq onun üçün bir yenidən yox olmaqdır.

İndi gəl, bu hekayəyə bir də başqa yöndən baxaq. Morti bizim saflığımızdır. Rik o saflığın əzik, qırılmış gələcəyidir. Yəni bu hekayə bir neçə nəfərin yox, bir insanın daxili savaşıdır. Və hər dəfə portal açıldıqda, sən ya keçmişinlə qarşılaşırsan, ya da özünü tərk edirsən. Hər versiya sənə daha da yad gəlir. Çünki... sən dostum, mənim kimi özünə yadlaşmısan. "Rick and Morty" bizə bunu demir. Amma baxaraq hiss etdirir. Bəzən sənin ən böyük düşmənin sənin ən yaxın versiyandır. Sən özünə qarşı çıxırsan, sən özünlə vuruşursan, sən özünü alt-üst edən bir gücə çevrilmisən. Multik versiyalar, variantlar, əvəzedicilər...  Bütün bunlar sənin öz üzünə baxmaqdan qaçdığın yollardır.

Və sonra gəlirik o suallara. Azadlıq nədir? Ailə nədir? Sevgi nədir?

 Mən kiməm? Rik bu sualları cavablamır. Çünki heç bir cavab yetmir.

Çünki bəzən doğru sual vermək, cavab tapmaqdan daha çox insan edir bizi.

 O gülüşlərimizin altında bir sarsıntı gizlidir. Çünki gülürük, amma dodaqlarımızın kənarında həmişə bir “kaş…” qalır. Kaş Rik özünü bağışlaya biləydi. Kaş Morti o saf halını qoruya biləydi. Kaş Evil Morti yalnız intiqamdan ibarət olmasaydı. Kaş biz... bu qədər içimizdə yalnız qalmasaydıq. Axı bəlkə də portal silahı heç vaxt mövcud olmayıb. Bəlkə də bu serial, qapıları açan silah deyil, güzgüdür. Sənə özünü göstərən, səndə gizlənən Riki, ağlayan Mortini, dirəniş edən Sameri ortaya çıxaran bir güzgü. Və bu güzgü bizə bir şeyi fısıldayır:

 “Gəzmədiyin kainatlar qalmaya bilər. Amma hələ də gəzə bilmədiyin bir yer var… Öz için.”

 "Rick and Morty" uydurma bir dünyadır, bəli. Amma içində gəzdirdiyi duyğular, bizim reallığımızdır. Düşüncənin sərhədsizliyi ilə hissin boşluğunu eyni anda yaşadan,çox güldürüb, azca ağladan və səssizcə ürəyimizə deyən:

 “Əgər hər şey mənasızdırsa, bəs niyə hələ də bu qədər hiss edirik, ha?”

İndi portal bağlandı. Əsl sual budur:

  “Bu səfərdə Rik dəyişdi? Yoxsa sən?”

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.06.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

O, 1985–1990 cı illər ərzində Asəf Zeynallı adına Bakı Musiqi Texnikumunda böyük sənətkar Şövkət Ələkbərovanın sinifində təhsil alırdı. Təhsil aldığı illərdə görkəmli xanəndə Səxavət Məmmədovun rəhbərlik etdiyi “Qarabağ” ansamblına dəvət edildi. Tezliklə dəyərli sənətkarla birlikdə ilk dəfə Naxçıvan şəhərində konsertdə iştirak elədi. Elə bununla da, onun ulduzu parladı...

Bu gün haqqında söhbət açdığım Azərbaycan Respublikasının əməkdar artisti Almaz Orucovanın doğum günüdür.

O, 2 iyun 1966 cı ildə Zəngilan rayonunda doğulub.1983-cü ildə Zəngilan rayon 1saylı orta məktəbi bitirib. Sonrakı musiqi təhsili barədə artıq sizləri məlumatlandırmışam.

1992-ci ildə Almaniya Respublikasına qastrol səfərinə dəvət edilib və xalq və bəstəkar mahnılarından ibarət ilk diski də orada buraxılıb. 1993-cü ildə Azərbaycan Muğam Teatrında işə başlayıb.

2005-ci ildə Müslüm Maqomayev adına Azərbaycan Dövlət Akademik Filarmoniyasına solist dəvət olunub və ilk solo konsertini 2006-cı ildə bu səhnədə verib. Azərbaycan Dövlət Xalq Çalğı Alətləri Orkestri və Mahnı Rəqs ansamblı ilə birlikdə çox dövlət tədbirlərində çıxış edib.

2010-cu ildə Türkmənistanda 21 ölkə arasında keçirilən Beynəlxalq Avaza festivalında sənət dostları ilə birgə Azərbaycan musiqisini uğurla təmsil edərək I-yer Qran Pri ilə mükafatlandırılıblar.

Azərbaycan Dövlət Televiziyasında solist kimi çalışaraq televiziyanın fondunda bir çox muğam və xalq mahnılarından ibarət ifaları var. Almaz Orucova hal hazırda Azərbaycan Dövlət Akademik Filarmoniyasında solist çalışır.

Allah xeyirli ömür nəsib etsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.06.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Şair, dramaturq Fəridə Əliyarbəyli 1924-cü il iyunun 2-də Azərbaycanın Gəncə şəhərində anadan olmuşdur. 1942-1947-ci illərdə, burada M.Qorki adına 1 saylı məktəbi bitirdikdən sonra ADU-nun filologiya fakültəsində təhsil almışdır.

Ədəbi fəaliyyətə 1939-cu ildə "Kirovabad bolşeviki" qəzetində çap olunan "A dağlar" adlı ilk şeri ilə başlamışdır. Bundan sonra dövri mətbuatda müntəzəm çıxış edir. "Xan qızı" (1972), "Qonşular" (1985), "Günahkar qız" (1994), "Özgə yeri" pyesləri C.Cabbarlı adına Gəncə Dövlət Dram Teatrında dəfələrlə tamaşaya qoyulmuşdur.

1948-1950-ci illərdə Azərbaycan EA-nın Gəncə bazasında kiçik elmi işçi vəzifəsində çalışmışdır. Ailə vəziyyətinə görə iki il Bakıda yaşamışdır. Sonra Gəncəyə qayıdıb burada Azərbaycan Sovet Yazıçıları İttifaqının yerli şöbəsinə rəhbərlik etmişdir (1953-1989).

1959-1989-cu illərdə Gəncə şəhər zəhmətkeş deputatları sovetinin (bütün çağırışlar üzrə) deputatı, mədəniyyət və maarif işçiləri üzrə daimi komissiyasının sədri və üzvü olmuşdur. Bir medalla təltif edilmişdir.

Kitabları:

1. Arzular

2. Yasəmən

3. Gəncəli qız

4. Qayğı

5. Sərv ağacı

6. Payız kəpənəkləri

7. Dünyaya insan gəlir

8. Novruz bayramı

9. Dünyaya insan gəlir

10. Könül çırpıntıları

11. Cavad xan türbəsi

12. Ona xanım dedilər

13. Pürrəng çay

14. Sular bulananda

15. Dünya, nə qəmlisən

 2011-ci ildə 87 yaşında dünyaya gözlərini qapamışdır.

Allah rəhmət eləsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.06.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Həqiqətən də bir zamanlar onun yanıqlı səsi hamını heyran edirdi, o qədər kədərlə, dərdlə oxyurdu ki, biganə qlamaq mümkünsüz idi. Yaradıcılığının pik vaxtı sovetlər dönəminə təsadüf edirdi. Hazırda isə onu daha çox məşhur müğənni Aybəniz Haşımovanın bacısı kimi tanıyırıq. Bəli, söhbət Azərbaycan Respublikasının xalq artisti Şahnaz  Haşımovadan gedir, bu gün onun doğum günüdür.

Şahnaz Haşımova 2 iyun 1957-ci ildə Gəncədə dünyaya göz açmışdır. Müğənni və xanəndədir.

1971–1975-ci ildə bədii özfəaliyyət kollektivlərinin solisti, "Oxu, tar" festivalının iştirakçısı olmuşdur. 1975–1977-ci ildə "Göy-Göl" xalq çalğı alətləri ansamblının solisti olub. 1977-ci ildən hal hazıradək Gəncə Dövlət Filarmoniyası nəzdində "Göy-Göl" Dövlət Mahnı və Rəqs Ansamblının solistidir. 2000-ci ildən hal-hazıradək Gəncə Musiqi Kollecinin xanəndə müəllimidir. 

1998–2004-cü ildə Dağıstan Dövlət İdarə Etmə və Biznes İnstitutunun Hüquq fakültəsində Ali təhsil alıb.

Yeni Azərbaycan Partiyasının, Yeni Azərbaycan Partiyası Gəncə şəhər təşkilatının siyasi şurasının, Azərbaycan Ağsaqqallar Şurasının, Mədəniyyət işçiləri həmkarlar ittifaqının, Azərbaycan Ziyalılar Cəmiyyətinin Fəxri üzvüdür.

Şahnaz Haşımovanın Azərbaycan televiziyası və radiosunun "Qızıl Fondu"nda 100 dən çox lent yazıları qorunur və saxlanılır.

Repertuarına xalq mahnıları ("Uca dağlar", "Qaragilə", "Şuşanın dağları və s.), ritmik muğamlar (Kəsmə şikəstə, Qarabağ şikəstəsi, Simayi şəms,), muğamlar (Mirzə Hüseyn segahı, Kürdü Şahnaz, Mahur hindi, Qatar, Bayatı kürd və s.), Azərbaycan bəstəkarlarının mahnıları, həmçinin türk, fars, tacik, əfqan, ərəb və s. xalqların mahnıları daxildir.

"Mən dərdimi mahnılara danışdım" , "Vətən, sən güman yerimsən", "Qar dənələri" adlı kitabların müəllifidir.

Şahnaz Haşımova Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafında xidmətlərinə görə 17 may 1989-cu ildə "Azərbaycan SSR əməkdar artisti" fəxri adına, 28 oktyabr 2000-ci ildə "Azərbaycan Respublikasının xalq artisti" fəxri adlarına layiq görülmüşdür.

6 may 2016-cı ildə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərdi təqaüdünə layiq görülmüşdür.

Dəfələrlə Fəxri fərmanlarla təltif edilmişdir.

Allah xeyirli ömür nəsib etsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.06.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Tarixən dahi rəssamlar yetişdirən Azərbaycanda bu pleadada bir neçə heykəltaraş adı da var. Onlardan ən birincisi Azərbaycan SSR xalq rəssamı Cəlal Qaryağdıdır ki, bu gün – 2 iyun tarixi onun dünyaya göz açdığı gündür.

Görkəmli rəssam 1914-cü il iyunun 2-də Şuşa şəhərində anadan olmuşdur. Şuşanın məşhur Qaryağdılar nəslinin nümayəndəsi, böyük xanəndə Cabbar Qaryağdıoğlunun qardaşı oğludur.

 Erkən yaşlarında ata-anasını itirir, onu xalası ilə nənəsi böyüdür. 1927-ci ildə Cəlal Bakıya gəlir. Burada Rəssamlıq Məktəbinə qəbul olunur. Sonra təhsilini Tbilisi Rəssamlıq Akademiyasında (1932–1935) davam etdirir, lakin maddi imkansızlıq ucbatından təhsilini yarımçıq qoyaraq Bakıya qayıdır. 30-cu illərdə qəzetlərdə rəssam, həm də Rəssamlıq Məktəbində müəllim olaraq çalışır. 40-cı illərdə heykəltaraşlıq əsərlərini yaratmağa başlayır.

Böyük Vətən müharibəsi illərində cəbhə qəzetlərində siyasi karikaturalarla çıxış etmiş, müharibədən sonra insanların bədii obrazları üzərində işləmişdir. Heykəltaraşlığın müxtəlif janrlarında əsərləri var. Monumental-dekorativ heykəltaraşlıq onun yaradıcılığında əsas yer tutur. Əsərləri üçün obrazların yığcamlığı və milli kolorit səciyyəvidir.

İçərişəhərin qala divarlarının yaxınlığında görkəmli satirik şair M.Ə.Sabirin heykəli (memar Ə.İsmayılov və Q.Əlizadə, 1958-ci il) Cəlal Qaryağdının ilk böyük işlərindən biridir. C.Qaryağdının monumental-dekorativ heykəltaraşlıq əsərləri bədii ifadəliyi və dinamikliyi ilə diqqəti cəlb edir. Nəriman Nərimanovun heykəli (1972), Sovet İttifaqı Qəhrəmanı general Həzi Aslanovun abidəsi (1983, Lənkəran) Azərbaycan heykəltaraşlığının qiymətli nümunələri sırasına daxildir.

Vaxtilə Lenin (indiki Azadlıq) meydanında qoyulmuş V.İ.Leninin heykəlini də C.Qaryağdı yaratmışdı. Sənətkar həmçinin Qara Qarayevin, Fikrət Əmirovun, Bülbülün, Niyazinin, Cahangir Cahangirovun və başqalarının büstlərini yaradıb.

Əsərləri 

1. Ö. Qəniyeva büstportreti

2. X. B. Natəvan və başqalarının büstportretləri

3. Bakıda N. Nərimanovun heykəli

4. M. Ə. Sabirin heykəli 

5. M. Ə. Sabirin, Q. Qarayevin, F. Əmirovun büstləri

6. S. Vurğunun qəbirüstü abidəsi, heykəli 

7. Akademik Y. H. Məmmədəliyevin abidəsi

8. "Tarzən", "Kamançaçı","Xanəndə" (hamısı 1967) fiqurları və s.

Təltif və mükafatları

1. "Azərbaycan SSR əməkdar incəsənət xadimi" fəxri adı 

2. "Azərbaycan SSR xalq rəssamı" fəxri adı 

3. "Qırmızı Əmək Bayrağı" ordeni 

4. "Şərəf Nişanı" ordeni

Dahi heykəltaraş 1 yanvar 2001-ci ildə Bakıda vəfat etmişdir.

Allah rəhmət eləsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.06.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bu gün Azərbaycan Rəssamlar İttifaqının üzvü Abdulla Ələkbərovun doğum günüdür. 2 iyun 1936-cı ildə Bakıda anadan olan Abdulla Ələkbərov 1959-cu ildə Ə. Əzimzadə adına Rəssamlıq məktəbini, 1967-ci ildə Lvov Poliqrafiya İnstitutunu bitirmişdir.

Abdulla Ələkbərov 1972-ci ildən Azərbaycan Rəssamlar İttifaqının, 1981-ci ildən Jurnalistlər Birliyinin üzvüdür. O, 1964-cü ildən "Maarif" Nəşriyyatında baş rəssam kimi fəaliyyət göstərmişdir. Abdulla Ələkbərov Heydər Əliyev və İlham Əliyevə həsr olunmuş bir çox kitaba bədii tərtibat vermişdir. Bunlardan "Heydər Əliyev dünyanın gözü ilə", "Böyük ömrün anları", "Heydər Əliyev və Azərbaycan dili", "Vədinə sadiq prezident", "Böyük yolun davamçısı", "Sülh və sabitlik prezidenti" və s. kitabları qeyd etmək olar. 

O, dərslik və kitab nəşrinə görə 1987-ci ildə XTNS-nın bürünc medalı, "Nailiyyət" Jurnalist mükafatı, Səməd Vurğun, Süleyman Rüstəm, Rəsul Rza albom-kitablarına verdiyi bədii tərtibata görə "Səməd Vurğun-90" fəxri diplomuna (1996), 1998-ci ildə "Qızıl qələm-kamil sənətkar" mükafatına, Azərbaycan Respublikası Sərhəd Qoşunları 85-illik yubileyi ilə əlaqədar olaraq "Heydər Əliyev sərhəd xidmətinin yaradıcısıdır" diplomuna və digər mükafatlara layiq görülmüşdür. 

Rəssam 2005-ci ildə Moskvada keçirilmiş MDB ölkələri "Kitab sənəti" II Beynəlxalq müsabiqəsində qalib gəlmiş "Qarabağ" kitabının da bədii tərtibatçı-rəssamı olmuşdur.

Abdulla Ələkbərov 1969-cu ildən respublika və beynəlxalq sərgilərin fəal iştirakçısıdır. Rəssamın əsərləri, Moskva, Gürcüstan, Çin, Türkiyə, Özbəkistan və Azərbaycanda nümayiş edilmişdir.

80 yaşa yaxınlaşan rəssam hələ də öz sevimli peşəsindən əl götürmür, yaradır.

Allah xeyirli ömür nəsib etsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.06.2025)