“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə Biri ikisində layihəsində bu gün Şeir vaxtıdır, sizlərə Elməddin Nicatın şeirləri təqdim edilir.

 

 

ŞEİR VAXTI

 

 

Elməddin NİCAT

 

 

SƏNİN ŞƏKLİNƏ…

 

Şəklini kim çəkib?.. üzündə gülüş –

Gözündə ayrılıq buza dönübdü.

Həsrət sığallıyıb gur saçlarını,

Əl izi üstündə toza dönübdü.

 

Dumanlı, çiskinli baxışlarından

Şeh düşər bozarmış yanaqlarına.

Dinsən min havada, təzə nə çalar,

Ney heyrət kəsilər dodaqlarına.

 

Susmusan, səsini duymuram hələ,

Bəlkə də, göynəmiş ud iniltisi…

Səni belə gördüm, ürəyim yandı,

Boy verdi köksümdə od iniltisi.

 

 

NƏ GÖZƏL BƏXTİN VAR…

 

Göz yaşın yudumu yenə

Bozarmış üzünün odun?

İndi necə darıxırsan,

Hər sözdən darıxan qadın!..

 

Baş alırmı dərd içindən,

Dönürmü ulayan qurda?

Bəlkə, sənin xəbərin yox,

Dərdin məni didir burda.

 

Könlümdə sevgi sarayın,

Gözümdə şahlıq taxtın var.

Kimi belə sevdilər ki?!

Sənin nə gözəl bəxtin var.

 

 

GETDİM DEMƏ

 

Getdim demə, getməyin

Düşər-düşməzi olur.

Döydüyü bir öz başı,

Bir də öz dizi olur.

 

Getdim demə ha… qəti,

Bitər ömrün taqəti.

Ayrılığın niyyəti –

Həsrətin gözü olur.

 

Ağrısı çox göynəyin,

Qan qoxuyar köynəyin.

Əkdiyin dərd ürəyin

Laləli düzü olur.

 

Rəngi qaçır gül üzün,

İçim qəbir, gül düzün.

Kirpik altda hər gözün

Dəli dənizi olur…

 

Sönər nuru odamın,

Dövrü başlar edamın.

Canı gedən adamın

Gecə-gündüzü olur?!

 

 

ÇÖL ÜZÜNDƏN AĞLAYIR...

 

Tək oturub otaqda darıxan adamların

Kimlər duyar səsini, kim anlar yalnızlığın.

Hisslərim qurbanıdır sükutlu edamların,

Ürəyim çabalayır əlində yalqızlığın.

 

Çöl üzündən ağlayır pəncərəmin şüşəsi,

Göz yaşını sovurur vıyıldayan küləklər.

İliyinə işləyib ayrılığın rişəsi,

İntizarı çəkməsə, dözməz sevən ürəklər.

 

Suya həsrət səhradı sevdaya baş əyənlər,

Qanıyla suvarmalı əkdiyi toxumları.

İlahi sevgilərə qəlbən əli dəyənlər

Canının içi bilir ən uzaq yaxunları.

 

Ehey... yenə darıxdım, bu qışın əvvəlində,

Gizil-gizil başladı canımın üşütməsi.

Ürəyimlə adını qışqırıram dilimdə,

Qulağını tut deyim, bir kimsə eşitməsin...

 

 

BU TALE DEDİYİN

 

Bu tale dediyin su dəyirmanı,

Üyüdər ömrünü dən əvəzinə.

Nə illər itirdik göz qırpımında,

Nə anlar yaşadıq gün əvəzinə.

 

Ürəkdə çatı var keçən qışların,

Dərd baxır ağrıma, çatıb qaşların.

Üzüm nahar yeri qaranquşların,

Göz yaşı səpirəm dən əvəzinə.

 

Dil-dil oxutmadım qumru yarı da,

Gərək ki adamı Tanrı yarıda.

Daha saxlayıram ömrü yarıda,

Verirəm, yaşayar kim əvəzimə?!

 

 

ŞİMAL DƏNİZİDİR

 

Şimal dənizidir gözümün içi,

Adın çəkildimi, kirpiyim donur.

Dodağın titrəyir, nitqim tutulur,

Ay gözləri yaşıl, saçları qonur...

 

Qəlbinə dəymişəm, könlün inciyib,

Gəl öpüm alnından, məni bağışla.

Di başla, yubanma, keç günahımdan,

Sevindir dəlini bircə baxışla.

 

Qaraltma rəngini, günəş gizlənər,

Kainat üzümdən gün üzü görməz.

Səni görən gözüm, yaxşı bilirsən,

Axşamı, sabahı, gündüzü görməz.

 

Bu qədər sevilmək tək sənin haqqın,

Yaxşı eləyirsən, bərk öyünürsən,

Könüllü çəkirəm nazu-qəmzəni,

Mənimçün dəlisov ərkösöyünsən.

 

 

SƏNİ BU ŞƏHƏRDƏ TƏK QOYMAQ OLMAZ

 

səni bu şəhərdə tək qoymaq olmaz,

səsin ürəyinin başına düşər.

için-için ağladıqca...

sıxar arzularının üstə gözlərini darıxmağın,

ümidlər içində islanıb yanar.

var-gəl eləyər otaq boyu ürəyinin sızıltısı...

gözlərin "karvalol" gəzər,

qulağın indi döyüləcək qapı tıqqıltısı.

səni bu şəhərdə tək qoymaq olmaz,

başına iş açar ölə-ölə darıxmağın,

darıxa-darıxa ölməyin...

gizlin-gizlin içinə ağlamasan,

göz yaşın əridər bu şəhərin monolit divarlarını...

yuyar küçələrdəki darıxdığın adamın ayaq izlərini.

tək çıxma şəhərə,

dərdini gözündən oxuya bilər,

tutar bu şəhərin ürək tutması...

…bunu hər kəs bilər, kim görsə gözlərini...

 

 

QORU ALNINDAKI ÖPÜŞ YERİMİ

 

Bir gün əlimin sığalıyçün

Saçlarının darıxmağı baş qaldırsa,

Başını köksümə söykə,

Barmaqlarını dodağıma...

 

Bir gün dilinin ucunda adım göynəsə,

Ürəyin köksündə atlı kimi çapsa,

Gözünə görünsə ulduzlar

birtəhər, Göy nəsə

Özünü mənə yetir.

Əgər darıxmaqdan macal tapsan,

Əlindən bərk yapış ürəyinin –

Gözümün içindən yapışdığın kimi...

Qoru alnındakı öpüş yerimi,

Qəfil ömrümə gəldiyin kimi.

 

Bir gün sübh azanından axşam günbatanına

Dilinin ucunda adım darıxsa,

Bir misram ayə əvəzinə dodağında səyrisə,

Kəssə amanını "bəlkə"... "Nə isə"...

Tanrı duası bil sənə yazdığım şeirləri...

 

 

PİANOÇU

 

Toxundur barmaqlarını

Pianonun ağ-qara dillərinə.

Dəyişim könlümün səcdəsin,

Qiblə kimi boylanım əllərinə.

Ruhuma sakitlik çöksün,

Getsin uzaqlara xəyallarım...

Yollara səpilim duyğular kimi.

 

Yubanma, pianoçu...

İçim çölümə daşır.

Bəyaz, incə barmaqların

Pianonun sinəsinə necə gözəl yaraşır...

 

Yaxşı ki, saçlarımda

Gəzişmir şümşad əllərin,

Saçlarımın canı nə gəzir,

Qaldıra bu boyda EŞQi ürəyim kimi.

 

Pianoçu, könlümü çaldın axı,

Nə idi ki bu şairin günahı,

Pianoçu, nə idi axı?!

 

 

QƏTL EDİLMİŞ KƏND

(Kəndimizdən atama təsəlli salamı)

 

İlahi, bu kəndin sahibi hanı,

Uçuq divarlardan səfillik yağır.

Aynasız, qapısız evlərdən səsə

Adam əvəzinə ağaclar çıxır.

 

İlahi, bu kəndi nə qarğış tutub,

Hər evdən yelləyir qəm papağını.

Yanağı sıyrılmış boz divarların

Görmürəm başında dam papağını.

 

Qonşuluq eyləmir sahibsiz evlər,

Məhlələr arası yollar kəsilib.

Ətəyin sel yuyub kənd yollarının,

Evlərdən uzanan qollar kəsilib.

 

Elə bil kəndimiz balacalaşıb,

Ev evin içinə köçübdür sanki.

Ağrılar, acılar nə qucaqlaşıb,

Bu kənd o kənddirmi, inanmırsan ki...

 

Ev-ev qətl ediblər bu kəndi, ata,

Hər uçuq bir cavan şəhidə dönüb.

Kənd boyu evlərə soyqırım olub,

Kalafa yerləri şahidə dönüb.

 

Suyu quruyubdur Dərə çayının,

İntihar eyləyib körpüsü kəndin.

Bu yurddan uzaqda min əziyyətlə

Nə çinar ömürlər bitdi, tükəndi.

 

Şəhid anasına oxşayır bulaq,

Ağlayıb-ağlayıb, suyu quruyub.

Quruyan bulağın sinəsi üstə

Yarpağı xallanmış lilpar uyuyub.

 

Sən görən o kənddən nə qalıb, heç nə,

Hər ocaq viranə, hər ev bir uçuq.

Sən gəlsən, tox dayan, göynəyib keçmə,

Bu kəndin tifaqı başına uçub.

 

Dönmüşük yurduna niyyət et, əhd et,

Lap elə qurbanlıq mən balanı de...

Dönəndə arxamca su atdı kəndin,

Sanki pıçıldadı "bu salamı de…"

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.10.2025)

 

 

Nemət Tahir, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Qarabağ təmsilçisi

 

1500-cü illərdə İngiltərədə insanların çoxu iyun ayında evlənirdi, çünki illik hamamlarını may ayında qəbul edirdilər. Buna görə də iyunda hələ çox pis qoxmurdular. Amma yenə də bədən qoxuları yaranmağa başladığı üçün gəlinlər bu iyi basdırmaq məqsədilə əllərində bir dəstə çiçək daşıyırdılar.

 

Hamam isə içinə isti su doldurulmuş böyük bir çəlləkdən ibarət idi.

Əvvəlcə evin kişisi təmiz suda çimmək imtiyazına sahib olurdu. Sonra oğulları və digər kişilər, daha sonra qadınlar, sonra uşaqlar və ən sonda körpələr eyni suda yuyunurdu. O vaxta qədər su o qədər çirklənirdi ki, içində nəyisə həqiqətən itirmək mümkün idi. İngilis dilindəki “körpəni hamam suyu ilə birlikdə atmayın” ifadəsi buradan gəlmişdir.

***

Ev damları bir-birinin üstünə yığılmış qamışlardan düzəldilirdi, altına taxta qoyulmurdu.

Orası heyvanların isinmək üçün yeganə yeri idi. Buna görə pişiklər, itlər və digər xırda heyvanlar (siçan, həşərat) damda yaşayırdı.

Yağış yağanda dam sürüşkən olur, bəzən heyvanlar sürüşərək aşağı düşürdü. Yuxarıdan evin içinə düşən şeyləri saxlamaq üçün heç bir örtük yox idi. Həşəratların və buna bənzər şeylərin yatağa düşməsi böyük problem yaradırdı. Buna görə də hündür dirəklər üzərində örtüklü ingilis tipli çarpayılar yarandı.

***

Döşəmələr torpaqdan idi. Yalnız zənginlərin taxtadan döşəmələri olurdu. Onlar da qışda islananda sürüşkən olurdu. Bunu önləmək üçün yerə saman sərilirdi. Qış boyu saman səpildiyi üçün bir vaxt gəlirdi ki, qapı açılanda saman çölə daşırdı. Bunu saxlamaq üçün qapının altına bir taxta qoyulurdu. Onun adı “Thresh hold” (saman tutan) idi. Bizim dildə eşik adlanır.

 

***

Yemək bişirmək həmişə ocağın üstündə asılan böyük qazanda aparılırdı.

Hər gün od qalayır, qazana nəsə əlavə edirdilər. Çox vaxt tərəvəz yeyilirdi, ət nadir idi. Axşam xörəyi qalsa, qazanda saxlanır, ertəsi gün qızdırılaraq yenə yeyilirdi. Bəzən bu xörək çox uzun müddət qazanda qalırdı. “Noxud sıyığı isti, noxud sıyığı soyuq, qazandakı noxud sıyığı doqquz günlük” (Peas Porridge hot, Peas Porridge cold, Peas Porridge in the pot nine days old) yemək adları da buradan gəlir.

Bəzən donuz əti tapanda çox sevinirdilər.

Qonaq gələndə donuz ətini asıb nümayiş etdirirdilər. Birinin evə donuz əti gətirməsi var-dövlət əlaməti idi. Ondan kiçik parça kəsib qonaqlarla bölüşürdülər.

***

Pul sahibləri qalay-qurğuşun ərintisindən hazırlanmış boşqablar ala bilirdilər. Turşulu yeməklər qurğuşunu həll edib yeməyə qarışdırır, beləliklə zəhərlənmələrə və ölümlərə səbəb olurdu. Pomidorlar buna tez-tez səbəb olduğundan, növbəti -təxminən 400 il ərzində onların zəhərli olduğu düşünülmüşdü.

Çoxunun metal boşqabı yox idi, onun yerinə taxta boşqablardan istifadə olunurdu. Çox vaxt bu boşqablar boyat çörəkdən hazırlanırdı. Çörəklər o qədər bərk və sərt idi ki, uzun müddət istifadə olunurdu. Onlar heç vaxt yuyulmadığından içində qurd və kif əmələ gəlirdi. Qurdlu və kifli boşqablardan yeyənlərin ağzında “trench mouth” (boşqab ağzı) adlı xəstəlik yaranırdı.

Çörək hörmətə görə bölünürdü. İşçilər yandırılmış alt qabığı, ailə orta hissəsini, qonaqlar isə üst qabığını alırdı.

***

Pivə və viski içmək üçün qurğuşun qədəhlərdən istifadə olunurdu. Bu qarışıq insanları bəzən bir neçə gün huşsuz vəziyyətdə saxlayırdı. Yoldan keçənlər onları ölmüş zənn edir, dəfnə hazırlaşırdılar. Hətta bəzən onları mətbəx masasının üstünə uzadıb, ailə ətrafında yığılıb yeyib-içərək oyanıb-oyanmayacaqlarına baxırdı. Buna “oyanma növbəsi” deyilirdi.

***

İngiltərədə vaxtilə ölüləri basdırmaq üçün yer çatmırdı. Ona görə məzarlar qazılıb tabutlar çıxarılır, sümüklər “sümük evinə” aparılır, məzarlardan təkrar istifadə edilirdi. Tabutlar açıldığında hər 25 tabutdan birində içəridə cızıq izləri olurdu. Beləcə bəzi insanların diri-diri basdırıldığı üzə çıxmışdı. Buna çarə olaraq meyitlərin biləklərinə ip bağlanır, ip tabutun kənarından çölə çıxarılıb zəngə birləşdirilirdi. Bir nəfər gecə boyu qəbiristanlıqda oturub zəngin olub-olmamasını gözləyirdi. Buna “qəbiristanlıq növbəsi” deyilirdi.

 

***

Orta əsrlərdə Avropadakı rahibələrə üz və əllərindən başqa yerlərini yumaq qəti qadağan olunmuşdu.

Kastiliya kraliçası İzabella 50 ildən çox ömründə cəmi iki dəfə çimmışdı.

Hələ tualetlə tanış olmayan Avropada tullantıları küçəyə boşaltmaq adəti 17-ci əsrə qədər davam etdi.

 

Siyahı bu şəkildə uzanır gedir...

Amma əsas diqqət çəkmək istədiyim məsələ budur:

1500-cü illərdə demək olar ki, “çirk içində” yaşayan Avropa necə oldu da bu qədər irəli çıxdı?

Bu da bizim imtahanımız olsun.

Mənbə: Prof. Dr. Erol Duren

 

Şəkildə: London, 1500-cü il. Qravüra

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.10.2025)

 

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

Azərbaycan dramaturqu, nasir Süleyman Sani Axundov 3 oktyabr 1875-ci ildə Şuşa şəhərində bəy ailəsində anadan olub. O, uşaq yaşlarında atasını itirdiyi üçün dayısı Səfərəli bəy Vəlibəyovun himayəsində böyüyüb. 1885–1894-cü illərdə Qori Müəllimlər Seminariyasında təhsil aldıqdan sonra III dərəcəli rus-tatar məktəbinə müəllim təyin edilib. O, ömrünün sonuna kimi pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olub, yazıçı, jurnalist kimi tanınıb.

 

 1906-cı ildə Bakıda çağrılan Azərbaycan müəllimlərinin I qurultayında iştirak edib. 1908-ci ildə A.Şaiq, M.Mahmudbəyov və başqa qabaqcıl maarif xadimləri ilə birlikdə Azərbaycan pedaqoji fikri tarixində mütərəqqi bir hadisə olan məşhur "İkinci il" dərsliyini tərtib edib. 1918-ci ildə Bakıda sovet hakimiyyəti qurulanda o, Azərbaycanda ilk maarif komissarı kimi maarif sahəsində böyük həvəslə çalışıb. 1920-ci ildə Qarabağ İnqilab Komitəsinin qərarı ilə Süleyman Sani bir sıra partiya və dövlət tapşırıqlarını yerinə yetirir.

Qarabağ və Zəngəzurda məktəb, uşaq evi, klub, qiraətxana və başqa mədəni-maarif ocaqlarının açılmasında fəal iştirak edir. Azərbaycan mədəni-maarif işlərinin möhkəmlənməsinə çalışır. 1920–1921-ci illərdə Qarabağ vilayətinin maarif şöbəsinin müdiri, 1922–1930-cu illərdə Bakıda məktəb müdiri vəzifələrində çalışıb. 1922-ci ildə "Azərbaycan Ədib və Şairlər İttifaqı"nın ilk sədri seçilib. 1922-ci ildə S.Sani M.Mahmudbəyov, S.Əbdürrəhmanzadə, F.Ağazadə, A.Şaiq, Ə.Əfəndizadə ilə birlikdə "Yeni türk əlifbası" dərsliyini yazır.

1923-cü ildən nəşrə başlayan "Maarif və mədəniyyət", "Şərq qadını" jurnallarında dövrün tələbləri ilə səsləşən bir sıra hekayələrini çap etdirir. Ədəbi və pedaqoji fəaliyyətinə görə 1932-ci ildə ona "Əmək Qəhrəmanı" adı verilib. 1921-ci ildən 1930-cu ilədək fasiləsiz Bakı Soveti üzvü, Bakı İcraiyyə Komitəsinin namizədi və Azərbaycan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin üzvü olub. İlk yaradıcılıq əsəri "Tamahkar" komediyasıdır. O bu əsərini Mirzə Fətəli Axundovun "Hacı Qara" əsərinin təsiri ilə 1899-cu ildə yazıb. Yeri gəlmişkən onu da qeyd edim ki Süleyman Sani Axundov həmsoyadı Mirzə Fətəli Axundovdan fərqlənmək üçün ərəbcə "ikinci" mənasını daşıyan "sani" sözünü özünə ləqəb götürüb.

Bu komediyasında o, dövrün bir sıra mənfiliklərinə, o cümlədən xəsisliyə, tamahkarlığa, qadın əsarətinə qarşı çıxmış, İmran, Gülzar, Şərəf xanım kimi müsbət surətlər yaradaraq yeni nəsli həqiqətə, fədakarlığa sövq etməyə, oxucu və tamaşaçılarda gözəl həyat arzuları oyatmağa çalışıb. 1907-ci ildə qələmə aldığı "Dibdat bəy", "Türk birliyi" adlı komediyaları ilə Azərbaycan teatr səhnəsinə siyasi-ictimai mövzu gətirib. "Laçın yuvası", "Qaranlıqdan işığa", "Şahsənəm və Gülpəri", "Səadət zəhmətdədir", "Molla Nəsrəddin Bakıda", "Eşq və intiqam" və s. pyeslərin müəllifidir.

Süleyman Sani Axundov həm də orijinal nasirdir. "Qonaqlıq" (1905), "Kövkəbi-hürriyyət" (1905), "Yuxu" (1905) onun ilk hekayələridir. O bu klassik əsərlərini 1905-ci il inqilabının təsiri ilə yazıb. Yazıçı "Tutuquşu" (1909) hekayəsində də aktual məsələyə toxunub. Ədib təxminən bir səhifə həcmində olan bu hekayəsində təqlidçiləri, ana dilinə xor baxanları tutuquşunun simasında ifşa edib.

Süleyman Sani Axundovun yazdığı "Qan bulağı" (1923), "Ümid çırağı" (1923), "Cəhalət qurbanı (1923), "Nə üçün" (1925), "Təbrik" (1925), "Sona xala" (1926), "Namus" (1926), "Mister Qreyin köpəyi" (1927), "Son ümid" (1927), "İki dost, iki düşmən" (1927), "Gənc maşinistka və qoca yazıçı" (1935) hekayələri Azərbaycan nəsrinin qiymətli nümunələrindəndir. XX əsr Azərbaycan uşaq ədəbiyyatının formalaşmasında, inkişafında da onun böyük xidməti vardır. Ədib "Qorxulu nağıllar" (1912–1914) başlığı altında yazdığı "Əhməd və Məleykə", "Abbas və Zeynəb", "Nurəddin", "Qaraca qız", "Əşrəf" ilə Azərbaycan uşaq ədəbiyyatında forma, məzmun, üslub yenilikləri gətirib.

 

Kitabları

1. Əsərləri. Bakı: 1936.

2. Seçilmiş əsərləri (tərtib edəni Abbas Zamanov). Bakı: 1951.

3. Seçilmiş əsərləri (tərtib edəni Nadir Vəlixanov). I cild. Bakı: 1968.

4. Seçilmiş əsərləri (tərtib edəni Nadir Vəlixanov). II cild, Bakı: 1968.

5. Hekayələr və pyeslər (tərtib edəni Nadir Vəlixanov). Bakı: 1975.

6. Seçilmiş əsərləri (tərtib edəni və ön sözün müəllifi: Nadir Vəlixanv). Bakı: 2005

 

Bakı və Şirvan şəhərlərində mərkəzi küçələrdən biri və Bakı şəhərində bir məktəb Süleyman Sani Axundovun adını daşıyır.

Allah rəhmət eləsin!

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.10.2025)

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı Əzizə İsmayılovanın məqaləsini təqdim edir. 

Azərbaycan Dövlət Akademik Milli Dram Teatrında "Baş" tamaşasının premyerası baş tutub. Xalq yazıçısı Elçinin eyniadlı romanı əsasında səhnələşdirilən tamaşanın premyerası Elçinin xatirəsinə ithaf edilib.

Tamaşanın quruluşçu rejissoru və səhnələşdirmənin müəllifi Əməkdar incəsənət xadimi, Dövlət mükafatı laureatı Mehriban Ələkbərzadədir.

 

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı “Qısa fikirlər xəzinəsi”ndə bu dəfə Lüdviq Vitgenşteynin aforizmlərini təqdim edir. Toplayanı və tərtib edəni: C.Məmmədovdur.

 

 

Allaha inanmaq – həyatın mənası olduğunu anlamaq deməkdir... Allaha inanmaq o deməkdir ki, həyatın anlamı var.

***

Nəyə isə inanan kəs nədən buna inandığı sualına cavab vermək məcburiyyətində deyil.

***

Əsl mömin olan kəs üçün faciəvi heç nə yoxdur.

***

Yeganə fəlsəfə professoruyam ki, Aristoteldən heç vaxt bircə kəlmə belə oxumamışam.

***

İnsan tez-tez sözün sehrinə düşür. Məsələn, “bilmək” sözünün...

***

Öz-özünü aldatmaqdan daha çətin heç nə yoxdur.

***

Məntiqdə təsadüfi heç nə yoxdur.

***

Xoşbəxt bir insan qorxmamalıdır. Ölüm qarşısında belə...

***

İnan! Bundan ziyan gəlməz.

***

Bilmirəm niyə burdayıq, amma əyləncə üçün olmadığına əminəm.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.10.2025)

 

 

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı Tələbə yaradıcılığı rubrikasında sizlərə BDU Jurnalistika fakültəsinin tələbəsi Fatimə Məmmədovanın bir essesini təqdim edir.

 

İnsan həyatında ən çox nəyi səhv edir? Deyirlər ki, insan səhv etmək üçün yaradılıb. Amma bəlkə də ən böyük səhv ürəyini elə birinə verməkdir ki, gün gələr o ürəyi susdurar, sındırar, paramparça edər. Ən böyük yanılmaq güvəndiyin birinə inanmaq, sonra yolun ortasında tək qalmaqdır. Yaşam olmayan bir adaya aylarla yol gedib, səni orada qoyub geri dönmək kimi.

 

Bəzən aylarla qurduğun xatirələrin üstünə çıxıb basırlar, sanki onların heç bir mənası yoxmuş kimi. Hər kəs səhv edir, bəli, amma bəzən bu səhv insanın həyatının qalan bütün illərinə damğa vurur. Elə an gəlir ki, səhvini yalnız o yeri görəndə anlayırsan bir zamanlar ən çox görmək istədiyin adam gözlərinə görünəndə yenidən dağılır ürəyin. Birinə dəyər verirsən, amma o, güvənini və sevinclərini əlindən alır. İçindəki saf duyğuları ən sərt sözlərlə boğur. Və sən bacarmırsan - nifrət etməyi bacarmırsan. Nifrət etməyə özünü məcbur edirsən, amma ürəyin yenə də bağışlamağa meylli qalır. İnsan ən çox bu məqamda əzilir: nə sevməkdən vaz keçir, nə də nifrət edə bilir. İki dünyanın arasında boğulur.

Sonra yaddaşla mübarizə başlayır. Xatirələrdən qaçmaq olmur. Addımlar səni yenə də tanış küçələrə aparır - artıq izi-tozu silinmiş məkana. İçində gizli bir ümidlə: bəlkə bu dəfə ağrı azalacaq. Gedirsən o yerlərə, saatlarla oturursan. Düşünürsən: “Burada tanımışdım...” İndi isə həmin küçələr sənin səssizliyinə şahidlik edir. Bir vaxtlar gülüşlərinin səsləndiyi divarlar indi göz yaşlarını dinləyir.

Əvvəllər “bitməsin” dediyin xatirələr indi qəlbinə yük kimi çökmüşdür. Əvvəllər bütün gücünlə “mənim” dediyin insan indi səni acı sözləri ilə boğur. Və sən anlayırsan: insan ən çox sevdiyi yerdə, ən çox güvəndiyi insanda yanılır. Ən çox inandığı yerdə səhv edir. Amma bu səhv dərs olmur. Çünki qəlb yalnız bir dəfə qırılmır - qəlb hər gün bir az da dağılır.

Amma bütün bunlara baxmayaraq, yenə də ümid edirsən. Düşünürsən ki, bir gün həyat səni başqa bir səhvə deyil, düz yola aparacaq. Çünki insan yaşadığı acı ilə böyüyür. Və bəlkə də onun ən böyük səhvi - bütün bu ağrıların içində yenə də sevə biləcəyinə inanmasıdır.

Nifrət etmək asan deyil. Çünki nifrət üçün əvvəlcə sevməyi tam unutmaq lazımdır. Amma yaddaşdan silinməyən xatirələr var: bir səs, bir baxış, bir cümlə... Onlar heç vaxt itmirlər. Ona görə də insan bəzən nifrət edə bilmir. Bəzən bir baxış, bir etinasızlıq, bir laqeydlik - ən ağır qırıq olur. O qırıq içində qalır və daim sızılayır.

Paramparça olmuş duyğuları yığmaq çox çətindir. Hər parça kəsikdir - əlinə batır, canını acıdır. Toplasan da əvvəlki kimi olmur. İçində daimi bir çat qalır. Və o çat sənin yeni “mən”ini yaradır. Daha ehtiyatlı, daha susqun, amma həm də daha güclü bir “mən”.

Xatirələri unutmaq bu qədər asan idisə, insan niyə onların yaranmasına imkan versin? Əgər sonda o xatirələrin uğrunda bir qəlb qırılacaqdısa... Və sonda yalnız bir söz deyə bilirsən: “Mən onu heç vaxt bağışlamayacam".

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.10.2025)

 

 

 

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

Həmişə biz İlyas Əfəndiyevdən bəhs edəndə, yazırdıq ki, mərhum xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyev xalq yazıçısı Elçinin atasıdır. Çox təəssüf ki, indi mərhum xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyev mərhum xalq yazıçısı Elçinin atası idi yazırıq. Allah hər ikisinə rəhmət eləsin.

 

Görkəmli yazıçı İlyas Əfəndiyev 1914-cü il may ayının 26-da Qaryaginin (indiki Füzuli rayonu) hal-hazırkı Saracıq kəndində tanınan və hörmətli tacir ailəsində anadan olub. İ. Əfəndiyev anası haqqında yazmışdır:

 "Anam keçmiş müsəlman qızları kimi, evdə mollakunə adamlardan dərs almışdı. Ərəb və rus əlifbalarında yazıb-oxuyurdu. O, mütaliəni çox sevirdi və Azərbaycan dilində çıxan kitabların, demək olar ki, hamısını oxumuşdu. Mənə ərəb və latın əlifbalarında yazıb-oxumağı da o öyrətmişdi. Uşaq vaxtı anam bizə oxuduğu kitablardan hədsiz-hesabsız əhvalatlar danışardı. Onun oxuyub bizə nağıl elədiyi "Ərmənusə", "İngilis xanımı", "Hind racəsi", "Rüstəm və Zöhrab", "Əlif Leyla" və sairə kitablar indi də yadımdadır. Füzulinin "Leyli və Məcnun" əsərini də mən ilk dəfə anamdan eşitmişdim. Məndə güclü mütaliə həvəsi məhz anamın təsirilə oyanmışdı".

Danışılan bu əhvalatlar, nağıl və əfsanələr İlyasın incə qəlbinə təsir etmiş, onun sonralar bir yazıçı kimi formalaşmasında mühüm rol oynamışdır. İ.Əfəndiyev bu haqda yazmışdır: "…bunları bizə danışanda mənim xəyalımda heyrətli bir aləm yaranırdı və bu aləmin qəhrəmanları, onların igidlikləri uzun zaman gözümün qabağından getmirdi. Mən onların iztirabları ilə həyəcanlanıb pərişan olur, qələbələrinə sevinirdim və getdikcə xəyalımda yaranan bu aləm mənə real həyatdan, təsadüf etdiyim insanlardan (yalnız anamdan başqa) daha artıq xoş gəlirdi… O aləm daha şirin, daha cazibədar görünürdü".

Yazıçı hələ uşaq yaşlarından zəhmətə alışmış, mütaliəyə böyük maraq göstərmiş, məktəbə getməzdən əvvəl yazıb-oxumağı öyrənmiş, çoxlu kitablar mütaliə etmişdir. 1921-ci ildə birinci sinifə gedən İlyas 1930-cu ildə pedaqoji təmayüllü iki dərəcəli orta məktəbi əla qiymətlərlə bitirmişdir. Məktəbin direktoru Cəmil bəy Vəzirov, müəllimləri Mehdi Mehdizadə, Cümşüd Zülfüqarlı, Bəylər Ağayev və b. idi.

Ədəbiyyata gəldiyi ilk illəri belə xatırlayır: "Qaryagində coğrafiya müəllimi işlədiyim vaxtlar yadıma düşür. Uzun qış gecəsi idi, çöldə qar-çovğun vardı. Adətim üzrə mütaliə edirdim. Darıxır, qəribə hisslər keçirirdim. Birdən elə bil ilahidən məndə bir fikir yarandı ki, buradakı həyatımı, ürəyimi əzən, sıxan düşüncələrimi şəhərdəki bir dostuma məktub formasında yazım. Bu güclü hissin qarşısında davam gətirə bilmədim. Özüm də bilmirəm nə iş idi, oturdum, bir də gördüm ki, hekayə yazıram. Növbəti gün də, ondan sonra da belə oldu. Dalbadal 9 hekayə yazdım".

Bədii yaradıcılıq sahəsində ilk uğurlu addımlarını 30-cu illərin axırlarında atmağa başlayan Əfəndiyev, bundan əvvəl bir jurnalist kimi qələmini sınağa çəkib. Yazıçının tərcümeyi-halında indiyə qədər qaranlıq qalmış, daha dəqiq desək, səhv işıqlandırılan  məsələlərdən biri də İ. Əfəndiyevin ilk mətbu əsərinin nə vaxt çap olunmasıdır. Bu məlumatın dəqiq olmamasının bir səbəbi də, müəyyən mənada, yazıçının özü ilə əlaqədardır. Belə ki, 1938-ci ilin son aylarından etibarən intensiv şəkildə yaradıcılığa başlayan İ. Əfəndiyevin imzası dövri mətbuat səhifələrində tez-tez görünməyə başlayıb.

Onun bir sıra məqalə, oçerk və hekayələri respublikanın müxtəlif qəzetlərində dərc olunurdu. Yalnız 1938-ci ilin sonlarında, 1939-cu ilin ilk iki ayında yazıçının "Yeni yol" qəzetində "Buruqlar arasında" adlı ilk oçerki, "Bataqlıq soldatları" kinofilminə yazdığı ilk resenziyası, "Aşağı mətbuata rəhbərliyi canlandırmalı" adlı ilk məqaləsi, "Namuslu fəhlələrin sırasını çoxaltmalı", "Şərəf və iftixar işi" adlı yazıları işıq üzü görüb. Bu illərdə "Kommunist" və "Ədəbiyyat qəzeti" də İ. Əfəndiyevin ilk yazılarına yer verirdi. Yazıçının ilk mətbu hekayəsi olan "Berlində bir gecə" əsəri də bu aylarda oxuculara çatdırılıb.

İlk mətbu əsərilə əlaqədar yazır: "1939-cu ildə "İnqilab və mədəniyyət" jurnalında "Gözlənilməyən sevgi" adlı ilk hekayəm çıxdı. Bundan az sonra "Kənddən məktublar" kitabım nəşr olundu." Bu qeyri-dəqiq məlumat yazıçının son illərdə dərc etdirdiyi bir sıra yazılarında da verilib. Və yazıçının bu məlumatına əsaslanan jurnalist və ədəbiyyatşünaslar da həmin səhvi təkrar ediblər. İlk mətbu hekayəsi hesab etdiyi "Gözlənilməyən sevgi" əsərindən xeyli əvvəl, yazıçının bir sıra hekayə, oçerk və məqalələri artıq respublika mətbuatında dərc olunmuşdu

Kənddə coğrafiya müəllimi işləyərkən yazdığı hekayələrini götürüb Bakıya gələn İ. Əfəndiyev onları Yazıçılar İttifaqında nəsr üzrə məsləhətçi işləyən yazıçı Əbülhəsənə göstərir. Hekayələri oxuyan Əbülhəsən onları bəyənir və çapını məsləhət görür. Beləliklə də, yazıçının "Kənddən məktublar" adlı ilk kitabı işıq üzü görür. İ. Əfəndiyev "Dostumuzu xatırlayarkən" adlı xatirələrində bu haqda yazıb.

Əbülhəsən xeyirxahlıq edərək İ. Əfəndiyevin yaradıcılıq yolunun başlanğıcında yaşıl işıq yandırmış oldu, "Kənddən məktublar" adlı ilk kitabı İlyas Əfəndiyevə "ədəbiyyat dünyasına", yazıçılar aləminə çıxmasına imkan verdi.

 

Pyeslər

 

1. "İntizar"(1940-cı illər-Yazıçı Mehdi Hüseynlə birgə yazmışdır.);

2. "İşıqlı yollar"

3. "Bahar suları"

4. "Atayevlər ailəsi"

5. "Sən həmişə mənimləsən", yaxud "Boy çiçəyi"

6. "Mənim günahım"

7. "Odlu səhradan gəlmiş şeytan"

8. "On manatlıq lüstr"

9. "Bizə inan"

10. "Unuda bilmirəm"

11. "Məhv olmuş gündəliklər"

12. "Mahnı dağlarda qaldı"

13. "Qəribə oğlan"

14. "Bağlardan gələn səs"

 

Uşaq hekayələri

 

- "Ceyran ovu";

- "Maraqlı hadisə";

- "Qoruqlarda";

- "Yasəmən ağacı";

- "İz ilə";

- "Ovçunun nağılı";

- "Zəmidə bir turac səslənirdi".

 

Hekayələr

 

- "Kənddən məktublar" kitabından

"Qızbəs xala";

"Qarımış oğlan";

"Mirzə İman";

"Xəncər hekayəsi".

- "Aydınlıq gecələr" kitabından

"Gözlənilməyən sevgi";

"Apardı sellər Saranı";

"Durna";

"Qəhrəman ilə bülbülün nağılı";

"Kiçik bir poema";

- "Hekayələr" kitabından

"Görüş";

"Gülaçar";

"Su dəyirmanı".

- "Sən ey böyük yaradan" kitabından

"Yusif və Esfir";

"Vəzir Allahverdi xan və Bəhlul Danəndə";

"Sən ey böyük yaradan";

"Abidin yuxusu";

"Həyatın əbədi ahəngi";

"Sağsağan";

İsa - Musa

 

Povestlər

"Kənddən məktublar"

"Aydınlıq gecələr"

"Torpağın sahibi";

"Qaçaq Süleymanın ölümü"

 

Romanlar

1. "Söyüdlü arx"

2. "Körpüsalanlar"

3. "Geriyə baxma, qoca" (avtobioqrafik əsərdir);

4. "Xan çinar";

5. "Dağlar arxasında üç dost"

6. "Sarıköynəklə Valehin nağılı"

 

Filmoqrafiya

Atayevlər ailəsi

Bircəciyim

Bizi dağlarda axtarın

Çarvadarların izi ilə

Geriyə baxmağa dəyər

 

Mükafatları

1. "Şərəf nişanı" ordeni

2. "Azərbaycan SSR əməkdar incəsənət xadimi" fəxri adı

3. "Qırmızı əmək bayrağı" ordeni

4. Azərbaycan SSR Dövlət mükafatı — 1972 (Azərbaycan Dövlət Akademik Dram Teatrında "Mahnı dağlarda qaldı" tamaşasına görə)

5. "Oktyabr inqilabı" ordeni

6. "Azərbaycan SSR xalq yazıçısı" fəxri adı

7. "Lenin" ordeni

8. "Şöhrət" ordeni

 

İlyas Əfəndiyev 1996-cı il oktyabr ayının 3-də Bakı şəhərində dünyasını dəyişib və Fəxri Xiyabanda dəfn olunub. Bu gün onun anım günüdür.

Allah rəhmət eləsin!

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.10.2025)