Harun Soltanov, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

Həmişəki kimi, hər şeyin qaydasında olduğu bir gün deyildi. Amma mənim üçün artıq "qayda" dediyimiz o söz də çoxdan ölünün yadigarıydı, qəbiristanlıqdakı köhnə məzar daşları kimi. İçimdə bir sükut vardı, amma sükutun özü belə çoxdan bağırırdı. Kənardan baxanda sadəcə yorğun görünürdüm. Bəlkə də ac, bəlkə də yuxusuz. Amma əslində mən öz içimdə bir payız meşəsi kimi quruyurdum.

 

Bəzən fikirləşirəm ki, insanın ağlını itirməsi səs-küylə olmur. Heç kim ağlını itirdiyi gün bağırmır. Sadəcə bir gün səhər durursan və görürsən ki, hamı səninlə eyni dildə danışır, amma sən artıq başa düşmürsən. Bəlkə də, dəli olmaq sadəcə artıq hamının “normal” dediyi şeyin içində nəfəs ala bilməməkdir. Və mən… nəfəs ala bilmirdim. Hər şey sanki mistik bir zarafatın içində idi. Sanki bir varlıq adı yoxdur, üzü yoxdur, amma məni kənardan izləyir və hər səhər oyandığımda, bir az daha çox hissimi götürüb, özü ilə aparırdı.

Elə buna görə də bu əhvalatı danışmaq istədim, dostum. Bəlkə kiminsə içindəki o səssizliyə toxunar. Bəlkə də, bir gün sənin başına da gələcək. Amma onda artıq gec olacaq. Çünki insan dəli olacağını bilməz. Sadəcə bir gün ayaqqabısını tərsinə geyinib güzgüyə baxar və gülümsəyər. Mənim kimi...

Heç susuzluğdan dəli olmuş adamın əhvalatını eşitmisən? O vaxt susuzluq idi, indi isə deyəsən pulsuzluq. Çox ironik deyilmi? Şəhriyar deyir ki, "dəlilər, hər nə etsə olur əhv". Görəsən bunlar da əhv olunar? Amma bəzən insan dəli olmur, ağıllı görünməkdən yorulur.

 Bilirsən?! Mən həmin gün oradaydım. O istini, o qum dənəciklərini hiss edirdim. Taa ki, adam başına qum töküb özünü Tanrı hesab edənə kimi. Gəl əvvəlindən danışım sənə.

Bir zamanlar, zamanın harasında olduğu bilinməyən bir adam var idi. Bu adam, yalanla dolu dünyadan usanıb, doğrunun, daha doğrusunu desək, həqiqətin, yəni Tanrının izinə düşmüşdü. Beləcə yola çıxdı. Ayağının altı çatlamış yollar, susqun dağlar, təkcə öz əks-sədasını eşidən dərələr, yaşadığı anı unudan şəlalələrdən keçdi. Təbiət susurdu, sanki hər şey onu müşahidə edir, amma heç nə demirdi. Və nəhayət, hər şeyin bitdiyi yerdə, səhrada tapdı özünü.

 Günəş beyninə zurna çalırdı. Susuzluq dilini qurutmuşdu, dodaqları parçalanmış, gözləri yuxusuzluqla bəyazlamışdı. Əlini göyə qaldırıb dedi:

-Ey Tanrı, sənin üçün gəldim... Məni eşit. Mənim bu səhrada nəyim var? Məni ölməyə tərk etmə...

 Saatlar keçdi. Günəş dəyişmədi. Qum dəyişmədi. Tanrı, heç dəyişmədi. Adam bezdi. Göz yaşını itirmiş gözlərlə, bu dəfə başqa bir istiqamətə baxaraq, qürurunu da, imanını da udaraq dedi:

- Ey Şeytan, su ver mənə.

Elə o an, səhranın quru bağrından bir bulaq fışqırdı. Buz kimi. Adam içdi, içdi, doydu. Qarnı doymamış qəlbi doydu. Və elə bu an... Tozların arasından bir siluet çıxdı. Uzunboylu, ağ geyimli, nurlu üzlü bir gənc.

- Mənə itaət elə, - dedi gənc.

-Sən kimsən?

-Mənəm... Şeytan.

Adam güldü sonra dondu. Sonra dilləndi:

-Bəs sən qırmızı rəngli olmurdun? Buynuzun, quyruğun olmalıydı. Bizə deyilənlər beləydi axı...

Şeytan gülümsədi:

- Qələmi veriblər zatından xəbərsizlərin əlinə, nə gəldi yazıblar ora...

 Adam oturdu bir qum təpəsinin üstünə, ağ geyimli “şeytan" qarşısında. Bir anlıq düşündü. "Nədir bu? Allahla telefon xəttimiz niyə bir tərəfli işləyir? Niyə zəng çatmır?"

Sonra baxdı şeytanın səliqəli geyiminə. Bəyaz köynəyi də var idi, ayaqqabısı da tozsuz idi. Çox güman hansısa İtaliya brendindən alıb. Hətta bəlkə influnserdi, kim bilir, Instagram'da milyon izləyicisi var. "Cəhənnəmdən bir də story atsaydı, bəlkə də inandırıcı olardı" — düşündü adam.

- Bəs niyə sənə itaət etməliyəm? - soruşdu.

Şeytan başını tərpətdi, elə bil illərlə bu sualı gözləmişdi:

-Çünki sən o qədər susuzsan ki, artıq nə içdiyin önəmli deyil. Sadəcə boğazından keçsin deyə dua edirsən. Mənə də dua elədin. Və mən eşitdim. Sənə lazım olan tək şey, cavab idi, kimdən gəldiyi yox...

 Adam susdu. Hiss etdi ki, bəlkə də problem şeytanda deyil. Bəlkə də şeytan sadəcə "müştəri məmnuniyyətini" yaxşı idarə edir. Allah isə... çox güman tətilə çıxıb. Ya da eyni anda milyon adamla danışdığı üçün, bizə növbə çatmır.

Sonda şeytan bir təbəssüm atdı:

-Məni niyə bu qədər yanlış çəkiblər? Bilmirəm. Amma sənin Tanrınının niyə danışmadığını sən də bilmirsən. Belə baxanda, ikimiz də eyni dərəcədə müəmmayıq.

 Adam başını aşağı saldı, ayaqları altında əriyən qum kimi. Və bir nəticəyə gəldi. Bəlkə də, Tanrı susur... çünki “reallıq” adlı bu cəhənnəmin müəllifi elə özü deyil?

 Adam su içib doymuşdu, amma doymayan bir şey vardı, cavab. Bu dəfə su boğazından keçəndə sanki içində bir şey qopdu. Elə bil Allah susmadı, sadəcə öz içindəki Nitşe demişkən "Allah öldü". O öləndə isə, səhranın ortasında nə bir səs, nə bir rəhmət, sadəcə ağlına hakim olan vəhşi bir sükut qaldı.

Şeytan isə qarşısında oturmuşdu. O ağ geyimi ilə sanki mələk libasında gəlmişdi. Nə də olsa mələk idi bir vaxtlar. Ya da sadəcə bütün "düzgün" təsvirlərə lağ edirdi.

-Bura səhradır, - dedi Şeytan, -hər şeyin ən səmimi olduğu yerdir. Burada maskalar yanır, inanclar çürüyür. Bura Allahın belə unutduğu ərazidir. Mən isə burdayam. Niyə? Çünki səni kimsə eşitməyəndə ilk kim cavab verirsə, sən onun olduğunu düşünürsən.

Adam artıq inamla yox, qorxu ilə baxırdı.

-Deməli, səni çağıranda gəlirsən? - dedi adam.

- Mənə dua edənin əvvəl adını soruşmuram, -cavab verdi şeytan, - Mən kimə xidmət etdiyimi seçmirəm, kim istəyirsə, ona danışıram.

Qum təpələrinin arxasında səs gəldi. Qaranlıq çökməyə başlamışdı. Gecə, sanki ətrafı udmurdu, adamın içini yavaş-yavaş əritməyə başlamışdı. Duman qalxırdı. Amma bu duman, təbiətin deyil — sanki zamanın öz nəfəsi idi.

Şeytan əlini uzatdı. Amma bu əl kömək əli deyildi. Bu, bağlayan bir əl idi. Tələyə çevrilmiş, qurtuluş kimi görünən, amma günahın sükutla təqdim edilmiş forması idi.

- İtaət et, - dedi o yenə.

Adam qaranlığa baxdı. Ürəyində bir səs var idi: "Tanrı haradadır?"

O səs cavab vermədi. Elə bil, Tanrı onu yox, yalnızlığını yaratmışdı. Və o yalnızlıq indi onun ilahisi idi.nBəlkə də Tanrı heç vaxt göydə deyildi. Bəlkə də Tanrı, adamın sonuncu göz yaşında idi. O da quruyanda Tanrı getmişdi. Quru gözlərə göylər cavab verməzdi. Çünki yalvarmaq da bir nemətdir, ona da möhlət verilməz.

Və sonda adam soruşdu:

- Bəs Tanrı indi haradadır?

Şeytan bir az susdu. Sonra sakitcə dedi:

- Harada onu sonuncu dəfə axtardınsa, bax orada qalıb. Sən isə gəlib mənə çatdın. Bu artıq sənin taleyin deyil -seçimindir.

 Adam yenə də o bulaqdan içdi. Amma su qarnına deyil, zehininə axdı. Elə bil suyun içində sükut həll olmuşdu və indi o, Allahın heç nə deməyən səsini içirdi. Hər qurtumda daha da çox səssizlik dolurdu içərisinə. Səhrada susmaq normaldır. Amma adamın içində bir "nə üçün?" səsi vardı və bu səs cavabsız qaldıqca böyüyürdü. Sanki bir virus kimi ağlını gəmirirdi.

Şeytan artıq qarşısında deyildi. Yox olmuşdu. Yalnızlıqdır əslində ən böyük iblis. O da səhranın mərkəzində taxt qurmuşdu. Adam gözlərini yumdu. Elə bil gözü özü idi. Qaranlıq içində daha da qaranlıq. Birdən bir səs eşitdi. Öz səsi idi. Amma səsi deyildi, səsini düşünən beyninin səsi idi.

 - Tanrı səni eşitmədi, çünki sən çox səssiz dua elədin. Duanı qışqıraydın, bəlkə eşidərdi…

 - Ya da, bəlkə, Tanrı qulaqlarını bağlayıb. Təkamül prosesində bu funksiyanı itirib...

-Bilirsən nədir? Tanrı var idi, amma çox danışdılar, qorxutdular, qəlibə saldılar. O da bezdi. Tərbiyəli varlıqdır, çıxıb getdi.

 Bu səs artdı. Beynində tonlarla fərqli versiya danışmağa başladı. Hamısı tanrısal idi. Amma heç biri Tanrı deyildi. Gecə daha da qaranlıqlaşdı. Göy üzü yox oldu. Səhranın üzü yox oldu. Adam öz içində idi artıq. Bir səhra içində başqa bir səhraya düşmüşdü. Bu dəfə şüurunun səhrası. Qum yox idi, amma hər düşüncə bir dənə qum qədər kəsici idi. O, gülməyə başladı. Yavaş, uzun, sərt bir gülüş. Özünə gülürdü. Dua etdiyi əllərinə, sükuta, suya, şeytana, şeytanın Prada geyiminə... Hətta Tanrıya da gülürdü. Gülüşü boğazında ilişdi və o, göz yaşları tökərək öz dəliliyinin içində boğulmağa başladı.

 O artıq bir insan deyildi. O, dua ilə dəli olmuş bir ibtidai varlıq idi. Gözləri göyə baxırdı, amma göy yox idi. Tanrının yoxluğundan yaratdığı təsəvvüfi bir uçurum idi o. Orada nə mələk, nə şeytan, nə də cavab var idi. Orada sadəcə insan vardı, cavabsız qalmış, həqiqət arxasında dəli olmuş bir insan.

 Səhra hələ də susur. Amma bu dəfə, qum təpəsinin üstündə oturan o adam gülümsəyir. Saçları toz içində, gözləri qızarıb, baxışlarında isə qəribə bir işıq var. Öz-özünə pıçıldayır:

- Cavab verməyən Tanrının yerini mən tuturam indi. Mənə dua edin. Mən ən azından eşidirəm...

O, başına bir qum tacı qoyur, əllərini göyə uzadır. Susqunluq içində pıçıltı ilə:

-Bis... ər-Rəhim. Mənim adımla başlayın...

O dəli oldu. Amma bəlkə də bu, ağlın sonuncu mərtəbəsi idi. Axı ağıl cavab axtarır, dəlilik isə cavab verməyə başlayır.

 

***

Bir dəfə mən də dua etdim. Əlimi göyə uzatdım, amma yuxarı baxmadım. Bilirdim ki, orada da heç nə yoxdur. Sadəcə əlimi uzatdım — bəlkə kiminsə vecinə olar deyə. Olmadı.

 Saatlarla dua elədim. Susdum. Ağzım danışırdı, amma içimdə səssizlik var idi. Boşluq belə cavab verirdi, Tanrı isə yox. Axırda başa düşdüm ki, bu bir dialoq deyil. Bu, bir səs yazısına danışmaq kimidir, qarşında heç kim yoxdur, amma sən səmimisən, necəsə inanırsan.

 Əslində, hər şeyi qadağa etmişdilər. Fikirləşməyi də. Düşünməyi də. Ən böyük günah, sual vermək imiş. Ən böyük cəza isə cavab gözləmək.

 O gün anladım. Mən dəli olmuram. Sadəcə, düzəlmiş bir sistemə uyğun gəlməyən hissələrim var. Mən dua edəndə, əllərim yuxarıda olur. Cavab gəlməyəndə, əllərim aşağı düşür. Amma başım heç vaxt yerə düşmür. Çünki başımın içində bir Tanrı susur. O mənəm.

İndi biri gəlir deyir: "Namaz qıl. Allahla əlaqəyə keç." Dostum, mən "zəng çatmır"bölgəsindəyəm. Siz şəbəkədəsiz, bəlkə də rominqlə danışırsız. Mən isə çoxdan sükutun içində zarıyıb səsimi unudanlardanam. İndi gülürəm. Özümə, keçmişimə, dualarıma. Hətta Allahın özünə. Çünki Tanrı cavab verməyəndə, onun əvəzinə gülməkdən başqa çarəm qalmır.

Gəl bir əhvalat daha danışım sənə…

Deyirlər, bir dəfə bir oğlan olub. Yox, bu "bir zamanlar" nağılı deyil. Bu zaman hələ bitməyib. Oğlan hələ də var. Ola bilər bir az azalmış formada, bir az qaralmış zehnilə, bir az da qaranlıq küçələrin küncündə unudulmuş təbəssümüylə. Amma var. Hər halda, özünə görə bir "varlıq statusu"daşıyır. Hər səhər oyanıb bir stəkan çay içməklə, həyatda olduğunu təsdiqləyir. Sanki çayla ruhun arasında bir gizli anlaşma imzalanıb: "Məni iç, mən səni içimə qaytarım.”

Bu oğlanın həyatı bir zamanlar çox normal görünürdü. Yəni əgər normallıq dediyimiz şey, ruhi partlayışları səliqəli şəkildə içində basdırmaqdırsa, bəli, çox normal. Dostları vardı, ailəsi vardı, gülümsədiyi anlar vardı... Hər şey vardı, bircə özü yox idi.

Bir gün, bu dəqiq nə günü idi, o da xatırlamır  güzgüyə baxdı. Dedi: "Mən kiməm?" Cavab gəlmədi. Güzgü susdu. O da susdu. Hər şey orda başladı. Əvvəlcə səslər gəldi. Amma onlar "dəlilik səsləri" deyildi. Onlar daha çox həqiqətin pıçıltısıydı. "Sən bu deyilsən" deyən bir səs vardı içində. "Səni bu sistem doğmadı. Səni bu həyat formalaşdırmadı. Sən yadsan." Əvvəl qorxdu, sonra öyrəşdi. Sonda da sevdi. Çünki insan, onu belə də olsa anlayan bir şeyə bağlanmaq istəyir. Hətta o şey öz ağlının çatlamış qırıntısı olsa belə.

 

***

İndi deyirsən ki, niyə bu əhvalatı danışdım sənə?

 Çünki bəzən həqiqətlərimizi, yalnız nağıl formasında danışa bilirik. Bəzən başqasının adına danışmaq, öz adımıza susmaqdan daha təhlükəsizdir. Və bəzən, sənə deyirəm, insan öz həyatını yalnız "bir əhvalat" kimi təqdim edə bilər, çünki həqiqət olaraq desə, hamı dəlilik sayar.

 Bəlkə də dəli olmuşam. Amma səssizəm. İnadla susan, qışqıra bilməyən bir dəliyəm. Ağlımda fırlanan fikirlər artıq mənim deyil. Mən onlara sahib deyiləm, onlar mənə sahibdir. Və bu sahiblik, bu əsarət,mənə bir növ azadlıq verir. İroniyalıdır, düzdür? İnsan, ağlını itirəndə bir növ xilas olur. Çünki artıq başqalarının qaydaları ilə yaşamaq məcburiyyətində deyil.

Məsələn, mən artıq sağlam görünməyə çalışmıram. Sifətimdəkı sarı-qəhvəyi çillərlə, sükutla siqaret çəkərək, divarlara baxaraq yaşayıram. Qaranlıq otaqlarda nəfəs alıram, amma nəfəs almağımın səbəbini unudalı çox olub. Və hərdən güzgüyə baxıb soruşuram: "Sən bu gün də sağsan?" Cavab gözləmirəm. Çünki cavablar məni qorxudur.

Gözüm yollarda deyil artıq. Yollar məni yormağa başlayandan bəri, mənə baxmayan heç bir üfüqdə ümid axtarmıram. Mən sadəcə gedirəm. Deyirlər ki, məqsədsiz insan yoxdur. Mən isə varam. Tək, səssiz və azad. Və əgər bu əhvalatı kimsə eşidərsə, sadəcə bir nağıl kimi yadda saxlasın. Çünki əgər həqiqət olduğunu anlasa... qorxacaq. Və mən elə bu qorxudan bəslənirəm.

 …və indi, bu əhvalatı danışmağımın səbəbini bilirsənmi? Hər şeyin mənasız göründüyü bir axşam idi. Dənizdə elə bil ruhumu yuyurdum, amma tərtəmiz etmirdi. Sadəcə bulanıqlığını daha da dərinləşdirirdi. Düşündüm. Bəlkə də, bu hekayə mənim deyil. Bəlkə o dəli mənəm. Və ya daha dəhşətlisi, bəlkə heç o da yoxdu. Sadəcə beynim, içindəki çürük bir uşaq təxəyyülünün təzə qoxusu ilə bu əhvalatı yaratdı. Bir dəfə yox, saysız dəfə. Çünki yaddaşım da bir yalançıdır. Elə özüm kimi. Axı mən həqiqətlə yalanın bir-birini öpdüyü yerdə doğulmuşam. Nə tam o tərəfdənəm, nə bu. Bəlkə də, heç doğulmamışam. Sadəcə yazılmışam. Yazılmış bir varlıq. Bu hekayə də elə mənim doğum aktımdır, təkcə altındakı imza çatışmır.

Yəni, bu əhvalat, bəlkə də, mənim bircə dəfə ağlım başımda olan gecənin hesabatıdır. Yaxud da, ağılım başımda olmayan bütün günlərin cəmi. Amma istənilən halda… əgər sən də oxuyursansa, demək, mən tək deyiləm.

Ya da yox, dostum.  Bu ağıl deyil. Bu, kollektiv dəlilikdir.

 

QEYD: Konkret halda bu yazıdakı fikirlər tək müəllifin fikirləridir və bilavasitə, redaksiya ilə heç bir bağlılığı yoxdur.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(04.08.2025)

 

 

Varis, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Baş redaktoru

 

Mədəniyyətimiz dalbadal ağır itkilər verməkdədir. Musiqimizin canlı əfsanəsi Arif Babayev, ardınca da ədəbiyyatımızın korifeyi Elçin Əfəndiyev.

Mən detektiv ədəbiyyatı sevmirəm, uşaqlıqda Artur Konan Doylu, Jorj Simenonu, Aqata Kristini sevə-sevə oxusam da, yaşa dolduqca bu ədəbiyyat janrı mənə cansıxıcı gəlib. Son dönəmlərdə ən yaxşı halda mistika və triller abu-havalı detektivin müasir şəkildəyişməsindən Den Braunu oxumağa səbrim çatıb, bir də polis orqanlarında külüng döyərək real polis əməliyyatlarına istinad edib maraqlı əsərlər ortaya qoyan Fəxrəddin Qurbanoğlunu oxumuşam.

Amma həqiqətən etiraf edirəm, həyatımda oxuduğum ən gözəl detektiv Elçinin “Ox kimi bıçaq” povesti olub, məktəbli ikən onu atamın abunəçisi olduğu “Azərbaycan” jurnalından oxumuşdum. Onu oxumayanlara bir ipucu verim, bu povestin əsasında çəkilmiş filmə yəqin ki, hamınız baxmısınız – “Arxadan vurulan zərbə” – rejissor Arif Babayevin çəkdiyi, Şahmar Ələkbərovun, Adil İsgəndərovun, Yusif Vəliyevin rol aldıqları film milyonların sevimlisinə çevrilib. Bəli, bəli. Həmin  Qurd Cəbrayıldan bəhs edən film.

Elçin Əfəndiyev yazıçı kimi romançı idi, dramaturq idi, həyatında bir dəfə detektiv yazmışdı. Onda da əsl şedevr yaratmışdı.

Bax Elçin ədəbiyyatda olduğu kimi, həyatda da belə idi, ağır, təmkinli, hər şeyin yerini və qədərini bilən.

Elçinlə şəxsi tanışlığımızın tarixçəsi də maraqlı olub. 2016-cı il idi, bir gün telefonuma zəng gəldi, zəng vuran söylədi ki, baş nazirin müavini Elçin Əfəndiyev sizinlə danışmaq istəyir.

Həyəcanlandım. Və danışdıq. Sən demə, məzuniyyətə çıxan vədələrdə Elçin müəllim kitab mağazasından 3-4 kitab sifariş veribmiş, kitabları götürəndə satıcı xanım şiddətlə mənim “Metamorfoz” romanımı tövsiyyə edib. O da könülsüz də olsa kitabı götürüb. Və oxuyub, çox bəyənib. Düz 45 dəqiqə danışdıq, mənə sual etdi ki, “sən indiyə qədər hansı papağın altında yatmısan ki, səni tanımamışam?”.

Beləcə yaxınlaşdıq, dostlaşdıq.

Son dəfə mayın 13-də zəng vurmuşdum, doğum gününü təbrik etmək istədim. Telefonunu qızı Günay açdı, dedi, Ankaradayıq, atam əməliyyat olunur.

Ondan əvvəl isə Mədəniyyət Nazirliyi ilə Ədəbiyyat Fondunun birgə layihəsi kimi mənim redaktorluğumla nəşr edilən Azərbaycan Ədəbiyyatı Antologiyasına hekayə verməsi üçün görüşmüşdük. Nəşrin şərtini dedim, yazıçılar ən çox sevdikləri hekayələrini, şairlərsə şeirlərini təqdim etməliydilər. Düşünmədən  “Parisdə avtomobil qəzası” hekayəsini təqdim etdi.

Bəli, dünən elə bu saatlarda böyük ədibin ədəbiyyatla vuran ürəyi dayandı. Nəsrimiz daha bir canlı klassikini itirdi.

Böyük ədibimizə Allahdan rəhmət diləyir, yaxınlarına başsağlığı verir və oxuculara da onun ən çox sevdiyi hekayəsini təqdim edirəm.

 

 

***

 “Parisdə avtomobil qəzası”

 

Ş ə h r ə b a n u x a n ı m.

Hatəmxan ağa və Şəhrəbanu xanım ölmüş imişlər ki, bir firəng Şahbazı tovlaşdırıb Parisə apara!..

M ü s y ö J o r d a n.

Dimaj Paris!.. Mon diyö!.. Mon diyo.

(M.F.Axundov, «Hekayəti Müsyö Jordan həkimi-nəbatat və Dərviş Məstəli Şah cadukuni-məşhur»)

 

I

Kərim müəllim qarışıq yuxu görürdü, çoxdan ölüb getmiş adamlar idi, özü də atası, anası, yaxın adamları deyildi, köhnə qonşuları idi, iyirmi beş il bundan əvvəlki məktəb direktoru idi, arvadının uzaq qohumları idi, Nuridənin əvvəlki ərlərindən biri idi, hamı bir yerə yığışıb qarpız yeyirdi və o qarpız o qədər böyük idi ki, hər dilimi bir qayıq boyda və həmin çoxdan ölüb getmiş adamlar çıxıb bu dilimlərin üstündə oturmuşdular, əlləri ilə qarpızdan böyük-böyük parçalar qoparırdılar, əlləri, ayaqları qarpızın suyuna bulaşa-bulaşa yeyirdilər; qarpız qıpqırmızı idi və Kərim müəllim yuxuda bu al qırmızıya baxa-baxa hiss etdi ki, kimsə güllə atır, güllənin səsini eşitdi, sonra güllənin səsini bir də eşitdi və gözlərini açdı, başa düşdü ki, yuxu görürdü, amma yenə güllə səsi eşitdi, dikəlib yerində oturdu və yenə də açıq-aşkar güllə səsi eşidəndə cəld yerindən qalxıb pəncərənin qabağına gəldi.

Kərim müəllimgilin yaşadığı ikimərtəbəli qədim binanın qabağında balaca bir bağ var idi, səhər tezdən təqaüdçülər girəcəkdəki köşkdən qəzet alıb bu bağda oturub oxuyurdu, sonra analar, nənələr, dayələr bu bağa uşaq gətirirdi və uşaq arabaları skamyaların qabağında pianino dilləri kimi yan-yana düzülürdü, günortadan sonra yenə təqaüdçülər bu bağa yığışıb nərd və domino oynayırdı, sonra da gecə düşürdü, bu bağ da kimsəsizləyirdi, sakitlik çökürdü, sonra səhər açılırdı və hər şey eynilə təkrar olunurdu.

Kərim müəllim pəncərədən həmin bağa baxdı və gördü ki, bir nəfər əlində tüfəng tutub nişan alır, o birisi də onun yanında dayanıb, əllərində iri əlcəklər var və doğrusu, Kərim müəllim əvvəlcə qorxdu, çünki ömründə birinci dəfə idi ki, qarşısında əli tüfəngli adam dayanmışdı və bu adam hələ səhərin gözü açılmamış nişan alırdı, atırdı; sonra Kərim müəllimə elə gəldi ki, kino çəkirlər, çünki bir dəfə – on il bundan əvvəl bu bağda kino çəkmişdilər, amma indi bütün bağda, ətrafdakı küçələrdə bu iki nəfərdən başqa heç kim yox idi, təkcə bağın aşağı başında, bu iki nəfərdən bir az aralıda, küçədə balaca bir furqon maşını dayanmışdı; kim idi bunlar, oğru idilər?

Tüfəngilə nişan alan adam yenə atdı və bu dəfə Kərim müəllim güllə səsi ilə bərabər bir it zingiltisi də eşitdi və gördü ki, iri əlcəklər geymiş adam qaça-qaça zeytun ağaclarına tərəf getdi və zeytun ağaclarının dibində yerə sərilib zingildəyən bir itin qulaqlarından yapışdı, iki əli ilə də iti yerdən qaldırdı, aparıb maşının furqonuna atdı.

Kərim müəllim başa düşdü ki, bu iki nəfər şəhəri yurdsuz-yuvasız, xəstə itlərdən təmizləyir, yəqin Bakının sanitariya idarəsindəndilər, amma, hər halda, yurdsuzyuvasız da olsa, xəstə də olsa, səhərin gözü açılmamış bu yazıq itləri beləcə vurmaq Kərim müəllimə pis təsir elədi, hətta pəncərədən qışqırıb bu tüfəngli və əlcəkli adamlara bir-iki söz demək istədi, amma sonra fikirləşdi ki, dünyada hərə bir peşə sahibidi və it vurmaq da bunların peşəsidi, sonra burasını da fikirləşdi ki, çox ola bilsin ki, həmin o tüfənglinin atdığı güllə qurğuşun deyil, yuxu dərmanıdı və itləri yuxuladıb götürüb aparırlar. Həmin iki nəfər bir az da bağın o tərəfinə-bu tərəfinə baxdı, diqqətlə baxdı, hətta Kərim müəllim o tüfənglinin də, əlcəklinin də gözlərində uzaqdan-uzağa bir hərislik sezdi və fikirləşdi ki, yəqin bu iki nəfər əmək haqqını gətirdikləri itlərin sayına görə alırlar; sonra əlcəkli əlcəyini çıxartdı, tüfəngli tüfəngini maşının kabinəsinə qoydu və ikisi də maşına oturub sürüb getdilər.

Kərim müəllim bir müddət də pəncərənin qabağında dayanıb bağa baxdı, qarşıdakı ikimərtəbəli, üçmərtəbəli binalara baxdı: hamı yatmışdı, təzəcə açılan həmin avqust səhəri hələ heç kim yuxudan durmamışdı, bağın qabağında, küçələrin kəsişdiyi tindəki meyvə-tərəvəz köşkü də boş və adamsız idi, qarpızlar köşkün yanındakı böyük dəmir qəfəsə yığılmışdı və qəfəsin qapısında da iri dəmir qıfıl var idi.

Birdən Kərim müəllimə elə gəldi ki, bu qarpızlar dustaqdı, bu qarpızları o dəmir qəfəs içində həbsə salıblar və Kərim müəllimin özünün ağlına gələn bu fikirdən xoşu gəlmədi, çünki Kərim müəllim boş-boş danışmağı və boş-boş şeylər fikirləşməyi xoşlamırdı. Əsnəyə-əsnəyə tüklü sinəsini qaşıdı və fikirləşdi ki, necə olub ki, atılan güllələrin səsinə heç kim yuxudan oyanmayıb?

Kərim müəllim bu binalarda yaşayan adamların hamısını tanıyırdı, rastlaşanda kimisilə dayanıb hal-əhval tuturdu, kimisilə elə-eləcə salamlaşıb keçirdi, kimisini də, xüsusən sonradan köçüb gələnləri kənardan-kənara tanıyırdı, amma hamısını tanıyırdı, çünki Kərim müəllim indi yaşadığı bu mənzildə anadan olmuşdu, ömründə heç vaxt başqa yerdə yaşamamışdı, yalnız bir dəfə – on yeddi il bundan əvvəl ailəsini yayda bir aylığa Nalçikə aparmışdı, bir dəfə də doqquz il bundan əvvəl on iki günlüyə Şuşa sanatoriyasına getmişdi.

Kərim müəllim gözlərini bağdan çəkib otağın divarından asdıqları saata baxdı – bu divar saatını pedaqoji fəaliyyətinin otuz illiyi münasibətilə məktəbdən Kərim müəllimə hədiyyə vermişdilər və əslində bu hədiyyə Kərim müəllimin bütün həyatında yeganə təltifi idi – saat altıya iyirmi dəqiqə qalmışdı və Kərim müəllim başa düşdü ki, təzədən yerinə girməyinin mənası yoxdur, asta addımlarla mətbəxə tərəf getdi.

Kərim müəllimgilin iki otağı, şüşəbəndi, mətbəxi var idi və Kərim müəllim ikinci otaqdan keçəndə bir anlıq yerində donub qaldı: Şərqiyyənin çarpayısının yanında, özünün balaca taxta çarpayısında uzanmış körpə oyaq idi, gözlərini açıb dinməz-söyləməz Kərim müəllimə baxırdı. Birinci dəfə idi ki, bu körpəni beləcə dinməz-söyləməz və beləcə də ciddi görürdü.

Şərqiyyə Kərim müəllimin böyük qızı idi və bu körpə də Şərqiyyənin oğlu idi, yəni Kərim müəllimin nəvəsi idi və yaman da ağlağan idi. Körpə altı ay idi ki, dünyaya gəlmişdi və bu altı ayda elə bir gün olmamışdı ki, oyaq vaxtı ağlamasın. Indi bu körpəni beləcə oyaq və ağlamayan, ciddi görəndə Kərim müəllim əslində bir balaca həyəcanlandı da: bu necə səhər idi belə, açılırdı?

Kərim müəllim təbii ki, dindar deyildi, taleyə-filana da inanmırdı, amma, hər halda, həmin avqust günü səhərin gözü açılmamış həmin tüfəng əhvalatı, qarpızları dustaqlar kimi hiss eləməyi və indi də bu uşağın yatmayıb beləcə diqqətlə Kərim müəllimə baxmağı kişinin ürəyində nəsə bir nigarançılıq yaratdı. Kərim müəllim mətbəxdə qazı yandırdı, çayniki doldurub qazın üstünə qoydu və eləcə asta addımlarla da yatdığı otağa qayıdıb geyinməyə başladı. Kərim müəllimin arvadı Zəhra da, ikinci qızı Züleyxa da, oğlu Hamlet da yatmışdılar və düzdür, bu dəfə Kərim müəllim yuxudan çox erkən durmuşdu, amma, onsuz da, bu evdə Kərim müəllimdən tez duran yox idi, həmişə saat yeddiyə on beş dəqiqə qalmış ayaq üstə olurdu, kostyumunu şotkalayırdı, ayaqqabısını boya ilə silirdi, hələ evin camaatı durmamış gedib gündəlik çörəyi, kefiri, smetanı, qəzetləri alıb gətirirdi, bundan sonra səhər yeməyini yeyib məktəbə gedirdi; ümumiyyətlə, bu evin bazarlıq işləri ta qədim çağlardan Kərim müəllimə baxırdı. Kərim müəllim orta siniflərdə coğrafiya dərsi deyirdi və indi yay tətilində idi, məktəbə getməyəcəkdi, amma yenə də otuz beş illik adəti üzrə, göy zənbili götürüb eləcə asta addımlarla da evdən çıxıb küçəyə düşdü; körpə də bayaqkı ciddi gözləri ilə Kərim müəllimi bayıra yola saldı.

Şəhər tamam bomboş idi, təkcə süpürgəçi kişi küçəni süpürürdü və Kərim müəllimi görəndə ehtiramla salam verdi, Kərim müəllim də süpürgəçinin salamını aldı və yoluna davam elədi. Bu süpürgəçi neçə illər idi ki, səhərlər bu küçə, bağı süpürüb təmizləyirdi və Allahın hər verən günü Kərim müəllim onun gördüyü birinci adam olurdu.

Əlbəttə, dükanlar, qəzet köşkləri hələ bağlı idi və Kərim müəllim əlindəki boş göy zənbili yellədə-yellədə Dənizkənarı bulvara tərəf getdi və beləcə bomboş küçələrlə addımladıqca Kərim müəllimə elə gəldi ki, elə bil, tanımadığı, görmədiyi bir şəhərdədir; düzdür, Kərim müəllim dünyadakı şəhərlərin, ən azı, doxsan faizinin adını əzbər bilirdi və Bakının da bütün küçələrini, dalanlarını, hətta ayrı-ayrı binalarını da (mikrorayonlardan başqa) yaxşı tanıyırdı, amma olan budur ki, həmin avqust günü – şənbə idi – sübh tezdən Bakının bomboş küçələri ilə addımladıqca Kərim müəllimə elə gəldi ki, tanımadığı, görmədiyi bir şəhərdədir və bu şəhərin sakinləri də yalnız küçələri təmizləyən süpürgəçilərdən ibarətdir.

Məktəbdə uşaqlar Kərim müəllimə «Zənbil» təxəllüsü vermişdilər, yəni Kərim müəllim Zənbil, çünki uşaqlar qorxduqları, ehtiyat etdikləri Kərim müəllimə şəhərdə təsadüfən rast gələndə həmişə əlində zənbil olardı, ya ət dükanının qabağında növbəyə durardı, ya yumurta alardı, ya da ki, başqa bir şey alardı, sonra uşaqlar sinifdən sinfə keçdikcə, məktəbi qurtardıqca və yenidən məktəbə daxil olduqca fikir verdilər ki, bu zənbil həmişə göy rəngdə olur və təxəllüsün əvvəlinə «Göy» sözünü də əlavə etdilər, yəni ki, Kərim müəllim Göy Zənbil, sonra uşaqlar həmin təxəllüsün də əvvəlinə «Köhnə» sözünü əlavə elədilər, yəni ki, Kərim müəllim Köhnə Göy Zənbil: Bu təxəllüsün sorağı Kərim müəllimin özünə də gəlib çatmışdı və Kərim müəllimi qətiyyən narahat eləməmişdi, acıqlandırmamışdı, çünki Kərim müəllim fikirləşmişdi ki, eybi yox, özləri böyüyüb əllərinə zənbil alanda başa düşərlər. Intəhası bir iş vardı və Kərim müəllimin də həmin işdən xəbəri yox idi ki, müəllimlər də öz aralarında Kərim müəllimi həmişə Köhnə Göy Zənbil deyə çağırırdılar (özündən çəkindikləri üçün yanında, təbii ki, belə demirdilər).

Dənizkənarı bulvar da bomboş idi, Kərim müəllimdən başqa kimsə yox idi, amma çoxlu qağayı var idi və quşlar sahil boyu dənizin üstü ilə uçurdu, hərdən aşağı enib dimdiyini suya vururdu və quşların qurultusu-qaqqıltısı bulvarın o kimsəsizliyi içində elə aydın, elə dəqiq eşidilirdi ki, elə bil, adi qurultu-qaqqıltı deyildi, elə bil, quşlar nə isə deyirdilər, danışırdılar; amma Kərim müəllim xəyal aləminə qapılan adamlardan deyildi və bu dəm dükanda smetanın olub-olmayacağı məsələsi Kərim müəllimi qağayıların deyib-danışmasından qat-qat artıq maraqlandırırdı; sonra Kərim müəllim bu quşlara, daha doğrusu, şəhərin sanitariya idarələrinə hirsləndi, çünki fikir vermirdilər, şəhərin bütün çirkabı dənizə tökülürdü, buna görə də qağayılar gəlib burda özlərinə yem axtarırdı.

Kərim müəllim əlindəki boş zənbili yellədə-yellədə sahil boyu addımladıqca qərara aldı ki, bu gün, ya da sabah şəhərin sanitariya vəziyyəti barədə Bakı Sovetinə məktub yazacaq və həmin məktubun ilk cümlələrini fikrində yazmağa başladı və bu zaman bayaqkı tüfəng atan və it daşıyan o iki nəfər yadına düşdü, sonra da gözlərini açıb dinməz-söyləməz baxan o uşaq yadına düşdü.

Şərqiyyənin əri Salman fizika ilə məşğul olurdu, deyirdilər ki, istedadlı alimdir, amma istedad nə ev idi, nə pul idi, nə də maşın idi: Salman da Kərim müəllimgillə bir yerdə olurdu və əgər, doğrudan da, dünyada bəxt deyilən bir şey vardısa, Şərqiyyənin bəxti gətirməmişdi; düzdü, Salman içən, gəzən, deyinən adam deyildi, səhər çıxıb gedirdi işə, bir də axşam gəlirdi, şənbə, bazar günləri də Şərqiyyəni kinoya aparırdı, bulvarda gəzməyə aparırdı, hətta bir dəfə Şüvəlana, gülçülük sovxozuna da aparmışdı, amma Salmanın əynindəki kostyumdan başqa heç nəyi və məktəbi qurtarandan sonra Qarabağda kənddə qoyub gəldiyi qohumlarından savayı heç kimi yox idi. Şərqiyyə iki il bundan əvvəl – necə tapışdılar, harda tanış oldular, Allah bilir – Salmana ərə getmişdi, çünki ... (Kərim müəllim bulvarda gəzə-gəzə biriki dəfə öskürdü) çünki Şərqiyyəni alan yox idi.

Salman indi Bakıda deyildi. Parisdə idi.

Salmanın işlədiyi institutun Fransa alimləri ilə əlaqəsi var idi və Salmanı təcrübə keçməkdən ötrü altı ay müddətinə Parisə göndərmişdilər, sonra Parisdən bir fransız alimi altı ay müddətinə Bakıya gələcəkdi. Kərim müəllim başa düşürdü ki, əgər Salman fərqli olmasaydı, Parisə göndərməzdilər, amma Salman o qədər qaradinməz, həmişə sükut içində olan bir adam idi ki, kürəkəninin Parisə getməyi Kərim müəllimgilin ailəsində elə mühüm bir hadisə olmadı.

Həmin avqust səhəri, boş göy zənbili yellədə-yellədə sahil boyu addımladıqca birdən-birə, nədənsə, Salmanın Parisdə olmağı, o uzaq, böyük və yad şəhərdə yaşaması Kərim müəllimə qəribə gəldi və Kərim müəllim ürəyindəki bu hissin şövqü ilə bir anlıq ayaq saxladı, qıpqırmızı qızarmış üfüqə baxdı və üfüqün beləcə qırmızılığı, göyün tərtəmizliyi və maviliyi, dənizin beləcə sakitliyi və genişliyi, hətta qağayıların sahil boyu uçuşması, quruldayıb-qaqqıldaması Kərim müəllimin xoşuna gəldi, Kərim müəllim bu təbiət mənzərəsini bəyəndi.

Bulvarda ləngidiyi üçün dükanlarda növbəyə durası oldu, meyvə-tərəvəz köşkünün yanından ötəndə bu qərara gəldi ki, bir dənə də qarpız alsın və bir xeyli müddət seçib yaxşı bir Zirə qarpızı aldı, sonra qəzet köşkündə də növbəyə durub radio və televiziya proqramını, təzə qəzetləri aldı və buna görə də evə həmişəkindən gec gəldi.

Qapını Nuridə xanım açdı və Kərim müəllim Nuridə xanımı səhər-səhər öz evlərində görəndə, Nuridə xanımın ciddi sifətinə baxanda başa düşdü ki, nəsə bir hadisə baş verib.

Nuridə xanım Kərim müəllimin böyük bacısı idi və Azərbaycanda ilk qadın idman müəllimlərindən biri idi, həyət tərəfdən Kərim müəllimgillə üzbəüz binada yaşayırdı.

Bir əlində yekə Zirə qarpızı, o biri əlində də göy zənbil tutmuş Kərim müəllim gözlərini bacısının həmişəki kimi pudralanmış boyalanmış səliqəli sifətindən çəkmədən soruşdu:

– Nə olub?

Nuridə xanım kişi səsi kimi yoğunlaşmış səsi ilə:

– Heç nə, – dedi. – Qorxma, keç içəri.

Kərim müəllim içəri girdi, Zəhranı da, Züleyxanı da, Hamleti də otaqda ayaq üstə durmuş gördü, Şərqiyyə də evdə idi, körpəsinin yanında oturub başını aşağı dikmişdi və deyəsən, yavaş-yavaş ağlayırdı, amma, hər halda, evdəkilərin hamısını beləcə salamat görməyi Kərim müəllimi bir balaca sakitləşdirdi və Kərim müəllim fikirləşdi ki, bəlkə Abdulla ölüb? Amma Nuridə xanımın həmişəki zəhmi nəsə başqa şeydən xəbər verirdi və Nuridə xanım əri ölmüş arvada oxşamırdı.

– Salman avtomobil qəzasına düşüb. – Bunu Nuridə xanım dedi və Şərqiyyə daha da için-için ağlamağa başladı.

– Salman gəlib bəyəm Parisdən? – Bunu da Kərim müəllim soruşdu.

Nuridə xanım zəndlə qardaşının gözlərinin içinə baxdı:

– Bəyəm Parisdə maşın-zad yoxdu?

Nuridə xanım özündən iki yaş kiçik qardaşı ilə həmişə fəxr edirdi və həmişə də Kərim müəllimi əri Abdullaya nümunə gətirirdi, amma hərdən elə olurdu ki, iti və sərt baxışlarını qardaşının da gözlərinin içinə sancırdı və bu zaman Kərim müəllim elə bil ki, öz şagirdlərindən biri olub özünü itirirdi; sonra Nuridə xanım əlində tutduğu teleqramı qardaşına uzatdı və Kərim müəllim teleqramı alıb pəncərənin qabağına keçdi ki, işıq yaxşı düşsün və oxumağa başladı: doğrudan da, teleqramda yazmışdılar ki, Salman Parisdə avtomobil qəzasına düşüb, indi xəstəxanadadı, amma burasını da yazmışdılar ki, həyatı üçün təhlükəli bir şey yoxdur.

– Nə olsun? – dedi Kərim müəllim. – Yazıblar ki, həyatı üçün təhlükə-zad yoxdu. Parisin həkimlərinin əlində Salmanı sağaltmaq su içmək kimi, zad kimi, bir şeydi.

Qəribə idi, bir az bundan əvvəl Nuridə xanım da Zəhraya eyni sözləri demişdi. Zəhra bu teleqramı alanda Kərim müəllim bulvarda gəzə-gəzə fikrən Bakı Sovetinə məktub yazırdı. Və Zəhra uzun-uzun illər boyu adət etdiyi günlərin eyniliyi bir balaca pozulan kimi, yəni nəsə gözlənilməz bir xəbər gələndə, yaxud əvvəldən nəzərdə tutulmamış bir hadisə baş verəndə o saat özünü itirirdi, bilmirdi ki, nə eləsin, sonra telefonun dəstəyini götürüb Nuridə xanıma zəng elədi, çünki yenə də özünü itirmişdi, teleqramı telefonla oxudu və Nuridə xanım da hər günkü səhər idmanı yarımçıq kəsildi deyə, narazılıqla eyni sözləri dedi: «Nə olsun? Özləri yazırlar ki, təhlükəli bir şey yoxdur. Parisin həkimlərindən arxayın ol, Salmanın görmədiyi günlərdi, əvvəlkindən yaxşı düzəldəcəklər onu». Sonra Nuridə xanım yenə səhər idmanını davam etdirdi, amma bu dəfə özü səhər idmanını yarımçıq kəsib təzədən Zəhraya zəng elədi: « – Bir də oxu o teleqramı» – dedi, sonra da tələsik geyinib qardaşıgilə gəldi; indi Kərim müəllim də əvvəlcə eyni sözləri dedi. Nuridə xanım keçib otaqdakı yeganə yumşaq kürsüdə oturdu və dedi:

– Dalını oxu.

Kərim müəllim teleqramın ardını oxumağa başladı: yazırdılar ki, Salmanın yaxın qohumlarından biri Parisə gələ bilər və o avtomobildə ki, Salman qəzaya uğramışdı, həmin avtomobilin mənsub olduğu şirkət bütün xərcləri öz boynuna götürür. Kərim müəllim bu sözləri oxuyandan sonra yenə də bacısına baxdı, əvvəlcə bilmədi ki, bu xəbərə necə münasibət bəsləsin, sonra hirsləndi:

– Həyasızlığa bir bax, e! Durduğu yerdə kişini salırlar xəstəxanaya, sonra da pul təklif edirlər.

Düzdü, Kərim müəllim bu sözləri dedi, amma burasını da hiss etdi ki, bu sözlər, beləcə hirslənməyi heç kimə təsir etmədi, sonra Kərim müəllimin gözləri balaca taxta çarpayısında uzanmış körpəyə sataşdı: uşağın gözləri açıq idi, amma ağlamırdı və Kərim müəllim az qaldı soruşsun ki, buna nə olub belə, niyə ağlamır? Amma heç nə soruşmadı və Şərqiyyəyə baxdı: Şərqiyyə xısın-xısın ağlayırdı, tez-tez burnunu çəkirdi, amma heç nə demirdi, dinib-danışmırdı və Kərim müəllim fikirləşdi ki, doğru deyiblər ki, ər ilə arvadın torpağı bir yerdən götürülüb, çünki Şərqiyyə də əri kimi qaragün idi.

Nuridə xanım Kərim müəllimin Şərqiyyəyə baxdığını görüb:

– Yox, Şərqiyyə gedə bilməz. – dedi. – Əlində südəmər körpəsi var.

Züleyxa tələsik dedi:

– Hə, Şərqiyyə gedə bilməz. Mən getsəm yaxşıdı, nə lazımdı eləyərəm orda!

Şərqiyyə daha da bərkdən ağladı; ona görə yox ki, Parisə gedə bilmir, südəmər körpəsi var, uşaq da yaman ağlağandır, ona görə ki, hamı və o cümlədən Şərqiyyə də yaxşı bilirdi ki, Züleyxanın Salmandan zəhləsi gedir və bacısının Salman kimi yöndəmsiz, geyimsiz-kecimsiz, dilsiz-ağızsız bir adama ərə getdiyi üçün öz rəfiqələrindən utanır.

Hamlet Züleyxanın sözlərindən incidi və şüşəbəndin açıq pəncərəsinin qabağına gedib arxasını evdəkilərə çevirdi; Hamlet yaşca Şərqiyyədən də, Züleyxadan da böyük idi, amma evdə onu böyük yerinə qoyan yox idi və Hamletin də belə bir münasibətə etirazı ondan ibarət olurdu ki, inciyib küsürdü.

Nuridə xanım dedi:

– Böyük olan yerdə kiçik danışmaz. Biz, – Nuridə xanım əli ilə Kərim müəllimi göstərdi – o rəhmətliklərin yanında cınqırımızı çıxarmazdıq.

Nuridə xanım çoxdan vəfat etmiş valideynlərini nəzərdə tuturdu və doğrusu, Nuridə xanım valideynləri və özləri ilə əlaqədar o qədər cürbəcür misallar çəkirdi, xatirələr danışırdı ki, Kərim müəllim daha atasını da, anasını da həqiqətdə olduqları kimi yox, Nuridə xanımın misallarındakı, xatirələrindəki kimi təsəvvür edirdi. Züleyxa acıqla bibisinə baxdı, çünki Züleyxa özünü bu evdə hamıdan ağıllı və diribaş hesab edirdi və indi də yaxşı başa düşürdü ki, Nuridə xanım özü fürsətdən istifadə edib Parisə getmək istəyir.

Hamlet şüşəbəndin açıq pəncərəsinin qabağından otağın ortasına gəldi və bibisinə baxdı, atasına, anasına baxdı, Züleyxaya, Şərqiyyəyə baxdı, hətta balaca taxta çarpayısına uzanıb əllərini gözlərinin qabağında oynadan və diqqətlə əllərinə baxa-baxa səsini də çıxartmayan körpəyə baxdı və yanıb yaxıla-yaxıla:

– Hər yerdə mənim hörmətim var, bircə bu evdən başqa! – dedi, bir balaca qəhərləndi və sürətlə gedib bayır qapısını açdı və ardınca da qapını çırpdı.

Kərim müəllim cavanlıq çağlarında teatra gedib «Hamlet»ə baxmışdı və o unudulmaz tamaşanın təsiri ilə yeganə oğlunun adını Hamlet qoymuşdu və indi Nuridə xanım açıq-aşkar bir rişxəndlə qardaşı oğlunun ardınca baxdı, çünki Hamletin yaşı otuz beşi keçmişdi, amma hələ də bir sənət sahibi deyildi, hələ də orta məktəb şagirdi kimi, gələcək üçün cürbəcür planlar qururdu, gah ssenari yazırdı və gecə-gündüz bu ssenarinin eşqi ilə yaşayırdı, gah gedib aeroportda işə düzəlirdi və məşhur gömrükxanaçı olmaq eşqilə yaşamağa başlayırdı, gah da səhərdən axşamacan kitabxanada oturub filosofların, xüsusən Feyerbaxla Hegelin əsərlərini oxuyurdu və bu dəfə də qalın-qalın dəftərləri yazıb doldura-doldura Feyerbaxın Hegeldən üstün olduğunu sübut edirdi, filosof olmaq eşqilə yaşamağa başlayırdı.

Nuridə xanım:

– Oturub məsləhət eləmək lazımdı, – dedi. – Məsləhətli don gen olar.

II

Kərim müəllim o oxuculardan idi ki, qəzetin birinci səhifəsindən axırıncı səhifəsinə kimi bütün yazıları oxuyardı və indi də şüşəbənddə oturub qəzet oxuyurdu.

Nuridə xanım səhərdən bəri qardaşıgildə idi və mətbəxdə oturub həm havanın, həm də yanan qazın istisindən tər tökə-tökə yarpaq dolması bişirməkdə Zəhraya kömək edirdi.

Züleyxa böyük otaqda, divanda uzanıb gündəlik oxuyurdu. Bu gündəliyi Züleyxaya tramvay parkında birgə işlədikləri rəfiqəsi vermişdi. Gündəlik çox gözəl xətlə yazılmışdı, səhifələrində gül, bülbül, iki tərəfindən də ox sancılmış ürək şəkilləri var idi və Züleyxanın rəfiqəsi bu şəkilləri rəngli qələmlərlə çəkmişdi. Gündəlikdə söhbət nakam məhəbbətdən gedirdi, oğlanların vəfasızlığından danışılırdı, amma Züleyxa diqqətini toplayıb özünü tamamilə bu gündəliyə həsr edə bilmirdi, heç bir başqa qayğı çəkmədən yalnız bu gündəliklə yaşaya bilmirdi, çünki dəqiqədə bir şey bəhanə edib mətbəxə gedirdi ki, görsün Nuridə xanım nə danışır. Nuridə xanım heç bir gizli söhbət eləmirdi, çünki Nuridə xanım həmişə Kərim müəllimə inanmışdı və indi də inanırdı; düzdü, Nuridə xanım çıxıb öz evlərinə getmədi, qorxdu ki, getsə, Züleyxa dava-dalaş salar və birdən Paris məsələsi onsuz həll olunar, amma, hər halda, Nuridə xanım öz qardaşına inanırdı və bilirdi ki, əvvəl-axır Parisə Nuridə xanım özü gedəcək.

Abdulla ikinci otaqda oturub mürgüləyirdi və hərdənbir də mizin üstündəki teleqrama baxıb gülümsəyirdi, başını bulayırdı və yenə də əsnəyib mürgüləyirdi. Abdulla dəllək işləyirdi, Nuridə xanımın dördüncü əri idi, amma özündən əvvəlki ərlərdən fərqli olaraq etibarlı çıxmışdı, qaçmamışdı və düz on altı il idi ki, bir yerdə yaşayırdılar. Nuridə xanım evə zəng eləyib Abdullanı çağırmışdı və Abdulla da səhərdən bəri mürgü döyə-döyə günorta yeməyini gözləyirdi və mürgüləyəmürgüləyə də müxtəlif bəhanələr fikirləşirdi ki, günorta yeməyindən sonra buradan çıxıb gedə bilsin, çünki çeşməyinin qabında beş manat pul gizlətmişdi və hərgah buradan çıxıb gedə bilsəydi, bu gün həyat gözəl olacaqdı. Züleyxa hər dəfə Abdullanın yanından keçəndə çalışırdı ki, nəfəs almasın, çünki həmişə olduğu kimi, yenə də Abdulladan ucuz kişi ətrinin iyi gəlirdi və bu iy gəldikdə oxuduğu hisslərdən, həyəcanlardan, rəngli qələmlərlə çəkilmiş şəkillərdən sonra Züleyxaya çox pis təsir edirdi.

Abdullanın öz biclikləri var idi və bu biclikləri yalnız Nuridə xanım başa düşə bilirdi. Abdulladan ətir iyi ona görə gəlirdi ki, dəllək işləyirdi və dəlləkxananın ətri bədəninə hopurdu, – bu öz yerində – ona görə ki, səhər-səhər, fürsət tapıb içdiyi arağın qoxusunu öldürmək üçün üz-gözünə ətir vururdu. Şərqiyyə şüşəbəndin aşağı başında oturub uşağı əmizdirirdi və uşaq yenə də altı aylıq həyatında birinci dəfə idi ki, belə ciddi idi, ağlamırdı və hər dəfə Kərim müəllimin gözü uşağa sataşanda kişi məəttəl qalırdı.

Həmin avqust günü hava get-gedə qızırdı və günorta Bakıda bir isti var idi, nəfəs almaq mümkün deyildi və birdən-birə dağların başındakı gözəl Şuşa Kərim müəllimin yadına düşdü və Kərim müəllimin təsəvvüründə şimşək çaxdı, göy guruldadı və bir şıdırğı yağış başladı ki, kişinin qəzet tutmuş əli aşağı düşdü, gözləri uzaq bir nöqtəyə zilləndi və Kərim müəllim qəflətən fikirləşdi ki, görəsən, Parisdə də yağış yağır?

Əlbəttə, Kərim müəllim Qərbi Avropanın və o cümlədən də Fransanın iqlim şəraitinə yaxşı bələd idi, amma indi birdən-birə Paris sirli və eyni zamanda, adamın ürəyini qəribə təzə hisslərlə dolduran bir şəhərə çevrilmişdi.

Nuridə xanım dedi ki, xörək hazırdır, Zəhra otaqdakı mizin üstünə qab-qacaq düzməyə başladı və Kərim müəllim də ac idi, amma Kərim müəllim ürəyinin dərinliyində istəmirdi ki, xörək hazır olsun, istəmirdi ki, yığışıb süfrənin arxasında otursunlar, istəmirdi ki, indicə birdən-birə yağmağa başlayan bu şıdırğı yağışın altından çıxsın; Kərim müəllim yaxşı bilirdi ki, evdəki bu sakitlik müvəqqətidi, bilirdi ki, hamının fikri-zikri başqa yerdədi və indi ciddi söhbət başlayacaq. Bu vaxt qapının zəngi çalındı, Hamlet tələsik içəri girdi, bir-bir evdəkilərə baxdı, sonra Abdullaya yaxınlaşıb pıçıltıyla nəsə soruşdu, Abdulla başını buladı, yəni ki, yox, sonra Hamlet də mizin arxasında əyləşdi.

Hamı mizin arxasında idi və yarpaq dolmasını yeməyə başlamışdılar, təkcə uşaq balaca taxta çarpayısında uzanıb əllərini gözlərinin qabağında oynadırdı və təəccüblə əllərinə baxırdı, elə bil ki, əllərinə baxa-baxa dünyanı kəşf eləməyə başlayırdı.

Heç kim heç nə danışmırdı, boşqaba dəyən çəngəl-bıçağın səsi eşidilirdi, Abdulla bir-iki dəfə yavaşdan öskürdü, Züleyxa bir-iki dəfə üzünü yana çevirib havanı üfürdü ki, Abdulladan gələn ətir iyini özündən kənar eləsin; Züleyxa dolmanı yeyirdi, heç nə demirdi, gözləyirdi və o gözəl gündəlikdəki çılğın məhəbbət hissləri aləminə dala bilmirdi, narahat idi.

Hər halda, Nuridə xanım Nuridə xanım idi və sükutu da o pozdu:

– Heyf, Şərqiyyə əliuşaqlıdı... Ana olmağın qayğısı da çoxdu də...

Bu dəfə Züleyxa gizli bir rişxəndlə bibisinə baxdı, çünki Nuridə xanımın əvvəlki ərlərindən hansındansa bir qızı var idi və o qız indi gərək ki, Kazanda yaşayırdı; nə Nuridə xanım, nə də Kərim müəllimgil heç vaxt o qız haqqında heç nə danışmırdılar və o qız da heç vaxt məktub yazmırdı, Bakıya gəlmirdi və ümumiyyətlə, Nuridə xanım da, Kərim müəllimgil də özlərini elə aparırdılar ki, elə bil, dünyada heç o qız olmamışdı; nə isə, o qızın işi bir sirri-xuda idi.

Nuridə xanım sözünə davam elədi:

– Şərqiyyə Parisə gedə bilməz...

– Parisə mən gedəcəyəm! – Bunu Züleyxa dedi.

Şərqiyyənin gözləri doldu, amma, həmişəki kimi, heç nə demədi. Nuridə xanım acıqla Züleyxaya baxdı, sonra da Kərim müəllimə baxdı, yəni ki, nə üçün sözünü demirsən? Əlbəttə, əvvəl-axır son söz Kərim müəllimin idi və mizin arxasında oturanlar bunu yaxşı bilirdi ki, Kərim müəllimin son sözü, həmişəki kimi, Nuridə xanımın xeyrinə olacaq.

Düzdü, Kərim müəllim qəzetləri bir kənara qoyub gəlib mizin arxasında əyləşmişdi, yarpaq dolması yeyirdi, amma Kərim müəllim hələ də o şıdırğı yağışın, o qəfil yağışın altından çıxmamışdı və ən qəribəsi bu idi ki, və Kərim müəllim özü də burasını hiss edirdi ki, əslində həmin yağışın altından çıxmaq istəmir; ömründə Kərim müəllimdə belə şey olmamışdı, Kərim müəllim həmişə istini isti kimi qəbul etmişdi, soyuğu da soyuq kimi qəbul etmişdi və heç vaxt yağışa ehtiyac hiss etməmişdi, heç vaxt boş xəyal aləminə qapılmamışdı, amma indi birdən-birə beləcə şimşək çaxdı, beləcə göy guruldadı, beləcə yağış başladı və o yağışın sərini ürəyini beləcə təzə hisslərlə doldurdu. Kərim müəllim ürəyindəki bu təzə hisslərin nə olduğunu, nə dediyini və nə istədiyini bilmirdi, amma bir təzəlik, yenilik hiss edirdi və bu təzəlik eyni zamanda bir qüssə də gətirirdi, ötüb gedən bir ömürdən, həyatın eyniliyindən xəbər verirdi.

Kərim müəllim üzünü arvadına tutdu:

– Sən nə deyirsən?

Kərim müəllimin bu sualı çox gözlənilməz oldu, çünki uzun-uzun illərdən bəri bu evdə adət etmişdilər ki, Zəhra həmişə səhərdən axşama kimi ayaq üstə olsun, xörək bişirsin, qab-qacaq təmizləsin, paltar yusun, yayda mürəbbə bişirsin, sirkəbadımcan qoysun, pal-paltarı naftalinləsin, qışda da xəmir xörəkləri bişirsin və təbii ki, Zəhranın ciddi məsələlərə qarışmağa macalı olmurdu; əslində, Zəhranın ciddi məsələlərə qarışmağa heç həvəsi də yox idi və bu barədə Şərqiyyə anasına çəkmişdi; amma Zəhranın verdiyi cavab Kərim müəllimin sualından da gözlənilməz oldu:

– Vallah, ay Kərim, bəlkə elə mən özüm gedim?

Kərim müəllimin heyrətdən gözləri bərəldi:

– Nə?

– Hə də... Gedib əyin-baş da alıb gətirərəm sizinçün...

Züleyxa özünü saxlaya bilmədi:

– Sənin bəyəm təzə modalardan başın çıxır?

– Niyə çıxmır?

Kərim müəllim bayaqkı heyrətlə:

– Sən tək-tənha durub buradan Parisə gedəcəksən? – soruşdu.

– Nolar, ay Kərim, ömrümdə bir dəfə də mən bir yerə gedərəm də...

Nuridə xanım Zəhranın gözlənilməz cavabından sonra indi-indi özünə gəlirdi və acıqla dedi:

– Ömründə bir dəfə niyə? O boyda Nalçikə getməmisən?

Kərim müəllim gözünü arvadından çəkdi.

Doğrudan, görəsən, Parisdə yağış yağır?

Hamlet həyəcanını gizlətməyə çalışa-çalışa evə gələndən bəri ilk dəfə səsini bərkdən çıxardı:

– Siz heç bilirsiniz nə danışırsınız? Paris nədi bəyəm, Maştağaya getməkdi sizinçün? Paris Parisdi e, Paris! Parisə gedən adamın gərək təcrübəsi olsun. Parisə gedən adam gərək indiyə qədər, heç olmasa, bir dəfə xaricə getmiş olsun!

Abdulla səhərdən bəri bütün bu söz-söhbətə fikir vermirdi və təkcə bunu fikirləşirdi ki, nə bəhanə gətirib aradan çıxsın, çeşməyin qutusunu açsın, bu gözəl dünyada sərbəst olsun, azad olsun, bir az boğazını yaşlasın, sonra da gedib qırx il bir yerdə dəlləklik etdikləri Martirosu nərddə udsun, amma Hamletin dediyi sözləri eşidəndə əvvəlcə, elə bil, qulaqlarına inanmadı, sonra gördü ki, Hamletin sözlərindən sonra hamı və o cümlədən Nuridə xanım da təəccüblə ona baxır və sinəsini irəli verib belini dikəltdi, qəflətən bütün vücudunu titrədən həyəcanını gizlətmək istədi; məsələ burasında idi ki, həmin isti avqust günü Kərim müəllimgilin evində, süfrə arxasında əyləşən adamlardan heç biri heç bir vaxt xarici ölkədə olmamışdı və bu sahədə heç bir təcrübəsi olan yox idi, təkcə Abdulla müharibə vaxtı Avstriyanın azad olunmağı uğrunda vuruşmuşdu və bu barədə də özü yox, həmişə Nuridə xanım danışardı.

Əlbəttə, Abdulla heç vaxt gözləməzdi ki, beləcə sayılsın, təcrübəsi beləcə qiymətləndirilsin və Abdulla tamamilə əmin idi ki, Parisə Nuridə xanım gedəcək, qalan sözlər boş söhbətdir və əslində Abdulla ürəyinin gizlinində sevinirdi ki, Nuridə xanım Parisə gedəcək, çünki, heç olmasa, on-on beş gün tək qalacaqdı, on-on beş gün bu fani dünyada azad nəfəs alacaqdı, Bakıda sərbəst yaşayacaqdı. Abdulla özünün Parisə gedəcəyini heç ağlına da gətirmirdi, amma indi səhərdən bəri fikirləşib tapdığı, saf-çürük etdiyi bəhanələr də birdən-birə yadından çıxdı, çeşmək qutusunun içindəki beşlik də yadından çıxdı, növbəti dəfə usta Martirosu nərddə udmaq şövqü də yadından çıxdı və birdən-birə də Abdullanın köksünü bir fərəh hissi doldurdu, çünki özü öz gözlərində ucalmışdı.

Kərim müəllim arvadının gözlənilməz sözlərindən sonra, indi də oğlunun dediklərinə heyrət etdi, oğluna, sonra «içki düşkünü» Abdullaya baxdı, amma təmkinini pozmadı və sakitcə soruşdu:

– Nə demək istəyirsən?

– Demək istəyirəm ki... – Hamlet yavaş-yavaş qızarmağa başladı. – Yaxşı olardı Fəridə getsin!..

– Kim?

– Fəridə!.. Bu sahədə onun təcrübəsi var!.. Keçən il... Keçən il Bolqarıstana turist səfərinə getmişdi!..

Kərim müəllim heç nə başa düşmədi:

– Fəridə kimdi?

Hamlet daha da bərk qızardı. Züleyxa dedi:

– Beş ildi bu, Fəridəni sevir, gecə-gündüz onun dərdindən ah çəkir. Fəridə də buna əl vermir. Indi yəqin bunun qabağına şərt qoyub ki, Parisə getsin!.. Adını da dəyişdirmək istəyir Fəridənin dərdindən...

Kərim müəllim sidq-ürəkdən təəccüb etdi:

– Adını niyə?

– Fəridənin xoşu gəlmir bunun adından!..

Kərim müəllim oğluna baxdı və təkcə:

– Malades! – dedi.

Bircə anın içində Abdullanı soyuq tər basmışdı və Abdullanın sinəsindən səssiz bir ah qopmuşdu ki, ay axmaq, bu qədər yaşamısan dünyada, amma hələ də başında ağıl deyilən şey yoxdu, xoruz kimi quyruğunu pırpızlaşdırıb sinəni qabağa vermişdin, bilmirdin ki, dünya fanidir, ömür bivəfa?

Kərim müəllim həmin dəqiqələrdə ömründə heç vaxt olmadığı bir ikilik içində idi: öz evində, hələ atasından qalmış mizin arxasında əyləşmişdi, yarpaq dolması yeyirdi, söhbətə rəhbərlik edirdi, eşitdiyi sözlərə heyrət edirdi, amma, eyni zamanda, Kərim müəllim o şıdırğı yağışdan tamam çıxa bilmirdi və əslində çıxmaq istəmirdi, çünki o yağışın sərinində bir təzəlik var idi və bu təzəlik adamı özünə çəkirdi, bu təzəlikdə bir şirinlik var idi.

Uşaqlar məktəbi bitirirlər, dağılıb hərə bir yerə gedir, təzələri məktəbə gəlir və onlar da Kərim müəllimə Köhnə Göy Zənbil deyir.

Kərim müəllim bir-bir Zəhraya, Züleyxaya, Hamletə, Şərqiyyəyə, Nuridə xanıma, bu «içki düşkünü» Abdullaya baxdı və qəflətən fikirləşdi ki, bu adamlardan heç birinin ağlına gəlmədi ki, desin, Parisə sən get və bu qəfil fikir, doğrusu, az qaldı Kərim müəllimi kövrəltsin, amma eybi yox idi, çünki Kərim müəllimin bunların təklifinə ehtiyacı yox idi; sonra Kərim müəllimin gözü balaca taxta çarpayısına uzanıb əllərini gözlərinin qabağında oynadan və diqqətlə də öz əllərinə baxan uşağa sataşdı və yenə təəccüb etdi ki, balam, bu uşaq nə yaman düzəlib belə, səhərdən bəri bir dəfə də olsun ağlamayıb.

Görəsən, Parisdə yağış yağır?

Bu dəfə Kərim müəllimin özünün özünə acığı tutdu: bu nə axmaq sualdı belə, təkrar edirsən? Və Kərim müəllim silkinib o şıdırğı yağışın altından çıxdı, avqust gününün istisinə qayıtdı, yenə də həmişəki Kərim müəllim oldu. Şərqiyyə bütün günü birinci dəfə ağzını açıb nəsə demək istədi:

– Görəsən, Salman yazıq...

Kərim müəllim acıqla qızının sözünü kəsdi:

– Nə Salman-Salman salmısan? Salmanın nə dəxli var bura?

Sonra da Kərim müəllim qəti sözünü dedi:

– Parisə mən özüm gedəcəyəm!

Hamlet yerindən sıçradı:

– Axı, mən... Axı, mən... Axı, mən Fəridəyə söz vermişəm!

Kərim müəllim altdan-yuxarı oğluna baxdı və yalnız əlini havada yelləməklə kifayətləndi və:

– Ay-hay!.. – dedi.

Əvvəlki ərləri, Kərim müəllimgil, adi tanışlar, bir sözlə, dünyada heç kim heç vaxt Nuridə xanımın ağlamağını görməmişdi, amma indi birdən-birə Nuridə xanımın gözləri doldu və dodaqları səyriyə-səyriyə:

– Axı, sən, onsuz da, bütün dünyaya bələdsən... – dedi.

Kərim müəllim çalışdı ki, bacısının üzünə baxmasın və dedi:

– Bir var bilmək, bir də var gözünlə görmək.

Nuridə xanım daha heç nə demədi, gözlərindən iki damla yaş giləsi diyirlənib sifəti ilə axdı – deyəsən, daha qocalırdı – və ayağa qalxıb Kərim müəllimgildən çıxdı. Abdulla da ayağa qalxıb Kərim müəllimə baxdı, çiynini çəkdi və Nuridə xanımın ardınca mənzildən çıxdı.

Kərim müəllim başa düşdü ki, Nuridə xanım bir də bu evə ayaq basmayacaq. Hamlet yenə də bir-bir atasına, anasına, bacılarına baxdı və yanıb yaxıla-yaxıla soruşdu:

– Mən... Bəs mən... Bəs mən Fəridəyə nə deyim?

Züleyxa:

– Get de ki, axmağın böyüyüyəm! – dedi və böyük otağa keçdi.

III

Həmin avqust günü axşamçağı idi. Kərim müəllim şüşəbənddə oturub çay içirdi və fikirləşirdi ki, sabah sübh tezdən durub bazara, dükana yox, əlaqədar idarələrə getməlidir ki, Paris səfərinin kağızkuğaz işlərini həll etsin və məktəbdəki müəllimlərin sifətləri bir-bir gəlib dururdu Kərim müəllimin gözlərinin qabağında və bu sifətlərdəki açıq-aşkar heyrət, doğrusu, Kərim müəllimin xoşuna gəlirdi.

Zəhra mətbəxdə qabları yuyurdu və yuya-yuya da fikirləşirdi ki, səhər durub halva çalmaq lazımdı və kişinin yoluna halva qoymaq lazımdı, çünki halva elə şeydi ki, heç vaxt xarab olmur, özü də adam doyuzduran şeydi, yoxsa ki, qərib ölkədi, nə bilirsən nə verəcəklər yeməyə, deyirlər ki, Fransada ilbiz yeyirlər, hələ deyirlər ki, eşşək əti də yeyirlər.

Hamlet acıq eləyib çıxıb getmişdi və deyirdi ki, axşam gəlib çamadanını götürəcək və ümumiyyətlə, bu evdən biryolluq gedəcək, amma hamı yaxşı bilirdi ki, bir azdan Hamlet gəlib mətbəxdə oturacaqdı və axşam yeməyini yeyəcəkdi, çünki Hamletin beləcə küsüb getməyi çox olmuşdu və həmişə acanda da geri qayıtmışdı. Züleyxa yenə də böyük otaqda, divanda uzanıb o gözəl gündəliyi oxuyurdu və indi tamamilə həmin gündəlikdəki çılğın hisslər aləminin içində idi və o yerdə ki, Züleyxa səliqə ilə gündəliyin səhifəsinə tikilmiş qoşa kino biletini gördü, özünü saxlaya bilmədi, bir-iki dəfə hıçqırıb için-için ağladı, çünki rəfiqəsi sevdiyi o vəfasız oğlanla sonuncu dəfə bu biletlərlə kinoya getmişdi və bu biletlər indi həmin məhəbbətin sonuncu yadigarı idi.

Şərqiyyə bayaq yarpaq dolması yedikləri mizin üstünə şal salıb uşağın əsgilərini ütüləyirdi.

Uşaq balaca taxta çarpayısında uzanmışdı və yenə də əllərini gözlərinin qabağında oynadırdı. Bu vaxt qapının zəngi çalındı. Kərim müəllim gəlib qapını açdı.

Poçtalyon idi, Kərim müəllimə teleqram verdi və kağızına qol çəkdirib getdi. Kərim müəllim əlində tutduğu teleqramı oxudu, sonra bir də oxudu. Teleqram Salmandan idi, yazırdı ki, narahat olmayın, xəstəxanadan çıxıram və heç kimin də Parisə gəlməyinə ehtiyac yoxdu.

Züleyxa zəngin səsinə gündəlikdən ayrılıb durub qapının yanına gəlmişdi və Kərim müəllimdən heç nə soruşmadı, teleqramı alıb özü oxudu və dedi:

– Axmaq Salman! Mən onun yerinə olsaydım, indi hamınızı gətirtmişdim Parisə!

Kərim müəllim otağa tərəf gedə-gedə fikirləşdi ki, gərək bayaq təklif eləyəydi ki, Parisə Nuridə getsin, amma qanadına baxmamışdı ki, nə biləydi ki, axırı belə olacaq; sonra Kərim müəllim nəvəsinin çarpayısının yanında ayaq saxladı. Uşaq gözlərinin qabağında oynatdığı əllərinə baxırdı, sonra Kərim müəllimə baxdı, yenə də əllərinə baxdı və birdən-birə bərkdən ağlamağa başladı. Kərim müəllim qalın qaşlarını çatdı:

– Hə, başladı yenə çığırmağa... – dedi.

Züleyxa:

– Etiraz edir də! – dedi.

Kərim müəllim qalın qaşlarını çatdı:

– Nə etiraz? Kimə etiraz edir?

Züleyxa:

– Elə bizim hamımıza! – dedi. Sonra güldü: – Protest eləyir bizə! – Sonra da böyük otağa qayıtdı ki, o nakam məhəbbətin sonuncu yadigarı olan qoşa biletə yenə də tamaşa eləsin.

Kərim müəllim qızının sözlərindən bir şey başa düşmədi, gəlib pəncərənin qabağında dayandı və qarşıdakı bağa baxdı: təqaüdçülər oturub domino və nərd oynayırdılar və xəbərləri yox idi ki, bu gün səhərin gözü açılmamış sanitarlar bu bağdan neçə sahibsiz it apardılar, sonra Kərim müəllimin yadına düşdü ki, şəhər Sovetinə məktub yazmalıdır və bu günün işini sabaha qoymaq lazım deyil; qələmkağız götürüb mizin arxasına keçdi, amma uşaq çox bərk ağlayırdı və Kərim müəllimin fikirlərini dağıdırdı.

Uşağı kiritmək mümkün olmadı, gecə yorulub yatana qədər ağladı.

SON

(Avqust, 1983. Şüvəlan)

 

 

 

 

 

 

***

 

Ədəbiyyat tariximizə həkk olan imza

 

Elçin Əfəndiyev 1943-cü il mayın 13-də Bakı şəhərində anadan olub. O, yaradıcılığa ötən əsrin 60-cı illərində başlayıb və Azərbaycan ədəbiyyatında xüsusi yer tutan “60-cılar” ədəbi nəslinin ən aparıcı nümayəndələrindən biri olub. Yazıçı milli ədəbiyyata yeni ab-hava, yeni dəyərlər və bədii ifadə vasitələri gətirib, ədəbi mühitin inkişafında müstəsna rol oynayıb.

Onun nəsr əsərləri, hekayə və povestləri onlarla xarici ölkədə tərcümə edilərək nəşr olunub, Azərbaycan ədəbiyyatının beynəlxalq səviyyədə təbliğində mühüm rol oynayıb. Elçin Əfəndiyev milli ədəbiyyatımızı xaricdə layiqincə təmsil edən ən tanınmış simalardan biri olub.

Elçin Əfəndiyevin zəngin yaradıcılığında romanlar, povestlər, pyeslər və elmi-tənqidi əsərlər xüsusi yer tutur. Onun “Mahmud və Məryəm”, “Ağ dəvə”, “Baş”, “Bayraqdarlar” kimi əsərləri Azərbaycan ədəbiyyatının qızıl fonduna daxil olub. Dramaturgiya sahəsində də məhsuldar fəaliyyəti ilə fərqlənən yazıçının səhnə əsərləri həm ölkə, həm də xarici teatrların repertuarında geniş yer alıb.

Elçin Əfəndiyev yalnız yazıçı kimi deyil, həm də ictimai-siyasi xadim kimi Azərbaycan dövlətçiliyinin və mədəniyyətinin inkişafında böyük xidmətlər göstərib. O, 1993–2018-ci illərdə Azərbaycan Respublikası Baş Nazirinin müavini vəzifəsində çalışaraq ölkənin ictimai-siyasi və mədəni həyatında mühüm rol oynayıb. Bununla yanaşı, 1980-ci illərin sonlarında “Vətən” cəmiyyətinin sədri kimi xaricdə yaşayan azərbaycanlıların birliyinin və tarixi vətənlə əlaqələrinin möhkəmlənməsində, diaspor hərəkatının formalaşmasında əvəzsiz xidmətlər göstərib.

Azərbaycan ədəbiyyatında və mədəniyyətində müstəsna xidmətlərinə görə “İstiqlal” ordeni və digər yüksək dövlət mükafatları ilə təltif olunub.

 Elçin Əfəndiyevin vəfatından kədərləndiyimizi bildirir, onun zəngin irsi və böyük xidmətləri xalqımızın yaddaşında əbədi yaşayacaq” – deyirik.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(04.08.2025)

 

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

Anar Cəbiyev idi, sonradan özünə Nağılbaz təxəllüsü götürdü, rəsmən ölkənin ilk repşisi hesab edilir. Tanındı, sevildi. Sonra səhvlər buraxdı, bu səhvlərdən biri də onun həyatını bitirdi. Bu gün onun anım günüdür. Məncə, bu gün onu çox adam xatırlayacaq. Ən azından, əzizləri, dostları, üstəlik, minlərlə dinləyicisi, pərəstişkarı.

 

Anar Nağılbaz 1976-cı il mart ayının 28-də Bakıda millət vəkili Rizvan Cəbiyevin ailəsində dünyaya gəlib. Ailənin sonuncu övladı və evin son beşiyi olub. Uşaqlıqda səhhəti ilə problemləri olub. Ali təhsilini Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetində alıb.

Musiqiyə, yeni musiqi cərəyanlarına hələ uşaqlıqdan marağı olub. 1988-ci ildən hip-hopa maraq göstərməyə başlayıb. 1990-cı ildə Krımda, SSRİ-nin qabaqcıl məktəblilərinin dincəldiyi Artek pioner düşərgəsində ilk dəfə rep deyib. 1990-cı ildə ilk dəfə Horadizdə "Beynəlxalq gənc mətbuatçılar festivalı"nda "Bivəfa" rep mahnısını ifa edib. Həmin ildə Yaltada keçirilən beynəlxalq festivalda Azərbaycanı təmsil edib.

14 yaşından məqalələr də yazıb, 1990–1992-ci illərdə "Kirpi" jurnalının, 1993–1995-ci illərdə "Naxçıvan" qəzetinin müxbiri olub. 1991-ci ildə "Aysel" miniatür teatr studiyasını yaradıb. Reper kimi ilk səhnə çıxışı 1991-ci ilin iyulun 28-də Azərbaycan Dövlət Mahnı Teatrında olub. Özünün sözlərinə görə, ilk çıxışları cəmiyyət tərəfindən qarışıqlı qarşılanıb:

"Səhnəyə ilk dəfə rep gətirdim. Bu, insanlar tərəfindən gözəl qarşılansa da, bəzi mental dəyərləri qabardan insanlar da var. Hətta Əmircan Mədəniyyət sarayında bizi pomidor atəşinə tutublar. Çünki sizin dediyiniz kimi bu, ilk sayılan repə qarşı vətəndaşların bir-birinə uymayan fərqli mövqeləri idi."

1992-ci ildə "Canlı klip şou" rep bəstəsini ictimaiyyətə təqdim edib. 1993-cü ildə "Narkodünya" mahnısıyla populyarlıq qazanıb. Böyük səhnəyə 1993-cü il fevralın 28-də "Canlı klip" teatrının müşayiəti ilə Bakı Dövlət Sirkində çıxıb. Azərbaycan KİV-ləri Anar Nağılbazı "Azərbaycan repinin atası" kimi işıqlandırıb.

1997-ci ildə ilk albomu işıq üzü görüb. Həmin ildə "Bakı oğrusu" bədii filmini çəkib. 2012-ci il iyulun 2-də Bakı şəhəri Mədəniyyət və Turizm İdarəsinin rəisi Əlikram Əliyevin əmri ilə Bakının Qaraçuxur qəsəbəsində yerləşən Qurban Abbasov adına Mədəniyyət Sarayının direktor müavini vəzifəsinə təyin olunub.

Sonra həyatını sındıran o hadisə olub. Təfərrüatına varmayacağam. Özünü müdafiə etməkdə aciz qalıb. Tədricən, sbu depressiv, məyus, məğlub halı səhhətində də əks olunub. Serrozdan əziyyət çəkib...

Anar Nağılbaz 2018-ci il avqustun 4-də işdən evə qayıdandan sonra vəziyyəti pisləşib. Ailəsi ona təcili yardım maşını çağırsa da, Anar Nağılbaz xəstəxanaya gedərkən daxili qanaxmadan yolda keçinib.  Cəmi 42 yaşında.

Azərbaycan mətbuatında repçinin ölüm səbəbi spirtli içkini həddən artıq qəbul etməsi nəticəsində daxili qanaxma kimi qeyd olunub.

Sənətçi Masazır qəbiristanlığında torpağa tapşırılıb.

 

Diskoqrafiya

1. Sənə nə var, alə mən nə bilirəm (Remix)

2. Dovşan və canavar

3. Sadə qız və dəli (feat. Eka)  

4. Hakimə məktub

5. Xatirə

6. Hacı Məmməd (Remix)       

7. Son görüş

8. Alo-alo" 

9. Leyla və Məcnun

10. Eh, deyəcəksən ki...(Remix)       

11. Əlibala dolana bilir (Remix)

12. Bahar gəlir, əzizim

13. Qəribə həyat

14. Gəl gülüm - Come baby

 

Filmoqrafiya

- Bakı oğrusu — Anar

 

Həyat bax beləcə qəddardır. Ucaldır da, ucalıqdan yerə çırpır da.

Allah rəhmət eləsin!

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(04.08.2025)

Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun “Yazıçı” nəşriyyatında Xalq yazıçısı Anarın “2=3+4, yaxud iki ailədə üç Xalq yazıçısı, dörd Xalq şairi” adlı kitabı işıq üzü görüb. Nəfis tərtibatlı, illüstrasiyalı kitab Azərbaycan ədəbiyyatı irsinə böyük töhfələr vermiş iki nəsildən, onlar barədə həqiqətlərdən və onların ədəbi nümunələrindən ibarətdir.

 

608 səhifəlik bu unikal kitabı tərtib edən Xalq yazıçısı Anar uzun illər ərzində təkcə öz yazdıqlarını yox, qəhrəmanlarının – Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Nigar Rəfibəyli, Vaqif Səmədoğlu, Ənvər Məmmədxanlı və Yusif Səmədoğlunun yazdıqlarını eyni ideya-estetik yaradıcılıq məcrasına qoşaraq, onları eyni axında birləşdirərək ən yeni ədəbiyyatın ən milli paradiqması olaraq təqdim edibdir.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı kitabdan hissələri oxucularına təqdim edir. Anar qəhrəmanlarının ən populyar əsərlərini bir daha yaddaşlarda təzələyir:

 

 

ANAR

O GECƏNİN SƏHƏRİ

Hekayə

 

37-ci il gecəsi.

Bakının sakit küçələrindən biri.

Küçənin ağzında iki böyük ev qarşı-qarşıya durub – ütü kimi ağır iki ev.

Evlərdən o tərəfə balaca bir bağ var.

Torpaq suyu hopduran kimi, küçə də gündüz səslərini – danışıq, addım, təkər səslərini elə bil canına çəkib udub.

Bağ boşalıb, gülüşsüzləşib: skamyanın zolaqları yazı – ləkəsiz mil-mil dəftər vərəqlərinə oxşayır.

Tək bircə skamyada – üstünə qırıq qanad kimi ağac budağı sallanmış skamyada – iki nəfər bir-birinə qısılıb; oğlan qızın saçını sığallayır.

Bağ, küçə, evlər qaranlığa qərq olub. Yalnız sağ əldəki dördmərtəbənin bir pəncərəsindən gecəyə zəif işıq süzülür.

Hamı yatıb. Amma hamı səksəkəli yatıb.

Gecə təxminən saat iki radələrində küçənin səssizliyi xırçıltıyla iki bölündü – dördmərtəbəli binanın qabağında maşın dayandı.

Yeyin gələn və qəfil dayanan maşından paslı tormoz səsi ev sakinlərinin yuxularını sanki bıçaqla kəsib atdı.

Heç kəs yatağından durmadı. Heç kəs eyvana çıxmadı. Heç kəs pəncərəyə yanaşmadı.

Çarpayılarında uzanmış adamlar qulaqlarını bir nöqtəyə zillədilər.

Dördmərtəbəli evin birinci mərtəbəsində bir nömrəli mənzildə sinli ər-arvad yaşayırdı.

Bəşir kişi domkom idi.

Arvadının adı Züleyxa idi.

Züleyxa yuxuda kəndlərini görürdü. Komalarının bacasından ağappaq tüstü qalxırdı. Kimsə bərkdən çığırdı: Ay qız, Züleyxa, apar bu qab-qacağı pak elə gətir, harda qaldın, ay qız? Züleyxa yaxınlaşıb çağıranı tanıdı – anası idi.

Domkom Bəşir yuxuda çay içirdi. Pürrəngi çay armudu stəkanda ləzzətlə buğlanırdı.

Maşın dayanışı ikisini də birdən oyatdı. Dinləməyə başladılar: maşının qapıları açıldı.

Züleyxa pıçıltıyla:

– Allah, sən özün xətadan saxla, – dedi. İndicə gördüyü yuxunu yada salmaq və yozmaq istədi: su – aydınlıqdı, anası...

Maşının qapısı çırpıldı.

Züleyxa:

– Allah, sən özün xətadan saxla, – dedi.

Addım səsləri eşidildi. Addım səslərinə görə Bəşir gələnlərin neçə nəfər olduğunu təyin etməyə çalışırdı: üç, ya dörd.

Binanın giriş qapısı açıldı.

Addımlar lap yaxında eşidilirdi – Bəşirgilin qapısının ağzında.

“Görəsən, bu gecə kim getdi?” – Bəşir bu barədə düşünürdü.

Addım səsləri onların qapısından ötdü.

Bəşirin qapısıyla üzbəüz iki nömrəli mənzildə qoca dul bir arvad – Zəhra qarı yaşayırdı. Onun iki otağı vardı. Kişisi rəhmətə gedəndən bəri otaqlarının birini kirayə vermişdi.

Zəhra xalanın qulağı bir az ağır eşidirdi, özü də bərk yatırdı. Qulağının dibində top da atsaydılar, oyanmazdı. İndi də oyanmadı.

Kirayənişini Səkinə adlı makinaçı idi. Səkinə otuz iki yaşlı, mülayim xasiyyətli, sifəti çirkin, başıaşağı bir qız idi.

Maşın qapıda dayanan kimi o, dərhal oyandı. Nigarançılıqla dinləməyə başladı. Addım səsləri onların mənzilinə yanaşdığı müddətdə Səkinənin başından əlli iki min fikir keçdi. Fikirlər onun beynində civə kimi xırda-xırda bölünüb dığırlanır, yenə qayıdıb toplanır, yenə parçalanır, yenə birləşirdi... Yaxşı, bircə hərfin üstündə ola bilməz, Əhmədovdan başqa heç kəs bilmir, Əhmədov heç belə şey edər? Yox-yox, düzdü, söz mühüm sözdü, gərək elə belə sözdə çaşaydım, andıra qalmış “z” hərfi gərək elə “p” hərfinin yanında olaydı. Yox, inanmıram, Əhmədov elə şey etməz. Amma adamdı, bilmək olmaz, bəlkə öz canının qorxusundan... yox, qorxaq adam deyil, yaxşı, axı kabinetdə ikimiz idik. Kim bilə bilərdi, bəlkə məndən ürküb? Mən də gərək elə belə sözdə səhv eləyəydim, yəni kimin ağlına gələ bilərdi ki, bir hərflə belə məna dəyişər, indi necə isbat eləyəsən ki, qəsdən yox, təsadüfən belə çıxıb, axı niyə qəsdən eləyim?! Balaca adamam, kimlə nə işim var, yüz varaq şey yazıram, bir hərf, əşi yox, Əhmədov kişi adamdır, məni tez-tez danlasa da, elə namərdlik eləməz, yox, yox, ola bilməz, inanmıram, amma nə deyəsən, yox axı...

Səkinə başının altından özü tikdiyi naxışlı dəsmalını çıxarıb alnından soyuq təri sildi, addım səsləri pilləkənlərdən eşidilirdi.

İkinci mərtəbədə üç nömrəli mənzil Surxayın mənzili idi. Surxay subay bir memar idi. Küçəyə süzülən işıq onun pəncərəsindən süzülürdü. Surxay işləyirdi. O, yeni məktəb binası layihəsini qurtarıb sabah təhvil verməli idi. Odur ki, bütün gecəni işləyirdi.

Surxayın başı layihəyə elə qarışmışdı ki, heç nədən xəbəri yoxdu. O nə qapılarında dayanan maşının tormoz xırçıltısını, nə də addım səslərini eşitmişdi. İndi addımlar lap onun qapısının ağzında səslənəndə də eşitmədi, addım səsləri ötüb keçdi. Dörd nömrəli mənzilə tərəf yönəldi.

Dörd nömrəli mənzildə yaşayan Qurban kişi köhnə firqəçi idi.

Son üç ay ərzində hər gecə Qurban kişi çarpayının yanına iki dəst təmiz alt paltarı, diş tozu, dişsilən və üç parça sabun qoyurdu – hələ lap cavanlıqdan dostları ona vasvası deyirdilər.

Maşın dayanan kimi Qurban kişi gözlərini açdı. O hələ yuxulamamışdı. Axır vaxtlar pis yatırdı. Amma sakit və toxtaq idi.

Addım səsləri pillə-pillə qalxanda Qurban kişi: “Deməli, 37-ci il aprelin 14-ü”, – deyə düşündü.

İnsan ömrünün bir neçə ən vacib günü olur – yaddaşında həkk olunan günlər, doğulduğu gün, ilk sevgi günü, ata-analıq günü, əzizinin matəm günü, böyük ümidinin doğulduğu gün – yaddaşında həkk olunan günlər, bir də bir gün – yaddaşda həkk olunmayan, yaddaşın sönən günü – ölüm günü – insan ömrünün ən vacib günləri.

Addım səsləri Qurban kişinin qapısına tərəf yaxınlaşdı.

Qurban kişi: “14 aprel” deyə bu rəqəmi təkrar edir və nədənsə ömrünün ən vacib günlərini yaddaşında canlandırırdı.

7 dekabr. 1903-cü il. İlk gizli tələbə yığıncağı. 18 avqust. 1904-cü il. İlk tələbə nümayişi.

28 aprel. 1920-ci il. Bakı. İnqilab səhəri.

22 fevral. 10 sentyabr. 8 iyul.

Çar sürgünləri.

İnqilab illəri.

Vətəndaş müharibəsi.

5 oktyabr. Filankəslə son ciddi toqquşma.

O gündən bəri keçən yeddi ay ərzində Qurban kişi ömrünün bir vacib gününü, daha doğrusu, bir vacib gecəsini də gözləmişdi. Hər gecə gözləmişdi. Bu gecəni gözləmişdi.

“Deməli, 14 aprel gecəsi”.

İndi artıq Qurban kişi bu tarix haqqında yox, başqa bir tarix haqqında düşünürdü. O bilirdi ki, bu gecə ömrünün vacib tarixlərindən biri olsa da, son vacib tarix deyil. O bilirdi ki, ömrünün bir vacib günü – bir vacib səhəri də var. Doğruya, ədalətə açılan səhər. Bu səhər haçan açılacaq? Hansı gün? Hansı ay? Hansı il?

Addım səsləri Qurban kişinin qapısına dirəndi.

Qurban kişi qapıya durmaq üçün çarpayısında dirəkləndi, ayağını sallayıb qaranlıqda gecə məstini axtardı. Yalın ayaq döşəməyə toxunub üşüdü, əsasıyla yol axtaran kor kimi qaranlıqda vurnuxub məsti tapdı.

Qurban kişi sağ ayağını məstə keçirdi, sol ayağını keçirmədi, hərəkətsizləşib qaldı, pillə-pillə uzaqlaşan addım səslərinə təəccüblə qulaq verdi.

Üçüncü mərtəbədə iki mənzil vardı.

Beş nömrəli mənzil iki həftə bundan qabaq boşalmışdı. Orda Fərəc adlı bir bəstəkar yaşayırdı. Hələ mənzilə heç kəs köçməmişdi.

Altı nömrəli mənzildə isə Cavanşir adlı bir nəfər, onun arvadı Tavus və altı yaşlı qızı Rəna yaşayırdı.

Maşın döngəni burulan kimi Tavusun belində gəzən əl – Cavanşirin sağ əli – hərəkətsizləşib dondu. Bir az sonra Cavanşir arvadından aralanıb dik atıldı. Tavus da gərginləşib susdu. Dinləməyə başladılar.

Balaca Rəna mışıl-mışıl yatırdı: yuxusunda böyük, işıqlı, mavi rəngli pəncərə görürdü – pərdəsiz bir pəncərə. Kimsə ona say öyrədirdi: bir, iki, üç, dörd, beş.

Bir, iki, üç, dörd, beş. Bir, iki, üç, dörd, beş.

Maşın dayanıb addım səsləri binada eşidilən kimi Cavanşir Tavusa yalnız bircə kəlmə söz dedi:

– Qurban.

Yəqin, bunu deməyə onun əsası vardı. İki həftə bundan qabaq beləcə maşın səsi gələndə də Cavanşir arvadına bircə kəlmə söz demişdi:

– Fərəc.

Mətləbdən təzə agah olanda Tavus bir müddət qaş-qabağını salladı. Cavanşir “Sən arvadsan, – dedi. – kişi işinə qarışma”. İki gündən sonra Tavusun qaş-qabağı açıldı. “Mənim nə işimə, – deyə fikirləşdi. – Kişidi, özü bilər”. Həm də bu, müəyyən dərəcədə arxayınçılıq demək idi. Onlar barışan gecə Cavanşir arvadının boynunu öpə-öpə pıçıldayırdı: “Mən heç nə uydurmuram, artırmıram, soruşanda, bax, bu iki qulağımla eşitdiyimi deyirəm”.

Addım səsləri Qurbanın qapısından ötüb pilləkənləri qarmaqlayanda yataq ər-arvadı dalamağa başladı. Cavanşir əlini çarpayının yanından asdığı pencəyinin cibinə atdı, titrəyən barmaqlarıyla damağına papiros apardı. Yandırmadı, quruyub qaldı, dinlədi, pusdu, diqqətlə, diqqətlə dinlədi.

“Bəlkə səhv salıblar, – deyə düşündü, – yaxşı, bilmirlər məgər ki, bu mərtəbədə yalnız iki mənzil var?! Beşinci boşdu, altı da ki, mənimkidi...”

– Bura bax, Tavus, sən artıq-əskik danışıb eləməmisən ki...

– Nə deyirsən, ay Cavanşir.

– Axı sənin o podruqaların ağızlarını Allah yoluna qoyub ax-vayı danışmağa pərgardılar.

– Ay Cavanşir, iki ay bundan qabaq səninlə danışdıq, qurtardıq. Ondan sonra heç biri buraya ayaq basmayıb, mən də ki, onların üzünü görməmişəm. Özün ki məndən yaxşı bilirsən, bütün tanışlarla, qohumlarla salam-kəlamı kəsmişik. Heç kəslə durub-oturmuruq.

Addım səsləri beşinci mənzilin qabağından ötdü.

– Ay Cavanşir, – Tavusun səsi əsirdi. Bilmirdi desin, deməsin. Axır qərara gəldi, hər halda Cavanşir bilsə yaxşıdır. – Bilirsən, Rəna köpəyin qızı yenə o havanı oxuyurdu.

– Nə? – Cavanşir yerindən dik atıldı.

Sonsuz, dul bəstəkar Fərəc nədənsə bütün mehrini balaca Rənaya salmışdı. Təzə yazdığı məzəli uşaq mahnılarını ona öyrədirdi.

Srağagün Cavanşir qəzetlərə baxıb dünyanın işlərindən xəbərdar olurdu, birdən ilan çalmış kimi sıçradı: dünyanın işlərindən bixəbər olan Rəna balaca gəlinciyini yatızdırır, layla çalır, xalq düşməni Fərəcin yazdığı mahnını zümzümə edirdi.

Cavanşir özünü elə itirdi ki, qızına, ya arvadına bir şey izah etməmişdən qabaq o biri otağa atılıb Rənaya bir-iki şapalaq çəkdi, handan-hana sakitləşəndən sonra Tavusa dedi ki, bir də küçüyünün dilindən belə şey eşitsəm, özündən küs.

Addım səsləri Cavanşirin qapısına yapışdı.

Tavus nəfəsi kəsilə-kəsilə:

– Dünən gördüm yenə oxuyur, – dedi. – Yapışdım qulağından, deyir, ana, mən yadımdan çıxarmışdım, indi oxuyuram görüm hamısı yadımdan çıxıb, yoxsa yox.

Bu sözləri deyib Tavus əcaib bir iş etdi – gülümsündü.

Bu il, bu gecə, bu dəm bu mənzildə gülüş Cavanşirə ən ağır xəyanət idi. O, Tavusun qolundan tutub:

– Sus görüm, – dedi və söydü.

Addım səsləri onların qapısından qopub aralandı. Cavanşir əsəbi hərəkətlə papirosunu odladı.

– Ay-hay, kül ağlıma, – dedi və güldü. – Tamam yadımdan çıxıb. Axı yuxarıda bir mərtəbə də var.

– Dördüncü mərtəbədə, – deyə Tavus ağlamsındı. Söyüşü hələ də onun qulağını yandırırdı.

“Dördüncü mərtəbə! – deyə Cavanşir düşündü. – Dördüncü mərtəbə? Kim ola? Kapitan? Neftçi?”

Dördüncü mərtəbədə iki mənzil vardı.

Yeddi nömrəli mənzildə Salayev yaşayırdı. O, Həştərxana gedib-gələn gəminin kapitanı idi. Həftədə üç gün evdə olurdu. Bazar ertəsi, çərşənbə axşamı, çərşənbə – dörd gün dənizdə.

“Bu gün cümədir, – deyə Cavanşir fikirləşdi. – Deməli, neftçi Zeynallı? İşə bax. Kim deyərdi. Forsu adamı yıxırdı. Axır vaxtlar heç salam-zad da almırdı”.

Cavanşir qulağını şəkləyib dinləməyə başladı.

Addım səsləri yeddi nömrəli mənzilin qabağından ötüb səkkiz nömrəli mənzilin qarşısında susdu.

Sonra səkkiz nömrəli mənzilin qapısı döyüldü. Bərkdən döyüldü. Bütün ev eşitdi.

Altı nömrəli mənzildə Cavanşir düşünürdü: “Deməli belə. Vətəndaş Murad Zeynallı. Forsuva ki! Üç böyük işıqlı otaq da boşaldı. Görəsən, kim köçəcək? Amma heç Zeynallının bazburutundan deyərdin ki, işləri yaşdı?”

5 nömrəli mənzildə... 5 nömrəli mənzilin qapısı möhürlənmişdi.

4 nömrəli mənzildə Qurban kişi var-gəl edir, düşünür, düşünürdü. “Bəlkə, birtəhər eləyib Moskvaya gedim, məktubu şəxsən özüm aparım. Görək...”

3 nömrəli mənzildə Surxay işləyirdi.

2 nömrəli mənzildə Səkinə için-için ağlayırdı. Zəhra qarı yatmışdı. Yuxu görmürdü.

1 nömrəli mənzildə domkom Bəşir arvadına öyüd-nəsihət verirdi:

– Arvad, boş-boş danışma, – deyirdi. – Təqsirsiz heç kəsi aparmazlar. Görəsən, nə qələt eləyib. – Sonra o, dərindən ah çəkib əlavə etdi: – Eh! Süleymana qalmayan dünya, kimə qalacaqsan?

Dördüncü mərtəbədə 8 nömrəli mənzilin qapısı açıldı, içəri girdilər. Bir qədər sonra addım səsləri eşidildi.

Addım səsləri mərtəbə-mərtəbə endi. Binanın çöl qapısı açıldı, bağlandı. Maşın işə salındı. Maşın hərəkətə gəldi. Maşın səsi uzaqlaşıb itdi.

Küçənin sükutu sanki səsləri canına çəkib hopdurdu.

Qaranlığa qərq olmuş binada yalnız bircə pəncərədən gecəyə işıq süzülürdü.

Bağda – üstünə qırıq qanad kimi ağac budağı əyilmiş skamyada – oğlan qızın dodaqlarından öpürdü.

Səhər tezdən domkom Bəşir fırça və rəng dolu vedrə götürüb dəhlizə çıxdı.

Dəhlizdə qara bir lövhə üstündə ağ hərflərlə ev sakinlərinin ad-familləri yazılmışdı. Yalnız 5 nömrəsinin qarşısındakı famil qaralanıb oxunulmaz olmuşdu. Domkom Bəşir onu iki həftə bundan qabaq qaralamışdı.

Bu səhər də domkom Bəşir qara vedrəsini və fırçasını götürüb dəhlizə çıxdı.

Saat yeddi idi.

İşə tələsən ev sakinləri Səkinə, Cavanşir, Tavus dəhlizdə rastlaşdılar. Bir an ayaq saxlayıb domkom Bəşirə baxdılar. Səkinə üşüdü, örpəyini boynuna bir də doladı.

Bəşir kişi fırçanı qaldırıb “Zeynallı” familinə yaxınlaşdırdı.

Birdən...

Cavanşir və Tavus diksindilər.

Səkinə örpəyinin saçaqlarından yapışdı.

Domkom Bəşir durduğu yerdə mat-məəttəl donub qaldı.

Dəhlizin çöl qapısından boz sement döşəməyə çəpəki işıq düşürdü. Qapının açıq qanadından küçənin bir hissəsi, qarşıdakı evin pəncərəsi, pəncərənin məhəccərinə düzülmüş yaşıl səmənilər görünürdü.

Ancaq dəhlizdəkiləri mat-məəttəl qoyan başqa şey idi.

Qapıda 8 nömrəli mənzilin sakini neftçi Murad Zeynallı dayanmışdı.

Murad domkom Bəşirə, lövhəyə, fırçaya, vedrəyə baxdı və dərhal hər şeyi başa düşdü, ancaq qapıdan çəkilmədi.

Cavanşir:

–        Bəs... siz... dünən gecə... maşın... – deyə dolaşıq kəkələdi.

Bəşirin arvadı Züleyxa da qapıya çıxdı. O da təəccüblə Murada və dəhlizdəkilərə baxdı.

Yuxarı mərtəbədən pillələri tez-tez düşən bir adamın addım səsləri eşidildi. Surxayın qoltuğundakı layihə kağızları boru şəklində burulmuşdu.

Murad güləndə ağzı qulaqlarının dibinə gedirdi, dümağ sağlam dişləri görünürdü. Murad:

– Bədniyyət olmayın, – dedi. – Təcili yardım maşını idi. Fəridəni doğum evinə apardıq. Bu gecə oğlum oldu.

Tavus əlini alnına çırpdı, – Aaa, vaxsey, – dedi. – Tamam yadımdan çıxıb. Fəridə axı qarnı burnunda gəzirdi.

Züleyxa:

– Doğrudan a, heç ağlımıza gəlməyib, – dedi. – Allah saxlasın. Boya-başa çatsın. Atasıyla, anasıyla.

Cavanşir nədənsə saraldı. Tələsik papiros çıxardı.

Səkinə nədənsə qızardı. Başını aşağı saldı.

Taqqıltı eşidildi, fırça domkom Bəşirin əlindən sürüşüb yerə düşdü.

Surxay:

– Gözün aydın, təbrik edirik, – dedi və tələsik çıxıb getdi.

 

***

Bu gecə dünyaya gələn uşaq mən idim.

 

* * *

Hər ildə müxtəlif günlər olur, sevincli, kədərli günlər.

İş günləri, bayram günləri, matəm günləri.

Amma elə illər var ki, insanların hafizəsinə bir rənglə həkk olunur.

Bizim nəsil anketlərimizdə doğum ilimizi 1937-ci il yazırıq.

Biz böyüyəndə bildik ki, bu, qara il olub, xalq yaddaşında qorxu, nigarançılıq ili kimi qalıb.

Amma bizimçün bu il ömrümüzün ən vacib ilidir.

Günəşi, ağacları, dünyanı ilk dəfə gördüyümüz il.

1964

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(04.08.2025)

 

Aynur İsmayılova, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

Bəzi divarlar soyuqdur. Onu isidəcək nə bir alov, nə də bir insan nəfəsi qalıb. Onu heç nə isidə bilməz. Çünki təməlində heç bir daş günəş görmədi. Nə bir işıq, nə də bir isti əl ona toxunmadı. Hər yer soyuq, hər tərəf qaranlıq idi. Divarın üstü rənglənsə belə, içində nə bir istilik, nə də bir işıq göründü. O divarlara heç vaxt sevgi dolu bir xatirə, bir həyat izi yazılmadı.

 

Hər hekayə soyuq, hər oyanış bir zülmət idi. Sanki hər gün bir qaranlığa açılıb, bir qaranlıqda yox olurdu. Hər şey tünd idi. Sarıya həsrət idi o divarlar. Çünki o divarlar sevginin nə olduğunu bilmirdi. Heç zaman nə onu görmüş, nə də hiss etmişdilər. Soyuq divarlara heç vaxt xoşbəxtlik qoxusu hopmamışdı. Orada sadəcə əzab vardı.

Sevgi bütün duyğuları özündə birləşdirə bilər, amma sevginin olmadığı yerdə təkcə bir duyğu qalır — əzab. İndi o divarlar sadəcə əzab çəkir. Onun kölgəsindəki hər şey susur, çünki sevgi çoxdan tərk edib onları. Sevgini görməyənlər heç vaxt sevgi verə bilmir. O duyğu heç vaxt onların içində yaşaya bilmir, çünki kökü belə olmur.

Sevgi bir toxumdur. Əkilmədiyi torpaqda heç vaxt yaşaya bilməz. Soyuq divarlarda var olub da yaşaya bilməyənlər kimi, sevgi də doğulmadığı yerdə ölməyə məhkumdur.

Bəziləri üçün həyat heç vaxt sarı olmur. Bəziləri həmişə soyuq divarların içində yaşayıb ölür. Və bu da bir gerçəkdir.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(04.08.2025)

 

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

Bu gün haqqında danışacağım sənətçi dirijor qadındır, razılaşın ki, belələrinin çox az halda görmək olur. Dahi Niyazidən başlamış biz dirijor çubuğunu ancaq kişilərin əllərində görürük.

 

Azərbaycan SSR əməkdar incəsənət xadimi Ləman Atakişiyeva dirijor və d xormeysterir.

Ləman Atakişiyeva 3 avqust 1933-cü ildə Bakıda pedaqoqlar — Həsən Atakişiyev və Səkinə Terequlovanın ailəsində anadan olub. İlk musiqi təhsilini Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasının nəzdində fəaliyyət göstərən onillik musiqi məktəbində alıb, 1951-ci ildə buranı bitirib. Daha sonra konservatoriyanın xor dirijorluğu şöbəsində L. V. Frolova sinfini bitirib. 1955-ci ilin mayında A. Yurlov tərəfindən təşkil olunan II mahnı bayramının baş dirijoru təyin olunub.

1956-cı ildə konservatoriyada pedaqoji fəaliyyətə başlayıb və 1961-ci ildə baş müəllim vəzifəsinə keçib. Həmin il konservatoriyanın nəzdində yeni yaradılan opera studiyasında işləməyə başlayıb və 12 il ərzində studiyanın xoruna rəhbərlik edib.

Ləman Atakişiyeva 1966–1969-cu illərdə öz təhsilini Qnesinlər adına Moskva Musiqi-Pedaqoji İnstitutunun aspiranturasında davam edib, Moskvadan qayıtdıqdan sonra konservatoriyada xor dirijorluğu kafedrasının dosenti vəzifəsində pedaqoji fəaliyyətə başlayıb. 1976-cı ildə yaradılan Xor cəmiyyətinin nəzdində Kamera xorunun bədii rəhbəri təyin edilib. Kollektivlə birlikdə çox sayda qastrol səfərlərində olub, çox saylı konsertlərlə çıxış edib.

Ləman Atakişiyeva 1981-ci ildə Atatürk adına İstanbul Opera və Balet Teatrına baş xormeyster vəzifəsinə dəvət olunub və üç sezon ərzində burada 10-dan artıq rus və qərb bəstəkarlarının əsərlərini hazırlayıb. O, türk bəstəkarı Adnan Sayqunun "Dastan" adlanan və Atatürkə həsr olunan irimiqyaslı vokal-simfonik əsəri üzərində də işləyib.

 

Bakıya qayıtdıqdan sonra pedaqoji fəaliyyətilə yanaşı bir il ərzində Azərbaycan Dövlət opera və balet teatrında baş xormeyster vəzifəsində işləyib. Sonralar yalnız pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olub.

1992-ci ildə müsabiqə yolu ilə Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasının professoru seçilib. 2001-ci ildə Rusiyanın Xor Sənəti Akademiyasının dəvətilə Moskva şəhərinə köçüb və orada 2010-cu ilə qədər çalışaraq bir çox xormeyster hazırlayıb.

Beləcə, 3 ölkənin musiqi sənətinə böyük töhfələr verib.

Xanım sənətkar 2015-ci ildə vəfat edib.

Allah rəhmət eləsin!

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(04.08.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

Həqiqətən də teatr rəssamları həmişə kulis arxasında qalırlar. Teatr terminologiyası ilə desək, onılar “zakulisye” əməkdaşlarıdır. Halbuki teatr tamaçasının uğur qazanmasında rəssam tərtibatı əhəmiyyətli rol oynayır. Azərbaycan SSR əməkdar incəsənət xadimi, teatr rəssamı Bəhram Əfəndiyevin yaradıcılığı buna əyani sübutdur.

 

Bəhram Əfəndiyev 25 avqust 1910-cu ildə ildə Tiflis quberniyasının Ahalkələki qəzasında doğulub. Bakı Rəssamlıq Məktəbində dekorçu rəssam ixtisasına yiyələnib, Akademik Milli Dram Teatrında təcrübəçi-rəssam kimi çalışıb.

1932-ci ildə Peterburq Rəssamlıq Akademiyasına qəbul olunub və burada yarım il oxuduqdan sonra səhhəti ilə bağlı təhsilini yarımçıq qoyub. Nuxa (indiki Şəki) Dövlət Dram Teatrında, Aşqabad Dövlət Azərbaycan Dram Teatrında rəssam işləyib.

Qazax Dövlət Dram Teatrının direktoru, Azərbaycan Dövlət Musiqili Komediya Teatrında rəssam və quruluş hissə müdiri, Göyçay Dövlət Dram Teatrında quruluşçu rəssam, Göyçay sənət artelində texniki rəhbət, Cəfər Cabbarlı adına Gəncə Dövlət Dram Teatrında baş rəssam işləyib.

Gördüyünüz kimi fərqli coğrafiyalar, amma məhsuldar və qənaətbəxş iş.

Bəhram Əfəndiyev 14 dekabr 1961-ci ildə Azərbaycan SSR əməkdar incəsənət xadimi fəxri adı ilə təltif olunub.

Rəssam çox yaşamayıb, cəmi 56 il ömür dürüb. 1966-cı ilin 3 avqustunda dünyasını dəyişib.

Allah rəhmət eləsin!

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(04.08.2025)

 

Ülviyyə Əbülfəzqızı, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

Salam, "Ədəbiyyat və incəsənət" portalının dəyərli izləyiciləri, xoş gördük. Geniş izləyici auditoriyası olan və bəyənilən " Sevdiyin şeiri gəl mənə söylə" rubrikasının qonağı heç vaxt unudulmayan, adı poeziyasevərlərin yaddaşına həkk olan mərhum şairimiz Fikrət Sadığın oğlu Əməkdar incəsənət xadimi, yazıçı, publisist Orxan Fikrətoğludur.

 

-- Salam dəyərli Orxan bəy, xoş gördük. Nitqinizi ekranın bu tayından necə heyranlıqla dinlədiyimi xatırlayıram. Sözə olan sevginiz, sözə olan dəyəriniz bizə məlumdur.Qələminizin gücünə də bələdik, bu gün isə elə bu anın ovqatı üçün "Sevdiyin şeiri gəl mənə söylə" deyirik.

Buyurun, əziz Orxan bəy, söz Sizindir.

 

-- Salam, xoş gördük.

Əslində nəfəs alanda nəfəs aldığını düşünmürsən, yeriyərkən yeridiyini düşünmürsən. Əslində hər hansı bir şeirin də izahı yoxdur. "Niyə bu şeir? " sualının da, məncə, cavabı yoxdur. Sevdiyim şeirlər həddindən artıq çoxdur. Ələkbər Salahzadə, Vaqif Səmədoğlu, Ramiz Rövşən, Vaqif Cəbrayılzadə, Fikrət Sadıq və digərlərinin onlarla, yüzlərlə şeirləri var ki, çox bəyənirəm. Bəyəndiyim müəlliflərdən Qul Nəsimi, Dadaloğlu, Qaracaoğlan, Qayıqçı qul Mustafanın adlarını da çəkə bilərəm.

Rubrikanın şərtinə görə bir şeir seçsəm, Vaqif Səmədoğlu yaradıcılığından bu şeiri söyləyərəm, çünki indiki ovqatıma təndir. Mənim bu illərimin ovqatına uyğun Vaqif Səmədoğlunun bu şeirdə yaratdığı ovqatdır.

 

ƏLİMİ UZATDIM SEVİNCƏ SARI

 

Əlimi uzatdım

Sevincə sarı,

Gördüm, yox,

Arada kədər dayanıb.

Atamı səslədim,

Köməyə gəlsin,

Gördüm, yox,

Arada qəbir dayanıb.

Üz tutub gedirdim

Allaha tərəf,

Gördüm, yox,

Arada ömür dayanıb...

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(04.08.2025)