Təqdim edir: Könül, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Poetik qiraətdə sizlərlə yenidən Əlizadə Nuridir. Bu dəfə:

Gülsən, ya güldən artıq-

Səni necə dərməyim?!

Susma, bir kəlmə söz de

Səsini əzbərləyim...

-deyir şair. Razılaşın ki, bu şair yenə də həyacanlandırır, duyğulandırır.

Xoş mütaliələr! 

Sevda türküsü

Mən sənin görüşünə

Uçaraq gəlməsəm də,

Uçunaraq gəlmişəm.

Mən bayaq yerdə idim-

Nə yaman dikəlmişəm?!

...Baxıb baxışlarına,

Gün özünü danırdı.

Mən dəniz istəyirdim-

Saçın dalğalanırdı...

Ovçu olardım, ancaq,

Əl tətikdə utanır.

Sənin gözəlliyindən 

Gözəllik də utanır.

Gülsən, ya güldən artıq-

Səni necə dərməyim?!

Susma, bir kəlmə söz de

Səsini əzbərləyim...

Gəlib açdın dünyanı,

Getsən, qapı bağlanar.

Sən bu qədər yaxınkən

Vermərəm uzaqlara...

Sevgi də bir vətəndi-

Hamıya pay tən düşə.

Səhər səndə açılar

Axşam da səndən düşər...

...Batlm şirin əzaba,

Dərə enim, dağ çıxım.

Düşdüyüm bu qəzadan

İstəmirəm sağ çıxım...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(04.08.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Qisa fikirlər xəzinəsi rubrikasında bu gün sizə Rey Bredberinin kəlamlarını təqdim edirik.

Oxunmayan kitablar intiqam almağı bacarır.

***

Jül Vern – atamdır. Herbert Uells – çox müdrik əmimdir. Edqar Allan Po – dayım oğludur... Siz indi qohum-əqrəbamı tanıyırsınız...

***

Kitabları yandırmaqdan daha dəhşətli cinayətlər var. Məsələn, onları oxumamaq...

***

Yaşamaq üçün həyatın mənasını arayıb-axtarmağı tərgitmək gərək. Həyat elə özü-özlüyündə cavabdır.

***

Allah-təala bizə ağılı ondan ötrü verib ki, xəlq olunanları araşdırıb öyrənək, daha falçılıq eləyib gələcəkdə bizi nə gözlədiyindən qorxmaq üçün verməyib...

***

Gözlərini geniş aç və elə bir acgözlüklə yaşa ki, sanasan onca saniyə sonra öləcəksən.

***

Mənim üçün ən başlıcası – heyrətlənməkdən qalmamaqdır.

***

Gülümsə ki, fəlakətə keyf yaşatmayasan.

***

Möcüzə baş verən vaxt heç vədə onu şübhə altına almayın.

***

Xeyir Şərrə hər zaman şərr olaraq görsənəcək.

***

Bəşər övladı necə yolunu azmışdısa, elə də qalıbdı.

***

Şərrin bir tək gücü var ki, həmən gücü də ona elə özümüz veririk.

***

Zəngli saata ehtiyac yoxdur, fikirlərim özü məni oyadır...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(04.08.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Əsl Azərbaycan kişisinin tipik nümunəsi - Azərbaycan SSR xalq artisti  Məmmədrza Şeyxzamanovu bax bu cür səciyyələndirirdilər. Ötən əsrin əvvəllərində dünyaya gələn bu şəxs tarixin ən təbəllüatlı, qarışıq, kəşməkeşli illərində - kinomuzun və teatrımızın quruculuğunun başlanğıc dönəmində yaşayıb, mədəniyyətimiz tarixinə  töhfələr verib.

Görkəmli Azərbaycan-sovet teatr və kino aktyoru Məmmədrza Şeyxzamanov  1915-ci ildə Gəncədə doğulub. 1929-cu ildə ibtidai məktəbi bitirən Məmmədrza orta məktəbə daxil olub. O, müəllimlər və şagirdlər arasında istedadı, tərbiyəsi, savadı və biliyi ilə fərqlənib. Aktyorluq sənətinə olan maraq və həvəs isə hələ məktəb illərində öz "toxumlarını səpməkdə" olub. Ona görə də orta məktəbdə oxuya-oxuya teatr studiyasına daxil olub. 1934-cü ildə Cəfər Cabbarlı adına Gəncə Dövlət Dram Teatrının rejissoru Həbib İsmayılovun təşəbbüsü ilə teatra dəvət edilib.

 İlk dəfə Ə. Həmidin "Hind qızı" tamaşasında Brahma adlı kiçik rolda çıxış edib. Bu, gələcək aktyorun peşəkar teatr səhnəsinə, sənət zirvəsinə doğru aparan yolda atdığı ilk müvəffəqiyyətli addımı olub. Teatrda işləyərkən peşəkar yaradıcılıq tələbləri ilə tanış olub, Azərbaycanda aktyorluq sənətinin gözəl ənənələrini mənimsəyib. Çalışdığı dövrdə "Vaqif" (Eldar), "Fərhad və Şirin" (Fərhad), "Yaşar" (İmamyar), "İki qardaş" (Yuri) və digər tamaşalarda yaddaqalan obrazlar yaradıb.

1954-cü ildə Mədəniyyət Nazirliyinin əmrilə M. Əzizbəyov adına Azərbaycan Dövlət Akademik Dram Teatrında işə başlayıb. Və elə o vaxtdan etibarən də sənət yolundakı "yaşıl işığı" daha da gur yanmağa başlayıb. Yaratdığı müxtəlif səpkili obrazlarla daha çox tanınıb və sevilib. Teatrda "Göz həkimi"ndə Şahbazov, "Qış nağılı"nda Poliksen, "Fərhad və Şirin"də Xosrov, "Vaqif"də Qacar, "Otello"da Otello, "Aydın"da Aydın, "Qaçaq Nəbi"də Qaçaq Nəbi, "Vaqif"də Eldar kimi bir-birindən fərqlənən, psixoloji, dramatik obrazları özünəməxsus şəkildə yaradıb. Rollarını o qədər böyük aktyorluq məharəti ilə ifa edib ki, obrazın xarakterini aça bilib.

Böyük ekrana ilk dəfə 1955-ci ildə çıxıb. "Bəxtiyar" filmində Rəcəbov rolu ilə. Bununla da kino yolunda ilk uğurlu cığırı açılıb. Daha sonra Cəfər Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" Dövlət Kinostudiyasının istehsal etdiyi filmlərin çoxunda çəkilib. Müxtəlif illərdə "Qızmar günəş altında"da Alı kişi, "Leyli və Məcnun"da Dərviş, "Bir qalanın sirri"ndə həkim Eldostu, "Onu bağışlamaq olarmı"da polkovnik Qurbanov, "Qatır Məmməd"də Gəncə qubernatoru, "Nəsimi"də Şeyx Əzəm kimi obrazlar yaradıb.

1963-cü ildə böyük sənətkarımız Adil İsgəndərovun Sabit Rəhmanın ssenarisi əsasında quruluş verdiyi musiqili komediya filmində — "Əhməd haradadır"da Şirin kişi rolunda çıxış edib. "Əhməd haradadır" filmi Azərbaycanın sənət rəmzi sayılan Adil İsgəndərovun quruluşçu rejissor kimi çalışdığı yeganə film olub. Hələ Akademik Dram Teatrının direktoru vəzifəsində çalışarkən Sabit Rəhman, Səməd Vurğun, İlyas Əfəndiyev, Ənvər Məmmədxanlı kimi yazıçı-dramaturqlarla yaxından tanış idi, müdir təyin olunandan sonra da bu dostluq əlaqələri davam edib. O zaman ekranlaşdırılması üçün kinostudiyanın "papka"sında bir neçə əsər saxlanılırdı. Lakin Adil İsgəndərovun "Əhməd haradadır" xoşuna gəlib və ona kino çəkməyi qərara alıb.

Filmdəki rolları ifa edəcək aktyorları isə rejissor özü seçib. O, Nəcibə Məlikova, Məmmədrza Şeyxzamanov, Mustafa Mərdanov, Əliağa Ağayev, Lütfəli Abdullayev, Bəşir Səfəroğlu kimi tanınan sənətçilərlə yanaşı Səyavuş Şəfiyev, Töhfə Əzimova, Səyavuş Aslan, Novruz Axundov, Eldəniz Zeynalov kimi gənc aktyorları da çəkib. O zaman Azərbaycanın kino tarixində ilk dəfə olaraq 5 aktyoru təyinatla kinostudiyaya göndəriblər. Onları — Xamis Muradov, Elxan Qasımov, Tofiq Məmmədov, Əbdül Mahmudbəyov və Fikrət Əliyevi "Adil İsgəndərovun beşliyi" adlandırırdılar. 

Rejissorun təşəbbüsü ilə bu beşlik filmdə epizodik rollarda, kütləvi səhnələrdə iştirak edib, rejissor, assisent köməkçisi kimi çalışıblar. Elxan Qasımov isə sürücü Əhməd obrazını yaradıb. Filmin çəkilişləri Bakıda, Gəncədə, Göy-göldə, Şamxorda və Hacıkənddə aparılıb. Bütün rəqs səhnələri və Bəşir Səfəroğlunun iştirak etdiyi kadrlar "Yaşıl teatr"da çəkilib. Əbdül Mahmudbəyov xatırlayır ki, filmdə Azərbaycanın azman sənətkarları ilə çiyin-çiyinə çalışdıqları üçün fəxr edib, onlardan sənətin sirlərini öyrənməyə can atıbdılar.

1975-ci ildə Məmmədrza Şeyxzamanov daha bir yaddaqalan obrazını yaradıb. Rasim Ocaqovun İsa Hüseynovun ssenarisi əsasında çəkdiyi "Tütək səsi" filmində İsfəndiyar kişi rolunda çıxış edib. Ümumiyyətlə, yumşaqlıq, kövrəklik, humanistlik və sülhsevərlik Məmmədrza Şeyxzamanovun xasiyyətinə xas olan cəhətlərdən olub.

Gəncə Dövlət Dram Teatrında rolları

- Bədəl-"Hacı Qara"

- Brahma-"Hind qızı"

- Sergey bəy-"Namus"

- Naşatr-"Küləklər şəhəri"

- Turqut-"Od gəlini"

Akademik Milli Dram Teatrında rolları

1. Maksuel-"Dərin köklər"

2. Qoca Baxşı-"1905-ci ildə"

3. Şahbazov-"Göz həkimi"

4. Poliksen-"Qış nağılı"

5. Luicci Ferrero-"Uzaq Sahillərdə"

Filmoqrafiya

1. Arvadım mənim, uşaqlarım mənim

2. Bəxtiyar

3. Bir aktyorun hekayəti. Məmmədrza Şeyxzamanov

4. Bir qalanın sirri

5. Birisigün, gecəyarısı...

6. Bizim Cəbiş müəllim

Məmmədrza Şeyxzamanov 1984-cü ilyanvarın 25-də 68 yaşındavəfatedib.

Allah rəhmət eləsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(04.08.2025)

Nemət Tahir, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Qarabağ təmsilçisi

Maraqlı söhbətlərdə bu dəfə söhbətimiz SSRİ dönəmi – İosif Satlin hakimiyyəti zamanından gedəcək.

1-Cİ SÖHBƏT

Stalinin hakimiyyəti illərində xarici jurnalistlər Kremlə gəlirlər. İlk olaraq erməni dövlət xadimi Mikoyandan müsahibə alırlar.

Müsahibənin sonunda bir müxbir soruşur:

-Siz niyə mürəkkəbqabını stolun üstündə yox, çəkəcəkdə saxlayırsınız?

Mikoyan hirsli-hirsli deyir:

-Mürəkkəbqabı mənimdir, harada istəyirəm, orada da saxlayıram.

Sonra Stalindən müsahibə alırlar. Müsahibənin sonunda həmin jurnalist Mikoyanla olan əhvalatı danışır.

Stalin gülümsəyərək deyir:

-Eşşəkdir də!

Müxbir soruşur ki, bəs eşşəyi niyə belə mühüm posta təyin etmisiniz?

Stalin deyir:

Eşşək mənimdir, özüm bilərəm, hara bağlayaram!

2-Cİ SÖHBƏT

Stalin hərbi dəniz komissarının müavini admiral İsakova zəng vuraraq bildirir ki, onu hərbi dəniz donanmasının qərərgah rəisi təyin etmək istəyir. Admiral bu təklifə görə rəhbərə minnətdarlığını bildirir və deyir:

- Yoldaş Stalin, mən həmişə sizin əmrinizi yerinə yetirməyə hazıram. Mənim bir ayağımı cərrahlar kəsiblər. Ona görə də mən bu vəzifədən imtina etmək məcburiyyətindəyəm.

- Siz elə buna görə narahatsınız?

- Bəli

- Yoldaş admiral, əvvəlki qərərgah rəisinin başı yox idi, amma işləyirdi. Sizin isə cəmisi bir ayağınız yoxdur. Deməli işləyəcəksiniz.

3-CÜ SÖHBƏT

Bir gün Stalin marşal Jukovla acıqlı danışır və Jukov otaqdan çıxanda dodaqaltı "bığlı əclaf" deyə söyüş söyür. Qəbul otağında oturan Stalinin köməkçisi Poskrebışev bunu eşidir və dərhal içəri keçərək Stalinə deyir ki, Jukov otaqdan çıxanda "bığlı əclaf" deyə söyüş söydü.

Stalin tez Jukovu geri çağırtdırır. Jukov gələn kimi Stalin bundan soruşur ki, sən bu otaqdan çıxanda "bığlı əclaf" dedin? Jukov heç tərəddüd etmədən dediyini təsdiqləyir. Stalin kimi nəzərdə tutduğunu soruşur. Jukov deyir ki, əlbəttə ki, Hitleri nəzərdə tuturam.

Bu cavabı eşidən Stalin üzünü köməkçisinə çevirir: "Bəs sən kimi nəzərdə tuturdun, ə?"

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(04.08.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Güney Azərbaycan Poeziyası Antologiyası layihəsində Təbriz təmsilçimiz Əli Çağlanın növbəti təqdim etdiyi şair Tehranda yaşayan Səid Muğanlıdır.

Səid Muğanlı

Tehran

SEVİRƏM SƏNİ

MÜFRƏDİ-MÜƏNNƏSİ-QAYİB

...Və bir də ki,
Mənə bağışla bu eşqin kasıblığını!
Və qes əla haza...

Eşq ucuzlamış üstü örtülü qaysarada
Ağızlara daranmış alfabet analar
Sevgi aclığı etmiş İsanın anası Məryəm
Musanın öküzü mələmiş yaşıl muğan qəzetində
Xəlic şıxları bahalatdı nefti sevgi qarşısında
Və bir şair sevgi almağa pulu çatmadı
Və birdə ki, mənə bağışla bu kasıblığı
Və qes əla haza...

Suyum süzülə-süzülə netdə satıram şeirlərimi
Bazar ağzında yeralma çörək...
Daha satılmır kitablarımız,
Əlfaaaaaaaaaaaaaaatihə
Can üstədir bu şeir...
Əlmərhumol-məğfurol-şair Köpəyoğlu
Borc ödəmir şeir kitabçaları
Son şamı da habelə!
Dar ağaclarını da!..
Bağışla mənə
Bağışla mənə dar ağaclarını
Bağışla mənə bu eşqin kasıblığını
Və qes əla haza...

Sənə vurulmuşam
Sənə vurulmuşam İsanın anası Məryəm-cimmm!
Dul qalacaqmı bu şeircik?
Hansı siğə lazımdı bu felin qurtarmasına?
Sevirəm səni müfrədi-müənnəsi-qayib
Qəbeltoltəz?..
Və qes əla haza...

(Kəlb astan ələhqərol-mozneb)
Və qes əla haza...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(04.08.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Aktyorlarımız arasında populyar, sevilən olanlar hazırda elə də çox deyil. Hamı bu sənətə can alır, hamı film və tamaşalarda rol alr. Amma elə bil, hamı da sanki bir-birinin eynidir. Fərqlilik, özünəməxsusluq qeybə çəkilibdir. Amma haqqında danışacağım Azərbaycan Respublikasının xalq artisti, mərhum aktyorumuz Ramiz Məlik məhz birincilərdəndir. Sevilib, bəyənilib, izlənilib. Və bügünkü doğum günündə haqqında danışılmasını da həqq edən sənətkardır.

Azərbaycan teatr və kino aktyoru Ramiz Məlik 4 avqust 1943-cü ildə Bakıda doğulub. 1961-ci ildə sənədlərini hazırkı Neft Akademiyasına versə də, qəbul oluna bilməyib. 1963-cü ildə Mirzağa Əliyev adına Azərbaycan Dövlət Teatr İnstitutunun dram və kino aktyorluğu fakültəsinə daxil olub. Rza Təhmasibdən, Tofiq Kazımovdan, Məlik Dadaşovdan dərs alıb. 1967-ci ildə həmin ali təhsil ocağının məzunu olub.

1967-ci ildə Akademik Milli Dram Teatrının truppasına aktyor götürülüb. Aktyorluq etməklə yanaşı, Əkrəm Əylislinin "Yastı təpə" (quruluşçu rejissor Tofiq Kazımov), Leonard Frankın "Yad adam" (quruluşçu rejissor Oruc Qurbanov), İlyas Əfəndiyevin "Xurşidbanu Natəvan" (quruluşçu rejissor Mərahim Fərzəlibəyov) və s. pyeslərinin tamaşaya hazırlanmasında rejissor və rejissor assistenti kimi çalışıb.

Ramiz Məlik Azərbaycan Dövlət Televiziyasının hazırladığı Ənvər Məmmədxanlının "Şərqin səhəri" (Bəhruz), Əlibala Hacızadənin "İnanmırsansa…"(Adil), Nəriman Həsənzadənin "Kimin sualı var?" (Ədalət) və s. əsərlərin tamaşalarında oynayıb.

İkinci Fəxri Xiyabanda dəfn olunub. 1984-cü ildə Azərbaycan SSR Dövlət mükafatına layiq görülüb. 1 dekabr 1982-ci ildə "Azərbaycan SSR əməkdar artisti", 24 may 1998-ci ildə isə "Azərbaycan Respublikasının xalq artisti" fəxri adları ilə təltif olunub. Azərbaycan Teatr Xadimləri İttifaqının təsis etdiyi "Sənətkar" medalına, 2010-cu ildə isə Cəfər Cabbarlı mükafatına layiq görülüb.

29 oktyabr 2019-cu ildə Azərbaycanda teatr sənətinin inkişafındakı xidmətlərinə görə "Şöhrət" ordeni ilə təltif olunub. Prezident təqaüdçüsü olub.

14 avqust 2023-cü ildə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev tərəfindən Azərbaycanda teatr sənətinin inkişafında uzunmüddətli səmərəli fəaliyyətinə görə “Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fəxri diplomu” ilə təltif edilib.

Teatr səhnəsindəki rolları

1. Marsel ("Hamlet", Uilyam Şekspir)

2. Aqşin ("Od gəlini", Cəfər Cabbarlı)

3. Barat ("Almaz", Cəfər Cabbarlı)

4. Leytenant ("Mahnı dağlarda qaldı", İlyas Əfəndiyev)

5. Mikayılov ("Xurşidbanu Natəvan", İlyas Əfəndiyev)

6. Mayis ("Sevgililərin cəhənnəmdə vüsalı", İlyas Əfəndiyev)

7. Teymur ("Yastı təpə", Əkrəm Əylisli)

8. Valter ("Yad adam", L. Frank)

9. Arif ("İblis", Hüseyn Cavid)

Filmoqrafiya

- 1001-ci qastrol

- Ad günü

- Axırıncı aşırım

- Araqarışdıran

- Aşkarsızlıq şəraitində...

- Atillanın atlıları

- Babək

- Bakıda küləklər əsir

- Bəyaz həyat

- Cəza

- Bir anın həqiqəti

- Bir cənub şəhərində

- Bircəciyim

- Dağıdılmış körpülər

- Dağlarda döyüş

- Dəfn edilməmiş ölülər

Ramiz Məlik 14 Dekabr 2023-cü il tarixində 80 yaşında vəfat edib.

Allah rəhmət eləsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(04.08.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ədəbiyyat qəzeti” ilə birgə ƏDƏBİYYATIMIZI SEVDİRƏK layihəsində bu gün sizlərə Əlisəftər Hüseynovun hekayəsi təqdim edilir. 

(“Sənət haqqında hekayələr” silsiləsindən maestro Niyazinin unudulmaz xatirəsinə) 

Axşamın alaqaranlığında dənizin kənarında yaşlı bir kişi ağır addımlarla qayalığa doğru gedirdi. Nəzərləri uzaqlara dikilmişdi – üfüqdən də uzaqlara. Saçları küləkdə oynaşır, uzun qara plaşı gah ayaqlarına, gah qayaların sərt üzünə toxunurdu. Əllərində heç nə yox idi, amma barmaqları nə isə axtarırmış kimi arada qəribə bir tərzdə titrəyirdi.

Zamanında böyük səhnələrdə konsertlər vermiş, gurultulu alqışların sahibi olmuşdu. Əlləri, barmaqları ilə orkestrə həyat verər, musiqiyə ruh qatardı. İndi isə səssizliklə dostlaşmısdı. Qocalmışdı, illərdir dirijorluq etmirdi. Amma arxada qalan illərin musiqi dolu havası ruhuna hopmuşdu. Beləcə, musiqi onu, o da musiqini yaşadırdı. Nisgilini tez-tez ürəyində təkrarladığı bir cümlə ilə ovundurdu: “Qulaq eşidər, amma ruh duymasa, musiqi ölər.”

Qayaların üstünə qalxdı. Hər axşam buraya gələrdi. Dənizin daim dəyişən səsi elə bil onun üçün itirdiyi orkestrin səsini əvəz edirdi.  Dalğaların çırpıntısında, quşların sükutunda nəsə bir sehr duyurdu…

Oturdu. Ətrafa göz gəzdirdi. Qaranlıq ağır-ağır sahili örtürdü. Günəş batmaq üzrəydi. Uzaqda bir göyərçin qanad çaldı. Və o an – sükutu pozan yüngül addım səsləri eşidildi.

Qoca yavaşca arxaya çevrildi.

Qayanın o biri başında gənc bir qız dayanmışdı. Cavan, lakin qəribə dərəcədə sadə görkəmi vardı. Əlində  dəftər tutmuşdu, nəzərlərləri dənizə dikilmişdi, saçları  küləklə  oynayıdı.

-Salam, - qız dedi. Səsi nə incəydi, nə də qətiyyətli. Sadəcə səmimi idi.

- Salam, - qoca başını tərpədərək cavab verdi.

Qısa sükutdan sonra ilk dillənən qız oldu:

-Sizi burda bir neçə dəfə görmüşəm. Hər dəfə eyni saatda, eyni yerdə. Elə bil kimisə gözləyirsiniz. Bəlkə gələcəyinizi, qarşıdakı günləri?

Qoca gülümsədi. Dodaqlarına acı bir təbəssüm  qondu.

- Yox, səssizlikdən, sükutdan başqa gözləyəsi bir şey qalmayıb. Nə keçmişi, nə də gələcəyi dartıb indiyə gətirməzsən. Amma bəzən insan keçmişin səsini  eşidib təskinlik tapa bilir...

Qız bir az yaxınlaşdı. O da qayanın üstündə oturdu. Susdu. Sonra birdən içinin lap dərinliyindən   gələn  sözləri sanki boğazında sıxa- sıxa soruşdu:

- Siz... bir vaxtlar dirijor olmusunuz... elə deyilmi?

Qoca ona baxdı. Dənizdən gələn meh sanki bir anlıq kəsildi.

-Bunu haradan bildiniz?

-Bilmirəm... Bəlkə əllərinizdən və baxışlarınızdan. Onlardan musiqi axır sanki. Musiqi dinləyən yox, musiqini danışdıran, dirildən birinə oxşayırsınız.

Qoca bu dəfə səmimi güldü. Bir damla yaş gözünə doldu, amma aşağı axmadı

Qız başını aşağı salıb bir anlıq susdu. Dəftərini qucağında sıxdı. Sanki içində saxladığı sözləri indicə deməsə, onlar birdəfəlik küsüb gedəcəkdilər.

-Bilirsiniz, - dedi, - məncə, bəzi insanlar bu dünyaya musiqi yaratmaq üçün gəlirlər. Amma yalnız notlarla yox... Əlləri ilə küləyi, baxışları ilə günəşi, nəfəsi ilə dənizi səsləndirən insanlar da var.

Qoca dirijor gözlərini ona zillədi. Qızın dedikləri onu qətiyyən təəcübləndirmədi Bu ifadələrdə səmimi bir ruh duyulurdu.

-Siz də, deyəsən, şairəsinin - qoca dedi. - Səhv etmirəm ki?

Qız gülümsədi:

-Şair, şairə çox gurultulu səslənir. Mən özümün ən vacib, ən gözəl şeirimi yazmaq istəyirdim. Amma alınmadı…

-Niyə ki? - qoca soruşdu.

Qız qəribə cavab verdi:

-Çünki bu dünyaňın ən gözəl şeiri elə sükutun özü, onun səsi imiş….

Araya sükut çökdü. Və qəribədir ki, bu sükutu hər ikisinin eyni vaxtda çəkdiyi yüngül “ah” pozdu.

- Bəlkə bir az qəribə səslənəcək... - qız dilləndi. - Siz mənim bir xahişimi yerinə yetirə  bilərsinizmi?

Qoca başını azca yana əydi. Qız gözlərini üfüqə dikdi.

-Baxın, bu axşam nə qədər gözəldir. Günəş batır, külək dənizin saçlarını darayır. Az sonra Ay çıxacaq. Dalğalar sanki insan kimi nəfəs alır. Mən istəyirəm... istəyirəm ki, siz bütün bu səslərə dirijorluq edəsiniz.

Qoca bir anlıq donub qaldı. Sanki zaman dayandı. Sonra astaca nəfəs aldı. Əllərini dizlərinin üstünə qoydu. Barmaqları azacıq titrədi.

- Mən... uzun zamandır heç nəyə dirijorluq etməmişəm. Nə orkestr var, nə səhnə, nə də dinləyici...

Qız gülümsədi.

- Əvəzində təbiət var. Və mən varam.

Qoca baxışlarını dənizə çevirdi. Bir neçə an düşündü. Sonra birdən ayağa qalxdı. Plaşını sığalladı. Əllərini arxada çarpazlayıb bir neçə addım atdı və qayaların başına çıxdı. Gözləri batan günəşdə, qolları havada idi. Sanki gözə ğorünməyan böyük bir orkestrin önündə dayanmışdı.

Qız dəftərini örtdü. Gözlərini qocanın siluetinə dikdi.

Qoca yavaş-yavaş əllərini qaldırdı.  Batmaqda olan Günəşin son şüaları bir andaca onun barmaqları ilə oynadı. O, əllərini aşağı endirdikcə dəniz sakitləşdi. Sonra kəskin bir hərəkətlə sağ əlini havada yellədi – dalğalar daşlara daha güclü çırpıldı. Sol əli ilə bir yaylıq kimi küləyə işarə etdi – külək dənizin səthində dalğacıq yaratdı. Elə bil ətrafdakı hər şey onun əmrində idi. Və ya o, onların içində itib, onların dilini danışmağa başlamışdı...

Qız göz yaşlarını gizlətmədi. Əlini ürəyinə qoydu. Bu sükutun içində sanki musiqi var idi – dinləmək üçün təkcə qulaq yox, qəlb gərək idi.

Sonra... göydə Ay göründü. Qoca barmaqları ilə Ayın çıxışını yavaş-yavaş müşayiət etdi. Əlləri onun rəqsini idarə edirdi. Və... bu, təkcə gözəl bir tamaşa deyildi. Bu – bir vidalaşma, bir doğuluş, bir möcüzə idi...

Qoca dirijorun əlləri getdikcə daha geniş hərəkət etməyə başladı. Bəzən havada görünməz xətlər çəkir, bəzən barmaqları ilə sanki səmanı cilalayırdı. Onun hər jestində bir əmr yox, bir yalvarış vardı – sanki musiqiyə çevrilmək istəyən dünyanın ruhu ilə dərdləşirdi.

Qız ayağa qalxdı. Bir neçə addım irəlilədi, qayaların yanına gəldi. Artıq nə sükut, nə də rüzgar onu qorxudurdu. Gözləri parlayırdı – ilk dəfə bu qədər canlı, bu qədər işıqlı.

-Siz... siz bu axşam həqiqətən də möcüzəli musiqi yaratdınız, - pıçiltı ilə dedi. - Mən bunu duydum... ürəyimlə.

Qoca asta-asta başını çevirdi. Gülümsədi. Gözlərində qəribə bir dərinlik vardı – illərin yaratdığı hüzün, anidən tapılan azadlıq kimi.

-Musiqi həmişə’ hər yerdə var, -dedi. -Sadəcə onu duya biləcək ürək lazımdır...

Qız bir addım da yaxınlaşdı. Əlini uzatdı. Qoca tərəddüdsüz onun əlini tutdu.

Və o an...

...bir yüngüllük gəldi. Elə bil qayalar artıq sərt, ayaqlar artıq yerə bağlı deyildi, hava isə su kimi çalxalanırdı. Əvvəlcə plaşın ətəyi yüngülcə yelləndi. Sonra saçlar, sonra barmaqlar... və sonra – onların özləri.

Dənizin, Ayın və həzin küləyin müşayiəti ilə onlar səssizcə, yavaş-yavaş qalxmağa başladılar. Sanki qəribə bir musiqi onları öz qanadlarına alıb   səmaya qaldırırdı. Dirijor əllərini son dəfə yellədi – havada səsssiz bir musiqi səsləndi. Qız baxışlarını göydən ayırmadı.

Və... bir an sonra onlar Ay işığının içində əridilər.

Arxada dəniz yenidən çırpıldı. Ay daha parlaq oldu. Külək qızın dəftərini kimi uçurub qayaların üstünə qoydu. Və susdu.

Qayaların başında, qaranlığın içində, dənizdən bir qədər yuxarıda – artıq heç kim yox idi.

Yalnız bir köhnə dirijor çubuğu sakitcə daşın üstünə düşdü.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(04.08.2025)

Kübra Quliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Mənuşağ olandahər şeybirazbaşqacüridi.

Küçələr səssiz, amma ruhlu idi. İnsanlar az danışırdı, amma bircə baxışla çox şeyi başa salırdılar. Babalar var idi, nənələr var idi... Saçları ağ, əlləri qırış-qırış, gözləri yorğun, amma içi dolu insanlar. Hərəsi bir həyat yaşamış, çox şey görmüş, amma heç nəyi üzə vurmayan adamlardı onlar.

Onların cibində bir sirr vardı. Həmişə sağ cibdən çıxan bir konfet...

Heç vaxt gözləmədiyim anda, heç tanımadığım bir baba, bir nənə, sakitcə əlini cibinə atar, bir konfet çıxarar və uzadardı.

Adımı bilməzdi, kim olduğumu bilməzdi. Amma bircə o hərəkətiylə mənə bir hiss ötürərdi:

“Vacibsən. Var olmağın yetər. Paylaşmağa dəyərsən.”

Mən o konfetləri heç vaxt sadəcə şirniyyat kimi qəbul etmədim.

Bəzən çantamda günlərlə saxlayardım.

Əriməsin deyə günəşə qoymazdım.

O konfet mənə uşaqlığın bir hissəsi idi. Sanki bir gün yox olsa, uşaq olduğum sübutunu itirəcəkdim.

O insanlar mənim doğma nənəm, babam deyildi. Bəlkə onların nəvəsi başqa şəhərdə idi, bəlkə də ümumiyyətlə yox idi. Amma o anlarda, o konfet verəndə biz doğma olurduq.

Heç danışmadan bir münasibət qurulurdu aramızda. Sözsüz, səssiz, amma səmimi.

İndi böyümüşəm. Böyüdükcə adam daha çox şey görür, amma daha az hiss edir.

İndi babalar var — telefona baxan. Nənələr var — yadlaşmış.

Ciblər boşdu. Sözlər süni. Baxışlar ötəri. Küçədə kimsə kimsəyə gülümsəyəndə belə, insanlar şübhə ilə baxır: “Niyə baxdı?” deyə.

Heç kimin cibində konfet yoxdur artıq. Kimsə kimsə üçün o qədər də maraqlı deyil.

Bəzən dayanacaqda dayananda, içimdəki o uşaq yenidən başını qaldırır. İnsanlara baxır, əllərinə baxır. Bəlkə bu dəfə? Bəlkə yenə kimsə əlini cibinə atacaq? Amma yox. İndi cibdən ya telefon çıxır, ya da açar dəstəsi.

Konfetlərin yeri indi marketdədi — plastik, soyuq, sevincsiz.

Amma mən o günləri unutmuram. Cibdən uzanan o kiçik konfetlər, böyük bir sevgidən xəbər verirdi.

Onlar qayğı idi, sevgi idi, xatırlanmaq idi.

O günlərdə xoşbəxtlik var idi — sadə, lakin saf bir xoşbəxtlik.

İndi isə biz xoşbəxtliyi axtarırıq, amma harada olduğunu unutmuşuq.

Yəqin mənim xoşbəxtliyim o cibdə qaldı.

Və yəqin ki, o konfetlər — uşaqlığın içində gizlənmiş, bir də heç tapılmayacaq qədər saf idilər.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(04.08.2025)

Sovet dönəmində televiziyalar tək xəbər daşıyıcıları deyildi, ideoloji işin də əsas ruporu idilər. Və televiziya diktorları hər bir evdə doğmalaşmışdı, sevimli ailə üzvünə çevrilmişdi.

Xüsusən Azərbaycan Televiziyasının iki ən nüfuzlu, ən popular diktoru məşhur idilər, ölkə boyu hər bir ailədə tanınırdılar, küçədə hamı onları barmaqla göstərirdi, yaxınlaşır, ünsiyyət qururdular. Roza Cəlilova və Rafiq Hüseynov.

Azərbaycan SSR xalq artisti, Azərbaycan Televiziyasının aparıcısı Rafiq Hüseynov 1946-cı ildə - avqustun 3-də Şuşa şəhərində anadan olub. 17 yaşında Azərbaycan Televiziyasında çalışdıqdan sonra 1966-cı ildə təcrübəçi diktor kimi fəaliyyətə başlayıb.

Onun səsi fərqli idi, cəlbedici idi. Bir vaxtlar SSRİ-nin ən məşhur diktoru lan Levitanın səsinə bənzədirdilər onun səsini.

2016-cı ildə Azərbaycan Milli Kino Günü münasibətilə Azərbaycan Kinematoqrafçılar İttifaqının təsis etdiyi illik mükafata layiq görülüb. Televiziya diktoru Roza Tağıyevanın həyat yoldaşı olub. Daha sonra Səbinə Hüseynli ilə ailə həyatı qurub. Bu izdivacdan Leyli Hüseynli dünyaya gəlib.

Filmoqrafiya

1. Şəki

2. Ölü zona

3. Fəryad

4. Ailə

5. Kədərimiz... Vüqarımız...

6. Nəsrulla Nəsrullayev

7. Narahat adam

8. Biz qayıdacağıq

9. Top həm düşər, həm qalxar

10. Gün keçdi

Son dönəmdə Rafiq Hüseynov bir yeni imicdə də özünü sınadı, 13-cü ilin gəlişində AzTV-nin efirində yeni il proqramında mahnı ifa etdi. Xırıltılı səslə ifa etdiyi şansn mahnısı çox sevildi, ona yaraşdı, musiqimizə yaraşdı.

Görkəmli sənətkar 26 oktyabr 2017-ci ildə Almaniyanın Düsseldorf şəhərində vəfat edib. 2 noyabr 2017-ci ildə cənazəsi Almaniyadan Bakıya gətirilib. 3 noyabr 2017-ci ildə Rəşid Behbudov adına Azərbaycan Dövlət Mahnı Teatrında baş tutan vida mərasimindən sonra Yasamal qəbiristanlığında dəfn olunub.

Allah rəhmət eləsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(04.08.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə Biri ikisində layihəsində bu gün sizlərə Ədəbi tənqid mövzusunda Adam Kirşin “Qlobal roman: XXI əsrdə dünyanı yazmaq” məqaləsi təqdim ediləcək. Məqaləni dilimizə Qismət Rüstəmov çevirib.

TƏNQİD

Adam KİRŞ

QLOBAL ROMAN: XXI ƏSRDƏ DÜNYANI YAZMAQ

“Dünya ədəbiyyatı” kimi get-gedə daha populyar və heyrətamiz şəkildə mübahisəli şəklə düşən bir anlayışla bağlı yazmaq istəyən hamı üçün oturuşmuş bir qayda var: Höteylə başlamaq. “Weltliteratur” – yəni “dünya ədəbiyyatı” ifadəsini ilk dəfə 1827-ci ildə tələbəsi Ekkermanla söhbətdə Höte istifadə edib. Onun mövzuyla bağlı dedikləri azdır, amma yenə də bütöv bir disiplinin özülünü formalaşdırıb: “Tamamilə əmin oldum ki, özünü hər yerdə və bütün zamanlarda yüzlərlə insanda aşkara çıxaran şeir bəşəriyyətin universal mülküdür… Milli ədəbiyyat artıq tamamilə mənasını itirmiş termindir; artıq dünya ədəbiyyatı dövrü gəlir və hamı onun yaxınlaşmasını sürətləndirmək üçün əlindən gələni etməlidir”.  

Hötenin verdiyi proqnozun zaman içində dəfələrlə öz təsdiqini tapmasına kimin şübhəsi ola bilər?  “Dünya ədəbiyyatı əsri”ndə – XXI yüzillikdə (ötən iki əsrlə müqayisədə) bütün dillərdə və mədəniyyətlərdə yazılmış monumental kitabları əldə etmək heç vaxt bu qədər asan olmamışdı. İstər “Bilqamış” dastanını, istər “Genjinin hekayəti”ni, istər “Tibet Ölülər kitabı”nı, istər “Hərb və sülh”ü – hətta Hötenin öz əsərlərini – oxumaq istəsəniz, hamısı mausunuzun bir düymə uzaqlığındadır. Üstəlik, yaşayan yazıçılar da heç bir dövrdə dünyanın hər tərəfindəki çağdaşlarının əsərləriylə bağlı bu qədər detallı, aktual informasiyaya sahib olmayıblar. Bu gün mütaliə həvəskarı hər hansı amerikalı oxucu öz ölkəsinin yazıçıları qədər Haruki Murakami, Elena Ferrante, ya da Roberto Bolanonun əsərlərindən də xəbərdardır. Texnologiya, mədəniyyət və iqtisadiyyat sahəsindəki bütün irəliləyişlər göstərir ki, bu birləşmə get-gedə daha da artacaq. Əgər sivilizasiya miqyasında bir fəlakət olmasa, ədəbiyyatın artıq dar milli baxış bucağına geri qayıdacağını düşünmək mümkün deyil.

Ancaq “Dünya ədəbiyyatı”, həqiqətən, həll olunmuş məsələ olsaydı, Hötenin sözləri vicdan əzabı kimi hələ də qarşımıza çıxmazdı. Əslində, onun ifadələri və anlayışları haqqında nə qədər çox düşünürüksə, o qədər çox yeni sual ortaya çıxır. “Dünya ədəbiyyatı əsri”, sadəcə, bizimki kimi, bir xeyli kitabın, xüsusilə də klassiklərin oxunmaq üçün əl altında hazır olduğu bir əsrmi deməkdir? Yoxsa Höte daha artığına (milli köklərin artıq problem olmadığı, həqiqi mənada kosmopolit bir ədəbiyyata) ümid edirdi? İnsanlar fərqli dillərdə danışdığı müddətcə belə bir şey mümkün ola bilərmi? Fərqli dillər mövcud olduqca oxucular tərcümələrə (dünyanın ən populyar ikinci dili olan ingiliscəyə edilən tərcümələrə) məcbur qalacaqlar. Yaxşı bəs tərcümə keçərli şərh formasıdır, yoxsa aydınlaşdırdığından daha artığını zülmətə qərq edir? İngilis dilinin hegemonluğu ədəbiyyatın və mədəniyyətlərin müxtəlifliyini təhdid edirmi? Bununla yanaşı, bir səhifədəki sözlərin birəbir mənalarından başqa, bir kitabın milli və yerli konteksti mətnin orijinal dildəki oxucu kütləsi üçün hansı mənaya gəlirsə, xarici oxucular üçün də eyni mənaya gələcək şəkildə “tərcümə” oluna bilərmi? Höte milli ədəbiyyatların yersiz olduğuna inanırdı; yaxşı bəs bir kitab tezcə qlobal ola bilərmi? Həqiqi mənada qlobal ədəbiyyat fərqliliklərin tamamilə aradan götürülməsinə bağlı deyilmi?

Beləliklə, ilk baxışdan ancaq ədəbiyyatla bağlı görünən suallar qloballaşma dövrünün ən böyük, ən təcili məsələləriylə iç-içə keçir. Dünya ədəbiyyatının mümkünlüyü ehtimalı (xüsusilə də geniş yayılmış modern analiz və açıqlama tərzi kimi romanın “qlobal” olub-olmaması sualı) qlobal şüurun mümkünlüyü ilə bağlı sualdan başqa bir şey deyil. Cavab onsuz da sualın içində varmış kimi görünür: bəşəriyyəti planetar miqyasda bir fakt olaraq düşünməyə başlamışıq deyə, analoji olaraq, tam əhatəli bir ədəbiyyat tələb edirik. Roman XXI əsrdəki insanların təcrübələri haqqında düşünməyə, ya da nələrsə ifadə etməyə başladığı ölçüdə onsuz da immanent şəkildə qloballaşmış olur. Qlobal romanlar bu qatı aşkara çıxaran romanlardır.

Əlbəttə, bu o demək deyil ki, qlobal roman şəhərin, bölgənin, ya da millətin romanını keçərsizləşdirib. Qlobal roman digər bədii ədəbiyyat növlərindən ayrı və ya onlara qarşı bir tərz kimi yox, təcrübənin şərh olunmasına istiqamət verən bir baxış bucağı kimi mövcuddur. Beləcə, qlobal olanın (bir məkanın aradan götürülməsi vasitəsilə yox, o məkanın vird etdiyi bir mövzu kimi) yaşayış formasına de fakto sadiq qalmış oluruq. Burada yaşanmış həyat, dərin və əksərən sarsıdıcı bağlantılarıyla yanaşı, başqa yerdə və hər yerdə yaşanmış həyatla təcrübədən keçirilir. Yerli olan dünya çapında bir fenomenin parçası kimi görünə bildiyi qədər hörmət və dəyər qazanır.

Həqiqətən də, qlobal roman artıq ədəbiyyatın ümumi şəkildə bəşəriyyəti ifadə edərkən istifadə etdiyi ən önəmli vasitədir. Nəsillər boyu tənqidi şübhənin mövzusu olan insan təbiətiylə bağlı söz demək ehtirası yazıçılar arasında bu gün də cücərib boy atmaqdadır. Aradakı fərq budur: XVIII əsrdəki bir romançı (Ceyn Ostinin sevincək şəkildə “bu, universal şəkildə qəbul edilmiş bir həqiqətdir” dediyi kimi) sadəliklə insan təbiətinin birliyini sorğu-sualsız qəbul edərkən, XXI əsrin romançısı yerli təcrübəni beynəlxalq, hətta kosmik bir arxa fona yerləşdirərək bu birliyi dramatikləşdirməlidir. Ancaq fərqli əsrlərdə yaşamış hər iki romançı da bizim növümüzün təbiəti və taleyi haqqında iddialar ortaya atıb, atmaqdadır. Bu gün bu iddiaların daha çox pessimist olması – qəddarlıq, özgələşmə və istismar kimi mövzulara fokuslanması – qlobal roman yazmağın, əslində, ədəbiyyatın dünyanı təmsil etmək gücündə olmaq həqiqətinə kölgə salmamalıdır.

İddia xeyli yüksək olduğu üçündür ki, dünya ədəbiyyatı haqqında akademik çevrələrdə və jurnallarda aparılan mübahisələr də bir xeyli ehtiraslı, bir xeyli də tənqididir. Əslində, əksər yazıçıların mövzuya yanaşmasını Emili Apterin yaxın vaxtlarda çapdan çıxmış kitabının adıyla icmallaşdıra bilərik: dünya ədəbiyyatına qarşı. Dünya ədəbiyyatına qarşı olmaq, peşəsi sərhədləri aşan araşdırmalar etməli olan bir ədəbiyyat müəllimi üçün, az qala, tamamilə imkansız şeydir. Şübhəsiz, dünya ədəbiyyatı, bütün intellektualların mövcud olmaq üçün bağlı olduqları liberal dəyərlərin (fərqliliklərə tolerant yanaşmaq, qarşılıqlı anlayış və azad fikir alış-verişi kimi dəyərlərin) mükəmməl təzahürüdür.

Əlbəttə, Apter özü də bunların heç birinə qarşı deyil: “Dünya ədəbiyyatının bədii əsərlər külliyyatını lokallıqdan xilas etməsini və qəribə koqnitiv mənzərələr təklif etmək üçün əlçatmaz dil qatlarından ən yaxşı formada qopub gələn tərcümə tərzini qəbul edirəm.” Daha sadə şəkildə desək, sərhədlərdən o taydakını oxumaq zehnimizi açır və bizə yeni düşünmə, hissetmə formalarına çatmaq imkanı verir. Ancaq Apter tezcə“Dünya ədəbiyyatındakı mədəni ekvivalentliyin və bir-birinin yerinə qoyulabilmə düşüncəsinin reflektiv olaraq təsdiqlənməsi, ya da ticari “kimliklər” kimi özəl məhsullar bazarında satılan, milli və etnik olaraq damğalanmış “müxtəlifliklər”in təqdir edilməsi istiqamətindəki meyillərlə” bağlı şikayət etməyə başlayır.

Dünya ədəbiyyatına yönəldilmiş ən məşhur ittihamlardan biri budur: dünya ədəbiyyatı özgəliyi ədəbi bir məhsul halına gətirərək fərqliliklə həqiqi üzləşmə imkanına mane olur. Beləcə, dünya ədəbiyyatı başlanğıcdakı tərcümə günahını ikiqat artırır; o tərcümə günahı ki, onu lap əvvəldən ögey kimi görən dilin özünü aradan çıxararaq ögeyi doğmalaşdırmaqdadır. “Etnik damğalı” ədəbiyyatı götürək: deyək ki, Hindistan, ya da Latın Amerika romanının bizə nə verəcəyini bildiyimizi düşünürük; bu halda ancaq əvvəldən beynimizə yerləşdirdiyimiz obraza uyğun gələn kitabları axtarırıq (ya da naşirlər o cür kitabları çap edir). Onda qəliz və maraqlı kitablar tərcümə edilməmiş qalacaq, yəni oxunmayacaq. Daha da təhlükəlisi – dünya çapında yazıçılar əsərlərini qlobal bazarın tələblərinə uyğun formada yazmağa başladıqca sözügedən kitablar artıq yazılmayacaq. Beləcə, ədəbiyyat tək bir mədəniyyət içində hər şeyin bir-birinin yerinə qoyulduğu bir vəziyyətə yaxınlaşacaq, eynilə “Starbucks” qəhvəsinin Stokholmda hansı dadı verirsə, Los Ancelesdə də həmin dadı verməsi kimi, məsələn, isveçli romançı Stiq Larssonun xeyli populyar olan “Əjdaha tatulu qız” romanı sanki Hollivud filminin ssenarisiymiş kimi oxunacaq (yeri gəlmişkən, bu roman axırda Hollivud filmi oldu).

Qloballaşmış ədəbiyyatla bağlı bu estetik tənqidin bir nümunəsini ədəbiyyat dərgisi “n+1”-in xeyli müzakirələrə səbəb olan 2013-cü il tarixli “Dünya ədəbiyyatı” adlı baş məqaləsində görürük; burda artıq məsələyə kəskin siyasi tənqid də əlavə olunub. “n+1” jurnalının redaktorları sözügedən nömrədə dünya ədəbiyyatının mövcud inkişafını birbaşa bütün yaxşı insanların qarşı çıxmalı olduğunu düşündükləri iqtisadi sistem olan “qlobal kapitalizm”lə əlaqələndirirlər. Prestijli mükafatları alıb unversitet kürsülərini işğal edən, bu sistemdən qidalanan yazıçılar bu haqsız sistemdən gəlir qazananlardır:“Dünya ədəbiyyatı… onu ən çox görməzdən gələn qlobal elitanın arabir öz-özünə verdiyi icazənin içiboş qəlibinə çevrilib”. Bu məqalədə dünya ədəbiyyatı dünyanın şöhrətli və zəngin simalarının “öz çətinliklərini həll etmiş kimi görünərək bəşəriyyətin dəhşətli problemlərini” müzakirə etmək üçün bir yerə yığışdığı Davos Sammitinə bənzədilib. Doğurdan da, Dünya Ədəbiyyatının sözügedən jurnalın redaktorları tərəfindən immanent olaraq deqradasiyaya uğramış saydıqları Frankfurt Kitab Yarmarkası, trans-milli böyük naşirlər, beynəlxalq ədəbiyyat festivalları, Nobel Mükafatı kimi öz qurumları var.

Çağdaş “Dünya ədəbiyyatı”na və onun qabaqcıl simalarına (“n+1” jurnalının redaktorları, Mohsin Həmid, Çimamanda Nqozi Adiçiye ilə yanaşı, Salman Rüşdi və Con Maksvel Kutzeye kimi müəlliflərin adlarını çəkirlər) qarşı bu düşmən yanaşma, sözügedən ədəbiyyatı ədəbi və siyasi cəhətdən yetərsiz, qarşılıqlı şəkildə bir-birini təsdiq edən bir şey kimi görməkdədir. Bu gün alqışlanan o “dünya” ədəbiyyatı mücərrəddir və köklərindən qopub: “Xarakter xüsusiyyəti baxımından hədsiz psixoloji, ancaq əsərlərin kəmiyyəti qədər sosial və coğrafi olan” romanlarda “birbaşa Yu-niversallıq (EU-niversality) hakimdir”. Bu romanlarda modernizmin gətirdiyi forma qəlizliyi qədər məkanın və mədəniyyətin məxsusiliyi də itib. Bunlarla yanaşı, “n+1” redaktorlarının keçərli bir ədəbi layihə üçün vazkeçilməz bir şey kimi gördükləri siyasi gündəm də yoxa çıxır: redaktorlar “inqilabi solun proqramatik internasionalist ədəbiyyatı”nın rəğbət görməməsinə görə məyusdurlar. Onlar həm ədəbi, həm də siyasi baxımdan, “birbaşa qlobal” olanı “çətin internasionalizm”in düşməni sayır, “hakim zövqlərə, yazı formalarına və siyasətlərə qarşı bütövlükdə müxalif olmaq” çağırışı edirlər.

Bu düşüncə tərzi 1930-cu illərlə1940-cı illərin yüksək intelegensiyasının xarakterik xüsusiyyəti olan, modernist estetika ilə siyasətin birliyinə bəslənən nostalgiya forması kimi görünə bilər. Bu yanaşmada modernizm layihəsinin iki qütbünü bir yerdə tutmaq istiqamətindəki iradi cəhd elə “Dünya ədəbiyyatı”nın görməzdən gəldiyi şeydir. Ciddi ədəbiyyat, az qala, heç vaxt populyar olmayıb; ki bu da onu sosialist siyasətin heç də məmnun qalmadığı yaxın dostu edir. Bəlkə də, buna görə böyük modernistlər sosializmdən çox faşizmə simpatiya bəsləyiblər. Ədəbiyyatın həm siyasi olaraq fəzilətli, həm də estetik olaraq gözəl ola biləcəyi və olmalı olduğu fikri, redaktorların sosializm haqqında dedikləri kimi, “indiyə qədər elə də tarixi reallaşma imkanı tapmamış” ideallardan biridir.                 

Qəribədir ki, qloballaşmanın xeyli tənqidçisi kimi, qlobal ədəbiyyata yönəlmiş bu hücum da radikallar qədər mühafizəkarlardan da dəstək görə bilir. 2015-ci ildə yazdığı bir məqalədə Amerikalı yazıçı Maykl Lind belə deyir: “Əgər qlobal oxucunun sayı göstərici olacaqsa, onda “çağdaş dünya ədəbiyyatı”nın əsas əsərləri də Larssonun detektiv silsilələri, ya da Corc R.R. Martinin “Game of Thrones” (Taxt-tac oyunları) silsiləsi tipində romanlar olacaq.” Bu, Lindin “populyar kültür… formasındakı dünya ədəbiyyatı” dediyi şeydir və Hötenin nəzərdə tutduğu şeyin kabus kimi tərsinə çevrilmiş halını təmsil etməkdədir: bu, düşünüldüyü və deyildiyi kimi, ən yaxşı yox, minimum müştərəklikdir.

Bunun əvəzinə Lind açıqca, elitist bir “qlobal klassisizm” modelinin yenidən qurulmasını təklif edir. Belə bir ədəbiyyatın qlobal keyfiyyəti, mədəniyyətlər-üstü populyarlığına görə yox, dilinə, ya da milli köklərinə baxmadan, keçmişin ən yaxşı modellərinin kosmopolit formada mənimsənilməsində olacaq. Orta əsrlərdə yaşamış iranlı şair Hafizin şeirlərinin modelində almanca nəzm əsərləri yazmış Hötenin özü bu cür kosmopolitliyin ən yaxşı örnəyidir. Əgər belə bir ədəbiyyat geniş oxucu kütləsi qazanarsa, lap əla. Onsuz da Lind də Hötenin şeiri yüz milyonların yox, “yüzlərlə insanın” sahibləndiyi bir şey kimi gördüyünə işarə vurur.

Fəqət qəfil dönüş edən Lind bu qlobal klassisizm idealını yazıçıların və oxucuların ədəbi ənənəylə bağlarını qoparan bir sənət hərəkatı olan modernizmə qarşı bir silah kimi istifadə etməyə başlayır. Qlobal klassisizm, demək olar ki, Ezra Paund, ya da Ceyms Coys kimi yazıçıların radikal yenilikçi klassisizmlərinin əleyhinə olaraq forma baxımından mühafizəkar olacaq. Bu klassisizm “qlobal populyar kültürdən daha dərin və saf olan həqiqi bir dünya ədəbiyyatı” yaradacaq. Beləcə, qlobal ədəbiyyata qarşı olan hücum mədəni bir restavrasiya siyasətinə, yazıçıların ədəbi qaynaqlarını böyük şirkətlərin rəqabətindən qoruduqları intellektual bir proteksionizmə yol aça bilər.

Romançı və tərcüməçi Tim Parks da dünya ədəbiyyatı oyunundakı qaliblərin adi kitablar olduğunu iddia edir. Ancaq Parks 2010-cu ildə “New York Review of Books” üçün yazdığı və çəkinmədən “Yavan yeni qlobal roman” adlandırdığı məqaləsində tənqid hədəfini üslubdan mətnin özünə çevirir. Parksın fikrincə, dünya ədəbiyyatı təkcə böyük kitablar külliyyatının adı deyil, o eyni zamanda yazıçıların uğuru “milli olmaqdan daha çox beynəlxalq bir fenomen” olaraq təsvir etdikləri bir bazar dinamikasıdır. Belə davam edir: “O andan etibarən yazıçı öz oxucu kütləsini milli yox, beynəlxalq olaraq qavrayır və yazısının təbiəti məcburi şəkildə dəyişir. Xüsusilə də beynəlxalq qavrayışa mane olacaq şeylərin çıxdaş edilməsi istiqamətində meyillər ortaya çıxır”. Tərcüməsi qeyri-mümkün olan qarışıq söz oyunlarıyla yanaşı, lokal bənzətmələr və göndərmələr yoxa çıxır. Bu cür sadələşdirmələrə qarşı çıxan Apter isə “tərcümə olunmazlığın” normal işləyən dünya ədəbiyyatı çarxına soxulmuş çomaq olduğunu deyir: “Tərcümə olunmazlıq yayıma və qlobal miqyasdakı dünya ədəbiyyatı cəhdlərinə tuşlanmış bir səsi batırmaq həmləsidir”.

Parks şikayət edir ki, “dünya ədəbiyyatı” yazıçıları “tezcə “ədəbi” olaraq tanınan, "son dərəcə anlaşılan məcazlar”dan istifadə etməyə təşviq edir (Salman Rüşdü və Orxan Pamukun “şişirdilmiş fantaziya vasitələri”ni misal göstərir; buna xeyli başqa örnək də əlavə oluna bilər). Qlobal roman, əgər belə bir şey varsa, məcburi olaraq sulandırılmış və köklərindən qopmuş bir növdür; reallıqla yox, öz mövzu ilə texnikasının təkrarıyla bağlıdır. Hötenin əksinə, bu yanaşmaya görə, “milli ədəbiyyat” həmişə hər hansı bədii əsərin ən mənalı konteksti olaraq qalacaq. Həyat lokal şəkildə – konkret bir dilə və məkana bağlı, konkret bir cəmiyyətin adət-ənənələrinə və dəyərlərinə görə yaşandıqca – qlobal ədəbiyyat ancaq bu məxsusilikdən çıxarılmış mücərrədlik ola bilər. Bu, ənənəvi olaraq, sosial reallıqla çox yaxından maraqlanan bir növ kimi roman nümunəsində xüsusilə zərərlidir. Parks tezislərini “Yeni bir Ceyn Ostin “Nobel”i unuda bilər” şəklində bitirir.

Bu cür pessimizmin güclü və maraqlı başqa bir ifadəsi Yapon romançı Minae Mizumuranın “The Fall of Language in the Age of English” (İngilis dili əsrində dilin süqutu) kitabında var. Mizumuranın ilk dəfə 2008-ci ildə çap edilən kitab uzunluğundakı essesi oxucuların onun güclü ifadələrlə çağdaş yapon ədəbiyyatına və yapon təhsil sisteminə qarşı aşağılayıcı münasibətinə reaksiya verməsindən sonra Yaponiyada böyük müzakirələrə səbəb oldu. Ancaq Mizumuranın mövzunu işlədiyi çərçivə xeyli lokal olmaqla yanaşı,  (o, modern yapon romançılığının qaynaqları haqqında uzun yazılar yazan bir müəllifdir) ümumən fikirləri XXI əsrdəki hər hansı milli ədəbiyyata tətbiq oluna bilər.

Mizumuranın fikrincə, milli ədəbiyyat fikri uzun ədəbiyyat tarixi içində, sadəcə, qısa bir mötərizəyə çevrilə bilər. Xeyli yerdə savad ikidilli olmağı şərtləndirir: bir yazıçının danışdığı dil kitab yazmaq üçün istifadə etdiyi dil deyil. Bu, latın dilinin beynəlxalq fəlsəfə və elm dili olduğu orta əsrlər Avropası üçün olduğu qədər, şeir və dini əsərlərin həmişə Çin dilində yazıldığı orta əsrlər Yaponiyası üçün də eyni dərəcədə doğrudur. Bir yazıçının ana diliylə xüsusi, hətta ruhani bağı olması fikri İntibah sonrası Avropanın icadıdır və ordan Yaponiya da daxil olmaqla, bütün dünya mədəniyyətlərinə yayılıb.

Gəl gör ki, biznes dünyasında, elm və akademik çevrələrdə hakim dilin ingiliscə olduğu (dünyanın hər yerindəki təhsilli insanların, eynilə bir vaxtlar latınca, ya da çincə nümunəsində olduğu kimi, indi ikinci dil kimi ingiliscə də bilməsinin tələb edildiyi) bir gələcəyə doğru gedərkən Mizumura köhnə modelə qayıtmağımızdan qorxur. Belə bir proqnoz verir: “İkidillilər öz ölkələrinin ədəbiyyatını ingilisdilli yazılı ədəbiyyat (xüsusilə də universal külliyyat olaraq inkişaf etməkdə olan ingilis klassikləri) qədər ciddiyə almayacaqlar”. Bu, heç şübhəsiz, diqqətəlayiq yaradıcı əsərlər yazmağın bir vasitəsi kimi milli ədəbiyyatın sonu demək olacaq. Dünya ədəbiyyatı zəfər qazanacaqdır; amma bu zəfərin bədəli ana dilinin zənginliyi və onun mümkün etdiyi bütün intellektual dəyərlər olacaq.

Bu yanaşmaya görə, qloballaşma sadəcə ingilis dilinin imperializmi əvəzinə işlədilən başqa bir sözdür; necə ki latın dili Romanın süqutundan sonra üstünlüyünü qoruyub, ingilis dili də ABŞ-ın hegemoniyasından daha uzun ömürlü ola bilər. Bunun nəticəsində bütün digər dillərdə yazan yazıçılar özlərini provinsial hiss edir: “Yapon xalqı bir məqamda, fərqində belə olmadan, təkcə qərb dillərinin keçərli olması fikrinə məhkum oldu. Qərbli olmayan xeyli ölkənin insanları da öz dilləriylə bağlı oxşar özgəsiləşmə içindədirlər”. – deyir Mizumura. İngilis dilinin bu yüksəlişi özüylə bərabər haradasa təsadüfi formada ingilis ədəbiyyatının da yüksəlişini gətirməkdədir. Həqiqətən də, Mizumuranın iddia etdiyinə görə, fransız ədəbiyyatı belə artıq bu və ya digər formada mütəxəssislərin sahəsidir: dünya Şekspiri oxuyur, Rasini yox. Özü də qərbli olmayan bir dildə yazan Mizumura bu diaqnozuyla ümidsizliyə düşüb və gedişatı dəyişdirəcək nələrinsə ola biləcəyindən əmin deyil.

Mizumura milli ədəbiyyatların prestiji, güc dinamikası və bu anlayışların yazıçılara etdiyi psixoloji təzyiqi analiz edərkən, fransız ədəbiyyat nəzəriyyəçisi Paskal Kazanovaya çox şey borcludur. Kazanovanın “The World Republic of Letters” (Dünya Ədəbiyyatı Respublikası) kitabı, əslində, fransız dilində 1999-cu ildə, ingilis dilində isə beş il sonra yayımlanmış və dünya ədəbiyyatıyla bağlı müzakirələrdə, az qala, Höte qədər adı çəkilmişdi. Bu kitab ədəbiyyat haqqında yeni bir düşüncə forması təklif edir: Ədəbiyyat klassik kitabların istehsalı olmaqla yanaşı, oxucusu vasitəsilə, nəşriyyatlar və jurnallar kimi, bu fikri dəstəkləyən qurumların inkişafı yoluyla millətlər tərəfindən toplanan simvolik sərmayə formasıdır. Kazanovaya görə, digər qaynaqlar kimi, ədəbi avtoritet sahibi olmaq da millətlər arasında şiddətli rəqabət mövzusudur; o bunu “iyerarxiyalar və müxtəlif şiddət növləri istehsal edən iqtisadiyyat”la müqayisə edir.

Bu şiddət fiziki deyil, mənəvidir. Bu, balaca ölkə və dil qrupundakı yazıçıların paytaxtdakı zövqü təyin edənlərin hökmlərinə tabe olması, ədəbi periferiyaya sürüklənməsi deməkdir. Kazanovaya görə, bu gün həmin periferiya, əsasən, əsrlərlə ədəbiyyat qalaktikasının mərkəzi olmuş Parisdir. Kazanovanın ən maraqlı fikirləri “periferik” yerlərin yazıçıları və bu yazıçıların qarşı-qarşıya qaldıqları, içində olduqlarını düşündükləri əyalətçilikdən xilasolma və “paytaxtda” şöhrət qazanmaq cəhdləri haqqında dedikləridir. Onun fikrincə, dünya ədəbiyyatında bir yer sahibi olmaq ədəbi texnika baxımından avanqardın gerisində qalmış xeyli milli ədəbiyyatın əyalətçi dövriyyəsindən qurtulmaq və ənənəvi olaraq, Parisin içindən keçən “ədəbiyyatın Qrinviç meridianı”na qatılmaq deməkdir. “Ədəbi həyatın fasiləsiz şəkildə yenidən müəyyənləşdirilən indiki zamanı, legitimlik qazanmaq istəyən yazıçıların əsərlərini ona baxaraq tənzimləməyə məcbur olduqları universal bir sənət saatıdır” – deyir Kazanova. Burdakı legitimlik həmin legitimliyi vermək iqtidarında olan metropolitan oxucuların və tənqidçilərin gözündəki legitimlikdir.

Kazanovanın yeni dünya ədəbiyyatı modeli ilk baxışda harmonik görünən səthin altındakı daimi davam edən iqtidar savaşlarını ortaya çıxarmağa çalışır. Bu mənada, Kazanovanın kitabı, Harold Blumun “The Anxiety of İnfluence” (Təsirlənmə əndişəsi) kitabında yazıçıların psixologiyasına fərdi şəkildə tətbiq etdiyi şeyi daha sistemli şəklində dünya ədəbiyyatına tətbiq edir. Kazanovanın yanaşmasındakı açar məqam – ədəbi rəqabətin nə qədər milli və dilin kimliyi müstəvisinə söykənsə də – siyasi rəqabətdən nisbi şəkildə azad olması fikridir. Yəni bir ölkə (XX əsrdəki Fransa kimi) geopolitik gücünü aşan bir ədəbi sərmayə toplaya bilər və əksinə, periferiyadakı bir yazıçı (İrlandiyadan Coys və Çexoslavakiyadan Kafka kimi) beynəlxalq bir sima halına gələrək ölkənin siyasi kimliyini kölgədə qoya bilər. Əslində, ədəbi fəzanı əmələ gətirən faktiki dominantlığı və tabeçilik münasibətlərini (zorla içinə dürtüldükləri üçün) qavrayanlar təkcə ədəbi periferiyadan olan yazıçılardır. Bu cür “dominantlıq… onu qəbul edənlərin tanıdığı şeydir” – necə ki ingilisdilli dünyada yaşamağa alışmış Amerikalı bir oxucu ingilis dilinin Mizumura kimi bir yapon yazıçıda yaratdığı narahatçılığı əsla təxmin edə bilməz, bu dominantlıq da “mərkəzdəki sakinlər tərəfindən” qətiyyən hiss edilməz.

Kazanova modern dünyada (İntibahdan II Dünya müharibəsinə qədər) beynəlxalq ədəbi fəzanı formalaşdıran qarışıq mexanizmləri detallarına qədər analiz etdikdən sonra XXI əsrin çox fərqli ola biləcəyini deyir. Hər şeydən əvvəl Paris dünya ədəbiyyatındakı yerini itirib. Xeyli yazıçı hələ də fransız dilinə tərcümə olunmaqla dünyanın diqqətini çəksə də, artıq Paris yerinə, London və ya Nyu-Yorkdakı mərkəzlərə baş vurmaq mümkündür. Ancaq bundan da vacibi Kazanovanın (başqalarında gördüyümüz kimi) “hər hansı yanlış anlaşılma riski olmadan mənimsənilməsi mümkün olan, millilikdən arınmış məzmuna” söykənən yeni bir “dünya ədəbiyyatı”nın yüksəlişi kimi adlandırdığı şeydir.

Eynilə “n+1” jurnalının redaktorları kimi, Kazanova da bu yeni qlobal ədəbiyyatı daha qədim “həqiqi ədəbi internasionalizm” modelinin qarşısına qoyur. Dünya Ədəbiyyatı Respublikası əvvəllər yeniliklər və rəqabət nəticəsində əmələ gələn bir şey ikən, bu gün ona “test edilmiş estetik formullara əsasən yazılmış və mümkün qədər geniş oxucu kütləsinə xitab edəcək şəkildə yazılmış məhsullardan” əmələ gələn bir “dünya modeli”ni dəstəkləyən “beynəlxalq ticarət qurumları” sahiblik edir. Bu şikayətlərin içində XX əsrin ortalarında Frankfurt Məktəbi nümayəndələrinin “insanları axmaqlaşdırıb itaətə məcbur edən kütləvi bazar malı kitç məhsullar istehsal edir” deyərək Amerikan kültür sənayesinə tuşladıqları tənqidlərin də əks-sədası eşidilir. Teodor Adorno kimi, çağdaş dünyanın ədəbiyyat tənqidçiləri də estetik orjinallığın və çətinliyin itməsindən, şirkətlərin qazanc və nəzarət siyasətinə görə zövqün deqradasiyasından giley-güzar edirlər. Kazanova nümunəsində bu giley “bütöv şəkildə ədəbiyyat dünyasının müstəqilliyi üçün ciddi təhlükə olan… böyük miqyaslı amerikan (ya da amerikanlaşmış) ədəbi istehsalata” qarşı fransız və Avropa dəyərlərinin (tarixi baxımdan yaxşı bildiyimiz) müdafiəsinə çevrilir.

Deməli, nəzəriyyədə “dünya ədəbiyyatı”, az qala, məyusluq və adilik kimi görünür. Bəs yaxşı reallıq tənqidçilərin ümidlərinə və proqnozlarına uyğun gəlirmi? Bu suala bircə yolla, empirik olaraq, kitabların özlərinə baxaraq cavab vermək mümkündür. Növbəti fəsillərdə XXI əsrdə dünyanın hər yerindən oxucuları olan, dünya ədəbiyyatı panteonunda qabaqcıl simalar kimi qəbul edilən  yazıçıların (Orxan Pamuk, Haruki Murakami, Roberto Bolano, Çimamanda Nqozi Adiçiye, Mohsin Həmid, Marqaret Etvud, Mişel Uelbek və Elena Ferrante) yazdığı səkkiz romanı analiz edəcəyik. Siyahı nə qədər məcburi şəkildə məhdud olsa da, təmsil xüsusiyyətinə əsasən tərtib edilib. Bu günün dünya ədəbiyyatıyla bağlı digər araşdırmalar başqa əsərləri də nəzərə ala bilər; amma heç biri bu yazıçıların əsərlərini nəzərə almadan işə başlaya bilməz. Bu yazıçılar altı dili və beş qitəni əhatə edir, təhkiyə strategiyaları ilə yazı üslubları da xeyli müxtəlifdir. Onları birləşdirən bir şey varsa, o da, bəlkə, çağdaşlıqları və “qlobal” romançı olmaq kimi bir statusa sahib olmaqlarıdır.

Fəqət elə bu səbəbdən də onları bir yerdə oxumaq qlobal ədəbiyyat deyərkən nəyi nəzərdə tutduğumuzu başa düşməyə kömək olacaq. Və bu cür oxunuş tənqidçilərin və nəzəriyyəçilərin təsvir etdiyi tablodan daha ümidverici bir mənzərə təklif edir. Görüldüyü kimi, bu günün qlobal romanları qloballaşmanın passiv məhsulları və qurbanları deyil; əksinə onlar dünya sisteminin bir parçası olaraq öz yerlərinin fərqindədirlər. Qloballıq bu yazıçıların alın yazısı deyil, əksinə analiz etməyi özlərinə vəzifə seçdikləri və fürsət bildikləri temadır. Çox fərqli formalarda bu yazıçıların hər biri sərhədləri aşaraq yazmağın nə demək olduğu sualına cavab verməyə çalışırlar. Bir mədəniyyətdə oturuşan bir yazıçı öz həqiqətlərini başqa yerlərdəki oxuculara necə çatdıra bilər? İnsan və kainatla bağlı ümumiləşdirmələr etmək mümkünmüdür? Referans kimi bütün dünyanı götürmək ədəbiyyatı yoxsullaşdır, yoxsa zənginləşdirir? Köç, terrorizm, ətraf mühitin çirklənməsi və cinsi istismar da daxil olmaqla, çağdaş qlobal problemlər bədii ədəbiyyatın mərcəyindən necə görünür?

Bu cür qarşılaşdırmalı analizdən çıxan şey qlobal romanın vahid bir tərz olmadığıdır. Bütün qlobal romanların konkret ortaq formal xüsusiyyətlərə sahib olduğunu demək mümkün deyil. Əksinə, qloballığı, ən yaxşısından hər növ hekayənin nəql olunduğu və bu hekayələrin təhkiyə formalarına müxtəlif yollarla təsir edən bir vasitə, bir mühit kimi düşünmək olar.  Qlobal roman bəşəriyyəti növ səviyyəsində görən bir roman ola bilər; buna görə də problemləri və təkamülü ancaq planet miqyasında baş tuta bilər; ya da qlobal roman bircə bölgənin miqyasından hərəkət edərək ən məhdud həyatların belə dünya çapındakı hərəkətlərdən necə təsirləndiyini göstərə bilər. Qlobal roman xeyli yerdə yaşayan insanlar üçün ortaq bir həyat tərzini təsvir edərək XXI əsrdə şəhər həyatının yer dəyişdirə bildiyini vurğulayır; ya da müxtəlifliklərin vacibliyini və sərhədlərin o biri tayındakılarla ünsiyyətin zəruriliyinə diqqət çəkir. Qlobal roman görünüş və davranış kimi ənənəvi işarələrlə də bağlı ola bilər, coğrafi sərhədləri aşmış görünən, təsviri çətin kosmik intuisiyalarla da.

Bütün bu fərqli yanaşmaları birləşdirən şey təkcə çağdaş təcrübənin yox, çağdaş fantaziyanın da qlobal miqyasdakı israrıdır. Əgər özümüzü dünya vətəndaşı olaraq görürüksə, onda romanın da (“indi yaşadığımız həyat tərzi”nin hər dəfə yeni təkrarını kəşf etməsi kimi) bu kosmopolitliyi ehtiva etməsini nəzərə almalıyıq. XXI əsrin ehtiraslı romançıları ticari, ya da tənqidi mükafatlarını çoxaltmağa yönəlmiş sinik arzulara görə yox, artıq fərdi həyatlar planetin hər yerini göstərən lövhələrin altında yaşandığı və anlaşıldığı üçün özlərini qlobal romanlar yazarkən tapacaqlar. Bu prosesdə bu cür yazıçılar, həqiqətən də, tənqidi düşüncənin tərəddüd etmədən işarə vurduğu təmsil və homogenləşmə kimi problemlərlə rastlaşacaqlar. Ancaq bu problemlər məcburi şəkildə insanı acizliyə sürükləməz, məharətli romançı üçün bunlar həyəcanlı və məhsuldarlığa təşviq edən şeylərdir. Qlobal romanı XXI əsrdəki formasıyla analiz etmək insanlıq baxımından olmasa da, ən azından bədii ədəbiyyatın bəşəriyyətin özünə güzgü tutmasına imkan yaratmaq baxımından ümidverici olacaq.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(04.08.2025)