Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun “Ədəbiyyat və incəsənət” portalında yayımlanan Türk dünyası haqqında olan layihəsində bügünkü təqdimat Orta əsr türk mütəfəkkirlərində ədalət və dövlət ideyasıbarədədir.
Orta əsr türk mütəfəkkirlərində ədalət və dövlət ideyası qədim türk dövlət fəlsəfəsinin və islam dünyagörüşünün vəhdətində formalaşmış, həm siyasi, həm də mənəvi müstəvidə izah edilən dərin bir anlayış kimi diqqət çəkir. Türk intellektual ənənəsində ədalət, kainatın və cəmiyyətin təməl prinsipi, dövlətin varlığının əsas dayağı kimi qəbul olunurdu. Bu ideya həm qədim “Töre” sistemində, həm də islam sonrası dövrün fəlsəfi-siyasi traktatlarında (xüsusilə, Səlcuqilər və Qəznəvilər dövründə) mühüm yer tuturdu.
Ənənənin kökləri Orxon-Yenisey abidələrinə qədər gedib çıxır. Bilgə Kağan yazıtlarında “xalqı ədalətlə idarə etmək”, “el üçün gecə yatmayıb, gündüz oturmayıb işləmək” kimi fikirlər dövlət başçısının məsuliyyətini və ədalətin dövlətin legitimliyi üçün əsas şərt olduğunu göstərir. Bu, türk siyasi mədəniyyətində hökmdarın Tanrı tərəfindən verilmiş məsuliyyətini əks etdirir: xaqan ədalətli olmasa, Tanrı onun səltənətini əlindən alar.
İslam dövrü türk mütəfəkkirləri bu anlayışı daha fəlsəfi və sistemli şəkildə işləyiblər. Əl-Fərabi (IX–X əsr) “Əl-Mədinətül-fazilə” (“Fəzilətli şəhər”) əsərində ədaləti cəmiyyətin harmoniya və nizam prinsipi kimi təqdim edir. Onun fikrincə, dövlətin məqsədi yalnız maddi rifah deyil, həm də mənəvi kamillikdir. Fərabiyə görə, ədalət olmadan nə fəzilətli rəhbər, nə də fəzilətli cəmiyyət mövcuddur.
Yusuf Balasaqunlunun XI əsrdə yazdığı “Kutadqu Bilig” (“Xoşbəxtlik gətirən bilik”) isə türk dövlət fəlsəfəsinin ən sistemli ifadəsidir. Burada ədalət “Kün-Toğdı” (ədaləti təmsil edən obraz) simvolu ilə personifikasiyalaşdırılır. Əsərdə dövlət idarəçiliyinin dörd əsas dayağı göstərilir: ədalət, xoşbəxtlik, ağıl və qaneçilik. Yusuf Balasaqunlu bildirir ki, “ədalət dövlətin dirəyidir, ədalətsiz dövlət uzun yaşamaz”. Bu, həm sosial nizamı, həm də Tanrı iradəsini qorumaq anlamı daşıyır.
Nizami Gəncəvi də öz didaktik əsərlərində ədalət ideyasını mərkəzi dəyər kimi təqdim edir. “Sirlər xəzinəsi”ndə o yazır: “Ədalət elə bir günəşdir ki, doğduğu yerdə zülmət qalmaz”. Nizami üçün ədalət həm siyasətin mənəvi ölçüsüdür, həm də insanın ilahi borcudur.
Nəsirəddin Tusi “Əxlaqi-Nasiri” əsərində ədaləti əxlaqi dəyərlərin tacı adlandırır və dövlətin nizamını qorumağın yeganə yolu kimi təqdim edir. Onun fikrincə, “ədalət insanların ortaq rifahı naminə fərdi istəklərin tənzimidir”.
Məlikşah Səlcuqi dövrünün siyasi düşüncəsində də ədalət dövlətin sabitliyinin meyarı idi. Vezir Nizamülmülkün “Siyasətnamə” əsəri bu baxımdan xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Orada dövlətin qorunmasının yolu kimi ədalətli idarə, dürüst vergi sistemi və xalqın rifahına diqqət göstərilir.
Beləliklə, orta əsr türk mütəfəkkirlərində ədalət anlayışı sadəcə hüquqi kateqoriya deyil, həm də kosmik və mənəvi prinsipdir. Dövlət isə bu ədalətin həyata keçmə məkanıdır. Türk dövlət fəlsəfəsində ədalət, Tanrı iradəsinin yerdəki təzahürü, hökmdarın isə bu ilahi nizamın qoruyucusudur. Bu ideya zamanla həm Osmanlı siyasi fikrində, həm də müasir türk siyasi mədəniyyətində öz izlərini saxlamışdır.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(19.11.2025)
