Fariz Əhmədov, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Naxçıvan təmsilçisi

İsveçdə yaşayan azərbaycanlı yazar Eluca Atalı Naxçıvana gəlişində “Ədəbiyyat və incəsənət” portalına müsahibə verməyə də macal tapdı.

-Özünüzü necə hiss edirsiniz?

-Əla.

-Əsərlərinizin səhnələşdirilməsi fonunda Naxçıvana səfərinizin səbəbi?

-Naxçıvana gəlmə məqsədim 32 il əvvəl gördüyüm qədim yurd yerini bir də görmək istəyi, naxçıvanlı oxucularımla görüşməkdir. Bildiyiniz kimi, son aylar Naxçıvan Dövlət Milli Dram Teatrında "Odunçunun nağılı" və Naxçıvan Dövlət Kukla Teatrında "Ənqa quşu" pyeslərim tamaşaya qoyulub. Bu iki tamaşanı tamaşaçılarla seyr etmək arzum var. Digər tərəfdən, kitabxanalarda və Naxçıvan Dövlət Universitetində də görüşlərim nəzərdə tutulub. Bu dəfəki səfərim "Bir cüt göz", "Əgər quşlar olmasaydı", "Ağ Göyərçin" kitablarımın təqdimatı və əsərlərimin müzakirələri ilə bağlıdır.

-Naxçıvanda olmaq sizin üçün nə ifadə edir? Ən çox nələri görmək istəyirsiniz?

-Oxucuların əsərlərimə reaksiyalarını görmək istəyirəm. Oxucu auditoriyası yazıçının labarotoriyasıdır. Yazıçı oxucu ilə ünsiyyətdə öyrənə bilir o nə istəyir və yazdığı ona necə təsir edir. Hərdən də hiss edirəm ki, yazdığım oxucuya tam çatmayıb. Misal üçün "Ənqa quşu" uşaq romanım olsa da, onlarla oxucu mənə deyib ki, əsəri dəfələrlə oxumuşam, hətta bir akademik əsəri altı dəfə oxuduğunu, hər dəfə də yeni bir qatın açıldığını etiraf edib. Əsər və oxucu arasında uçurum olmamalıdır, bunun üçün də oxucu əsəri mənimsəməli, özününkiləşdirməlidir.

Həm də gəlişimdə Naxçıvan ədəbi mühitini görmək, onlarla görüşmək istəyirəm. C.Məmmədquluzadənin, H.Cavidin, B.Kəngərlinin gəzdiyi torpaqda gəzmək istəyirəm.

-Naxçıvanın tarixi və mədəniyyəti ilə bağlı ən çox maraqlandığınız mövzular hansılardır?

-Əlincə qalası, Mömünə xatun türbəsi, Batabat, Nəiminin, Cavidin məzarını ziyarət etmək istəyirəm. "Tiqranizm Xocalıda" kitabımı yazanda Naxçıvan soyqırımını da ətraflı öyrənməli oldum. Çünki kitabın ana xətti təkrarlanan tariximizə bir baxış idi. Andranikin Naxçıvanda etdiklərinin anoloqu olmadığını görəndə qanım dondu. Qaçaq Süleyman kimi kişilər bizim uşaqlarımıza örnək olmalıdır. Disney qəhərmanlarını o qədər rəngarəng formada bizim balacalara çatdırırlar ki, onların gözünü qamaşdıran o cəlbedici aləmə daxil olub onun ardınca gedirlər. Yurdunu qoruyan qəhrəmanların unudulması günahdır. Biz qələm sahibləri bu günahı yurdçuluq suyu ilə yumalıyıq.

-Fəlsəfi baxışlarınızı formalaşdıran əsas amillər hansılardır?

-Mən Asif Atanın Mütləqə İnam fəlsəfəsini öyrəndim, artıq 35 ildir bu yoldayam və öyrənməyə davam edirəm. Yuxarıda qeyd etdiyim kimi "Ənqa quşu" kitabım Atanın Kamil İnsan ideyası üzərində qurulub. "Tiqranizm Xocalıda", "Nalşəkilli mühasirə" kimi kitablarım yurdçuluq üzərində, "İran Hizbullah zindanında" kitabımsa bütöv Azərbaycan və "İnqilab yoxsa intibah" Ata fikri üzərində bədii həllini tapıb. Bütün əsərlərimin canında “insan”durur. İnsan dairədən necə çıxa bilər? Sualın cavabı isə çox "Kendini getir" kitabımda vermişəm. 

-Ümumilikdə türk dünyası üçün hansı fəlsəfi dəyərlər önəmlidir?

-Ən böyük fəlsəfəni Naxçıvanın qoynunda yer verdiyi təbrizli Fəzlullah Nəimi yaradıb hürufizmi, bunu öyrənmək lazımdır. İnsan sifətində ilahilik olduğunu bizimkilər deyiblər, niyə də özümüzü öyrənməyək? Cəlaləddin Rumini "Məndə bir mən var, məndən içəri", bunu Rumidən savayı kim deyə bilərdi? Sufi olmadan bunu deyə bilməzsən.

Eşqə səcdə qılan M.Füzuli öyrənilməli əsərlərinin mahiyyəti dərk edilməlidir. Asif Atanın dediyi kimi: "Cəngavərlik, filosofluq və fədakarlıq kimi üç əsas cəhəti yazar özündə birlşdirməlidir." Türk Dünyası Zərdüştdən Saza qədər olan dəyərlərlərlə hərəkət etməlidir.

-Azərbaycan və türk xalqlarının gələcəyi ilə bağlı hansı nəzəriyyələriniz var?

-Türk xalqlarının birgə fəaliyyəti üçün yaxşı addımlar atıldığını etiraf etməliyəm. Qarabağ zəfərimizdən sonra Azərbaycanın Türk Dünyasında xüsusi yeri olduğu hiss olunur. Bunun yanında mənim nəzəriyyəm hansı rolu oynaya bilər? Ümumtürk ədəbiyyatının öyrəniləməsi üçün xüsusi universitetin açılmasını və yazarlar birliyinin yaranmasını istərdim, təbii, bu dövlət səviyyəsində olacaq bir işdir, mənimsə arzumdur. Ədəbiyyat söz abidəsidir, biz onun vasitəsi ilə xalqımızın ruhunu, nəyə qadir olduğunu öyrənə bilirik.

-Əsərlərinizdə tez-tez insan və kainat arasındakı əlaqədən bəhs edirsiniz. Bu nəyə işarədir?

-Bu mənim yaradıcılığımı mərkəzə qoyacaq bir sualdır. Mənim mövzum insandır. Kainatda olan hər bir şey insanın həyatına daxildir, o istəsə də, istəməsə də kainatın içindədir. Artıq bu mövzuda 5 kitab, 3 uşaq pyesi yazmışam. Bugünkü ekoloji problemlər insanın təbiəti mənimsəməsindən irəli gəlir. Miçurun deyirdi ki: "Təbiəti istədiyin kimi mənimsəyə bilərsən." Böyük alimin yanlış fikri az qala dünyanı məhvə gətirib çıxarıb.

-Müasir Azərbaycan ədəbiyyatında hansı problemlər var? Hansı istiqamətlərdə inkişaf lazımdır?

-Kütləni arxasınca aparacaq ədbiyyat yaranmalıdır. Bugünkü ədəbiyyatımızın tarixi mövzulara üz tutması çox önəmlidir. Sovet dövründə 70 il ideologiyaya xidmət edən ədəbiyyat yarandı. Mən istəmirəm indiki gəncliyin yazdıqları gələcəkdə maklatura fonduna getsin. Asif Ata bizim qarşımıza tələb qoyurdu: "Elə yaz ki, poza bilməsinlər. Elə yaz ki, daimi olsun!" Əsər daimiliyə hesablanmalıdır.

-Azərbaycan ədəbiyyatının dünya ədəbiyyatına inteqrasiyası üçün hansı addımlar atılmalıdır?

- Dünya çapına çıxmaq üçün öz dünyanı yaratmalısan. Bənzəməməlisən, oxşamamalısan. Ədəbiyyat dəryadır, bu dəryada üzmək üçün yaxşı bacarığın olmalıdır. Çingiz Aytmatov qırğız həyatından yazırdı, xəlqi dəyərlər əsasında əsər qoydu otralığa. Biz əgər xalqımızın fitrətini lazımı qədər təsvir edə bilsək, ən azından İkinci Qarabağ zəfərinin gerçək və psixoloji tərəflərini ədəbiyyata gətirsək, inanıram, dünya bizi oxuyar. Məgər E.M.Remarkın "Qərb cəbhəsində yenilik yoxdur", E.Heminqueynin "Əcəl zəngi" romanlarını dünya oxumurmu? Oxunmasının səbəbi nədir? Remark dünya ədəbiyyatında ön cəbhəni təsvir edən ən uğurlu romanı yazıb. Eyni zamanda "Əcəl zəngi" partizan hərəkatından bəhs edən ən uğurlu hadisədir. Yaxşı əsər hadisədir, zaman öldürmək üçün oxunmur o. Mən bu dəqiqə Heminqueynin "Qoca və dəniz" povestini 3-cü dəfə oxuyuram. Təsvirlər o qədər canlı, aydın, yerindədir ki, adam oxuyanda özünü dənizin ortasında hiss edir. Bizim yazarlarda qəribə tendensiya yaranıb, ictimai arenada görürəm hər gün hardansa sertfikat almalarını nümayiş etdirirlər. Mükafat, diplom, ad almaq xəstəliyindən qurtulmaq lazımdır. Elə bilirlər orda-burda əyalət qəzetində yayımlanmaqla dünyəvi yazar olurlar. Dünyəvilik öz dünyanı dünyaya təqdim etməkdir. Beş günlük şöhrət kimə lazımdır? Yazarlarımız bu xəstəlikdən sağalmalıdırlar. 

-Oxuduğunuz, mütaliə etdiyiniz yaşayan Azərbaycan yazarları kimlərdir?

-Ardıcıl oxuduğum yazıçı Vaqif Sultanlıdır, onun imzasını çox bəyənirəm.  Saytlardan gənclərin hekayələrini oxuyuram, istedadlı yazarlar çoxdur. Sadəcə bir az tənbəldirlər.

 Asif Ata deyir: "Yazarda üç cəhət birləşməlidir: cəngavərlik, filosofluq, fədakarlıq." Bu ölçüyə uyğun gələn yazarı görmürəm, hansındasa biri və ya ikisi çatışmır. Bunların heç biri bir yazıçıda olmayanda, onda olur itmiş istedad. Nəsrin fəlsəfi yükü olmalıdır, əgər bu olmasa, olur siyasət. Üzdən yazsan, siyasi xarakter daşıyır. Bir də bizim yazarlar dərk etməlidirlər ki, kitab məqsəd deyil, vasitədir. İdeyanı çatdırmaq üçün bir sənət nümunəsidir, kitab çap etdirmək məqsədə çevriləndə mahiyyətini itirir.

-Sizin fikrinizcə, Azərbaycançılıq ideologiyası necə inkişaf etməlidir?

-Öz dəyərlərimiz əsasında. Dünənimizdə nə varsa, hamısı bu gün öyrənilməli, təbliğ edilməli, sabaha ötürülməlidir. Yad ideologiyalar - bizə sırınmışlardan imtina etməliyik. Bizim uşaqlar "hörmüçək adam", "supermən" qəhrəmanları özlərinə ideal seçməməlidirlər, yurdumuzu qorumuş, milli kimliyimizi saxlayan qəhrəmanların obrazı ədəbiyyatda, cizgi filmində yer almalıdır ki, uşaqlarımız özümüzünkilərlə fəxr etməyi bacarsınlar.

Bizə təqdim edilən yad nə varsa, hamısı idrak və mənəviyyat ələyindən keçməlidir. İradə nümayiş etdirməliyik. Deyəcəksiniz, bu çətindir. Bəli, haqlısınız! Amma biz çətinçiyik. Vətən tarla kimidir, o gərək daim alaq otlarından təmizlənsin.

-Qloballaşma və milli kimlik arasındakı balans necə qorumalıdır?

-Qloballaşma birmillətli bəşər ifadəsini içində daşıyır. Biz bunu sovet ideologiyasında da görürdük. Bəşərin birmillətləşməsi, bənzərliyin itməsi bəşərin ölümüdür. Bəşər ona görə maraqlıdır ki, orda rəngarənglik var, bənzərsizlik var. Qloballaşma adı altında millətlər itir, dil itir, üstün mədəniyyət zəif mədəniyyəti inkişaf etdirmir, əksinə içində əridir. İmperialist qüvvələrin son tələsidir bu. Millətin kimliyinə yad nə varsa, o milləti içindən qurd kimi yeyib talayır. Adi gözlə bunu görmək olmur, amma zaman-zaman baş verir, bir də ayılıb görürsən, sən elə ingilis imişsən, özündən xəbərin yoxdur. Düşünün, kommunist ideologiyası altında rusçuluq təbliğ olunduğu kimi, indi də qloballaşma adı altında qərb və Amerikan ideologiyası təbliğ olunur. Yüz ilə qırmızı dəriləri qırıb Amerika yaradanlar, indi mədəniyyət adı altında amerikanizm yaradırlar. Adi göz bunu seçə bilmir, amma mahiyyətin gözü ilə baxanda anlamaq olur nə gedir.

Milli kimlik qloballaşdırma adı altında tapdanır. Millilik ilə qloballaşma arasında balans yaratmaq yox, mübarizə aparmaq lazımdır. Millət öz kimliyini qorumalıdır, ulularının yaratdığı dəyər saxlanılmalıdır. İndi millətləri qılınc gücünə yox, inanc, təhsil, mədəniyyət yolu ilə işğal edirlər.

-Bugünkü Azərbaycan gəncləri üçün ən böyük çağırışlar hansılardır?

-Bir çox televiziya kanalları vasitəsi ilə ailə instutunu öldürürlər. Braziliyanın, Amerikanın serialları ekranlarımıza yol alanda bizim gənclikdə belə bir fikir yarandı qərbdə camaat divan üstə oturub, evinə gəlir gəlir. Avropa ali təhsilində ciddi nizam var, güzəştsizlik var, bu təbliğ olunmadı. Avropa demokratiyası xaous kimi anlaşıldı, rahat həyat kimi başa düşüldü. Pərdə arxasındakılar təqdim edilmədi, üzdə olanlar göz qamaşdırdı.

Ciddiyyətin artmasını istərdim gənclər arasında, heç nəyə barmaqarası baxmasınlar. Geyimdən tutmuş davranışa qədər nə varsa hamısında ciddiyyətin olması önəmlidir. Qarabağ savaşında qərb mətbuatının gözləri bərəlmişdi —  üçlük yazıb, kimliyimizi təhlil edirdilər. Ali Baş Komandan, ordu və xalq birliyi qələbə çaldı, deyirdilər. Dünyanın heç yanında bunu görə bilmirlər. Biz buyuq, bunu qabartmalıyıq və bu hal bütün sahələrimizdə üzə çıxmalıdır. Bu xalqın canında tənbəllik yoxdur, yetər ki, onu öz gücünə inandırasan.

Qloballaşma adı altında bizə sivilizasiya, mədəniyyət, inkişaf və tərəqqi təlqin edirlər. Özünəməxsusluq itir, səni özünə inamdan çəkindirirlər. Qərbin sivilizasiyanın canı momonizmdir, pulçuluq. Pulçuluğun qabardıldığı bir aləmdə sən hansı mənəviyyatdan danışa bilərsən? 

-Naxçıvanla bağlı hər hansı elmi və ya ədəbi layihəniz varmı?

-Hal-hazırda Naxçıvam Dövlət Milli Dram Teatrının aktyoru Ələsgər Quliyev və gənc aktrisa Vəfa Qulamzadənin iştirakı ilə "Bir cüt göz" monotamaşam hazırlanır.

-Oxucularınız və izləyiciləriniz üçün hansı mesajı vermək istərdiniz?

-Bir yazıçı oxucusuna nə arzu edə bilər? Ciddi mütailəçi olsunlar, unutmasınlar ki, kitab oxuma dünyaya açılan böyük qapıdır, həm də fantaziyanı inkişaf etdirir, yeni ideyanın yaranmasına təkan verir. Əllərinə keçən hər şeyi oxuyub beyni qatma-qarışıq anbara çevirmək olmaz. Bədii zövqü cilalayan ədəbiyyat oxusunlar, təbii ki, özlərinin təsdiqini tapa biləcəkləri ədəbiyyatı izləsinlər.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(18.04.2025)

İmran Verdiyev, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi. “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Oğuz təmsilçisi 

Biz fransız yazıçısı Aleksandr Dümanı daha çox “Qraf Monte Kristo”, “Üç muşketyor”, "Qara zanbaq" və s. kimi məşhur əsərlərinə görə tanıyırıq. Onun XIX əsrdə Azərbaycanda olduğunu və “Qafqaz səfəri” adlı maraqlı əsər yazdığını da bilirik.

Mənbələrdən məlumdur ki, A.Düma 1858-ci ilin ikinci yarısından (noyabrdan) 1859-cu ilin əvvəlinə (fevrala) kimi Rusiya imperiyası ərazisində olmuşdur. Peterburq, Moskva, Qazan, Saratov şəhərlərində olan yazıçı Həştərxandan keçməklə Qafqaza da gəlmiş, bir sıra Azərbaycan şəhərlərində, o cümlədən Dərbənd, Quba, Bakı, Şamaxı və Nuxada (Şəkidə) olmuşdur. O, Nuxadan Tiflisə, oradan Potiyə getmişdir. Dəniz yolu ilə Potidən  İstanbula gedən Düma oradan Marselə qayıtmışdır. Vətəninə qayıdan yazıçı səfər xatırələrini yuxarıda da adını qeyd etdiyimiz “Qafqaz səfəri” adlı əsərində oxucuları ilə bölüşüb.

Bilirik, bunlar maraqlanan hər kəsə məlumdur. Amma biz diqqəti başqa məsələyə cəlb etmək istəyirik. Görəsən, A.Düma “Azərbaycanın İsveçrəsi” sayılan Vartaşendə də (indiki Oğuzda) olubmu? Vartaşenin özünü yox, onun ərazisini nəzərdə tuturuq. (Onu da qeyd edək ki, həmin dövrdə Vartaşenin ərazisi Nuxa qəzasına daxil idi.) Təəssüf ki, bəziləri əsassız olaraq yazıçının bu yerlərdə olmadığını, bu yerlərdən keçmədiyini, bu yerləri görmədiyini söyləyirlər. Biz isə əksini fikirləşirik.   

Çünki birincisi, Şamaxıdan faytonla yola çıxan və Ağsu (“Yeni Şamaxı”)-İsmayıllı-Qəbələ-Şəki marşrutu ilə Nuxaya doğru hərəkət edən yazıçı Oğuzun ərazisindən uçaraq keçə bilməzdi. 

 İkincisi, “Qafqaz səfəri” əsərində müəllifin yolboyu təbiətin gözəlliyindən həvəslə yazdığı qeydləri, Şəkiyə  getdiyi yolların sıx meşələrdən, sıldırımlı-qayalı dağlardan ibarət olması barədə təsvirləri keçmiş Vartaşenin (indiki Oğuzun) təbiəti, onun coğrafi əlamətləri ilə birə-bir uyğunluq təşkil edir: “...Zirvəsi qarla örtülmüş bu dağların əzəmətli və adamı heyran edən görünüşü vardı. Qafqaz sıra dağlarının tayı-bərabəri olmayan Alazan vadisi ilə irəliləyirdik”.  A.Dümanı səfər zamanı müşayiət etmiş rəssam Moynenin çəkdiyi çoxsaylı şəkillərin reproduksiyaları da bunu göstərir.  

Üçüncü, rayon əhalisi arasında dolaşan bir rəvayətdə söylənilir ki, keçmişdə faytonla yol ötən çox hörmətli bir “firəng” (çox güman ki, A.Düma olub – İ.V) rayonun Bayan kəndi (bəlkə də, Vartaşenqışlaq kəndində) ətrafındakı Əlican çayının yaxınlığında qısa müddət dayanıb, yerlilərlə söhbət edibmiş. Onun rayonda yaşayan udilər haqqında da ilk dəfə burada eşitdiyi güman olunur. Rəvayətlərin əfsanələrdən fərqli olaraq həqiqətə daha yaxın olduğunu nəzərə alaraq, bunu inandırıcı saymaq olmazmı?! (Mən bu rəvayəti ilk dəfə 10-15 il bundan əvvəl ən azı 75-80 yaşlı  bir udi tanışımdan eşitmişdim. O da babasından eşitdiyini söyləyirdi.)

“...görüşüb ünsiyyətdə olduğu insanların heç birindən sərf-nəzər etməmiş, rastlaşdığı heç bir təbiət gözəlliyinə, estetik dəyərə biganə qalmamış, bazarlardan tutmuş, ov macəralarına qədər hər şeyin fərqinə varmış, “kökünə getmiş”, hətta Oğuz-Qəbələ zonasında yetişən şabalıdı “Qəbələ xurması” adlandıran Düma ola bilməzdi ki, ərazisindən keçdiyi Oğuzla maraqlanmasın.

Dördüncü, məşhur yazıçı əsərin özündə bir neçə dəfə “Vartaşen” adını çəkir, burda udilərin yaşadığını söyləyir, onların haqqında bir sıra məlumatlar təqdim edir ki, bu da onun həmin bölgə barədə az da olsa, məlumatının olduğunu, ən azından bu bölgə ilə maraqlandığını bildirir.  

A.Dümanın Vartaşendə yaşayan udunlər haqqında verdiyi məlumatlar da maraqlıdır. Onun “Qafqaz səfəri” (Bakı-2010, “Qafqaz”) əsərinin 264-265-ci səhifələrində oxuyuruq:  “Səhər yeməyi zamanı hamı udinlərdən danışırdı. İndi siz məndən soruşacaqsınız ki, udinlər kimdirlər? Sizə bu başdan deyim ki, özüm də bunu yaxşı bilmək istərdim...Udinlər Qafqazda yaşayan tayfalardan biridir, ancaq elə az saylıdırlar ki, heç ağlım kəsmir ki, yerli əhalinin siyahıya alınması zamanı onların sayı da ayrıca qeyd edilsin. Ancaq bununla belə, digərləri kimi, bu tayfa da diqqətəlayiqdir. Onların haradan gəldikləri bəlli deyil və heç kimin anlamadığı və heç bir dilə bənzəməyən bir dildə danışırlar. Özləri də bu qeyri-müəyyənlikdə itib batırlar, ha əlləşsələr də, yeni bir şey öyrənə bilmirlər...Onlar iki kənddə yaşayırlar. Biri Nuxadan qırx verst aralıda yerləşən Vartaşendir.. İkincisi isə, Vartaşenin otuz verstliyində, Şamaxı tərəfdədir. (yəqin ki, Qəbələnin Nic kəndi nəzərdə tutulur – İ.V.) Mən udinlərdən heç olmasa birini görmək istəyirdim. Knyaz Tarxanov elə həmin dəqiqə göstəriş verdi və bir udin tapıb yanıma gətirdilər. Bu, bəstəboy, gözləri qaynayan, qarasaqqal, təxminən otuz yaşlarında bir kişi idi. O, Nuxada müəllim işləyirdi. Onun adı Sorgi Bejanov idi. Mən nahara qədər həmin udini saxladım və bəzi sözlərdən əlavə ondan heç nə öyrənə bilmədim”.

Apardığımız araşdırmalar göstərir ki, burada adı çəkilən “Sorgi Bejanov” əslində Vartaşen udilərindən olan Georgi Stepanoviç Bejanov olub. O, udi dilinin tədqiqatçısı, rusca-udicə lüğətin tərtibçisi olub. (Qardaşı Mixail Stepanoviç Bejanov da tanınmış tədqiqatçı olub.) Nuxa məktəbində müəllim işləmişdir. Atası Stepan Bejanov 1860-cı ildə Vartaşendə ümumtəhsil məktəbi açmış, Georgi sonralar (1880-1888-ci illərdə) həmin məktəbdə müəllimlik fəaliyyətini davam etdirmişdir.

Bir sözlə, A.Dümanın Vartaşen (indiki Oğuz) rayonunda olduğu, burada yaşayan xalqlarla maraqlandığı, Oğuz təbiətinin gözəlliyin heyran qaldığı, bir müddət bu səfalı yerlərin də havası ilə də nəfəs aldığı şübhəsizdir.

Buna görə də “Düma Qafqazda” beynəlxalq və "Qafqazdakı A.Düma", “Şimal-qərb bölgəsində A.Dümanın izi ilə” və digər yerli turizm marşurutlarına Şimal-qərb regionları olan Balakən, Qax, Qəbələ, Zaqatala, Şəki inzibati rayonları ilə yanaşı Oğuzun da daxil edilməsi təsadüfi sayılmamalıdır. 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(18.04.2025)

Kübra Quliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

“Bu yerləri, bu göyləri yağış yuyur, gün qurudur”

(Ramiz Rövşən)

Təbiət danışanda sözə ehtiyac qalmaz. Apreldə o, susmur — danışır, çığırır, ağlayır, sonra gülür. Bir gün göy guruldayır, sanki içində əsrlərin yığılıb qalmış səsi var. Ertəsi gün isə hər şey sakitdir, sanki heç nə olmamış. Bu dəyişkənlik insanı çaşdırmaz, əksinə, tanıdıq gəlir. Çünki bəlkə də təbiətin aprel halı, insanın özüdür. Həm qorxuludur, həm gözəl. Həm xaotik, həm tam.

Yağış düşür — qəfil. Qəfil olduğu üçün gözəl deyil, çünki bu qəfilin içində bir məqsəd var. Aprel leysanı göydən süzülmür sadəcə, yerin köksünə batır. O, torpağın üst qatını deyil, yaddaşını oyadır.

Torpaq suya toxunanda, oyanır. Uzun bir yuxudan qalxan insan kimidir — əvvəlcə azca titrəyir, sonra dərindən nəfəs alır. Suyun səsi bir çağırışdır: “Hazırsanmı dəyişməyə?”

Bütün bu təbiət hadisəsi — leysan, külək, günəş — əslində bir çevrilmə mərasimidir. Təbiət özünü soyundurur, yuyur, qurudur və təzələyir. Aprel bir hazırlıqdır: həyatın qapısında dayanmaq, amma içəri girməzdən əvvəl təmizlənmək.

Sular axır. Kimi daşa çırpılır, kimi sakitcə toprağın içinə süzülür. Ağacların budaqları bəzən titrəyir, bəzən səssizcə əyilir. Heç biri müqavimət göstərmir. Sanki təbiət özü-özünə boyun əyir. “Nə gəlirsə, gəlsin,” — deyir. Və bu təslimiyyət gözəldir. İnad yox, mövcudluq var. O an anlayırsan ki, təbiət gücünü mübarizədən yox, təslimiyyətdən alır.

Gün çıxır. Hər şeyin üstündən keçir. Qurutduğu yalnız su deyil — palçıq izləri, yuxular, köhnə nəfəs... Gündən sonra hər şey bir az daha yüngül görünür. Amma günəşin də öz qanunu var. O da seçir — nəyi buxarlaşdırıb göyə göndərəcəyini, nəyi torpaqda saxlayacağını. Aprel günəşi nə isti, nə soyuqdur. Səni sarsıtmaz. Səni dəyişdirər.

Sən təbiətə baxanda bir hekayə görürsən. Amma bu hekayədə qəhrəman, düşmən və final yoxdur. Bu, davam edən bir çevrilmədir.

Dağlar da, yarpaqlar da, sular da bu çevrilməyə tabedir. Təbiət heç nəyi olduğu kimi saxlamaz. Bəlkə də buna görə qorxuludur. Sən ona bir dəfə baxdın, o isə artıq dəyişib. Və sən bunu ancaq içindən hiss edirsən.

Bu yerləri, bu göyləri yağış yuyur, gün qurudur...

Amma biz, insanlar, çox zaman dəyişmirik. Biz yağışda gizlənirik, günəşdə üşüyürük. Təbiət isə bunu etməz. O, nə yağışdan qorxar, nə günəşdən. O, hər ikisini qəbul edər. Ona görə güclüdür. Ona görə daim təzədir.

Əgər bir gün içində sıxıntı, köhnəlik, bərkimiş bir hiss varsa, çıx və sadəcə bu aprel günündə bir az islan. Palçıqdan çəkinmə.

Çünki hər şeyin təmizlənməsi bir az çirklənməkdən keçir.

Və unutma: təbiət heç vaxt sənə qarşı deyil. Sənə “qayıt” deməyə çalışır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(18.04.2025)

Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının birgə Türklərin tarixi layihəsindəyik. Bu gün sizlərə ən böyük türk alimlərindən danışacağıq.

1. Əbu Nəsr Fərabi (Al-Farabi)

Doğum: 870, Türküstan (Fərab bölgəsi)
Vəfat: 950, Dəməşq
Məşğul olduğu sahələr: Fəlsəfə, məntiq, musiqi, sosiologiya, siyasət, fizika

Haqqında:

Əbu Nəsr Fərabi, türk-islam fəlsəfəsinin banilərindən hesab olunur. O, Aristotel və Platon fəlsəfəsini şərh edərək, İslam dünyasında fəlsəfənin yayılmasına böyük töhfələr vermişdir. Qərbdə “İkinci Müəllim” (al-Muallim as-Sani) adı ilə tanınır – bu, Aristotelin “Birinci Müəllim” hesab edildiyi anlamına gəlir.

Əsərləri:

“Əl-Mədinətül-Fazilə” (Fəzilətli şəhər) – İdeal bir cəmiyyət modeli təqdim edir. Bu əsər Platonun “Dövlət” əsərinə bənzəyir.

“Əl-Musiqa əl-Kəbir” – Musiqi nəzəriyyəsinə dair əhəmiyyətli bir əsərdir.

Əhəmiyyəti:

Fərabi həm Qərb fəlsəfəsi, həm də İslam düşüncəsi arasında bir körpü olmuş, rasionalizmin inkişafına yardım etmişdir.

2. Əbu Əli İbn Sina (Avicenna)

Doğum: 980, Buxara yaxınlığında Afşana kəndi
Vəfat: 1037, Həmədan
Məşğul olduğu sahələr: Tibb, fəlsəfə, kimya, astronomiya, riyaziyyat, musiqi

Haqqında:

İbn Sina türkdilli bir ailədə dünyaya gəlib və Orta Asiyada – Samanilər dövlətində yetişmişdir. O, dövrünün ən böyük həkimi və filosoflarından biri sayılır. Onun “Tibbin Qanunu” əsəri min illərlə Avropanın universitetlərində dərs vəsaiti kimi istifadə olunmuşdur.

Əsərləri:

“Əl-Qanun fi’t-Tibb” (Tibbin Qanunu) – Beş cilddən ibarət tibbi ensiklopediyadır.

“Əl-Şifa” – Fəlsəfə və təbiət elmləri haqqında böyük elmi traktatdır.

Əhəmiyyəti:

İbn Sina həm Qərb, həm də Şərq tibb tarixi üçün bir zirvədir. O, elmi və fəlsəfi düşüncənin təməlini qoymuş şəxsiyyətlərdən biridir.

3. Uluqbəy

Doğum: 1394, Sultaniyyə (İran)
Vəfat: 1449, Səmərqənd
Məşğul olduğu sahələr: Astronomiya, riyaziyyat

Haqqında:

Timurilər dövlətinin hökmdarı olan Uluqbəy həm də böyük bir alim idi. O, Səmərqənddə dünyanın ən inkişaf etmiş rəsədxanalarından birini inşa etdirdi. Onun dövründə Səmərqənd elmi mərkəzə çevrildi.

Əsərləri:

“Zici Uluqbəy” – Ulduzların dəqiq koordinatlarını ehtiva edən əsər. Bu cədvəllər Avropada 17-ci əsrə qədər istifadə edilmişdir.

Əhəmiyyəti:

Uluqbəyin apardığı astronomik ölçmələr hətta teleskop icad olunmazdan əvvəlki dövr üçün inanılmaz dəqiqlikdə idi. Onun nəticələri daha sonra Avropada Kopernik və Tycho Brahe kimi astronomlara ilham vermişdir.

 4.Əbu Həmid Məhəmməd əl-Qəzali

Doğum: 1058, Tus (indiki İran ərazisi)
Vəfat: 1111
Məşğul olduğu sahələr: Fəlsəfə, sufizm, fiqh, ilahiyyat

Haqqında:

Qəzali türk mənşəli olub, İslam fəlsəfəsinin və teologiyasının ən nüfuzlu adlarından biridir. O, fəlsəfə ilə dini təfəkkür arasında tarazlıq yaratmağa çalışmışdır.

Əsərləri:

“Təhafutul-Fəlasifə” (Filosofların ziddiyyətləri) – Bu əsərlə fəlsəfi fikirlərin İslamla uyğunluğunu tənqid edir.

“İhya Ulum al-Din” (Dinin Elmlərinin Dirçəlişi) – İslam etikası və sufi təlimlərinə dair fundamental əsərdir.

Əhəmiyyəti:

Qəzali qərbdə “Algazel” olaraq tanınır və onun ideyaları həm İslam dünyasında, həm də Avropa orta əsr düşüncəsində təsirli olmuşdur.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(18.04.2025)

Yasın Laçınlı, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Aprelin 17-də Bakı Şəhər Gənclər və İdman İdarəsinin və Sabunçu Gənclər Evinin birgə təşkilatçılığı ilə oxu mədəniyyətini təşviq edən “Əlfəcin” adlı görüş keçirilib. Tədbirin əsas məqsədi gənclər arasında mütaliə vərdişlərini inkişaf etdirmək və kitab oxumağa marağı artırmaq olub.

Görüşdə yazıçı-jurnalist, Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun baş direktoru, Ümumdünya Yazıçılar Təşkilatının (WOW) katibi, Əməkdar Jurnalist Varis qonaq qismində iştirak edib. O, iştirakçılarla birlikdə kitab oxumağın gücü, mütaliənin insan həyatına təsiri, düzgün kitab seçimi və kitabın gündəlik həyata inteqrasiyası mövzularında dərin və maraqlı müzakirələr aparıb.

Tədbirdə Sabunçu Gənclər Evinin direktoru Kamil Yaqubov və Bakı Şəhər Gənclər və İdman İdarəsinin əməkdaşı Xasay Vəliyev də çıxış ediblər. Onlar gənclərin intellektual inkişafına yönəlmiş bu cür tədbirlərin əhəmiyyətini vurğulayıblar.

Görüşün sonunda Varis fəal iştirak edən iştirakçılara öz imzası ilə kitablar hədiyyə edərək onları mütaliəyə daha da həvəsləndirib. Eləcə də, məktəblilərə Azərbaycan Yazıçılar Birliyi Ədəbiyyat Fondu ilə Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirlliyinin birgə nəşri olan “Yeniyetmə və gənclərdə mütaliə vərdişlərini necə formlaşdırmalı” adlı kitabçalar hədiyyə edilib.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(18.04.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Güclü xarakterə malik insan olmağın, iradə və daxili intizam tətbiq edərək düzgün bildiyiniz prinsiplərə uyğun yaşamağın qarşılıqlı ödənişi heyrətamizdir. Hər dəfə, cılız əvəzinə yüksək dəyərləri seçmək, asan əvəzinə çətinə qaçmaq, yalnış əvəzinə düzgün işi görmək bacarığınız sizin özünüzə hörmətinizi artırır.

Özünüzlə fəxr edirsiniz. Bütün bunlardan başqa siz xarakter göstərdikdə, əziyyətli olsa belə düzgün olanı etdikdə ətrafdakıların da sizə olan münasibəti dəyişir, hörmətləri artır. Sizə pərəstiş edəcəklər. Hər bir qapı üzünüzə açıq olacaq. Gəliriniz artacaq, karyeranız daha sürətlə inkişaf edəcək və sizə daha böyük öhdəliklər verəcəklər. Siz şərəfli və güclü xarakterli insan olduqda daha da geniş imkanlarınız olacaq. Digər tərəfdən isə, insanlar sizə güvənməsələr, dünyanın ən istedadlı, ağıllı və bacarıqlı adamı olsanız belə irəliləyə bilməyəcək, karyeranızı inkişaf etdirə bilməyəcəksiniz. Sizi işə götürməyəcək, götürsələr belə tezliklə işdən çıxaracaqlar. 

Maliyyə qurumları sizə kredit verməyəcək. Çünki, “quşun lələkləri birlikdə uçur”, sizinlə ünsiyyətə can atan insanlar yalnız zəif xarakterli insanlar olacaq. Və bütün bunlara əlavə olaraq, həmin o zəif xarakterli insanlar sizin xarakter və hərəkətlərinizə təsir edərək vəziyyətinizi daha da pisləşdirəcəklər.

Brayan Treysi/Bəhanələrə yox (Daxili intizamın gücü)

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(18.04.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının UŞAQLARINIZ ÜÇÜN OXUYUN rubrikasında bu gün də sizlərə dünyaşöhrətli fransız yazıçının dünyaşöhrətli əsəri təqdim ediləcək. Bəli, söhbət Antuan dö sənt Eqzüperidən və onun “Balaca şahzadə”sindən gedir. Əsəri dilimizə Cavanşir Yusifli tərcümə edib.

XXI FƏSİL

Hə, indi də tülkü peyda oldu.

– Salam, – dedi.

– Salam, – Balaca şahzadə nəzakətlə cavab verdi, sonra böyür-başına baxsa da, heç kəsi görmədi.

– Mən burdayam, – səs eşidildi, – alma ağacının altındayam.

– Sən kimsən? – Balaca şahzadə soruşdu,– sən necə də gözəlsən...

– Mən tülküyəm, – o cavab verdi.

– Gəl səninlə oynayaq, – Balaca şahzadə ona təklif etdi. – Mən çox kədərliyəm...

– Mən səninlə oynaya bilmərəm, – tülkü dedi. – Mən əhliləşdirilməmişəm.

– Onda üzr istəyirəm, – Balaca şahzadə cavab verdi.

Ancaq nə fikirləşdisə, əlavə etdi:

– “Əhliləşmək” nə deməkdir?

– Sən buralı deyilsən, – tülkü dedi, – buralarda nə axtarırsan?

– İnsanları axtarıram, – Balaca şahzadə dedi. “Əhliləşdirmək” sözünün mənası nədir axı?

– İnsanların silahı var, – tülkü dedi, – bu silahla onlar bizi ovlayırlar. Bu heç də xoşa gələn bir hadisə deyildir. Onlar toyuq da saxlayırlar, bu da onların sevdikləri məşğuliyyətdir. Sənə toyuq lazımdır?

– Yox, – Balaca şahzadə dedi.– Mən özümə dost axtarıram. Demədin axı “əhliləşmək” nə deməkdir?

– Bu, çoxdan unudulmuş bir şeydir, – tülkü, nəhayət, dilləndi. – Mənası “bağlamaq, əlaqə yaratmaq” deməkdir.

– Bağ?

– Hə, – tülkü cavab verdi. – Sən mənimçün indi, bu saat yüz minlərlə oğlan uşağına bənzəyən bir uşaqsan. Üstəlik, sənə heç bir ehtiyacım yoxdur. Sənin də mənə. Mən də sənin üçün yüz minlərlə tülkünün biriyəm. Ancaq sən məni əhliləşdirsən, bizim bir-bi- rimizə ehtiyacımız ola bilər. Sən mənim üçün dünyada yeganə adama çevrilərsən. Mən də sənin üçün... eləcə...

– Hə, artıq mən anlamağa başlayıram, – Ba laca şahzadə cavab verdi. – Bir gül var... məncə, o məni artıq əhliləşdirib, yəni özününküləşdirib.

– Ola bilər, – tülkü cavab verdi. – Bu dünyada, bu Yer üzündə nə desən, ola bilər...

– Yox, mən deyən yer Yer üzü deyil. – Balaca şahzadə cavab verdi.

Tülkünü maraq götürdü.

– Başqa bir planetdən söz gedir?

– Hə, elədir.

– O planetdə ovçu varmı?

– Yoxdur.

– Bu ki çox maraqlıdır! Toyuq bəs?

– Yoxdur.

Heç nə mükəmməl deyil, Balaca şahzadə düşündü.

Ancaq Balaca şahzadə bayaq vurğuladığı fikrinə qayıtdı:

Mənim həyatım darıxdırıcıdır. Mən toyuqları tuturam, insanlarsa məni ovlayırlar.

Bütün toyuqlar bir-birinə oxşayır, bütün insanlar da eləcə... Həyat mənim üçün çox darıxdırıcıdır. Sən əgər məni əhliləşdirsən, həyatım günəş kimi parlayacaq. Sənin addım səslərini minlərlə səsin arasından seçib fərqləndirəcəyəm. İnsanların ayaq səslərini eşidən kimi qaçır, gizlənirəm. Ancaq sənin gəlişin məni özünə çəkəcək, həzin bir musiqi kimi, bu səsi eşitcək gizləndiyim yerdən çıxacağam. Sonra. Oralara bax, çöldə buğda yetişir. Mən çörək yemirəm. Sünbül nəyimə gərəkdir ki? Buğda zəmiləri məni qəti maraqlandırmır, gözümdə onların heç bir əhəmiyyəti yoxdur. Bu isə çox kədərlidir! Ancaq sənin saçların qızılıdır. Məni əhli ləş dirsən, bilirsən, necə füsunkar olar? Qızılı zəmilər səni mənə xatırladacaq. Mən külək əsəndə sünbüllərin bir-birinə dəyib səs çıxarmasını sevməyə başlayacağam.

Tülkü susdu və uzun-uzadı Balaca şahzadəyə baxdı:

– Nə olar, əhliləşdir məni...

Mən də bunu çox istəyirəm, – Balaca şahzadə dedi, – ancaq mənim bir elə vaxtım yoxdur. Hələ neçə-neçə dost tapmalıyam, hələ neçə-neçə məsələni aydınlaşdırmalıyam...

Sən bir şeyi əhliləşdirdikdən sonra onu bilə bilərsən, bunun başqa bir yolu yoxdur. İnsanların nəyisə öyrənməyə vaxtları heç olmur. Onlar həmişə tacirlərin satdığı malı almağa həvəslidirlər. Ancaq bu dünyada elə bir dükan yoxdur ki, orda dost satsınlar, bəlkə, bu səbəbdən insanların artıq dostları yoxdu. Dostun olmasını istəyirsənsə, məni, çox xahiş edirəm, əhliləşdir.

Nə etməliyəm ki?.. – Balaca şahzadə soruşdu.

Əvvəla, çox səbirli olmalısan, – tülkü cavab verdi. – Orda, məndən bir az aralıda otur. Bax belə. Ordan sənə gözümün ucuyla baxacam. Sənsə susarsan. Sözlər insanların bir-birlərini anlamasına mane olur. Ancaq hər gün bir az yaxınlaş mənə. Oturduğun yerdən bircə qarış mənə tərəf gəl.

Sabahı gün Balaca şahzadə həmin yerə gəldi.

Yaxşı olardı, hər gün eyni saatda gələsən bura, – tülkü dedi. – Sən əgər bir gün gü-nortadan sonra saat dörddə gəlirsənsə, saat üçdən sonra mən artıq özümü xoşbəxt hiss eləməyə başlayacağam. Saatlar irəli lədikcə mənim xoşbəxtliyim də artacaq. Saat dörd tamamda mən həyəcanlanmağa və naraha olmağa başlayacağam; mən xoşbəxtliyin mükafatını alacam. Ancaq hər dəfə fərqli saatlarda gəlsən, ürəyimi hansı xoşbəxtliyə hazır layacağımı bilməyəcəyəm. Ənənəyə əməl eləmək ciddi şərtdir.

Ənənə nə deyən şeydir? – Balaca şahzadə soruşdu.

Bu da öz növbəsində artıq çoxdan unudulmuş bir şeydir, – tülkü dedi. – Bu, elə bir şeydir ki, günlərdən biri digərindən fərq lənir, onlara oxşamır, hansısa bir saaatın digər saatlardan kəskin şəkildə fərqlənir. Məsələn, məni ovlamaq istəyən insanlarda belə bir adət var: cümə axşamları onlar kənd qızları ilə rəqs edirlər. Bax, bu cümə axşamı necə də ecazkar bir gündür. Mən özüm də gəzintiyə çıxıram, ta üzümlüklərə qədər gedirəm. Ancaq həmin ovçular cümə axşamı deyil, istədikləri vaxt rəqsə getsəydilər, bütün günlər bir-birinə bənzəyərdi və mən də is tirahət edə bilməzdim, nəfəsim kəsilərdi.

Beləcə, Balaca şahzadə tülkünü əhli ləşdirdi. Ancaq ayrılıq günü gəlib çatanda:

Ah! – tülkü dedi... – mən ağlayacam.

Bu ancaq və ancaq sənin səhvindir, – Balaca şahzadə dedi, mən sənə pis heç nə arzu lamırdım, sən özün istədin ki, səni əhliləşdirim...

Əlbəttə. Mən özüm istədim, – tülkü kədərlə cavab verdi.

– Sən ağlayacaqsan amma...

– Əlbəttə, necə ağlamayım ki... – tülkü cavab verdi.

– Demək, sən çox pis olubsan ... ağrıyırsan..

– Yox, elə demə, mən yaxşıyam, pis deyiləm, yadına sal qızılı buğda saçaqları haqqında sənə nələr dediyimi...

Sonra o əlavə etdi:

– Get, bir də qızılgüllərə tamaşa elə! Anlayarsan ki, sənin qızılgülün dünyada, doğ-rudan da, yeganədir. Mənimlə vidalaşmaq üçün geri qayıtdıqda isə sənə bir sirr açacağam. Bu sənə mənim hədiyyəm olacaq.

Balaca şahzadə qızılgüllərə baş çəkməyə getdi.

– Siz heç də mənim gülümə bənzəmirsiniz, siz hələ heç nəsiniz. Hələ kimsə gəlib sizi əhliləşdirməyib, elə siz də heç kəsi əhli ləşdirməmisiniz. Siz həmin tülkünün günündəsiniz. O da minlərlə tülküdən biriydi o zaman. Ancaq onunla dost oldum, indi isə o, dünyada yeganədir, təkdir, hamıdan fərqlənir.

Qızılgüllər bundan çox təsirləndilər.

Siz gözəlsiniz, ancaq içinizdə dəhşətli bir boşluq var, – onlara xitabən dedi. – Si-zin üçün can fəda etmək, ölmək olmaz, buna dəyməz. Əlbəttə, yoldan ötən bir şəxs üçün mənim gülüm də eynən sizin kimidir.

Ancaq heç kəs bilmir ki, bircə o, sizinhamınızdan daha dəyərlidir, çünki mən hər gün onu sulayıram. Çünki sizin yox, məhz onun üstünü şüşə qapaqla örtmüşəm ki, soyuqdan qoruna bilsin. Onu acı küləklərdən qorumuşam. Məhz ona görə mən qum-qumaları öldürmüşəm (ancaq iki-üçünü saxlamışam ki, kəpənəklərin toxumu kəsilməsin). Çünki mən məhz onun göz yaşlarını, necə ağlamasını görmüşəm. Çünki o, mənim qızıl gülümdür.

Bunu deyib Balaca şahzadə tülküyə yaxınlaşdı:

Əlvida, – dedi.

Əlvida, – tülkü dedi. – Bu da mənim sirrim.

O, çox sadədir: sən yalnız qəlbinlə nəyisə, doğrudan da, görə bilərsən. Mahiyyət gözlər üçün qapalıdır.

Mahiyyət gözlərə görünmür, – onun ardınca Balaca şahzadə təkrar etdi, təkrar etdi ki, yadda saxlasın.

Sən gülünü ona görə belə çox dəyərləndirirsən ki, onu bütün qəlbinlə sevirsən. Ona görə ki, sən ona bütün qəlbini vermisən... - yaddan çıxarmamaq üçün Balaca şahzadə bu sözləri təkrar etdi.

İnsanlar bu həqiqəti çoxdan yaddan çıxarıblar, – tülkü dilləndi. Ancaq bunu yaddan çıxarmamalısan. Sən bir dəfə əhliləşdirdiyin şeyə görə əbədi məsuliyyət daşımalısan. Sən o gül üçün cavabdehlik daşıyırsan...

Mən gülümə görə cavabdehəm... – Balaca şahzadə təkrar elədi ki, unutmasın...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(18.04.2025)