İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Kimlər gəldi, kimlər getdi bu dünyadan...

İzsiz, sakitcə gedənlər də oldu, iz qoyanlar, adlarını həkk edənlər də.

Azərbaycan SSR əməkdar artisti Əliheydər Ələkbərov barədə danışaq.

Əliheydər Ələkbərov 1915-ci il iyulun 26-ı anadan olub. Yaradıcılığı əsasən Akademik Milli Dram Teatrı ilə bağlıdır. 1960–1967-ci illərdə Musiqili Komediya Teatrında baş rejissor işləyib. Teatrın repertuar qurumunun formalaşmasında, rejissor sənətinin yeni peşəkarlıq keyfiyyətləri əxz etməsində, aktyor truppasının kamilləşməsində Əliheydər Ələkbərovun böyük xidmətləri var. O, bu teatrda bir sıra uzunömürlü tamaşalara maraqlı quruluşlar verib. Hazırladığı tamaşalara monumental ruh verməyə çalışıb. Xor və baletdən komponent-obraz kimi istifadəyə xüsusi meyl göstərib. Əliheydər Ələkbərovun rejissurası dolğun ifadə vasitələri, dərin realizmi və təbii yumorun obrazlı bədii həlli ilə seçilib.

Bu baxımdan onun teatrda hazırladığı "Bir dəqiqə" (dramaturq Məhərrəm Əlizadə və bəstəkar Hacı Xanməmmədov. 17 oktyabr 1961), "Ulduz" (Sabit Rəhman və Süleyman Ələsgərov. 6 dekabr 1964), "Haradasan, ay subaylıq?" (Salam Qədirzadə və Süleyman Ələsgərov. 16 fevral 1968), Şıxəli Qurbanov və Süleyman Ələsgərovun, "Özümüz bilərik" (5 yanvar 1963), "Olmadı elə, oldu belə" (15 mart 1964) və "Milyonçunun dilənçi oğlu" (20 may 1966) "Hacı Qara" (Mirzə Fətəli Axundzadənin eyni adlı komediyası əsasında, libretto müəllifi Şəmsi Bədəlbəyli. Bəstəkarlar Vasif və Ramiz Mustafayev. 14 oktyabr 1962), "Keçmişin məişət səhnələri" (Mirzə Ələkbər Sabirin şeirləri əsasında, librettonun müəllifi Soltan Dadaşov və bəstəkar Vasif Adıgözəlov) musiqili komediyaları repertuarda daha uzunömürlü olublar.

O, Üzeyir bəy Hacıbəyovun "Məşədi İbad" operettasına 1966-cı ildə Bolqarıstanın Şumen şəhərindəki Türk teatrında quruluş verib. Əliheydər Ələkbərov "Milyonçunun dilənçi oğlu" musiqili komediyasına görə 1967-ci ildə Üzeyir bəy Hacıbəyov adına Dövlət mükafatına layiq görülüb. 1967-ci ildə Filarmoniyada fəaliyyət göstərən "Gəlməli, görməli, gülməli" miniatür satirik teatrının rejissoru olub. Televiziyada bir neçə əsərə quruluş verib. 1965-ci ildən Azərbaycan Dövlət Teatr Institutunda aktyor və rejissor sənətindən dərs deyib.

Mükafatları

- "Azərbaycan SSR əməkdar artisti" fəxri adı

- "Qırmızı əmək bayrağı" ordeni 

- Üzeyir Hacıbəyov adına Azərbaycan SSR Dövlət mükafatı

- Azərbaycan SSR Dövlət mükafatı

Əliheydər Ələkbərov 1975-ci il martın 14-ü vəfat edib.

Allah rəhmət eləsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(08.08.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı tanınmış ədəbiyyatşünas Məti Osmanoğlunun Gənc yazarlar üçün nəzəriyyə dərsini təqdim edir

Müxtəlif ölkələrin, eləcə də ayrıca bir xalqın ədəbiyyatında yaradılan əsərlərdə süjetlərin bir-birinə oxşaması, bəzən də əhvalatların bir-birini təkrarlaması nəzəri fikrin diqqət mərkəzində olan məsələlərdəndir və süjetlərin təsnifatı ilə bağlı bir neçə yanaşma mövcuddur. Keçən əsrin ortalarında Uilyam Foster-Harris “Bədii əsərin əsas düsturları” əsərində yalnız üç əsas süjet tipinin olduğunu iddia etmiş,  Kristofer Buker isə bu sayı yeddiyə qaldırmışdı. Yazıçı Ronald Tobias 20-yə qədər əbədi süjetin mövcud olduğu qənaətində idi...

Bədii əsərlərdə təməl təşkil edən süjetlərin tipoloji ümumiliyi ilə bağlı Argentina yazıçısı,  XX əsrdə dünya ədəbiyyatında dərin  izi qalan Xorxe Luis Borxesin (tam adı Xorxe Fransisko İsidoro Luis Borxes Asevedo) də fərqli baxışı var. 

Uşaqlığından ispan, ingilis dillərini bilən, sonradan alman, fransız, latın, italyan və qədim skandinav dillərini öyrənən, ömrünün sonuna doğru ərəb dili ilə maraqlanan yazıçının fəlsəfə və psixologiya elminə də bələdliyi vardı.

Dünyanın hər yanında maraqla oxunan esselər, şeirlər və hekayələr müəllifi kimi tanınan Xorxe Borxesin həyatının maraqlı faktlarından biri də budur ki, əsərlərinin böyük hissəsini yazarkən onun gözləri görmürdü. Atasından gələn irsi xəstəliyə görə 56 yaşından sonra görmə qabiliyyətini tamamilə itirmişdi. Lakin böyük iradəyə və yaşamaq əzminə malik, gözlərində işıqlı dünya sonsuz qaranlıqlara qərq olan yazıçı fəal həyat tərzini davam etdirmişdi, ömrünün qalan 30 ilinin bir hissəsini Argentina Milli Kitabxanasının direktoru vəzifəsində çalışmış, universitetlərdə mühazirələr oxumuş, 10 şeir kitabı və üç hekayələr kitabı nəşr etdirmişdi.

Ən uzun əsərinin həcmi 14 səhifə olan Borxes qısa yazmağa üstünlük verirdi. Şifahi şəkildə beş dəqiqəyə ifadə edilməsi mümkün olan fikri uzadıb, qalın kitab yazmağa isə ağılsızlıq kimi baxırdı. 

Nobel mükafatına ilk dəfə 25 yaşında təqdim olunsa da, bu mükafatı heç vaxt almadı...

Borxesin dünya ədəbiyyatında ciddi maraq doğuran, dalğalanma yaradan yazılarından biri də oxuculara 1972-ci ildə təqdim etdiyi “Dörd dövrə” essesidir. Bu yazıda söhbət bədii əsərlərdəki süjetlərin tipoloji təsnifatından gedir. Müəllifin qənaətinə görə, dünya ədəbiyyatı tarixində yaranmış bütün süjetli əsərlər dörd təməl əhvalata əsaslanır:

Şəhərin mühasirəyə alınması;

Yurda qayıdış;

Axtarış;

Tanrı səviyyəsinə yüksələn insanın özünü fəda etməsi.

Yazıda göstərilən anlayışlara aydınlıq gətirmək üçün bu yığcam qeydləri nəzərinizə çatdırmağı zəruri hesab etdik.

Şəhərin mühasirəyə alınması əhvalatının mahiyyəti bundan ibarətdir ki, düşmənin hücumuna məruz qalan şəhər qalasının arxasındakı insanlar döyüşdə məğlub olacaqlarını əvvəlcədən bildikləri halda, şəhəri sona qədər qoruyurlar. Bu cür əsərlərdə baş qəhrəman qələbəni görmədən öləcəyini bilir. Borxes məğlub olacağını bilən, lakin son nəfəsinə qədər döyüşən qəhrəmanın əhvalatına antik yunan mifologiyasından Axillesin süjetini nümunə göstərir.

“Dörd dövrə”nin birincisi barədə öz mülahizəsini əsaslandırmaq üçün müəllif Gözəl Helenin əhvalatını da xatırladır. Yunan mifologiyasında Helen Troya müharibəsinin başlanmasının əsas səbəbkarı hesab edilir. Qeyri-adi gözəlliyi ilə kişilərin ruhunu yerindən oynadan bu qadın Sparta hökmdarının arvadı idi. Lakin Troya şahzadəsi Paris onu qaçırmışdı. Ehtimallardan biri bu idi ki, Paris Helenin özünü deyil, onun ruhunu qaçırdıb. Borxesin  fikrincə, Helenin ruhunun qaçırdılması, yaxud axeylərin içində gizləndikləri nəhəng içi boş taxta at kimi elementlər əsas əhvalatı – şəhərin mühasirəyə alınmasını sehrlə yükləyir.

Yurda qayıdış əhvalatının öz kökündən ayrı düşən baş qəhrəmanı böyük macəralar yaşayır, geriyə, öz yurduna qayıtmaq üçün çoxlu əngəllərdən aşmalı, sınaqlardan keçməli olur. Borxes bu əhvalatın qəhrəmanına nümunə göstərmək üçün də Homerin yaradıcılığına, “Odisseya” eposuna üz tutur.

Odisseyin səyahəti də Troyadan başlayır. O, başının dəstəsi ilə adadan-adaya səyahət edir, onu öz vətəninə qaytaran yolda çoxlu sınaqlardan keçməli olur. Sınaqlardan biri də onun dəniz tanrısı Poseydonun qəzəbinə gəlməsidir. Odissey bu sınaqdan keçmək üçün dalğır canavarlarla vuruşur, o biri dünyaya gedib çıxır, hiyləgər qüvvələrin tilsimini sındırmalı olur. Ətrafındakı insanları itirən, gəmisindən uzaq düşən, təklənən Odisseyin öz yurdu İtaka adasına qayıtması ilə əhvalat sona çatmır. 10 il sürən macəralarla dolu səyahətdən sonra evinə qayıdan Odisseyi burada yeni sınaq gözləyir. Doğma yurdun kişiləri Odisseyin öldüyünə əmin idilər və arvdı Penelopanı almaq üçün  onun evinə basqın etmişdilər. Odissey sədaqətli arvadına göz dikənləri öldürür və uzun ayrılıqdan sonra həm öz yurduna, həm də xoşbəxtliyinə qovuşur.

Borxesin yurda qayıdış əhvalatına əsaslanan süjetlərə nümunə kimi göstərdiyi “şimal tanrıları” isə  Skandinviya mifologiyasının qəhrəmanlarıdır – onlar göylərdə yaşayan varlıqlardır.  

Axtarış süjetinin qəhrəmanları daimi axtarışdadırlar, kimi özünü axtarır, öz başlanğıcına çatmağa can atır, kimi də xəzinə, sərvət tapmağın həvəsindədir.

Bu süjetə aid nümunə də yunan  mifologiyasından gətirilib.

Yason öz qanuni taxt-tacına sahib olmaq üçün qızıl qoç dərisini axtarmağa məcbur olur. Bu axtarışın müsbət nəticə verəcəyi qeyri-mümkün görünsə də, Yason cadugər Medeyanın köməyi ilə öz axtardığını tapır.

Borxes bu süjet tipindən danışarkən Azərbaycan nağıllarında, eləcə də klassik ədəbiyyatımızda adı sıx çəkilən mifik Simurq quşu obrazına da istinad edir və diqqəti insanın özünə səyahətinə yönəldir. Simurqla bağlı süjetin mərkəzindəki başlıca fikir insanın özünü fiziki və mənəvi cəhətdən tanıması, içindəki Allahı kəşf etməsidir.

Qeyd edək ki, Şərq ədəbiyyatında da bu quş özünü axtarmağın rəmzi kimi mənalandırılır.

Axtarış əhavalatı üzərində qurulmuş süjetlər barədə danışan müəllif müqəddəs kasanı (qraal) da xatırladır. Xristianların İsa peyğəmbərlə əlaqələndirdikləri bu obraz ədəbiyyatda  əlçatmaz məqsədi ifadə edən bir metafora kimi qəbul olunub.

Tanrı səviyyəsinə yüksələn insanın özünü fəda etməsi əhvalatının mahiyyəti isə bundan ibarətdir ki, baş qəhrəman ümumi maraq naminə qurban getməyə  hazırdır. Bu hekayə, əslində, qəhrəmanın intiharından bəhs edir. Burada bədii əsərin baş qəhrəmanının ali məqsədə nail olmaq üçün özünü fəda etməsi, qurban verməsi nəzərdə tutulur.

Borxes “Dörd dövrə” essesində dördüncü dövrəyə aid bu nümunələri xatırladır:

•İsa Məsih müqəddəs kitabda – “İncil”də xalqının günahlarını yumaq üçün çarmıxa çəkilib.

•Yunan mifologiyasının qəhrəmanlarından olan Attis tanrılar anası Kibelanın həm oğlu, həm də sevgilisi idi. Ananın bu sevgisindən ağlını itirən Attis özünü axtalayıb, kişilikdən məhrum və sonda məhv edir.

•Skandinaviya mifologiyasının qəhrəmanı Odin "qadın" xasiyyətlərinə malik müharibə və poeziya tanrısıdır. Rəvayətə görə, o, hikmət qazanmaq üçün gözünü qurban verib, nizə ilə ağaca sancılmış vəziyyətdə qalıb.

Onu da deyək ki, 2016-cı ildə tədqiqatçılar süni intellektdən istifadə edərək maraqlı bir esperiment aparıblar. Qutenburq universal elektron kitabxanası layihəsi çərçivəsində 1737 bədii əsərdəki əhvalatlar təhlil olunub və bu nəticəyə gəlinib ki, həmin əsərlər altı təməl süjet xətti üzərində qurulub. 

Xorxe Borxesin “Dörd dövrə”si sizlərə növbəti günlərdə təqdim ediləcək.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(08.08.2025)

Nemət Tahir, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Qarabağ təmsilçisi

Növbəti maraqlı söhbətimizdə bu dəfə Hindistana güzar edəcəyik. Bu hadisə Hindistanın ingilislər tərəfindən işğal edildiyi illərdə baş verib. Həmin dövrlərdə ingilis zabitləri ölkədə "at oynadırdı". Onlara qarşı çıxmaq, söz qaytarmaq belə müdhiş cinayət sayılırdı.

Bu mühit zabitlərin əksəriyyətini azğınlaşdırmışdı. Amma ingilislərin özbaşınalığı ilə bağlı narazılıq getdikcə artırdı.

Belə bir dövrdə bir ingilis zabiti heç bir səbəb olmadan bir hindliyə sərt bir sillə vurmuşdu. Hindli kişi dərhal bir yumruqla zabiti yerə sərmişdi. Bu cavabı gözləməyən zabit həm qorxmuş, həm də çox əsəbləşmişdi.

Təkbaşına bir şey edə bilməyəcəyini bildiyindən kömək almaq üçün qərargaha getmişdi.

Necə ola bilərdi ki, adi bir hindli İngiltərə Krallığının zabitinə əl qaldırsın?! Zabit generalın yanına gedib hadisəni danışmış və ondan kömək üçün əsgər istəmişdi. General onu dinlədikdən sonra bir otağa aparmış və aralarında belə bir dialoq olmuşdu:

Bir seyfdən 50.000 rupi çıxarıb zabitə verən general:

— Bu pulu bu gün sənə sillə vuran hindliyə ver və ondan üzr istə!

Bunu eşidən zabit hiddətlənmişdi:

— Zavallı bir hindli Böyük Britaniya Krallığının zabitinə əl qaldıracaq və mən ondan üzr istəyəcəyəm?

General sərt şəkildə cavab vermişdi:

— Bu əmrdir! Sual vermədən yerinə yetirəcəksən!

Zabit çarəsiz şəkildə pulu götürmüş, hindli kişiyə verərək ondan üzr istəmişdi. Hindli kişi o dövrün pulları ilə demək olar ki, bir sərvət sayılan bu pula çox sevinmişdi. Bu pulla ev, maşın və s. almış, bir müddət sonra tanınmış tacirlərdən biri olmuşdu.

Sonrası daha da maraqlıdır. Ərz edim, qulaq asın.

Bu hadisənin üstündən aylar keçir. Bir gün general sillə yeyən zabiti yanına çağırır:

— Vaxtilə sənə sillə vuran hindlini xatırlayırsan?

Zabit:

— Onu unutmağım mümkün deyil, cənab.

General:

— İndi intiqam vaxtıdır. Get, çoxlu adamın içində onun üzünə sillə vur! Hər kəs görsün!

Zabit etiraz edir:

— O vaxt kimsəsiz idi, ona vurmağa icazə vermədiniz. İndi şəhərin tanınan adamlarından biridir. Ona vursam, ətrafındakılar mənə hücum edə bilər, cənab!

General özünə arxayın şəkildə deyir:

— Narahat olma! Dediyimi et! Get ona vur və qayıt!

İngilis zabit hindli kişinin mağazasına gedir. Orada onun işçiləri və çoxlu müştəri olur. Zabit heç nə demədən içəri daxil olur və ona elə bir sillə vurur ki, hindli kişi yerə yıxılır. Amma nə qarşılıq verir, nə də yerindən qalxır. Hətta zabitin üzünə baxmağa belə cürət etmir. Qarşılıq görməyən zabit təəccüblənir. İntiqam hissi ilə sevinərək generalın yanına qayıdır.

General:

— Səni həm sevincli, həm də heyrət içində görürəm.

Zabit:

— Bəli, cənab. O hindli, ilk dəfə kimsəsiz olanda ona vurduğumda susmadı, mənə yumruqla qarşılıq verdi. Amma bu gün mal-dövlət sahibi olduğu halda ona vurduğumda nə cavab verdi, nə də bir söz dedi.

General:

— Çünki ilk dəfə izzəti-nəfsi vardı. Onu özünün ən böyük sərvəti bilirdi və qorumaq üçün sənə qarşılıq verdi. Amma indi o, izzəti-nəfsini pula satıb. Çünki bilir ki, sənə cavab versə, maraqları təhlükəyə düşə bilər. Ona görə də özünü müdafiə etməyə belə cəsarət etmədi.

Gördüyünüz kimi izzəti-nəfsini satanlarda şərəf olmur və belələri heç vaxt xoşbəxt olmurlar.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(08.08.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə Biri ikisində layihəsində bu gün sizlərə Ədəbi tənqid mövzusunda Ülvi Babasoyun “Ədəbi tənqidin susmaq formaları” məqaləsi təqdim ediləcək.

TƏNQİD

Ülvi BABASOY

ƏDƏBİ TƏNQİDİN SUSMAQ FORMALARI

Bəzən sükut bəsit bir danışıq və ya dialoqdan çox şey ifadə edir. Özünü "dünyada" və Azərbaycanda "tanıtmağı" bacaran "sənət adamları"nın rədd etməkdən boyun əyməyə qədər bir çox məna ifadə edən "qarışıq" bir sükutu qanuniləşdirdiyini, təbii bir hala saldığını görmək qədər  normal  və real  heç nə yoxdur sanki.

          Və həmin sükut qanunlarının ağıldan, cəmiyyətdən, təbiətdən, eyni zamanda tarixdən, dilin inkarından eləcə də sıxışdırılmasından, uyğunluq və sənət növlərinin tədqiqatından, trans halı və başqa şiddətli duyğu və hisslərdən, bütövlükdən, sağlam düşüncədən, yaddaşın mifik qatda təkrarlanmasından və yaxında baş verə biləcək fəlakətin qəti bir şəkildə hiss edilməsi və normal bəşəri instinktlərin yadlaşmasına qədər uzanıb yol getdiyini görürəm. Ancaq gedib gələcəyə çatmır. Sual yaranır: hansı gələcəyə? Yüzlərlə və hətta saysız-hesabsız gələcək var. O gələcəklərin heç birində səs, yazı və küy belə eşidilməyəcək. Və yenə sükut. Təbii ki, ədəbi tənqid belə bir mühitdə ciddi dəyər ifadə etmir. Tənqid iki fərqli formatda susur. Əvvəla, sükut etirazdır, yazmaqdan və danışmaqdan daha münasib bir seçimdir. İkincisi, bayağı təbliğatla heç kimə və heç kəsə yol tapa bilməyən yaltaq ədəbi tənqidin acizliyidir.

           İhab Hassan "Orfeyin parçalanmağı: postmodern ədəbiyyata doğru" kitabında ədəbiyyatda baş verən dağılma və yenidən qurulma prosesini Orfeyin faciəvi hekayəsinə bənzədir. Orfeyin gənc kişilərə olan qayğı və rəğbəti maenadları qəzəbləndirir. Onlar Orfeyin başını kəsib ifa etdiyi aləti lira ilə birlikdə Herbus çayına atırlar. Ancaq Orfeyin kəsilmiş başı nəğmə oxumağa davam edir. Hassan 1914-cü ildən 1970-ci illərə qədər olan ədəbiyyatın səssizliyini ifadə edir. Başı kəsilmiş bir ozanın nəğmə oxumasındakı ironik səssizlik səs-küy qoparır. Telləri qopardılan liradan gələn musiqi səsləri rəmzi, simvolik ironiyadır. Modernist ədəbiyyatın radikal və konservativ meyarları ədəbiyyatın əsrlərdir yaşayan qaydalarını heçə saydı. Ədəbiyyatda bir sükut baş verdi. Başı qopardılmış Orfey kimi ədəbi düşüncə tarixi öz axarında davam etdi. Ancaq format dəyişikliyinə məruz qaldı. Modernizmdən əvvəl də dəyişilmə və yenilənmə prosesləri baş vermişdi. Amma və lakin bu qədər radikal və təməldən rekonstruksiyaya rast gəlinməmişdi. Modernizmdə seçicilik, elitarlıq o qədər radikal idi ki, estetika və sənət dəyərləri belə unudulurdu. Orfeyvari bir şikəstlik, yarımcanlıq yaranmışdı. Postmodern ədəbiyyatda mühafizəkar və total ədəbi-estetik görüşlər ironiya yolu ilə yumşaldılır və sıradan çıxarılırdı. Homogen, doqmatik dəyərlər çoxsəsli, hetrogen struktura çevrilirdi. Çağdaş Azərbaycan ədəbi tənqidində nə modernizmdəki seçicilik var, nə də ki postmodernizmdəki özünəironiya.

        Bəs niyə İhab Hassanın görüşlərini müasir ədəbi proses və tənqidin vəziyyəti üçün misal gətirirəm? Çünki Hassan hər hansı bir ideya, estetika və bədii mətndən heyranlıqla danışmır. Soyuq, analitik və bir o qədər təmkinli, dəqiq fikirlər irəli sürür. Hətta hər hansı yazıçının yersiz şişirdilməsinə, onun mühafizəkar baxışlarına tənqidin obyektiv pəncərəsindən baxır.

          Orfeyin parçalanması Dostoyevski, Tolstoy, Balzak, Hüqo və başqalarının möhtəşəm ədəbiyyatının ucuz, mexaniki, sənət əsəri kimi təqdim edilən sayıqlamalarla eyni səviyyədə tutulmasına təəssüf edir.

Müasir ədəbi proses də, tənqid də başı kəsilən Orfey kimidir. Ancaq arada böyük fərq var. Qışqırmaq, özünü zorla gözə soxmaq bəxtəvərliyindəki həyasızlıq susmaq təmkinindən yaranan inadkarlığı üstələyir. Bayağılaşdıqca bayağılaşır. Haqqında yazı yazdıran da və yaxud könül xoşluğu ilə yarınmaq istəyən də nəticədən asılı olmayaraq, bu prosesdən zövq alır. Nəhayətdə haqlı iradlar və tənqidlər yaranır. Susmaq çağdaş Azərbaycan tənqidinin ən uyğun seçimi kimi üzə çıxır. Azərbaycan ədəbi mətbuatında dəyərlər sistemi yerlə birdir. Eyni ədəbi orqanda ciddi bir şair haqqında yazı gedir. Onun yanında ortanın da qat-qat aşağısında olan bir “şair” haqqında təriflərin bozluğu adamın gözünü deşir az qala. “Ən ciddi təndiqçilər” həmin “şair” haqqında yazılarında elə misallar çəkirlər ki, bu da susmağın başqa bir formasını yaradır. Bu sükutda sənətə dair ən kiçik detal belə yoxdur. Öz susmaq haqqının qəbiristanlığına basdırılır ədəbi tənqid. Belə bayağı bir mühitdə ciddi və elitar bir tənqid də susur. Çünki ucsuz-bucaqsız zövqsüzlüyün içində itib-batır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(08.08.2025)

Elman Eldaroğlu, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bu dəfə sizə həm alim, həm şair və həm də publisist həyatını yaşadığı ömürdə birləşdirə bilən bir xanım haqqında söhbət açmaq istəyirəm. Amma, gəlin əvvəlcə onun keçdiyi ömür yoluna nəzər yetirək. O, 1963-cü il dekabr ayının 2-də Şəki rayonunun Vərəzət kəndində dünyaya gəlib. Orta təhsilini qonşu Baş Zəyzid kənd məktəbində başa vurduqdan sonra ailəlikcə Bakıya köçüblər. 1993-1995-ci illərdə Bakı Məktəbəqədər Pedaqoji Texnikumunda təhsil alıb. 1995-2002-ci illərdə isə indiki Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin filologiya fakültəsinin axşam şöbəsində əvvəlcə bakalavr pilləsi, sonra magistr pilləsi üzrə ali təhsilə yiyələnib. 1998-ci ildə "Maarifçi" qəzetində elm, təhsil, mədəniyyət şöbəsinin müdiri, iki ildən sonra isə qəzetin baş redaktoru vəzifəsində çalışıb. 2001-2014-ci illərdə öncə AMEA Əlyazmalar İnstitutunda, sonradan AMEA Folklor İnstitutunda elmi fəaliyyətlə məşğul olub. 2007-ci ildə namizədlik dissertasiyasını müdafiə edərək filologiya üzrə fəlsəfə doktoru alimlik dərəcəsinə yiyələnib...

Məncə, şairliyi barədə danışmamışdam qabaq, onun necə alim olduğu barədə elm adamlarının fikirlərinə yer versək daha yaxşı olar. Akademik Muxtar İmanov onu haqqında söyləyir: “Mən onu Folklor İnstitutunda çalışdığı illərdə daha yaxından tanımışam. Milli ruhlu ədəbiyyatşünas, şair və gözəl anadır. O, Folklor İnstitutunda yeni yaratdığımız Cənubi Azərbaycan folkloru şöbəsinin əməkdaşı kimi mühüm işlər görüb. Bu işlər sırasında Güney Azərbaycan folklorunun toplanıb tərtib edilməsini xüsusi qeyd etmək istəyirəm. Folklor İnstitutunda çap etdirdiyimiz 20-yə yaxın Güney Azərbaycan folklor toplularında onun da imzası var. Bütöv Azərbaycan birliyi onun ideallarından biridir. Bu ideal öz ifadəsini yalnız onun elmi fəaliyyətində yox, həm də publisistik fəaliyyətində və şeir yaradıcılığında da qabarıq şəkildə nəzərə çarpır...”

On il Folklor İnstitutu "Cənubi Azərbaycan Folkloru" şöbəsinin elmi əməkdaşı kimi fəaliyyət göstərib. Güney Azərbaycan folklor örnəklərinin toplanması, transliterasiyası, nəşri, tədqiqi və təbliği işində xüsusi fəallıq nümayiş etdirib. 2024-cü il noyabr ayının sonlarından etibarən AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu "Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı" şöbəsinin aparıcı elmi işçisidir...

O ki qaldı şairliyinə, özünün dediyi kimi: “Şairlik insanla bir gəlir dünyaya. Ona doğuluşundan bəxt, tale yoldaşı olur. İnsanı qanadlarına alıb uçuran ilham, təb elə şairliyin göstəricisidir. Şairlik iddiasında olmaq, “mən şair olmalıyam” deyib, buna can atmaq gülünc bir səfsəfədir. Şairlik peşə deyil ki, onu oxuyub əldə edəsən, yaxud səy göstərib nail olasan. Bu, bir Tanrı bəxşişidir, sənət şəklində təzahür edir - əlbəttə ki, sənətkarlığın dərəcəsindən asılı olaraq.”

Onun enerjisi həmişə yüksək səviyyədədir. Dostları onu sevir və onun ətrafında olmaq istəyirlər. O da onu sevən insanlara dəyər verir. Dostlarına qarşı çox fədakar davranış nümayiş etdirir. Ümumiyyətlə, o bacarıqlı və istedadlı bir təbiətə malikdir. Bu xüsusiyyəti sayəsində bir çox işlərdə uğur qazanır. Onun fəlsəfi məsələlərə xüsusi marağı var. Həyəcanlı və nikbin təbiətə malik olan bu xanım gənclik dövründən zəhmətkeşliyə alışıb...

Bədii yaradıcılığa erkən yaşlarından başlayan şair ilk şeirlərini 80-çi illərdən qəzet və jurnallarda çap etdirir. İlk şeiri 1988-ci ildə Məmməd İsmayılın rəhbərlik etdiyi "Gənclik" jurnalında işıq üzü görüb. "Ürəyimdən nələr keçir" adlı ilk şeirlər kitabı isə 1996-cı ildə geniş oxucu kütləsinə təqdim olunub. Ümumiyyətlə, o on beşdən yuxarı kitabın müəllifidir. Ölkəmizdə olduğu kimi şeirləri- Türkiyə, İran, Gürcüstan, Qırğızıstan, Almaniya, İsveç, Hollandiya, həmçinin Moskvada, Sankt-Peterburqda, Sevastopolda və digər şəhərlərin mətbu orqanlarında da çap edilib. Xalq artisti, xanəndə Könül Xasıyeva 2011-ci ildə onun şeirlərindən ibarət "Könüldən-könüllərə" adlı muğam diski buraxıb. Ümumiyyətlə, şeirlərinə xeyli sayda mahnı və marş yazılıb...

Deyir ki: - “Özümü nəğməkar şair hesab etmirəm. Buna baxmayaraq, bəstəkarlardan Rəhim Rəhimli və Hatəm Nəbioğlu şeirlərimə mahnı yazıblar. Həmin mahnıları sağlığında Rəhimin özü, Almaz Ələsgərova, Rəşad İlyasov, Ruhəngiz Allahverdiyeva, Şəmistan Əlizamanlı, İlhamə Qasımova və başqaları ifa ediblər. Müğənnilərdən Əflatun Qubadovun, Rəşid Hüseynlinin, Akif Rəhimzadənin, Amil Məmmədovun, Əli Şahbazovun, Ələddin Rəsulovun da həvəskar bəstəkar kimi yazdıqları mahnılar bu gün onların repertuarında yer tutur. Respublikanın xalq artisti, çox sevdiyim xanəndə Könül xanım Xasıyeva 2011-ci ildə şeirlərimdən ibarət muğam diski hazırlayaraq, muğamsevərlərə təqdim edib. Əlbəttə ki, şair öz şeirini mahnı şəklində dinləyəndə, tamamilə yeni çalarlar kəşf edir sanki. Musiqi şeirə qanad verib, onu səmaya uçurdur elə bil.

Eləcə də bəzi şeirlərimi saz havası üstündə aşıqlar da oxuyur...”

Ötən illər ərzində o, "Xəmsə", "Qafqaz" jurnallarının, "Ərən", "Planet-press", "Ana Vətən çağırır", "Milli Qəhrəmanlar" qəzetlərinin redaktoru olub. 2008-ci ildən "Elimiz.Günümüz" adlı elmi-ədəbi, mədəni-kütləvi publisistik qəzetin təsisçisi və baş redaktorudur. Gürcüstanda nəşr olunan "Meydan" dərgisinin Azərbaycan təmsilçisidir. Müxtəlif ölkələrdə Beynəlxalq elmi konfrans və simpoziumlarda, şeir yarışmalarında və poeziya festivallarında iştirak edib. Türkiyədə keçirilən şeir yarışmasının qalibi olaraq ödülə, AzərKİVİHİ-nin "Məhsəti Gəncəvi" mükafatına, müxtəlif fəxri fərmanlara layiq görülüb. Xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadə onun ədəbi yaradıcılığına yüksək qiymət verərək, "Ədəbiyyat qəzeti"nin 1998-ci il 20 mart tarixli sayında şeirləri barəsində "Alt qat" adlı yazı ilə çıxış edib və s..

Onun üçün mənəvi rahatlıq və sülh önəmli məsələdir. Hər kəs bu vəziyyətdə olmağı bacarmır, çünki həyatda problemlər çoxdur. Qəfil dəyişiklikləri və dramatik dönüşləri xoşlamır. İntuitiv olaraq gələcəyi hiss edə bilir, buna görə də çox vaxt risk etmir. Öz nöqteyi-nəzərlərini olduqca yumşaq şəkildə çatdıra və başqalarını buna inandıra bilir. Həmişə, hər yerdə nəzakətli olmağa çalışır və yüksək mədəniyyəti ilə könülləri fəth edir. Mənəvi məsələlərdə kobud insanlarla müəyyən məsafə saxlamağa çalışır. Onunla həmsöhbət olmaq həmişə xoşdur. Çünki ondan işıq və enerji günəş şəfəqləri kimi saçır. Səs-küylü mühitləri xoşlamır, belə yerlər onu olduqca narahat edir. O, dar dairədə ürək qızdırdığı adamlarla vaxt keçirməyə üstünlük verir. Daxilən zərif bir aristokratdır. Bir sözlə, o, əsl xanımdır...

...Bəli, haqqında sevə-sevə danışdığım Qiymət Məhərrəmli milli ruhlu ədəbiyyatşünas, şair və gözəl alimdir...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(08.08.2025)

Xalq yazıçısı, mərhum Elçinin “Mənim hekayə antalogiyam” adlı yazısı onun seçdiyi ən yaxşı Azərbaycan hekayələrindən bəhs edir. Bu yazı 1983-cü ildə qələmə alınıb. “Ədəbiyyat və incəsənət” həmin yazını təqdim edir.

Bu gün günorta Yazıçılar İttifaqında partiya iclası gedirdi və mən də - tamam başqa bir aləmdə idim. Fikrimdə hər yazıçıdan bir hekayə götürmək şərtilə “Azərbaycan hekayə antologiyası” tərtib edirdim:

Füzuli – “Şikayətnamə”

Mirzə Fətəli Axundov – “Aldanmış kəvakib”

Cəlil Məmmədquluzadə - “Poçt qutusu”

Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev – “Bomba”

Süleyman Sani Axundov – “Qaraca qız”

Abdulla Şaiq - “Məktub yetişmədi”

Süleyman Rəhimov – “Su ərizəsi”

Mehdi Hüseyn – “Rəqiblər”

İlyas Əfəndiyev – “Qırçı və qızıl gül”

İsa Hüseynov – “Plyajda” (“Bir az romantika”)

Salam Qədirzadə - “Xəzan yarpaqları”

Əkrəm Əylisli – “Ürək yaman şeydir”

Anar – “Keçən ilin son gecəsi”

Yusif Səmədoğlu – “Foto “Fantaziya”

Və nəhayət: Elçin – “Parisdə avtomobil qəzası”

Dünən gecə, (yəni avqustun 17-də - söhbət 1983-cü ildən gedir – red.) gözəl Şüvəlanda bu hekayənin nöqtəsini qoydum.

Əlbəttə, bu hekayələrdən biri nisbətən yüksək bədii səviyyədədir, o birisi nisbətən az, amma elə bilirəm ki, bunlar bir yerdə Azərbaycan hekayəsi barədə təsəvvür yaradır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(08.08.2025)

Cahangir Namazov,

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Özbəkistan təmsilçisi

Müsahibimiz  koreyalı tanınmış şair, ədəbiyyat tənqidçisi və jurnalist, çoxsaylı beynəlxalq ədəbiyyat mükafatlarının laureatı, Koreya Dünya Ədəbiyyatı Assosiasiyasının prezidenti və Koreya dili və ədəbiyyatı üzrə fəlsəfə doktoru (PhD) Siyoung Doungdur.

— Deyirlər ki, qadın şair cəmiyyət ilə təbiət arasında səssiz bir körpüdür. Sizcə, qadın qəlbi hansı bədii aləmlərin qapısını açır? Və poeziya qadın ruhunun sirlərini üzə çıxarmaqda hansı rolu oynayır?

— Dünya ədəbiyyatı tarixində qadın yazarlar uzun müddət kişilərə nisbətən aşağıdakı cəmiyyətdə qarşılaşdıqları mənfi stereotiplərlə mübarizə aparıblar. Bu stereotiplərin tədricən aradan qaldırılması XIX əsrdə Emilie Brontë, Şarlotta Brontë və Ceyn Ostin kimi böyük yazıçıların əsərləri sayəsində mümkün oldu. Postfeminizmin yaranmasından sonra qadın şair və yazarların sosial mövqeyi yaxşılaşmağa başladı. Lakin hələ də bir çox ölkələrdə qadınlara qarşı mənfi münasibət və qadınların sosial və ədəbi fəaliyyətlərinə məhdudiyyətlər qalmaqdadır.

Koreyada qadın şair və yazarların yaradıcılıq fəaliyyəti kişilərə nisbətən hələ də nisbətən məhdud şəraitdədir. Buna baxmayaraq, qadınların ədəbi fəaliyyətinin qadağan və məhdudlaşdırıldığı bu ölkədə Han Kang adlı qadının Nobel Ədəbiyyat Mükafatını qazandığını görmək çox önəmlidir.

Bu tarixi və sosial şərtlər nəzərə alınaraq qadın yazarlar sadəcə “səssiz körpü” rolunda qala bilməzlər. Onlar kişilərdən daha çox zəhmət sərf etməli, bütün bədənləri və qəlbləri ilə yazmalıdırlar. Hələ çox maneələr aradan qaldırılmalıdır və bu, qadınların öz ədəbi nailiyyətləri ilə mümkün olacaqdır.

— Siz yalnız şair deyilsiniz, həm də ədəbiyyat tənqidçisi və semiotika alimisiniz. Fəlsəfə və ədəbiyyat bir-birini necə tamamlayır, xüsusilə sizin poeziyanızda?

— Fəlsəfə həqiqəti məntiqi anlayışlarla axtarır, ədəbiyyat isə həqiqəti uydurma vasitəsilə üzə çıxarır. İnsanlıq tarixində fəlsəfə və ədəbiyyat çox vaxt bir-birinə qarışmış, ayrılmış, qarşılıqlı təsir göstərmişdir. Ədəbiyyat və fəlsəfə tarixində çoxlu sayda həm fəlsəfi dərinliyə malik ədəbi mətnlər, həm də ədəbi ifadə tərzinə malik fəlsəfi əsərlər mövcuddur. Poeziya ilə fəlsəfə arasındakı əlaqə də belədir.

Poeziya fəlsəfi dərinlik qazandıqda onun mənası zəngin və çoxsahəli olur. Lakin fəlsəfəyə çox söykənsə sərt ola bilər, tamamilə çatışmazsa səthi görünə bilər. Bu isə şairin seçiminə bağlıdır.

Fəlsəfə ilə ədəbiyyatın əlaqəsi haqqında çox vaxt ədəbiyyatın fəlsəfəyə bağlılığı vurğulanır. Ancaq ədəbiyyat öz fəlsəfi dünyasını da yaradır. Böyük ədəbi əsərlər və şeirlər öz daxilində yaranan unikal fəlsəfi fenomenləri meydana gətirir. Məncə, bu sahə daha dərindən araşdırılmağa layiqdir.

— Şeir yaradarkən, daha çox ağla, yoxsa qəlbə güvənirsiniz? Yoxsa bunlar sizin içərinizdə harmonik şəkildə birləşir?

— Ağılla hissin harmoniyasını yaratmaq şairin vəzifəsidir. Lakin hər şairin düşüncə və təcrübəsinə görə əsərləri bu iki mənbədən birinə daha çox meylli ola bilər. Hər iki halda belə şeirlər öz yaradıcı və bədii dəyərinə malikdir.

Sənət sonsuz yadlaşdırma (estranjirovka) prosesidir. Bu prosesdə şair — canlı varlıq və sənətkar — daim yeni aləmlər yaratmalı və mənalar meydana gətirməlidir. Bu, şairin əsl çağırışıdır.

— Duyğusal təcrübələriniz çox vaxt yalnız sözlərlə deyil, həm də musiqi və rənglərlə ifadə olunur. Sizə görə poeziya və musiqi, poeziya və rəsm necə bir-biri ilə bağlıdır?

— İlkin cəmiyyətlərin birləşmiş incəsənət formalarından bu günə qədər poeziya, musiqi və rəsm qarşılıqlı təsir və sintez yolu ilə inkişaf etmişdir. Opera kimi nümunələrdə poeziya, dram və musiqi birləşir; Şubertin “Lieder”i poeziya ilə musiqinin sintezidir; simfonik şeirlər isə musiqini ədəbiyyat və vizual sənətlə birləşdirir.

Delakrua kimi ədəbiyyata əsaslanan rəsmləri sevən rəssamlar, Bertranın poeziyası ilə ilhamlanaraq “Gaspard de la Nuit” əsərini bəstələyən Ravel kimi bəstəkarlar bu sintezin canlı nümunələridir. Debyussi və Ravel kimi impresionist bəstəkarlar rəsm rənglərini və hisslərini musiqiyə çevirmişlər. Mifologiya və əfsanələr də dramatik musiqiyə ilham qaynağı olmuşdur.

Poeziya, musiqi və rəsm arasındakı bu davamlı qarşılıqlı təsir kino, dizayn və digər sənət sahələrinə qədər genişlənir. Belə sintez sənət aləmini zənginləşdirir.

— Uzun illərdir yalnız Koreyada deyil, həm də Çin və Almaniyada ədəbi və akademik fəaliyyətlə məşğulsunuz. Bu müxtəlif mədəniyyətlər yaradıcılığınıza necə təsir göstərib?

— Təhsilim, xaricdə dərs deməyim, 50-dən çox ölkəyə səyahətlərim və böyük əsərlərin doğulduğu yerlərə ədəbi ziyarətlərim mənim multikultural zəngin həyat yaşamama səbəb oldu. Bu, müxtəlif mədəniyyətlərə olan marağımı artırdı, oxu dairəmi genişləndirdi və poeziya yaratmaqda güclü təsirə çevrildi.

Dünya ədəbiyyatında iz qoymuş yazıçı və şairlər çox vaxt səyahət edərək fərqli mədəniyyətləri öz əsərlərində əks etdirmişlər. Ədəbi sahədə olmasalar belə, səyahət insanı ədəbi varlığa çevirə bilər. İtaliya və Mərakeşdə addımlarını izlədiyim Marko Polo və İbn Battuta kimi şəxslər bunun gözəl nümunələridir. Səyahət özü böyük bir “kitab”dır.

— Ədəbiyyat çox vaxt əzab vasitəsilə yaranır. Sizə daha çox ilham verən nə olub — sevinc, ağrı yoxsa ümid?

— İlham təbii hadisələrdən, mövsüm dəyişikliklərindən, zaman və məkan vasitəsilə səyahət olan oxumaqdan, bilikdən, təcrübədən və digər sənət əsərlərindən qaynaqlanır. Bunlar arasında görmək xüsusilə önəmlidir. Bu məqamı yalnız Rainer Maria Rilke deyil, tarix boyu bir çox şair, yazıçı və ədəbiyyat nəzəriyyələri vurğulamışdır.

Geniş səyahət və oxumaq gördüklərimizi zənginləşdirir. Oxumaq bizə yalnız öz dövrümüzdə deyil, müxtəlif zamanlarda səyahət etməyə imkan verir. Bu yolla böyük sənətkarların parlaq mirasına çıxır və yenidən yarada bilirik.

Ədəbiyyatdan kənar sahələri də oxumaq çox vacibdir. Şair bilməli olmadığı heç nə yoxdur. Məsələn, aşpaz yeni və dadlı yeməklər yaratmaq üçün müxtəlif ərzaqlardan istifadə etdiyi kimi, şair də sonsuz yeni estetik aləmlər yaratmalıdır.

Bundan əlavə, ilham tez-tez şüursuzluqdan, həyat qüvvəsindən və şüurumuzun o üzərindəki kosmik enerji ilə əlaqədən gəlir.

— Şeirlərinizin adı olan “Üfüq heç vaxt islanmır” çox simvolikdir. Sizin üçün “üfüq” nə deməkdir?

— Bir mətn müəllifin əlindən çıxıb oxucuya çatdıqdan sonra artıq oxucunun mətnidir. Mənanın sonsuz yaradılması oxucuya aiddir.

Məntiq daxilində mənanın yaradılması sonsuz davam etməlidir. Bu, mətnin informativ dəyərini maksimuma çatdırır. Mətnin mənası heç vaxt tam və ya statik olmur — o həmişə yaranma prosesindədir.

Əgər müəllif bu prosesi məhdudlaşdırarsa və ya müdaxilə etsə, mənanın azalmasına səbəb olur. Üfüq, metafora kimi, toxunulmaz qalır — heç vaxt islanmır — çünki həmişə çatılmazdır, daim şərhə açıqdır.

— Uşaqlıq xatirələri, analıq və sevgi — bunlar şeirlərinizdə necə əks olunur? Yaddaş ilham mənbəyi kimi işinizdə hansı rolu oynayır?

— “Yaddaş” sözü yunan dilində təkcə xatırlamaq deyil, həm də ürəkdə dərin saxlamaq deməkdir.

Həyatda yaddaş toplanır və saxlanılır. Yazmaq bu toplanmada mənanı tapmaq və onu estetik quruluş və texnika vasitəsilə ifadə etməkdir. Buna görə son antologiyam “Yaddaşın Sifətləri” adlanır.

Sevgi həyatın mənbəyidir. Sevgisiz həyat yoxdur. Mənası zamanla dəyişsə də, sevgi insan mövcudluğunun ən əsas elementidir. Buna görə o, yalnız ədəbiyyatda deyil, bütün sənət növlərində mərkəzi mövzudur. Mənim poeziyamda da sevgiyə dair incə bir ruh var, baxmayaraq ki dolayı yolla.

— Yazıçı kimi baxışlarınız və arzularınız nədir? Sizcə, şeir nə zaman həqiqətən mükəmməl sayılır?

— İncəsənətdə mükəmməllik yoxdur. Bu şairləri yazmağa davam etməyə sövq edir. Yazmağa imkan verən ruh dərin — bilinməyən uçurumdan gəlir. Ağıl daima dəyişir və düşünür, bizim özümüzü dərk etməyimizi qarışdırır. Biz yazırıq, çünki kim olduğumuzu bilmirik. Yazmaq bir sual verməkdir.

Şüursuzluq şüurdan daha güclüdür. Poeziya ilhamı şüursuzluğun dərinliyindən axır və ən tam şeirlərimiz məhz o anlarda yaranır. Poeziya ruhun dərinliyindən gələn səssiz bir qışqırıqdır — ekstaza doğru hərəkət.

Özünü tanımayan yazan özü ilə qarşılaşdığımız an mükəmməl şeir dünyasına yaxınlaşırıq. Lakin bu anlar səhrada görünən xəyallar kimidir — görünür və yox olur.

Bu sonsuz təkrarlanma şeirin səyahəti və strukturudur. Roman Yakobsonun dediyi kimi, təkrar struktur yaradır. Təkrardan yaranan təsəvvür quruluşu yeni poeziya doğurur.

Yazının arxasındakı şüursuz güc canlı varlıqlarda olan kosmik enerji və mühitdən, təcrübədən, biliydən alınan elementlərdən ibarətdir. Vaxtla toplanan saysız-hesabsız xarici təsirlər sonsuz daxili dünya yaradır. Daxil və xaric sərbəst mübadilə edir; sərhədlər yox olur.

Ümumi inanclara zidd olaraq, bilik yazmağa mane deyil. Şair bilməli olmadığı heç nə yoxdur.

Şairin baxışı xarici deyil — o, zehnin əzələlərini məşq etmək kimidir, bədəni hazırlamaq kimi. Dərin dalğalanmada zehnin gücü və ruhun mürəkkəb qüvvəsi ilə yazmaq lazımdır.

Bu yazı təkrarları ilə şairin baxışı ortaya çıxır. Bu deduktiv deyil, induktivdir. Yazmağa davam etmək — budur baxış.

— Akademik işləriniz — xüsusilə “Müasir Poeziyanın Semiotikası” — poeziya mətnlərinin təfsirində yeni ölçülər açır. Bugünkü qlobal mədəniyyətdə poeziyanın semiotik gücünün əhəmiyyəti nədir?

— Poeziya yaradıcılığı mövzunun mənasını və duyğusunu çatdıran yeni estetik quruluş axtarır. Semiotika da mətnlə ünsiyyət vasitəsilə yeni şəbəkələr, sistemlər və mənalar açır.

Poeziya yazmaq və semiotik araşdırma aparmaq hər ikisi sonsuz yeni ox istiqamətinə — sonsuz sürüşmə istiqamətinə doğru cəhdlərdir.

Beləliklə, semiotik dünya görüşünə malik şair müasir dövrdə tez-tez müzakirə olunan yadlaşdırma (estranjirovka) prinsipinə yaxın durur. Hər ikisi sabit cavablar, həqiqətlər və estetik məna olmayan dünyalarda fəaliyyət göstərir.

Semotik yanaşmadan ədəbi mətnlərin oxunması sadəcə səthi oxumaq deyil. Bu, mətnin struktur, üslub xüsusiyyətləri, güclü və zəif tərəflərini təhlil etməyi nəzərdə tutur. Bu, şairə daha konkret və sistemli yaradıcı enerji qazandırır.

— Almaniyada keçirdiyiniz illər yaradıcılıq baxışınızı necə dəyişdi? Qərb fəlsəfəsi ilə Şərq ənənələri daxili dünyanızda necə harmoniyaya gəldi?

— Mən Şərqliyəm, lakin Qərb fəlsəfəsi və ədəbiyyat nəzəriyyəsi üzərində kifayət qədər vaxt sərf etmişəm. Oxumağım əsasən Qərb mətnlərinə yönəlib.

Lakin Çin fəlsəfəsi, poeziyası, poetik texnikaları və ritorik üsullarını da araşdırmaqdan çəkinməmişəm.

Nietşenin əbədi təkrarlanma anlayışını Buddizmin reinkarnasiya ideyası ilə müqayisə etmək, Nietşenin Übermensch anlayışını Taoizmin ilahi insan (神人) və ən yüksək insan (至人) anlayışları ilə yan-yana qoymaq məni maraqlandırır.

Buddizmin həyat və ölüm arasındakı sərhədi belə dağıdan dünya görüşünü Derridanın dekonstruksiya nəzəriyyəsi ilə yanaşı qoymaqdan həzz alıram. Buddizmin müvəqqətilik (mujō) və azadlıq (nirvāṇa) anlayışlarını Lakanın istək və yadlaşma nəzəriyyələri ilə birlikdə düşünmək mənə zənginlik verir.

Poeziya nəzəriyyəsi baxımından Şimal Song sülaləsindən Huang Tingjian-in təklif etdiyi Hwan-gol-beop (骨法换), yəni “sümük dəyişdirmə metodu”nu Bakhtinin dialoqçuluğu və Kristevanın intertekstuallıq anlayışı ilə əlaqələndirməyi sevirəm. Bu çərçivədə kitsch və pastiş kimi anlayışları da nəzərdən keçirirəm.

Bundan əlavə, Konfutsiinin poeziya prinsipləri — pyeongmun musa (平门无邪, “şərsiz sadə yazı”) və yumi (遗味, “uzunmüddətli ləzzət”) — və Çin klassik ədəbiyyat nəzəriyyələrini, o cümlədən Qərb Jin sülaləsinin Lu Ji-nin Wen Fu (文赋), Liu Xie-nin Wenxin Diaolong (文心雕龙), Şərqi Han sülaləsinin son dövrü yazarı Cao Pi və Ming sülaləsindən Wu Ne əsərlərini öyrənməyin vacib olduğunu düşünürəm.

Ezra Pound-un Cantos əsərində çoxsaylı Çin referanslarının, həmçinin alman ekspressionist dramaturqu və şairi Bertolt Brextin əsərlərində ənənəvi Çin teatrının təsirini araşdırmaq da önəmlidir.

Üstəlik, mən hesab edirəm ki, mədəniyyətin qərb-mərkəzli perspektivindən çıxıb Şərq düşüncəsi və mədəniyyətinə — xüsusən Çin fəlsəfəsi və estetikalarının Şərq mədəniyyətinin formalaşmasındakı böyük töhfələrinə — balanslı və obyektiv yanaşma vacibdir. Bu baxış yalnız Çinlə məhdudlaşmamalı, Asiya mədəni dairəsinə və digər mədəni sahələrə də şamil olunmalıdır.

Nəticədə, mən inanıram ki, bəşəriyyətin paylaşdığı bu zəngin fəlsəfi və mədəni torpağı becərməklə, dünya insanları yeni və bolluca bədii yaradıcılıqla məşğul ola biləcəklər.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(08.08.2025)

Rəqsanə Babayeva,

rejissor, mədəniyyət yazarı, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Bir zamanlar sənət, ruhun pıçıltısıydı. İnsan öz içində sükutla danışardı və bu sükutun dili bəzən musiqi, bəzən şeir, bəzən bir rəsm tablosu olurdu. Sənət – zəmanədən böyük, bazardan uzaq, alqışdan asılı olmayan bir mövcudluq idi. İndi isə çox vaxt “bəyənildi”, “satıldı”, “trend oldu”, “səhnə aldı” deyə ölçülür.

Bəs bu dəyişən tələblər sənəti öldürür, yoxsa başqa cür yaşamağa məcbur edir?

Zəmanə ruhu nədir və sənətə necə sirayət edir?

Hər dövrün öz dili, ritmi və ehtiyacı var. Sənət də bu ehtiyacların içindən doğulmağa meyllidir. 20-ci əsrdə müharibələrin, inqilabların, yoxsulluğun təsiri ilə sənətdə protest, ekzistensializm, simvolizm kimi cərəyanlar yarandı. Bəs bu gün?

Bugünkü zəmanə:

Sürətə dəyər verir, dərinliyə deyil

Vizuala vurğulanır, mahiyyəti ötür

Populyarlığı önə çəkir, orijinallığı geri itələyir

Sənət də bu çağırışa cavab verir: qısa, səsli, sadə, satıla bilən, parlaq.

Bu, bir tərəfdən zamanın ruhuna uyğunlaşmadır. Digər tərəfdən isə dəyərlərin “ticarət obyekti”nə çevrilməsi riskidir.

Sənət əsəri, yoxsa məhsul?

Sənət əsəri yaratmaq – çox zaman risk tələb edir. Satılmaya bilər, bəyənilməyə bilər, başa düşülməyə bilər. Amma bu gün bir çox yaradıcı “nə satılar?”, “nə trend olar?” sualına cavab verməyə çalışır.

Teatr – bilet satılacaq tamaşalar üzərində düşünür

Kino – kommersiya planı olmayan ssenariləri rədd edir

Musiqi – bazara düşməyən janrları istehsaldan çıxarır

Rəssamlıq – sərgidən çox, “instagram-layihə”lər üçün tablolar yaradır.

Sənət əsəri getdikcə məhsula çevrilir. Bu bazarla bilincli şəkildə əməkdaşlıq edən sənətçi isə, bir növ, istehsalçıdır. Amma burada sual yaranır: sənətçi “istehsalçı” olmaq istəyirmi?

Zövqlər formalaşır, yoxsa formalaşdırılır?

Çox vaxt deyilir: “İnsanlar bunu istəyir.” Lakin unudulur ki, insanların nə istədiyi – onlara nə təklif olunduğundan asılıdır. Televiziya, sosial media, reklam, platformalar – bir zövq standartı təqdim edir və sənət də bu standarta uyğunlaşmağa məcbur olur.

Əgər tamaşaçı səthi, gülməli, səsli vizual axtarırsa, sənət də bu tələbatı ödəməyə başlayır. Amma sənətin missiyası yalnız tələbə cavab vermək yox, həm də zövqü formalaşdırmaqdır.

Əgər sənət bazarın diktəsi ilə hərəkət edirsə, təbliğat vasitəsinə çevrilir. Əgər sənət vicdanın, düşüncənin, estetik tərbiyənin səsinə qulaq verirsə – onda mədəniyyətin sütununa çevrilir.

Bazarla əməkdaşlıq mümkündürmü?

Sənəti bazardan tamamilə təcrid etmək də mümkün deyil. Əsər yayımlanmalıdır, göstərilməlidir, təbliğ olunmalıdır. Yəni maddi müstəvi qaçılmazdır. Məsələ onun hansı pillədə dayanmasındadır.

Əgər bazar sənətə xidmət edirsə – bu sağlam münasibətdir.

Əgər sənət bazara tabe olursa – bu kültürün aşınmasıdır.

Sənətçinin borcu həm zamanın ritmini anlamaq, həm də onu təhlil edib alternativ yaratmaqdır. Təkcə üzən axın deyil, bəzən suyu tərsinə buran bir gücdür sənət.

Əsil sənət hara çəkilir?

Əsil sənətçi – bu çağda bəlkə də kütlədən bir addım geridə gedir. Qışqırmır, bəzəmir, satmır. O səssizliyi seçir. Yavaş-yavaş, amma dərindən yazır, çəkir, bəstələyir. Bəlkə az görünür, amma görünəndən çox deyir.

Çünki bilir: sənət – bir gün yox, bir əsr yaşamaq üçün yaradılır.

Ticarətlə ruhun sərhədində dayanan sənət

Bu gün sənət bazarla üz-üzədir. Bəzən onunla əməkdaşlıq edir, bəzən mübarizə aparır. Amma əsas sual budur:

Sənət hara gedir? Bazarın yanına, yoxsa zamanın içinə?

Bu suala hər sənətçi öz yaradıcılığı ilə cavab verir. Və bu cavab – mədəniyyətin sabahını müəyyən edir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(08.08.2025)