Murad Vəlixanov, "Ədəbiyyat və İncəsənət"

Bu gün oxucularımıza rejissor Rasim Ocaqovun 1984-cü ildə ekranlaşdırdığı “Park” filmi haqqında danışacağam.

Süjet: Marat (Fəxrdəddin Manafov) Neft daşlarında briqadir işləyir. Günlərin birində uşaqlıq dostu Rüfət (Mikayıl Kərimov) onun işlədiyi sahəyə gəlir və Maratdan xahiş edir ki, ona təcrübə keçirməkdə yardımçı olsun...

Elmi işinin müdafiəsi üçün mədəndə təcrübənin keçirilməsi Rüfətin karyerasında vacibdir. O, təklif elədiyi üsulla daha çox neft hasil olunacağına əmindir. Marat isə onun təklifi ilə razılaşmır. Çünki təcrübə keçirilən müddətdə briqadanın verəcəyi plan təhlükə altında qala bilər. Rüfətin gəlişindən sonra o, keçmişini xatırlamağa başlayır.

Amma keçmişində yaxşı, işıqlı xatirələr azdır. Onun xatirələrindən aydınlaşır ki, Rüfət onun hər şeyini əlindən alıb: evini, arzularını və sevdiyi qadını.

Marat çox gənc ikən Leninqradda uşaq evində böyümüş Vika (Qalina Belyayeva) ilə tanış olur. Maratın anasının qohumu (Aleksandr Kalyagin) kobud, meşşan Gena Vikadan istifadə edir, onunla qul kimi davranır, öz iradəsinə tabe elətdirməyə çalışır. Marat Vikaya acıyır və ona boyun əyməməyi məsləhət görür. Vika Marata sevdiyini desə də o, qızın hisslərinə ciddi yanaşmır.

Bir müddət sonra Vika Bakıya onun yanına gəlir. Marat qızın qəfil gəlişinə qeyzlənsə də, yavaş - yavaş ona alışır. Vika onunla ailə qurmaq və yeni həyata başlamaq istəyir. Amma Marat keçmişini bildiyindən onu qəbul eləməkdə psixoloji çətinliklə üz-üzə qalır. Üstəlik, qonşular, dostlar da hardansa peyda olmuş qıza, onunla nikah kəsməmiş yad kişi ilə bir evdə qalmasna pis baxır.

Günlərin birində Vika Maratdan xəbərsiz evdən gedir. Çünki Rüfət onunla evlənəcəyinə, onu xoşbəxt edəcəyinə söz verir. Vikanın xəyanəti, gözlənilməz davranışı, ondan qaçması Marat üçün zərbə olur... Uzun illər onu unuda bilmir.

Son epizodlardan birində Vika Maratın yanına gəlir və ərinə yardımçı olmasını xahiş edir.

Atası həmişə rəhbər vəzifələrdə işləyən Rüfətin bacarığı olmasa da, onun hesabına ali məktəbi bitirir, karyera qurur. O, xudbin, öz mənfəətini güdən, amma eyni zamanda zəif adamdır. Vika onunla xoşbəxt olmadığını, onunla münasibətdən ikrah edərək yaşadığını, uğursuz adam olduğunu deyir. O, Rüfətin evlənmək təklifini həyatını dəyişə biləcək son fürsət kimi qəbul edib və buna görə də ərə gedib. Amma nikah ona xoşbəxtlik gətirməyib. O, ərinə acıyır və Maratdan təcrübəyə icazə verməsini istəyir. Təsirlənən Marat qəzəbini, kinini ataraq təcrübəni keçirməyə icazə verir...

“Park” filmi cəmiyyətimiz üçün hələ də problem kimi qalan bir çox məsələlərə toxunur: istedadsız adamların imkanlarına uyğun olmayan mövqelərdə çalışması, hansısa uzaq gələcəkdə yaxşı yaşamağa ümidini itirməyən fərd, doğmalar arasında yadlşama...

Təbii ki, müəlliflər həmişəki kimi ciddi mənəvi problemlərə - fərdlərin ədalətə, həqiqətə, vicdana münasibət məsələsinə də toxunur.

Əhvalatda xüsusən bir nüans diqqətimi çəkdi. Marat köhnə məhəllələrdən birində yaşayır. Məhəllənin yanında uzun illərdir ki, daş karxanası fəaliyyət göstərir. Və uzun illərdir, rəhbər orqanlar daş karxananın söküləcəyini, yerində park salınacağını deyirlər. Maratın parkı görmək, yaxşı yaşamaq ümidi filmin əvvəlində də, finalında da səslənir. Sanki park bir obraz olaraq Maratın yaxşı gələcəyinin təminatçısıdır. Amma Maratın “əla yaşayacağıq” ifadəsi tərəddüdlü, ümidsiz səslənir.

Məlum olur ki, rəhbərliyin park salmaq niyyəti yoxdur. Günümüzdə isə əksinədir, yaşayış binalarını da söküb park salırlar. Və bu gün üçün park motivi bir növ acı kinayə kimi səslənir.

Hər halda demək olmaz ki, “Park” Rasim Ocaqovun uğurlu filmlərindən biridir.

Fleşbek vasitəsilə Marata travma yaşadan hadisələr təsvir edilir, tamaşaçı onun bioqrafiyası ilə tanış olur.

Amma Maratın Rüfətdən incikliyinə səbəb verən hadisələrdə bu inciklik yetərincə əsaslandırılmır, situasiyalardakı dramatizm saxta təsir bağışlayır.

Leninqradda tələbə yataqxanasında təşkil olunan ziyafəti Rüfət pozur, onlar komendant tərəfindən qovulur, nəticədə Marat gecənin bir aləmi şəhərin küçələrində qalır. Həmin gün Marat dramatik vəziyyət yaşamır, qohumunun evini taparaq gecələyir. Amma qəhrəmanın kadrarxası nəqlində Rüfətin hərəkəti, gecə qohumun axtarması faciə kimi təqdim olunur. Adamın ağlından keçir ki, ”nə böyük iş olub, kişinin başına iş gələr”.

Yaxud Vikanın Rüfətlə ailə qurmasında Maratın qətiyyətsizliyi rol oynayır. Üstəlik, onunla Marat arasında dərin bağlılıq, sevgi təsvir olunmur. Əksinə, Marat ondan canını qurtarmaq istəyir, soyuqdur və qızdan xoşu gəldiyi də açıq göstərilmir. Yəni bu mənada Vikanın Rüfətin evlənmə təklifinə razılaşması qəhrəmanın travması üçün əsas yaratmır. Hər halda uzun müddətli əsas vermir. Bu da onunla bağlıdır ki, rejissor tamaşaçını Maratın sevgisinə inandırmaq üçün effektli ifadə vasitələri, vəziyyətlər tapa bilməyib.

Həyatın dibini görmüş Vika seçim eləyir: ona şübhə ilə yanaşan, soyuq davranan, ondan utanan, qətiyyətsiz kişini yox, onun həyatını paylaşmaqda tərəddüd eləməyən kişini seçir. Özünün dediyi kimi normal həyat qurmaq fürsətini qaçırmaq istəmir...

Filmin operatorları Rafiq Qənbərov, Yuri Vorontsov, bəstəkarı Emin Sabitoğludur. “Park” 1984-cü ildə Kiyevdə XVII Ümumittifaq kinofestivalında mükafata layiq görülüb.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(11.08.2025)

Nemət Tahir, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Qarabağ təmsilçisi

Yaşlı nəslin nümayəndələri keçmiş SSRİ-nin Xalq Müdafiə Komissarı və Sovet İttifaqının Birinci Marşalı Kliment Yefremoviç Voroşilovu yaxşı xatırlayırlar. Vətəndaş müharibəsinin qəhrəmanı olan Voroşilov sonralar filmlərin və tamaşaların qəhrəmanına çevrilib. Onun haqqında mahnılar bəstələnib.  Çoxlu küçələr və şəhərlər onun şərəfinə adlandırılıb.

Vaxtilə Ukraynanın Luqansk vilayəti  onun şərəfinə Voroşilovqrad  adlandırılırdı. Çox az adam bilir ki, İkinci Dünya müharibəsində sovet ağır tankları KV adlanırdı - yəni Kliment Voroşilov. Bunlar çox yaxşı tanklar idi və müharibənin ortalarına qədər, alman “Pələnglər”i  peyda olana qədər KV-nin rəqibləri yox idi...

Voroşilov həm də Sov.İKP MK Siyasi Bürosunun üzvlüyünə görə siyasi rekordçu idi - 34 il yarıma qədər! Az adam xatırlayır ki, Stalinin ölümündən sonra o, 7 il SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinin sədri olub.  Dövlət strukturu baxımından onun tutduğu SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinin sədri vəzifəsi əslində birinci post sayılıb. Bu vəzifənin müasir və xarici ekvivalenti Prezident adlanır. Beləliklə, Klim Voroşilov 7 il Sovet İttifaqının prezidenti olub. Aydındır ki, o vaxt bu, sırf dekorativ post idi, amma yenə də... (Xarici mətbuat onu mister Prezident adlandırırdı).

1960-cı ildə Voroşilov Hindistana işgüzar səfərə gedir. Lakin orada olduqca qeyri-adi və çılğın hərəkətləri ilə ətrafdakıların təəccübünə səbəb olur. O, gah xüsusi kastadan olan dəhşətli dərəcədə çirkli, saçları sıx qarışmış və cod tüklü hindlinin saçlarını daramağa çalışır, gah da məbədin içinə  girməyə cəhd edir. Onu məbədin içərisinə buraxmayanda isə çox qəzəblənir və bütün sultanları, çarları və kralları söyməyə  başlayır və  qışqıraraq deyir: "Biz onların hamısını  qovduq, siz də də onları cəhənnəm eləyib getsin!". Bütün sovet nümayəndə heyəti yaşlı liderlə çətin anlar yaşayır. Xüsusilə, tərcüməçi Viktor Suxodrevə çox çətin idi. O, sovet  rəhbərinin bütün işlərini və axmaqlıqlarını bacardığı qədər ört-basdır edirdi.

Bir gün hörmətli qonağı məşhur “Tac – Mahal”a aparırlar.  Voroşilov bir müddət sükutla əzəmətli məqbərəyə baxır, sonra ucadan tüpürərək  deyir: "Tfu! Burada şalvarsız gəzirlər və amma belə bir şeylər tikirlər!". İddialara görə, o, hətta söyüş də söyür. Hindlilər marşalın emosional tonda tüpürdüyünü görürlər, lakin Voroşilovun nə dediyini dəqiq başa düşməyirlər. Ona görə də sual dolu baxışlarla  tərcüməçiyə  baxmağa başladılar. Tərcüməçinin qarşısında isə çox çətin bir problem yaranır – onun dediyini necə tərcümə etmək olar? Əgər olduğu kimi tərcümə olunarsa, böyük bir biabırçılıq olacaqdı. Nəticədə diplomatik və siyasi qalmaqal yaranacaqdı. Hər şey bir yana, bəs bu tüpürcəyi hindilərə necə izah etmək olar?

Tərcüməçi Viktor Suxodrev vəziyyətdən çox bacarıqlı bir şəkildə çıxır. O, bunu belə tərcümə edir: “Cənab Sovet İttifaqının Prezidenti dedi: “Mən çoxlu memarlıq şedevrləri görmüşəm, lakin “Tac Mahal”ı görəndən sonra bütün dünya memarlığına tüpürürəm”. Bunu eşidən hindlilər sevicdən qışqırırlar...

Bacarıqlılığına görə Suxodrev Moskvaya qayıtdıqdan sonra dərhal Xruşşovun şəxsi tərcüməçisi vəzifəsinə təyin edilir.  Voroşilov isə "prezident" vəzifəsindən uzaqlaşdırılır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(11.08.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Hazırda bir çox tədbirləri, korporativ gecələri aparmağı məhz ona həvalə edirlər. O məşhurdur, səhnə yaraşığı var, səs tembri gözəl, diksiyası fərqlidir. Bir sözlə, tələb olunan aktrisadır. Söhbət aktrisa Kamilə Babayevadan gedir.

Ona əsl çəşhurluq isə “Zəif bənd” televiziya proqramının aparıçılığından sonra gəlib. O, bu beynəlxalq yarışma layihəsində hər dəfəsində zəif bəndin müəyyənləşməsində rol oynayırdı, amma özü heç vaxt həyatda və sənətdə zəif bənd olmadı…

Kamilə Babayeva 11 avqust 1974-cü ildə Bakıda anadan olub. Bu gün 51 yaşını qeyd edən aktrisa Bakı şəhər 7 saylı Məmməd Rahim adına orta məktəbdə, 2 saylı musiqi məktəbində, BDU-nun nəzdində qızlar kollecində, M.F.Axundov adına Azərbaycan Pedaqoji Rus dili və Ədəbiyyat İnstitutunda (indiki Bakı Slavyan Universiteti) təhsil alıb.

1993-cü ildə ANS TV-də xəbər aparıcısı,1994-cü ildə BMT TV-də diktor kimi fəaliyyət göstərib. 1995-ci ildə Vahid TV-də veriliş aparıcısı olub.

Filmoqrafiya

- Bağ mövsümü

- Acılar bitməz

- Vəkil hanı?

- Kralların Savaşı

- Evləri göydələn yar

- Hozu Cangüdən

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(11.08.2025)

Elman Eldaroğlu, “Ədəbiyyat və incəsənət”

O, 1966-cı ilin avqust ayının 11-də Ucar rayonunda dünyaya gəlib. 1985-ci ildə Bakı Rabitə Elektrotexnikumunun "Televiziya və Radio texnikası" fakültəsini bitirib. 1987-ci ildə Sovet ordusunda xidmətini başa vuraraq AzTv-də texnik kimi əmək fəaliyyətinə başlayıb. Sonradan videooperator, montajçı işləyib. 1997-ci ildə Baki Dövlət Universitetinin Jurnalistika fakültəsində ali təhsilə yiyələnib. 1990-cı ildən bu günə qədər diktor kimi fəaliyyət göstərir. Xidmətlərinə görə “Azərbaycan Respublikasının əməkdar artisti” fəxri adına və 3-cü dərəcəli “Əmək” ordeninə layiq görülüb...

Müsahibələrindən birində deyir ki:- “İbtidai sinifdə oxuyanda hiss edirdim ki, direktor sinif otağına daxil olanda müəllimim ondan çəkinir. Ayağa durmağından, narahatlığından bunu görürdüm. Təbii ki, hörmət olmalıdır, amma mən hörmətdən başqa çəkingənliyi də hiss edirdim. Uşaq vaxtından düşünürdüm elə peşə seçim ki, müdirim, rəisim olmasın və ondan qorxmayım. Məndə elə təəssürat yaranmışdı ki, müdirdən qorxmaq lazımdı. Sonra musiqi ilə məşğul oldum, onu da deyim ki, pis musiqiçi olmamışam. Musiqi ilə məşğul olanda düşünürdüm ki, qarmonu bir küncdə sakitcə ifa edəcəyəm, kimsədən sifariş qəbul etməyəcəyəm. Amma sonra böyüdüm və başa düşdüm ki, musiqini bəzən sifariş də edirlər və s.. Daha sonra diktorluq, jurnalistika və bir müddətdən sonra başa düşdüm ki, azad olan yalnız ağ kağızdır. Yazılan kimi o da azadlığını itirir. Məşhur öncəgörən Vanqa deyirdi ki, bizlərdən heç kim azad deyil, sadəcə, siz bunu bilmirsiniz. Başqa bir söz də var. Söhbət fərdin azadlığından gedirsə, mənim azadlığım bilirsiz hara qədərdir? Sizin azadlığınızın başlandığı yerə qədər. Mən bu məsələyə belə yanaşıram. Ən çox sevdiyim məfhumlardan biri azadlıqdır. Belə bir fikir var: “Yalnız ölülər və dəlilər tam azaddırlar.””

Ötən illər ərzində "Xəbərlər"in, müxtəlif dövlət tədbirlərinin, "XX əsr" müəllif proqramının, "Səhər" proqramının aparıcısı olub. “Space”, “Lider” və “Xəzər” telekanallarında aparıcıların və müxbirlərə nitq mədəniyyətindən təlimlər keçib. Xəzər Universitetində dörd il nitq mədəniyyəti üzrə pedaqoji fəaliyyət göstərib. Hekayələri və esseləri, eləcə də dünya ədəbiyyatı klassiklərindən, o cümlədən Nobel mükafatı laureatları Herman Hesse, Çeslav Miloş, Xorxe Luis Borxesdən Azərbaycan dilinə etdiyi tərcümələr ölkənin jurnal və qəzetlərində, ocümlədən xaricdə çap olunub. Ssenariləri əsasında bir çox bədii-sənədli filmlər çəkilib. Silsilə olaraq "XX əsr" adlı kulturoloji müəllif proqramının müəllifi və aparıcısı kimi Azərbaycanın görkəmli elm, mədəniyyət, incəsənət xadimlərinə həsr olunmuş filmlər və verilişlər hazırlayıb...

“İlk növbədə Allaha, valideyinlərimə borcluyam. Mən bu gün də Allahın və valideynlərimin sevgisi ilə nəfəs alıram. Eləcə də dostlarıma da borcluyam, sağ olsunlar ki, onlar var. Daha sonra mənə uşaqlıqdan dərs deyən bütün müəllimlərimə borcluyam. Tamaşaçılara borcluyam. Məndən əvvəl diktor işləyən bütün adamlara, başda Rafiq Hüseynova borcluyam. Dostoyevskinin belə bir sözü var: “Hər kəs hamının qarşısında hər şeyə görə günahkardır”. Adamlar bunu anlamırlar. Anlasaydılar, dünya cənnət olardı.”- söyləyir.

Təzyiqə və şiddətə nifrət edir. Bəlkə də azadlığı onun qədər sevən ikinci bir adam yoxdur. Ömrünün sonuna qədər azad yaşamaq üçün əlindən gələni edir. Başqasının həyatına qarışmadığı kimi, öz həyatına da kiminsə qarışmağını sevmir. Amma emosional tərəfi də güclüdür. Buna baxmayaraq, heç vaxt öz üzərində nəzarəti itirmir. Maraqlı və məzmunlu insandır. Keyfiyyətli geyimləri xoşlayır. Təvazökardır, çox çalışqandır və adətən pul qazanmağı bacarır. Onda rəqabət ruhu çox inkişaf edib. İnsanlarla yarışmağı xoşlayır, amma kin saxlamır və nəyə görəsə intiqam almır. Yalanı sevmir, kifayət qədər dürüstdür. Onun üçün cəmiyyət önəmli məsələdir, ictimai həyata böyük əhəmiyyət verir. Əylənmək və bayağılıq onun işi deyil. Şərəf və ləyaqətinə böyük diqqət yetirir...

Deyir ki:- “Uzun müddət nitq mədəniyyətindən dərs demişəm. Universitetlərdə, radiolarda, televiziyalarda treninqlər keçmişəm. Şükür ki, müstəqilliyimizi əldə edəndən sonra evdə dil açan uşaq artıq “ata”, “ana” deyir, “mama”, “papa” deyənlər azalıb. Yəni nitqin formalaşmasında cəmiyyətin, ətrafın da böyük rolu var. Ondan sonra, davamlı kitab oxumaq, mütaliə etmək nitqi formalşdırır. Mən kitabları bilirsiz nəyə bənzədirəm? Biz dərmanı içirik, amma damarımızda molekullar, atomlar necə hərəkət edir, onu görmürük, nəticədə sağalırıq. Kitab da elədir. Biz onu oxuyuruq. Amma özümüzün də xəbərimiz olmur ki, nə baş verir. Bizim ruhumuza, mənəviyyatımıza necə təsir edirsə, onu görmürük, amma bu proses baş verir. Nəticədə həm düşüncəmiz, həm də nitqimiz formalaşır...”

Ayrılmaz dostu, AYB-nin katibi, şair Səlim Babullaoğlu onu belə xarakterizə edir: “Rafiq Həşimov kimdir? Xüsusidə ümumini görən və bunu dəqiqliklə müşahidə və ifadə edən bir insan. Düzgün suallar verə bilir ki, düzgün cavablar tapılsın. Onun nitqi lüğətlərə, lüğətlərdəki ən azişlək sözlərə bəraət qazandıracaq qədər dürüstdür, dolu və dərindir. Rafiq Həşimovu özünəqədərki və sonrakı peşəkar həmkarlarından fərqləndirən bir ciddi fərq var: o, yalnız özgə mətnlərini ifa edən diktor, teleaparıcı olmayıb, sözün sirli dərinliyini anlayan, hiss edən, öz köynəyindən keçirən şəxsiyyətdir, adamdır. Rafiq Həşimov asketik, sanki oruclu bir dillə yazan esse ustasıdır, nasirdir, tərcüməçidir. Rafiq Həşimov istedadlı aktyordur. Rafiq Həşimov böyük dinləyicidir ki, bu da müsahibə janrında işin yarısı deməkdir. Rafiq Həşimov nitq üzrə böyük pedaqoqdur. Rafiq Həşimov üçün söz heç vaxt dar və əşyavi mahiyyət ifadə edən səs yığını olmayıb. O, həqiqi sözü, mənanı niyyətdən əmələdək öz ruhu və qəlbi ilə bəsləyən, yaşadan adamdır. Onun üçün söz-həmişə əməl olub. Usta diplomat keyfiyyətlərinə malikdir. Rafiq Həşimov o adamdır ki, küçədə ona yaxınlaşa bilərlər və deyə bilərlər ki, ay oğul, sən niyə efirdə görünmürsən, sən danışanda biz hamımız sənə inanırıq; halbuki 30 ildən artıq televiziya stajı zamanı efirə çıxdığı illər 5 ili ötməz. Rafiq Həşimovun ciddi, bəzən sərt və soyuq təsir bağışlayan müdrik görkəminin altında ifrat təvazökar, uşaqca utancaq, tərəddüd edən bir uşaq var. Rafiq Həşimov Vətəninə və ailəsinə sədaqətlə bağlı adamdır. Rafiq böyük dostdur...”

Bəli, söhbətimin qəhrəmanı Rafiq Həşimovdur. 

Bu gün - avqustun 11-i Rafiq müəllimin növbəti ad günüdür. Onu bu münasibətlə təbrik edir, möhkəm can sağlığı arzulayıram. Çox yaşasın!..

...Yeri gəlmişkən, Rafiq adının mənası- yoldaş, dost, sirdaş, ortaq, şərik kimi yozulur...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(11.08.2025)

Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun “Yazıçı” nəşriyyatında Xalq yazıçısı Anarın “2=3+4, yaxud iki ailədə üç Xalq yazıçısı, dörd Xalq şairi” adlı kitabı işıq üzü görüb. Nəfis tərtibatlı, illüstrasiyalı kitab Azərbaycan ədəbiyyatı irsinə böyük töhfələr vermiş iki nəsildən, onlar barədə həqiqətlərdən və onların ədəbi nümunələrindən ibarətdir.

608 səhifəlik bu unikal kitabı tərtib edən Xalq yazıçısı Anar uzun illər ərzində təkcə öz yazdıqlarını yox, qəhrəmanlarının – Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Nigar Rəfibəyli, Vaqif Səmədoğlu, Ənvər Məmmədxanlı və Yusif Səmədoğlunun yazdıqlarını eyni ideya-estetik yaradıcılıq məcrasına qoşaraq, onları eyni axında birləşdirərək ən yeni ədəbiyyatın ən milli paradiqması olaraq təqdim edibdir.

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı kitabdan hissələri oxucularına təqdim edir. Anar qəhrəmanlarının ən populyar əsərlərini bir daha yaddaşlarda təzələyir:

VAQİF SƏMƏDOĞLU,

“Deyəsən, yaşamaq istəyirəm...”

Doğuldum 1939-da,

1937-də tutuldum.

48-də nənəm öldü,

ömrümdə ilk dəfə

ölüyə ağladım.

Balıqlar saxladım

akvariumda.

Açıq qaldı pəncərəm

bir qış gecəsi.

Dondu balıqlar...

İndi 1965-in

yanvar gecəsidir.

Deyəsən, yaşamaq istəyirəm.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(11.08.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə Biri ikisində layihəsində bu gün sizlərə nəsr nümunəsi – Cavid Zeynallının “Həmin işıqlı günlər” hekayəsi təqdim edilir.

NƏSR       

Cavid ZEYNALLI

HƏMIN İŞIQLI GÜNLƏR                     

Göylər xəbərsizdir ki, Humay pəncərənin ağzında dayanıb qüssələnir. Xəbərsiz olmasaydı, indi yağış yağardı: əvvəl çiskin, sonra gurşad. Yağardı ki, bu nisgilli adamın ürəyinə sərinlik, canına toxtaqlıq gəlsin.

Hər il belə olmazdı. Noyabr küləyi əsib-coşanda evlərin damında, ağacların başında oynayan külək əvvəl çiskin, sonra gurşad yağışdan islanıb toxtayardı. Göylər qoymazdı nə pişiklər üşüsün, nə ağaclar. Nə də yarpaqlar ortalıqda boş-boşuna yorğun düşsünlər. Bakının bu balaca küçəsində də nə çoxdur pişiklər, nə çoxdur ağaclar, nə çoxdur ər-arvad qanqaraçılığı.

Elə götürək bu qanqaraçılığı. Əri yenə zəng vuracaq. Humayın həmişəki yarımcan kəlmələri o tərəfdə pis eşidiləcək. Həmişəki heysiz sözlər dilində burxulacaq.

– Salam. Nə var, nə yox?

Allah, sən öz cah-cəlalınla şahidsən ki, bu "nə var, nə yox?"a necə nifrət eləyir, necə çimçəşir, necə ürpəşir! Neçə dəfə ürəyində demişdi ki, ay meşə odunu, kişi öz qadınından candərdi "nə var, nə yox?" soruşmaz. "Birdənəm" deyər, "ömrüm-günüm" çağırar, "gözəlliyim" səsləyər. Deyər ki, əllərin üçün, hənirin üçün darıxmışam; bu qəmli noyabr axşamçağısına səsində fərəh gətirər, sevinc göndərər.

– Alo...

– Eşidirəm...

– Nolub, yenə ölə-ölə danışırsan. Çörək var?

– Yox.

– Başqa nə alım?

– Pişik üçün...

– Pişik p..x yeyir, qoy ac qalsın.  Murada de, yüz on yeddiyə qədər ürəyində saysın, evə çatacam. Vaxt getdi.

– ...

– Eşitmirsən?

– Murad yoxdu.

– Yenə qonşuda sülənir? Yaxşı, onda sən say.

– Off...

Hə, Humayın yaxşı yadındadır ki, ərinin hər şeyi ürəyində saymaq xəstəliyi nə vaxtdan başladı. Onda hələ mehriban idilər. Bir-biri üçün darıxa bilirdilər, göz yumub uzun-uzun öpüşə bilirdilər. Həmin işıqlı günlərdən birində ərinin iş yoldaşı Şamaxıdan çaxır gətirmişdi. Adı da yadındadır: Meysəri. Görəsən, nə demək idi? Soruşmağa utanmışdı. Sonra öyrənmişdi ki, Səfəvi ordusunda sol cinaha meysərə deyiblər.

Həmin axşam içib xumar olmuşdular, bir-birinə uşaqlıq xatirələrini danışmışdılar. Xatirələr seyrələndə sağollaşıb bir-birinə qısıla-qısıla evə gəlmişdilər. Elə nə olmuşdusa, həmin axşam olmuşdu. Hiss eləmişdi ki, İsmayıl əvvəlki adam deyil – dağınıqdır, fikirlidir. Belə adamlara "dəvəsi ölmüş ərəb" də deyirlər. Həniri soyuq, istəyi öləzimiş..! Hara qeyb olmuşdu o qaynarlıq, o ehtiras? Harda yox olmuşdu o coşub-daşan həyəcan? Hər şey tezbazar, tələsik olmuşdu.

– Bir, iki, üç...

Nə ötən gecələrdəki həzz vardı, nə o şirin xumarlıq.

Elə həmin gündən çevrilib oldu arxiv siçovulu. Qalaq-qalaq sənədləri əvvəl evə gətirməyə icazə verirdilər, sonra təzə müdir qadağan elədi. Bağışlayan və gözəl Allah, öz mərhəmətini təzə müdirdən əsirgəmə! Onu şəri-şeytandan, quru böhtandan, məkri-zənəndən, bəylər qəzəbindən, gor əzabından uzaq elə! Gəlin, üç dəfə deyək: İlahi, amin! İlahi, amin! İlahi, amin! Yoxsa kim dözərdi, gecədən səhərə qədər tükənməyən rəqəmlərin təkrarına?! Altı yüz qırx beş, altı yüz qırx altı, altı yüz qırx yeddi... Gündüzlər ürəyində, gecələr dilində; bərkdən, ucadan, az qala çığıra-çığıra...

– Üç min doqquz yüz yetmiş beş... Əhsən mənə! Bitdi! Bu sənədi də təzədən işlədim. 1926-ci ildə Azərbaycan SSRİ-də əhalinin ilk siyahıya alınması aparılmışdı. Bilirdin?

– ...

– Karsan, ay qız?

– Sözünü de.

– Öyrən, goruma aparmayacam. O vaxt Azərbaycanda 2 milyon 314 min 571 nəfər əhali yaşayırdı. 1 milyon 212 min 859 nəfəri kişilər, 1 milyon 101 712 nəfəri qadınlar idi. 649 min 557 nəfər əhali şəhərlərdə, 1 milyon 665 14 nəfəri kəndlərdə yaşayırdı.

– Bunu bilməyib gör nələri itirmişəm.

– Sən nə qanırsan, bu nə deməkdir?! Mənim ulu babam da əhalini sayan adamlardan olub. Oxumuş adam olub e, Tiflisdə seminariya qurtarıb.

– Hə, Tiflisdə Botanika bağının yanında bir ay kirayə də yaşayıb.

– Ay sağ ol. Yəni ki, balaca adam olmayıb.

– Bir dəfə də Sabirə salam verib.

– Sabir kimdir?

– Mirzə Ələkbər Sabir.

– Hə, hə... Amma Sabirə yox, Mirzə Cəlilə salam verib. O da salamını alıb.

– Yəni deyib ki, əleyküm salam?!

– Bəli, deyib ki, əleyküm salam, beş də artıq!

– Özü də ikisi bir yerdə Botanika bağında gəzirmiş, rəhmətlik baban hər ikisi ilə salamlaşıb.

– Humay, bunu sənə demişəm?

– Yüz dəfə.

– Deyə bilərsən ki, Sabir Tiflisə niyə getmişdi?

– Ciyəri vərəmləmişdi.

– Əhsən! Ədəbiyyat müəlliminə yağlı beş. 

– Ciyərim vərəmlədi, ay Allah. Ciyərim vərəmlədi! 

– Qulaq as! Az çərənlə. Babamı Astarxanbazarda vurub öldürüblər ki, bizi sayıb-sayıb axırımıza çıxacaqsan. Yəni güllələtdirmək üçün sayımızı hökumətə verirsən. Meyitini də çaya atıblar. Astarxanbazar, bilirsən, indi hansı rayondur? 

– Bilmirəm.

– Elə bilməsən, yaxşıdır.

– Ay, nə maraqlı...

– Çox maraqlı. Ulu nənəm deyirmiş ki, həftənin tək günləri balamın ruhu bizə qonaq gəlir.

– ...

– Çox sağ ol, Allah sənin də ölənlərinə rəhmət eləsin.

– İsmayıl, bir az da dirilərin dərdini çək e. Öz həyatını yaşa, qayğımıza qal, diqqət göstər.

***

İndi yavaş-yavaş öyrəşib. Getsin o günlər, gəlməsin. Təzə-təzə qalmışdı mal-məlul, mat-məəttəl. Əri pəncərənin ağzında dayanır, üzbəüzdəki yataqxananın həyətinə gözünü zilləyirdi. Lap düzü, yataqxananın həyətində eşələnən toyuq-cücəyə. Bir dəfə Humayı da çağırmışdı ki, toyuqları altına basmarlayan xoruza bir yerdə baxsınlar.

Humay həkim tapıb axşam zəng eləmişdi. Sonrası komediya. Həkimi gülmək tutmuşdu. Belə, deyiləsi deyil: biabırçılıq, yenə biabırçılıq, dönə-dönə biabırçılıq...

– Ha-ha-ha... Hi-hi-hi... Hoo-ho-hooo...

Belə həkim olar? İt oğlu! Necə ləzzətlə gülürdü, necə ürəkdən şaqqanaq çəkirdi. Humay da ona qoşulub əvvəl pıqqıldamışdı, sonra ar eləyib telefonu söndürmüşdü. Pilləkəndə yatan pişik qapını cırmaqlayanda Allahın bu ac heyvanını əzizləyib-oxşamışdı, bığlarına sığal çəkmişdi, bir tikə balıqla qarnını doyuzdurub bit-birə üçün qulağının dibinə püskürtmə dərman vurmuşdu. Pişiklər qulaqlarının ardını yalaya bilmir, ona görə bit-birə yığışır.

Yox, düzünə qalsa, o mehriban-işıqlı günlərdən sonra ortalığa düşən ögeyliyin günahkarı, həm də Humay özü olmuşdu.

– İsmayıl, sənə neçə dəfə demişəm ki, almanı yeyib cecəyini balışın altına qoyma.

– Qoyanda nolur ki?

– Necə nolur? Bilmirsən? Düşür künc-bucağa, çürüyür. Neçə dəfə demişəm ki, corabı çıxarıb ortalığa atma. Balkonun işığı yanmır, onu düzəltdir.

– Başqa nə olmaz, məllimə?

– Sən məni ələ sal. Dünən narı yeyib suyunu uşağın kitabının üstünə tökmüsən. Axırıncı dəfə olsun çiməndə qışqıra-qışqıra saymaq. Yüz otuza qədər sayıb adam çimər?!

– Aaa... Düz tapdın, düz tapdın. Deməli, sən də başlamısan saymağa.

– Allah eləməsin. Mənim ağlım hələ başımdadır.

– Bunu Allah eləmir ki. Keçən dəfə 143-ə qədər sayıb çimmişdim. Yavaş-yavaş azaldıram.

– Bəsdir, sən Allah. Bəs-dii-r! Hamamı it gününə qoyursan. Elə bil içəridə müharibə gedir. Dırnağını da evin ortasında tutma. Evdə dörd dənə bıçaq var, hamısı da küt. Kəsmir. Bezmişəm. Başa düşürsən?! Bezmişəm! Apar itilətdir. Evdə yüyə vardı, harasa düşüb. Tapa bilmirəm, yoxsa özüm itiləyərdim.

– Yüyə yox, yeyə. Yeyədir onun adı. Ye-yə... De görüm: yeyə.

Sonra başlayırdı müsibət. Boğazdan keçməyən sözlər, barmağa tikan kimi batan kəlmələr, qışqırıq, ağlaşma, qanqaraçılıq, köhnə palan içi tökmək... Həmişə də bu köhnə palanın içindən Muradın qızaran gözləri, titrəyən hıçqırığı çıxardı.

***

Günə gün calandı, həftə oldu. Həftə keçdi, ay oldu, ay dolandı, il gəldi. Söz vaxtına çəkər, elə onda da Bakıya qar yağmışdı. Yağıb tez də kəsmişdi. Humaygilin binasının  qabağındakı Şaxta baba əriyib-əriyib lap xırdalaşmışdı. Uşaqlar gərək Şaxta babaya belə hörmətsizliyi rəva bilməsinlər. Bir babanın ki sifətindən yerkökü sallana, ondan nə gözləyəsən, nə umasan? Hələ üstəlik, bir avara qarğa da gəlib o sallaq yerkökünü dimdikləyə, bəyənməyib uçub gedə. Sərçələr də ağaclarda şən-şən civildəşə.

Qar əridi, havanın şaxtası sındı. Sonra yanvarın günəşli günləri başladı. Həmin ilıq günlərdə Murad dedi ki, həyətdə velosiped sürmək istəyir. Ata-bala qoşuldular bir-birinə, apardılar velosipedin təkərinə hava vurdurmağa. Gedəndə sifariş də verdilər: balıq qızartmasının yanında kartof soyutması olsun.

Humay əvvəlcə xudmani qazanı suyla doldurub kartofu qoydu qazın üstünə. Sonra günəbaxan yağını töküb balığı düzdü tavaya, pəncərəni də açdı ki, tüstü evə yayılmasın. Aşağı boylandı, gördü, oğlu velosiped sürür, əri yenə siqaret yandırıb toyuğun dalıyca qaçan xoruza baxır. Köks ötürüb balığı çevirmək üçün içəri keçmək istəyəndə ərinin səsini eşitdi:

– Murad, gəl oynayaq.

– Nə oynayaq, ata?

– Deməli, belə... O maşını görürsən?

– Hansı, o ağ maşını?!

– Yox, qırmızı "Niva"nı.

– Hə...

– Mən uşaq olanda bu oyunu atamla oynayırdım. Qırx beşə qədər sayacam, görüm, o maşına əlini vurub qaçıb gələ biləcəksən? Sonra sən sayacaqsan, mən qaçacam. Əgər vaxtında çatsan, səni boynumda gəzdirəcəm. Çatmasan, məni yüz dəfə öpəcəksən.

– Dayan, anam çağırır. Görüm, nə deyir. Hə, ana...

– Murad... Murad... gəl evə, dərslərin qalıb.

– Ana...

– Dedim, evə gəl. Tez ol. Eşitmədin?!

***

Çox olmazdı, elə üç ay olardı: ayağı yaralı pişik dadanmışdı onların qapısına. Qapının ağzında elə yatırdı, elə bil evin keşiyini çəkir.

Humay marketdən qutu istəmişdi. İçinə köhnə yun paltar sərib tumar çəkə-çəkə Allahın bu çarəsiz heyvanını yatırtmışdı içində. Su da qoymuşdu, yemək də. Elə bilmişdi, ərinin deyinməyi çox çəkməyəcək, üç-dörd günə ötüşüb gedəcək. Amma yox, çox çəkdi. Və bir gün həmin pişik nə ac olub qapını cırmaqladı, nə soyuqdan qaçıb qutuya sığındı.

Yox oldu.

Qeybə çəkildi.

Humay şübhələnməyinə ərindən şübhələndi, amma dilinə gətirə bilmədi, qorxdu. Fikir çəkdi, qəm elədi, evdə ruh kimi dolaşdı, xısın-xısın ağladı. Boş qutuya baxanda elə bildi Murad itib, Murad ölüb, Muradın yeri boş qalıb. Əl-üzünə su vurub güzgünün qarşısına keçəndə özündən qorxdu: bu nə ölü gözlər, bu nə ələmli bət-bəniz idi? Qorxdu ki, başına hava gələ. Bəlkə başını qarışdırmaq üçün salat hazırlasın, yemək bişirsin, paltar ütüləsin?

Səhəri gün dişini yuyanda diksindi: 

– Ay Allah, qurban olum sənə, – dedi, – məni öldür, amma ağlımı əlimdən alma.

Hə, o da ürəyində saymağa başlamışdı. Elə o gündən özü də ilim-ilim itdi. Heç kim bilmədi hara gedib, niyə gedib.

İsmayıl yer qalmadı onu soraqlamasın, axtarmasın. Mətbəxdəki qab-qaşığı da yumamışdı Humay. Heç olmasa, uşağın pal-paltarını sərib gedərdi. Nəm-nəm ortalıqda qalmışdı.

Muradın başını aldadıb qardaşıgilə göndərdi. Yer-göy başına uçulurdu, nigaranlıqdan canını qoymağa yer tapmırdı. Ağlına min cür fikir gəlirdi: özünü asıb, dənizə atıb, zəhər içib... Əlacı zəhər içmək idisə, evi qoyub başqa yerə niyə gedirdi? Bəlkə, küsüb, inciyib, onu qorxutmaq üçün hardasa gizlənir? Keçən ay Memar Əcəmidəki mağazadan aldığı palto asılqanda idi. Bəs nə geyinmişdi, köhnəni? Çantası da güzgünün qabağında qalmışdı.

Humay gedəndən sayı-hesabı da itirmişdi. Tükənməyən rəqəmlərin təkrarını yığıb-yığışdıra bilmirdi. Başı zoqquldayırdı. Murad da zəng edirdi: ata, anama nolub, niyə zəng çatmır, məni nə vaxt evə aparacaqsan?

Başını pəncərəyə söykəyib ağladı. Çox şey yada düşdü. İlk görüş, ilk öpüş, park skamyasında oturub dənizin üstündə ulduz saymaq... yox, belə yüngüllük olmamışdı; park skamyasında tum çırtlamaq, metro vaqonlarında, avtobus dayanacaqlarında bir-birinə qısılmağın xoş həniri... Harda qeyb oldu o bəxtəvər gecələrin işığı? Hansı dumanda itkin düşdü?

Sonra toxtayıb siqaret yandırdı İsmayıl. Gedib Muradı da gətirdi. Qab-qaşığı çoxdan yumuşdu, evi süpürmüşdü, pal-paltarı ütüləmişdi. Humaydan qalan hər şey ürəyinin başını göynədirdi: şəkillər, pal-paltar, gürcü larisi, boş ətir qabları, diş fırçası, rus dili lüğəti, kompot bankaları, dibçək güllər, uzunboğaz qış çəkmələri... Kaş pişik də qayıdıb gələrdi.

Gedib Humayı axtarmalı idi. Hardan? Necə yəni, hardan? Keşlə bazarından. Bəlkə getmişdi balıq almağa? Humay çay farelini sevir. Qəbələdən gətirirlər. Keşlədə olmasa, deməli, Murada əyin-baş almağa gedib. Ya da əmisi qızının yanına ağlamağa.

Möcüzə. Qapı döyüldü. Yox, bu, döymək deyildi, bu, dəmirə zərif toxunuş idi.

– Mən deyiləm ki qəpiyi bərk-bərk sıxıb döyəcləyim. Taqqa-taq, taqqa-taq...

Kaş Humay ola.

Kaş Humay ola.

Kaş Humay ola.

Murad cumdu qapıya. Hə, Humay idi. Elə bil bir topa çiçək idi, düzü-dünyanın bəxtəvərliyi idi – gəlib dayanmışdı qapıda.

– Ana, – Murad ağladı.

– Sən harda idin, Humay?

– Apardım bıçağı, itilədilər. Usta da tapdım, sabah işığı düzəltməyə gələcək.

– Sən nə danışırsan? Bir həftədir hardasan?

– Nə bir həftə? Ay All-ah... Bu nədir, divarları niyə yazmısan? Sənnənəm? Divarlar niyə bu gündədir, İsmayıl?

– He-sabı itirirdim. Yadımda qalmırdı... ona görə yazdım.

İsmayıl bunu deyib yıxıldı. Humay qışqırdı, Murad lap bərkdən ağladı.

– Ata... Ona qədər sayıram, qalx. Ay ata...

Yanvar, 2023

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(11.08.2025)

Nizami Bayramlı, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Bugünkü şeir artıq sadəcə duyğuların yox, həm də daxili xaosun, sosial yorğunluğun və fərdi çaşqınlığın kodlaşdırılmış formasıdır. Söz artıq nə gözəllik üçündür, nə də təsəlli — o, bir növ müqavimət alətinə çevrilib. Şair özünü və zamanını hər misrada deşifrə edir, oxucu isə artıq passiv dinləyici yox, iştirakçıya çevrilir. Məhz bu prizmadan baxsaq, indi təhlil edəcəyimiz şeirlər də öz iç səsilə bizə müəyyən həqiqətləri pıçıldayır.

əvvəllər ağac idim mən,

sonra salfet kağızı oldum,

indi zibilqabına atılıram...

halbuki, hansısa 

kitab rəfinə də qoyula bilərdim...

Bu şeir, zahirən bir ağacın taleyini danışır – əvvəl canlı, sonra salfet, sonda zibil – amma, əslində, burada ağac yox, düşüncə danışır. Bəli, düşüncə. İnsanın içində doğulan və hələ ifadə olunmamış, amma ifadə olunsa da düzgün yerini tapa bilməyən bir fikirdir bu. Bu “ağac” – yazılmamış bir fikirdir. Vərəqə çevriləndə artıq yazı ola bilərdi, amma “salfet” oldu – yəni tələsik, ötəri, fayda üçün istifadə olunan, məqsədsiz bir qeydə çevrildi. Sonda isə o fikir – həyata düşə bilməmiş ideya – zibil qabına atıldı. Burada itirilən bir ağac yox, doğula bilməmiş bir ideyadır.

Ən ağrılısı odur ki, bu şeir həm də “nə ola bilərdim?” sualının poetik versiyasıdır. O sual ki, ən çox cavabı olmayan sualdır. Kağızın öz dili ilə danışması – əslində yaddaşın danışmasıdır. Çünki kağız yaddaş saxlamaq üçündür, amma bu yaddaş silinib. Burda həm yaddaş itkisi, həm də potensialın boşa getməsi var. Müəllif şeirdə bir ağacın təhkiyəsini qurduğunu düşünür, amma, əslində, bir insanın içindəki yazılmamış avtobioqrafiyasını yazıb.

Kitab rəfi ilə zibilqabısı arasındakı fərq – insanın taleyinin, dəyərinin, yaddaşının harda və necə yerləşəcəyinin sərhədidir. Və o sərhədi bəzən özü seçmir. O sərhədi bəzən zaman seçir, ya da başqaları. Bəlkə də bu, sadəcə bir kağızın deyil, bir ömrün öz seçilməmiş xatirəsidir.

Və bir də: bu şeir kağızın dili ilə yazılıb, amma – o ağac heç vaxt danışmayıb. Danışan, “indi”dir. Yəni bu – ölüm anındakı şikayətdir. Diriykən susan ağac, indi – yandırılmağa aparılan zaman – danışır. Bu, təkcə fəlsəfi deyil, dramatik etirafdır. Və ən gözəli: müəllif bu qədər dərinə enəndə belə, onu üç nöqtə ilə bitirib. Çünki bu ağacın son sözü hələ deyilməyib. Amma müəllif onu susdurub. Bu da şeirin ən şair yeri.

Başqa misraların üzərindən analiz edək:

cənablar!

nə olar,

VƏTƏN sözünü

bu qədər israf etməyin!

axı mən

V hərflərindən

quşatan düzəltmək istəyirəm...

və yaxud "həbs" adlı şeirə baxaq:

kimisə 

krossvord yazan görəndə

dörd divar arasına 

salınmış hərflərə

yazığı gəlir

köhnə məhbusun...

Yuxarıda gördüyümüz şeir hərfi ilə ideologiyanın, sözü ilə sistemin, oyuncağı ilə travmanın üst-üstə düşdüyü nadir poetik labirintdir. “Cənablar! nə olar” – bu, nə sadə müraciətdir, nə də pafoslu ittiham. Bu nida bir yerdə həm yuxarıdakıları səsləyir, həm də aşağıda – yəni içimizdəki “kiçik cənab”lara xitab edir. Bu şeirin səsi yalnız yuxarıya deyil, aşağıya da yönəlib – çünki israf edilən təkcə VƏTƏN sözü deyil, onu daşıyan insanın içindəki ehtiyacdır.

“Vətən” burada məfkurə yox, materialdır – yəni artıq mənasından çıxarılıb, forma halına salınıb. “V hərfindən quşatan düzəltmək” istəyən bir insan, əslində, sözləri silaha çevirmir, silahı sözə çevirir. Bu incə tərsinmədir. Şair deyir: əgər siz vətəni pafosla əritmisinizsə, mən də onun hərfini konkret oyuncağa çevirməklə uşaqlığımı xilas edəcəyəm. Vətən deyilən söz artıq sığınacaq yox, təhdid daşıyıcısıdır. V hərfini quşatana çevirmək həm də bu təhdidi yönəltmək aktıdır: hədəf – pafosdur, populizmdir, dillərdə əzilmiş həqiqətdir.

Gəlin indi “krassvord” obrazına baxaq: bu, sadəcə bir intellektual oyun deyil, ideologiyanın xətkeşlə ölçdüyü sözlər sistemidir. Krassvordda hər şey çarpazdır – yəni kəsişir, pozulur, bir-birini tamamlamır, bir-birini şərtləndirir. Və bu çarpazlıqda hərflər – yəni fikirlər – azaddırlar, amma yerini dəyişə bilməzlər. Köhnə məhbusun onlara yazığı gəlməsi, şairin keçmişinin dilə baxaraq gələcəyi görməsi deməkdir: o, bilir ki, indi zəncirlənən insanlar yox, fikirlərdir. “Dörd divar arasına salınmış hərflər” misrası, əslində, şeirin leytmotividirsə, “yazığı gəlmək” həmin motivin duyğusal pik nöqtəsidir.

Bu məqamda müəllifin özü belə düşünə bilər: bəlkə də bu şeirdə həqiqi məhbus insan deyil, dilin özüdür. Bəlkə də bu misralar yazılmayıb – dırnaqlara alınmışdır. Və biz onları oxuyuruq, sanki dırnaq içində danışan bir cəmiyyətin qeydlərini təhlil edirmiş kimi.

Əslində bu şeir bütünlüklə cəmiyyətin semantik portretidir: sözlərin mənasızlaşdığı, hərflərin oyuncağa çevrildiyi, dilin özünə qarşı çevrildiyi bir portret. O qədər realdır ki, artıq metafora da deyil — radioloji təsvirdir: şair bu şeirdə cəmiyyətin kəllə-gicgah tomoqrafiyasını çıxarır. Və nəticə: dil şişib, fikir sıxılıb, vicdan orqanı kiçildilib. Və yaxud başqa bir misralar üzrərindən nümunələr gətirək:

qızılgülləri kəsib

stəkana qoyan qadın

 - sağ olsun -

qurumasınlar deyə

su tökməyi də unutmadı...

Göründüyü kimi bu şeir, əslində, qadını yox, qadının "intuisiyasını" poetik obyektə çevirir. Qadın orda bir aktyordur, amma şeir onun yox, onun içindəki qorxu və günah duyğusunun üzərinə qurulub. Qızılgülləri kəsməsi – gözəlliyi əldə saxlamaq istəyidir, amma bu istəyin alt qatında "ona sahib olmaq üçün onu məhv etmək" refleksi var. Stəkana qoymaq – sahiblik arzusunun vitrindəki ifadəsidir. Su tökmək isə vicdanın gecikmiş müdaxiləsidir. Yəni, şeir bir qadının nə qədər zərif, nə qədər diqqətli olduğunu yox, insanın nə qədər gec anlayıb "qurtarmağa" çalışdığını göstərir. Bəlkə də qadın bu gülləri heç kəsmək istəmirdi – amma estetik ehtirası onu məcbur etdi. Və sonra vicdan danışdı: "Su tök". Güllərin qurumaması – artıq gecikmiş bir təmizlik aktıdır. Burda “sağ olsun” demək – ironik təşəkkür deyil, dolayısı ilə vicdan yuyulmasıdır. Şairin burda fərqinə varmadan yaratdığı şey, əslində, zamanla, seçimlə və məsuliyyətlə bağlı etik dramdır. Bu bir münasibət miniatürüdür: əvvəlcə kəsirik, sonra qoruyuruq, sonra qoruduğumuza sağ ol deyirik – özümüzü bağışlayaq deyə. Və bəlkə də, stəkan – şairin içidir. Gül – bir keçmiş. Su isə – indi. Gül orda yaşayır, amma kökü yoxdur. Deməli, bu həyat deyil, xatirənin estetikasıdır. Şeir dediyimiz şey – bəzən baxanın içində baş verən faciəymiş, yazanın yox.

meşələrə acıyıram:

hər ağac odun ola bilər -

yəni satıb pula çevirmək üçün...

hər ağac kağız ola bilər -

yəni yazıb pula çevirmək üçün...

hər ağac tabut ola bilər -

yəni ölüb pula çevirmək üçün...

Yuxarıda təbiətin canlı portreti kimi görünən şeir açıq mesajlı və ideyası aydın olan bir mətndir: ağacın taleyi nə olursa-olsun, insanın əlində sonda pula çevrilir. Bu düşüncə, əlbəttə, düşündürücüdür, bir növ sosial vicdana səslənir. Amma poetik baxımdan çox sadələşdirilmişdir. Hər misranın əvvəlində “hər ağac...” deyilməsi ritm yaradır, bəli, amma bu ritm bir müddət sonra təkrara düşdüyü üçün gözlənilməzlik hissini öldürür.

“Yəni” ilə başlayan izahlar isə şeirin poetikliyini zəiflədir, çünki oxucuya nə düşünməli olduğu diktə edilir. Bu, həm də yazının çox “hazır mesaj” effekti yaratmasına səbəb olur. Əgər bu nəticələr oxucuya dolayı yolla ötürülsəydi, şeir həm daha incə, həm də daha dərin görünərdi. Kağız obrazı isə bir az ziddiyyətlidir – əgər kağız istismarın simvoludursa, onda bu şeirin özü də o prosesə daxildir. Bu ironiyanın fərqində olmaq şeiri daha güclü edə bilərdi. Şeirdə hiss olunur ki, müəllifin içində bir narahatlıq var, o təbiətin taleyindən sarsılıb, amma bu sarsıntı daha çox “nitqə” çevrilib, “şeirə” yox. Əgər bir az metaforik duman qatılsaydı, ağaclar həm yanardı, həm danışardı. Yəni, mövzu güclüdür, duyğu səmimidir, amma ifadə forması daha incə və təbəqəli ola bilərdi.

Və son olaraq daha bir şeir:

bir gecə

yuxuda

bir taksi tutub

düz ömür yolunun başına-

uşaqlıq yaşına sürdürəsən...

neçəyə aparar görəsən?!

Bir misradan ibarət olan bu şeirdə çoxumuzun içində gizlincə daşıdığı bir arzu var – hər şeyi unudub əvvələ qayıtmaq istəyi. Sadə bir təsvir seçilib: taksi, yuxu, yol... Və bu sadəlik içində doğmalıq da var, bir az kövrəklik də. Elə bil, müəllif möhtəşəm sözlər axtarmayıb – ürəyindən keçəni olduğu kimi deyib. Bu da səmimiyyət qatır. Amma elə bu səmimiyyət bəzən poetik qatılıqdan, dərinlikdən nəsə alıb aparır. “Taksi tutub uşaqlığa getmək” ideyası – dürüst olaq – orijinal deyil, çox eşitmişik. Hətta bir az pop-şeir ab-havası verir.

“Neçəyə aparar görəsən?!” sualı isə oxucunu düşündürməkdən çox, nostalji bir təbəssüm doğurur. Bu, yaxşıdır — amma bəlkə də daha sərt, daha narahatedici bir sual daha çox dəyər qatardı misraya.

Yəni, şeir bizə ürəkdən baxır, amma gözlədiyimiz dərinliklə yox. Hissə güvənib yazılıb, texnikaya yox. Bəzən bu, şeiri sevdirir. Bəzən də oxucu daha çox istədiyi üçün bir addım geri çəkilir. Belə baxanda, bu misra nə böyük şedevrdir, nə də boşa çıxmış cəhd. İçdən gələn, amma bir az da içində ilişib qalan bir sətirdir.

Uğurlar!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(11.08.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı Ağdamdan pedaqoq Xaləddin Tağıyevin yurd sevgisinə köklənən məqaləsini təqdim edir.

Mən Tağıyev Xaləddin Həsən oğlu 16 aprel 1983-cü ildə Kəlbəcər rayonu Başlıbel kəndində anadan olmuşam. 1993-cü il aprelin 1-də Ermənistanın təcavüzü nəticəsində öz yurd-yuvamızdan didərgin düşmüş, məcburi köçkün kimi Bərdə rayonu Gülgəzli kənd tam orta məktəbində müvəqqəti məskunlaşmışıq. 2013-cü ilədən isə Bərdə rayonu 866 saylı Yeni qəsəbədə yaşayırıq.

Hazırda Ağdam Dövlət Sosial-İqtisadi Kolleci Publik Hüquqi Şəxsdə Şöbə müdiri vəzifəsində çalışıram.

32 ildən sonra doğulduğum, təəssüf ki boya-başa çatmadığım cənnətməkan Kəlbəcərimizin ən böyük yaşayış məskənlərindən olan, öz ziyalı, qonaqpərvərliyi, milli mənəvi dəyərlərə bağlılığı və zəngin təbiəti ilə seçilən kəndimizə - Başlıbelə səfərə çıxmağımız, məxsusi bir sevinc hissi ilə uzun yolçuluq nəsibim oldu. Üzü Murova sarı hərəkət edərək məşhur Ömər aşırımını keçəndən sonra məni dəhşətli bir həyəcan bürüdü. 32 il 3 ay keçəndən sonra doğma yurdumuza doğru qəribə duyğyuların burulğanından boylanaraq uşaqikən ayaqyalın və piyada 10 km-lərlə məsafə qət edərək qarlı-şaxtalı həmin Ömər aşırımı ilə qaçqınlıq dövrünün məşəqqətli və əzablı günlərini sanki yenidən, bir də yaşadım...

...Nəhayət, günorta saatlarında mənim üçün bu dünyanın cənnəti olan yurdumuza-Başlıbelə çatdıq. İlahi nələrə şahid olduq... nələr gördük....Bəşər tarixində bəlkə də ən barbar davranışın istisnasız olaraq əməli sübutu idi gördüklərimiz. Əsrarəngiz təbiət incisi olan elimizdən bir salamat nişanəyə rast gəlmədik, erməni vəhşiliyinin sərhədi yoxumuş ki... Əzəmətli Dəlidağın ətəyində, saf və billur Tutqu çayının sahilində yerləşən bu ulu türk yurdundan əsər-əlamət qalmayıb. Mənfur düşmən nəinki, ata-babalarımızın qurub yaratdıqları ev-eşiklərimizi, hətta insanlığa sığmayan hərəkətləri ilə qəbirlərimizi dağıtmaqla kifayətlənməyib, eyni zamanda onları təhqir etməkdən belə çəkinməyiblər. Şübhəsiz ki, düşməndən mərhəmət gözləməzlər ki....amma insanlıq tarixində erməni vandalizminin sərhəddi yoxdur. Yaşı 300 ildən artıq olan kənd məscidimizin mövcud durumu, 480 yerlik ilk addımlarımı atdığım doğma məktəbimizin bu günkü halı isə məni dəhşətli təlatümə qərq etdi. Kəndimizin yuxarı hissəsində yerləşən təzə məhlələrdə talan olmuş evimizə yaxınlaşanda isə elə bil itkin düşən uşaqlığımı, məhv olan gəncliyimi dəli kimi axtarmağa başladım....gücüm yalnız göz yaşlarımı sel kimi axıtmağa çatdı. Vüqarlı dağların, zirvələrində qartallar məskən salan yurd yerlərimizi doyunca seyr edərək, ömrün yarısında ən müqəddəs ziyarətgahımıza ayaq basmaq şərəfinə nail olmaq qismətimdə varmış. Vətənsizlik, qəriblik və ondan doğan yurd həsrəti nə imiş ilahi...nələr itirdik, nələr...qayğısız keçən uşaqlığım göz önümdə canlandı, haqq dünyasına köçən sinəsidağlı nakam və vətən nisgilli qohum-əqrəbalarımız bir anın içində gözümdə canlandı. Talan olan evlərimizin bir növ incik ruhu sanki adamın belini qırır. Düşmənin amansız və qəddar, qeyri-insani davranışları adamda nifrət və ikrah hissi doğurur.Tam məsuliyyətlə deyə bilərik ki, mənfur düşmən keçən bu müddət ərzində ancaq dağıntı və insan izini silməklə məşğul olub.

Amma keçən 30 ilə yaxın müddətdə heç zaman ümidimiz kəsilmədi, bəlkə də yaşamağımıza ən böyük səbəb olan amil, Ali Baş Komandanımızın müdrik və qətiyyətli siyasəti, eyni zamanda  doğma elimizə olan bağlılığımız, dövlətimizə və ordumuza olan inam, bizlərdə böyük ümid yaratdı. O, inam ki, bizi möhtəşəm qələbəyə daşıdı. Şanlı 44 günlük Vətən müharibəsində parlaq zəfər çalan Azərbaycan haqq-ədaləti bərpa etdi. Şəhidlərimizin canı bahasına, qazilərimizin qanı hesabına və əsgər-zabitlərimzin rəşadəti, şücaəti, Ali Baş Komandanımızın müdrik və uzaqgörən siyasəti nəticəsində biz əbədi olaraq erməni mifologiyasını darmadağın etdik.

Artıq doğma elimiz mənfur düşməndən azad olunub. İnşəallah dövlətimizin gücü ilə biz əziz Başlıbelimizi cənnətə çevirəcəyik.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(11.08.2025)

Rəqsanə Babayeva, rejissor, yazıçı. “Ədəbiyyat və İncəsənət” üçün

Bir vaxtlar poeziya kitabdan doğulurdu, bu gün isə çox zaman ekran işığında doğulub ekranda da yox olur. İstər istəməz, sual yaranır: bu dövr şeirə daha çox oxucu qazandırır, yoxsa onu keyfiyyətdən məhrum edib? Şair yazmaq üçün yazır, yoxsa bəyənilmək üçün?

Sosial media: Sözün yeni səhnəsi

Facebook, Instagram, X (keçmiş Twitter), TikTok və digər platformalar poeziyanı geniş kütləyə çıxarmaq baxımından əlverişli imkanlar yaradıb. Əvvəllər bir şairin misralarını oxumaq üçün onun kitabını tapmaq, kitabxanaya getmək, jurnalda axtarış etmək lazım idi. İndi isə bir kliklə yüzlərlə “şeir” göz qabağındadır.

Ancaq məsələ buradadır: görünənlərin hamısı poeziyadırmı?

Qafiyəli statuslar dövrü

Ədəbiyyat tarixində heç vaxt bu qədər “şair” olmayıb. Hər biri bir səhifə açıb, hər biri oxucu yığmaq, paylaşılmaq, izlənmək, tanınmaq istəyir. Bu isə zamanla şeirin özündə də struktur və dəyər dəyişikliyinə səbəb olur:

Forma məzmuna qalib gəlir

Dərinlik sadəliyin arxasında gizlənir

Qafiyə – fikir yox, dekor olur

Şeirin “viral” olmasına yönələn yazılar poeziyanı gündəlik istehlak məhsuluna çevirir. Misralar “reels” musiqisinə uyğunlaşdırılır, “sözlər montajlanır”, hisslər estetika ilə örtülür. Nəticədə şeir öz təməl funksiyası olan ruhu oyatmağı, düşüncəni silkələməyi itirir.

Bəyənmək – keyfiyyət göstəricisi deyil

Ən çox “like” alan şeir mütləq ən yaxşısıdırmı? Ədəbiyyatda kütlənin reaksiyası bəzən səthin bəyənilməsinə əsaslanır, dərinliyə yox. Poeziya isə bəzən ilk baxışdan “bəyənilməyəcək qədər ciddi” ola bilər. Əsl poeziya hər kəsin anlamadığı, amma anlayanın silkələndiyi mətndir.

Sosial mediada isə çox zaman anlaşılan, asan qavranılan, hissi manipulyasiyaya açıq şeirlər populyar olur. Bu da oxucu zövqünü tədricən formalaşdırır – daha doğrusu, zövqü zəiflədir.

Poeziya – səssiz, lakin dərin çağırışdır

Ədəbiyyat bir tələsik istehlak vasitəsi deyil. O, vaxt istəyir, tənhalıq, düşüncə, susqunluq, acı, yaddaş, dinləmə qabiliyyəti tələb edir. Sosial media isə çox vaxt bu məkanlara yer buraxmır. Bir video 10 saniyə, bir status 3 cümlə, bir şeir isə... keçici bir effekt.

Belə bir dünyada poeziyanın qeyri-kommersiya gücü təhlükə altındadır. Çünki o paylaşılmasa da yaşaya bilər, amma paylaşılmaq xətrinə yazılsa – tez ölür.

Yeni şairlər – real istedad, yoxsa alqoritmin məhsulu?

Sosial mediada parlayan gənclər arasında çox dəyərli imzalar var. Onlar yazdıqları ilə cəmiyyətə təzə nəfəs gətirirlər. Lakin bir çox “şair” də yalnız algoritmin yaratdığı illüziyadır. Məşhur olmaq üçün yazan, poeziyanı vizual effektlə bəzəyən, amma sözə məsuliyyətlə yanaşmayan kütlə artmaqdadır.

Yazmaq məsuliyyətdir. Poeziya – özünü deyil, həqiqəti ifadə etmək cəhdidir. Və sosial media bu həqiqəti bəzən görünməz edir.

Nəticə: Platforma günahkar deyil – seçim insanındır

Əslində sosial media – sadəcə bir vasitədir. Onu necə istifadə etdiyimiz bizim düşüncə və dəyərlər sistemimizdən asılıdır. Sosial media sayəsində gözəl poeziya kəşf edənlər də var, sosial mediada şeirin dəyərini tənqid edənlər də.

Əsas məsələ – şairin niyyəti və oxucunun gözləntisidir.

Yazmaq – paylaşmaq üçün yox, qalmaq üçün olmalıdır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(11.08.2025)