Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun “Yazıçı” nəşriyyatında Xalq yazıçısı Anarın “2=3+4, yaxud iki ailədə üç Xalq yazıçısı, dörd Xalq şairi” adlı kitabı işıq üzü görüb. Nəfis tərtibatlı, illüstrasiyalı kitab Azərbaycan ədəbiyyatı irsinə böyük töhfələr vermiş iki nəsildən, onlar barədə həqiqətlərdən və onların ədəbi nümunələrindən ibarətdir.

608 səhifəlik bu unikal kitabı tərtib edən Xalq yazıçısı Anar uzun illər ərzində təkcə öz yazdıqlarını yox, qəhrəmanlarının – Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Nigar Rəfibəyli, Vaqif Səmədoğlu, Ənvər Məmmədxanlı və Yusif Səmədoğlunun yazdıqlarını eyni ideya-estetik yaradıcılıq məcrasına qoşaraq, onları eyni axında birləşdirərək ən yeni ədəbiyyatın ən milli paradiqması olaraq təqdim edibdir.

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı kitabdan hissələri oxucularına təqdim edir. Anar qəhrəmanlarının ən populyar əsərlərini bir daha yaddaşlarda təzələyir:

VAQİF SƏMƏDOĞLU,

      YUSİFƏ

Bilirsiz qantel nədir?

Çuqundan tökülmüş,

Uzun bel səkkizə bənzər

əzələ bərkidən.

Mən bir dəfə

dünyanın ən ağır

qantelini qaldırdım:

telefon çağırdı məni,

götürdüm dəstəyi,

səs gəldi:

– Özünü ələ al,

öldü...

Qüvvəm çatmadı,

düşdü əlimdən

dünyanın ən ağır qanteli...

                                        1962

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(12.08.2025)

Harun Soltanov, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Biz dünyaya göz açanda ilk üzlər, ilk səslər, ilk toxunuşlar onlara məxsus olur. Onlar bizim həyat kitabımızın ilk səhifələrini yazırlar, yazı üslubunu da, səhvlərini də, mövzularını da. Səni gülüşlə qucaqlayan əllər, bəzən səni susqunluğa məhkum edən eyni əllər olur.

Ailə varlığında bir insanın köklərini bəsləyir. Sevgi, qayğı, müdafiə hissi ilə. Amma eyni zamanda həmin köklərin çox dərinlərə enməsi sənin azadlığını məhdudlaşdırır, səni onların təsdiqinə ehtiyaclı edir. Yoxluğunda isə həyat səni sərt torpağa atır. Öz köklərini özün qazmalısan, amma o torpaq heç vaxt tam tanış gəlmir. Onların yanında böyüyərkən sən özün haqqında düşündüyün hər şeyin ilkin formasını onlardan alırsan. Onların gözündəki baxış, dediyi və demədiyi sözlər, verdiyi və vermədiyi sevgi. Hamısı gələcəkdə kimin olacağını müəyyənləşdirir.Ailə həm həyatın ilk dayaq nöqtəsi, həm də ilk zərbəsidir. Səni qoruyan qalxan da onlardır, içindəki yaraları açan qılınc da. Onların qoyduğu izlər bəzən görünməz olur, amma illər sonra ən qəribə anlarda qanayır. Və sən anlayırsan ki, həyatın ən böyük hədiyyəsi də, ən ağır yükü də çox zaman eyni adamlardır.

 Bəzən insan həyatı, bahalı xatirələrdən yox, sadə səhnələrdən ibarət olur. Qapının cırıldayan açılışı, səhər yeməyində çaydanın buxarı, pəncərə kənarına qoyulmuş təzə yuyulmuş stəkanların işığı əks etdirməsi… Bu səhnələr o qədər təməl və o qədər təkrarsızdır ki, sən onları hiss etmədən həyatının dayaqlarına çevirirsən.

 Ailə,sadəcə qan bağı deyil, sənin ilk müəllimin, ilk hakimin, ilk tamaşaçındır. Sən uşaqkən onların baxışlarında özünü tapırsan, gülüşündə kimliyini hiss edirsən. Sənə dünyanı tanıdan ilk sözlər, ilk xəbərdarlıqlar, ilk qadağalar hamısı onların səsindən gəlir. Bəzən sevgiləri ilə sənə güc verirlər, bəzən qorxuları ilə səni zəncirləyirlər. Amma hər iki halda da içində iz buraxırlar. Onlar yanındaykən, sən fərqinə varmadan "təhlükəsizlik" adlanan bir illüziyanın içində yaşayırsan. Bilirsən ki, gecəyarısı yuxudan diksinib oyansan, su istəsən, kiminsə sənin səsini tanıyacaq. Bilirsən ki, səhv etsən belə, iki cüt göz var,səni danlayacaq, amma yenə də qucaqlayacaq. Bu, insanın həyatında ən böyük təsəllidir, bəzən də ən böyük bağımlılığı. Ailə varlığı bəzən insanın içində "sabirlik toxumu" əkir. Dünya qarışsa, küçələrdə xaos olsa belə, haradasa sakit bir otaq var. Orda sənin uşaqlıq şəkillərin, köhnə yorğanlar və yadına yalnız qoxusuyla gələn bir ev var. Bu hiss, bəzən sənə bütün riskləri almağa cəsarət verir. Amma eyni zamanda, səni ömür boyu onların təsdiqinə möhtac edə bilər. Çünki sən sevgini də, imtinanı da, xoşbəxtliyi də ilk dəfə onların yanında öyrənmisən.

 Ailə varlığı ilə insan həm mübariz, həm də asılı olur. Mübarizdir, çünki kökləri var, keçmişi var. Asılıdır, çünki o kökləri itirmək qorxusu, azadlıq qədər böyük bir yük kimi boynuna asılır. Və insan anlayır ki, həyatın ən böyük hədiyyəsi də, ən ağır zənciri də bəzən eyni adamların əlindədir. İnsan bəzən ailənin yoxluğunu bir hadisə ilə deyil, xırda boşluqlarla hiss edir. Sən böyüyürsən, amma yanında kiminsə "nə var nə yox, necəsən?" sualı çatışmır. Bəzən evin içində susqun divarlar sənin ən böyük dinləyicin olur. Və sən anlayırsan ki, yoxluq səs deyil, yoxluq sükutun bir az ağırlaşmış formasıdır.

Ailə yoxluğunda həyat bir növ açıq yara kimidir. Çünki sənin "düşmək" haqqın yoxdur. Özünü tutmalısan, ayaqda qalmalısan, çünki bilirsən, səni tutacaq bir əl yoxdur. Bu, bəzən səni gücləndirir, bəzən isə içində heç sağalmayan bir çat yaradır. Belə anlarda sən sevgi axtarışına çıxırsan, dostlarda, münasibətlərdə, hətta yad adamlarda belə. Çünki içində yarımçıq qalmış bir hiss var və sən onu tamamlamaq üçün bəzən özünü itirirsən. Kiminsə səsini, baxışını, hətta qoxusunu belə "ev" kimi qəbul etməyə hazırsan. Amma heç biri sənin uşaqlığında eşitdiyin qaşıq səsi, ya da sobada qaynayan çaydanın buxarı kimi olmur. Ailə yoxluğu bəzən səni iki hissəyə bölür.. Zahirdə möhkəm, içində kövrək. İnsanlara "heç nəyə ehtiyacım yoxdur" deyirsən, amma gecələr öz-özünlə danışanda başa düşürsən ki, bu, özünü aldatmaqdan başqa bir şey deyil. Əslində sən ehtiyac duyursan, amma o ehtiyac illərdir cavabsızdır. Ən pisi isə odur ki, ailə yoxluğu bəzən sənə bir "özünü yetim hiss etmə" xarakteri verir. Hər kəsin ortasında belə tək qala bilirsən. Dostların arasında belə sənin bir yanın boş qalır. O boşluq, elə bil ki, səni tamamlayan son parçanın itməsi kimidir və sən onu heç yerdə tapa bilmirsən.

Ailə, bəzən həyatımızın səhnəsində görünməz rejissordur. Onlar ssenarini yazmırlar, amma səhnəni, işıqları, fon musiqisini elə düzəldirlər ki, sən o mühitin içində öz rolunu oynamaqdan başqa yol tapmırsan. Onların verdiyi tərbiyə bəzən sənin ilk silahındır, insanlarla necə danışmaq, kimə güvənmək, kimdən uzaq durmaq. Amma eyni zamanda, o tərbiyə bəzən sənin boynuna bağlanmış bir daşdır. Çünki, dünyanı onların göstərdiyi pəncərədən görməyə öyrəşmisən. Onlar sənə ilk dəfə qorxunu öyrədiblər, "ona toxunma, sınar", "Çox danışma, ayıb olar". Və sən böyüyəndə başa düşürsən ki, bəzən bu qorxular səni qoruyub, bəzən isə səni dar bir qəfəsin içində saxlayıb.

Onlar sənə sevgini öyrədiblər. Ya onun varlığı ilə, ya da yoxluğu ilə. Əgər sənin uşaqlığında sevgi çox idisə, sən insanlara inanmağa meylli olursan. Əgər az idisə, sən hər kəsin səmimiyyətini sınamağa, sevgini sübut tələb edən bir şey kimi görməyə başlayırsan. Hətta peşə seçimindən tutmuş, dostluq münasibətlərinə qədər bir çox qərarlarımızın kökü ailə mühitində yatır. Sən bəlkə də fərqinə varmırsan, amma bir insanla söhbətdə səsini yüksəltməmək vərdişin, qonaq gələndə stolu necə yığmağın, hətta yeməyi hansı əlində tutmağın belə illər öncə ailənin içində formalaşıb. Bəzən ən böyük arzularımız da onlara borcludur. Məsələn, kasıb bir uşaqlıqdan sonra varlı olmaq istəyi, yaxud sərt bir ata ilə böyüyəndən sonra yumşaq valideyn olmaq arzusu.. Bizim istəklərimiz də, qorxularımız da onların mirasıdır.

Ailə, bir növ torpaq kimidir. Orda həm güllər bitir, həm də tikanlar. Amma hər halda, sən kim olursansa ol, ayaqların hələ də o torpağın izini daşıyır. Ailə bəzən həyatımızda sevginin ən saf formasını yaratsa da, bəzən də ən dərin yaraları qoyan mənbəyə çevrilir. Bu yaralar bəzən görünməzdir, amma ruhun ən qaranlıq guşələrində qanayır, sanki heç bir zaman tam sağalmayacaqmış kimi. Hər travmanın kökündə bir səbəb dayanır, susqunluq, anlaşılmazlıq, gözləntilər və bəzən də səssizcə əzən tənqidlər. Uşaqlıqda eşidilən "sən elə etməlisən", "bunu bacarmalısan" kimi sözlər bəzən gözlə görünməyən zəncirlər yaradır. Bu zəncirlər səni içində saxlayır, nəfəsini kəsir, amma sən bunu adətən "qayğı" kimi qəbul edirsən. Sevgisizlik, ya da həddindən artıq sevgiz hər iki uçurum eyni dərəcədə təhlükəlidir. Çox zaman sevginin ölçüsü deyil, keyfiyyəti önəmlidir. Amma bəzən ailə sevgisi sənin azadlığını boğan ipə çevrilir. Travmaların ən ağrılısı, bəlkə də səni anlamayan, hisslərini görməyən valideynlərdir. Sevdiyim biri mənə demişdi ki, "valideynlərimiz bizi hərşeydən qoruyur. Amma özlərindən qorumağı unudurlar."Onların sənə qoyduğu səssizlik, sənə aid olmayan yükdür. Hər dəfə səhv etdiyində, içindən gələn səsi boğanda, sən bir az daha özündən uzaqlaşdın.

Ailənin qoyduğu travmalar bəzən həyat boyu səninlə gəzir. Onlar sənin içindəki sükutu, bəzən qəzəbi, bəzən qorxunu, bəzən də tərkedilmişliyi doğurur. Amma sən bilirsən ki, bu travmalar da sənə "kim olduğunu" öyrədən parçalardır.

Bəlkə də ən böyük dərs budur dostum, ailənin qoyduğu izlər, həm gücümüzün qaynağıdır, həm də ən dərin yaralarımızın mənbəyi. Bu ikisi olmadan sən olmazdın, bu yaralar olmadan sən tamamlanmazdın.

Bəzən insan böyüyür, saçlarına dən düşür, amma içindəki uşaq hələ də o evin qapısından içəri girməyi gözləyir. İçində hələ də bir səs var. Bəzən ananın adını çağırır, bəzən atanı görmək istəyir. Amma həyat elədir ki, bəzən o qapı çoxdan bağlanıb, bəzən də açıqdır, amma içindəki insanlar dəyişib. Ailə, sən istəsən də, istəməsən də, sənin həyatının xətkeşidir. Onların sənə verdiyi sevgini daşıyırsan, travmalarını da. Onların qucağında öyrəndiyin istiliyi axtarırsan, susqunluqlarından öyrəndiyin soyuqluğu da. Bəzən bir ömür boyu onlara bənzəməməyə çalışırsan, amma hər güzgüyə baxanda gözlərinin dərinliyində bir kölgə kimi yenə onları görürsən. Bəlkə də elə buna görə həyat paradoksdur. Biz özümüz olmaq üçün onlardan uzaqlaşırıq, amma kim olduğumuzu bilmək üçün yenə onlara dönürük. Çünki bütün yollar, bütün şəhərlər, bütün illər sonda bir həqiqətə gətirir. Biz kim olsaq da, kimə çevrilsək də, içimizdə daşıdığımız ailə həmişə bizimlədir. İstər isti bir ocaq kimi yansın, istər soyuq bir xatirə kimi üşütsün…

Və sonda anlayırsan. Ailə dediyin, bəzən yaşadığın ev deyil. Bəzən illərdir ürəyində daşıdığın yaradır. Amma o yara da sənsən, o sevgi də. Onlarsız sənin hekayən tamamlanmaz, onlarla isə heç vaxt tam eyni qalmaz.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(12.08.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə Biri ikisində layihəsində bu gün sizlərə Ədəbi tənqid mövzusunda Qismət Rüstəmovun “Qar tanrısının qeydiyyatı haradır?” məqaləsi təqdim edilir.

TƏNQİD

Qismət RÜSTƏMOV

QAR TANRISININ QEYDİYYATI HARADIR?

Vaxtilə İstanbuldan aldığım ədəbiyyat dərgilərindən birində Alberto Manquelin mütaliə haqqında gözəl bir essesini oxumuşdum. Oradakı bir fakt yaddaşımda ilişib qalıb: ötən əsrin 90-cı illərində Kolumbiya Mədəniyyət Nazirliyi "Səyyar kitabxana" adlı bir layihəyə başlayır. Məqsəd belə olur ki, kitabı, bilgini ölkənin ucqarlarında yaşayan, gözdən-könüldən və mütaliədən uzaqda olan insanların ayağına aparsınlar. Bu layihə çərçivəsində dağlıq, meşəlik ərazilərdə yaşayanlar üçün atların, eşşəklərin belində torba-torba kitab daşımağa başlayırlar. Hər ünvanda kəndin müəllimi, yaxud ən savadlısı şərti olaraq kitabxanaçı rolunu icra edir, kitabları əhali arasında bölüşdürür. Göndərilənlər mahiyyətcə daha çox texniki kitablar imiş: əkinçilik, suvarma, dərziliyin əsasları... Kəndlilər oxumaq üçün bir aylığına verilən kitablardan hamısını vaxtında geri qaytarır, bircəsindən başqa: Homerin "İliada"sını. Hökumət həmin kitabı kəndlilərə hədiyyə edir, ancaq sorğu keçirir ki, niyə bu kitabı saxlamaq istədiniz? Hamısı eyni cavabı verir: bu kitabdakı əhvalatlar bizdən bəhs edir.

Avanqard ədəbiyyatın dahisi Reymon Kyeno eposun bu gücünü yığcam şəkildə belə ifadə edib: dünyadakı bütün əsərlər bu və ya digər dərəcədə ya "İliada"dır, ya da "Odisseya". Bu rakursdan baxsaq, mənə görə, Mübariz Örənin çoxqatlı, çoxyozumlu, usta işi "Qar tanrısı" hekayəsi də yunan mifologiyası ilə –  "İliada", Troya əhvalatı, az bilinən Xiona mifi, hətta, müəyyən mənada, Babil qülləsi əhvalatı ilə intertekstual (mətnlərarası) əlaqədə yazılıb. Ancaq bu hekayəni çoxqatlı edən təkcə texniki-stilistik plandakı sənətkarlıq deyil; ideya-məzmun planında baxsaq, bu mətn üst qatıyla şöhrət azarı və həsəd haqqındadırsa, alt qatıyla özgənin gəlişiylə işə düşən müstəmləkə münasibətləri barəsindədir. Biz də "Qar tanrısı"nı bu iki planın qovuşağında təhlil edəcəyik.

"Qar tanrısı" Xalq yazıçısı Kamal Abdullanın "Kölgə" hekayəsindən epiqrafla başlayır: "Göylərdə sizin üçün maraqlı heç nə yoxdur..." Müəllif elə epiqrafdaca sujetin vektorunu (yuxarıya, zirvəyə), ideyanın yönünü (boşluq, puçluq) ustufca sezdirir. Mətnin birinci cümləsi sonradan hekayədə bizi müşayiət edəcək, mifoloji sistemdə həm "cavanlığın, iqtidarın, hakimiyyət istəyinin", həm də "qadağan olunmuşu, yasaq olanı" ifadə edən "alma" vurğusu ilə başlayır: "Könlünə alma düşdü, düşdü nədi, lap yeriklədi almaya..." Belə ki, hekayənin gedişatında biləcəyik ki, könlünə alma düşən artıq qocalıb əldən düşsə də, içindəki şöhrət hissi cavan qalmış Yexiyadır!

Mübariz Örən "Qar tanrısı"nın bir neçə yerində əvvəlcə sakit, problemsiz bir atmosfer yaradır; tutalım, ruhu aram verən bu yerin musiqisi Malka çayının səsi, rəngi günəbaxanların sarısıdır. Sonra isə özgənin gəlişiylə əvvəlki nizam pozulacaq, "yasaq meyvə" ilə cənnət itiriləcək, "nifaq alması" ilə irili-xırdalı qiyamətlər başlayacaq. Hələlik isə dağların yuxusunu Duqlas Freşfildin əcnəbi ekspedisiya, Yexiyanın röyasını mərhum arvadı Yesara Dionisovna pozub. Müəllif bu Dionis (ovna) soyadı ilə bizə növbəti işarəni təqdim edir, artıq yuxular diyarının sakini olan Yesaranın yunan mifologiyasındakı şəcərəsinə doğru məcazi bir addım daha atır. Yesara yuxuda ərinə deyir ki, sənə alma gətirə bilmədim, əvəzində qar gətirdim, insan ayağı dəyməyən o zirvə sənindir! Alma əvəzinə qar, yəni cavanlıq enerjisi, iqtidar əvəzinə, üstünə yağdığı hər şeyi bəyaz təslim bayrağına döndərən, kəfənləyən, əriyib yoxa çıxmağın simvolu! Ümumiyyətlə, Mübariz Örənin "Balıq gülüşü" kitabındakı ayrı-ayrı hekayələrdə ağ rəng faniliyin, ötəriliyin, son mənzilə gedəndə rəngi avazımağın - ölümün metaforası kimi işlənir.

         Mübariz Örən "Qar tanrısı" hekayəsini zamanda irəli-geri sıçrayışlar (fləşbek-fləşforvard), sonra baş verəsi hadisəni əvvəldən sezdirmə (prolepsis) kimi fəndlər üstündə qurub. Bu cür fəndlər bədii mətndə hər şeyi bilən bir təhkiyəçinin (omnipotent) varlığından xəbər verir, eyni zamanda personajların artıq təcrübəli halı ilə təcrübəsiz çağları arasında var-gəl imkanı yaradır.

Məncə, "Qan tanrısı"nda Yexiya yunan mifologiyasındakı çoban Parisin, Yesara isə gözəllər gözəli Yelenanın qarşılığıdır. Elbrus dağının zirvəsi isə fəthi arzulanan Troyadır. Ancaq müəllif məlum mifi olduğu kimi təkrar etmir, çünki bu zaman mətnin intertekstual qatı üzdə olardı. Bunun əvəzinə Mübariz Örən mifoloji işarələri, böyük ustalıqla yaxşı bələd olduğu həyat materialının içinə uyğun ölçüdə yerləşdirir.

Duqlas Freşfildin birinci uğursuz cəhddən sonra ikinci gəlişindən qabaq bu cənnət məkana General Emanuelin ekspedisiya gəlib. Hekayənin xüsusilə bu hissəsində müəllif həm mifoloji motivi davam etdirir, həm də alt qatdakı müstəmləkə münasibətləri bağlı sujeti işə salır. General Emanuel yanına yerli ağsaqqallardan savadı olan Mirzə Qulu da götürüb ki, çaxnaşma düşməsin, qan tökülməsin. Müəllif Emanuelin adını düzgün tələffüz edə bilməyən Mirzə Qul vasitəsilə generalın mifoloji təyinatını nişan verir; Mirzə Qul çaşıb ona Menelay deyir.

Əgər Elbrus Troyasının fəthində adını tarixə əbədi yazdırmaq fürsətini əldən verən Yexiyanın həsədin güc gəlməsiylə generalın (Menelayın) gözəllər gözəli arvadı Yeseranı (Yelenanı) qaçırması mifoloji süjetin yenidən əks-səda verməsidirsə, bura böyük alim heyəti və ordu ilə gələn yadellilərin müstəmləkə strategiyası haqqında plakatçılıqdan, şüarçılıqdan uzaq, ustalıqla yazılmış tənqiddir.

Yadellilər topsuz-tüfəngsiz, qansız-qadasız istədiklərinə çatırlar. Çünki onlar bütün silahlardan daha təhlükəli bir şey təklif edirlər: şöhrət! Bu havayı şöhrət vədi hər gün ətəyində gəzdikləri səfalı dağları, suyunu içdikləri buz bulaqları, havasını udduqları cənnət məkanı cəhənnəmə çevirir. Özgələrin, gəlmələrin yerlilərə hədiyyə kimi verdikləri "yeni göz", "yeni baxış" vətəni yaşamalı yox, fəth olunmalı yerə döndərir.

Həsəd – korun-korun yanan qaşqabaqlı tonqaldır. Şöhrətin qapısından qayıdan Yexiya bu tonqalda yanıb-qovrulur, heç vaxt üzünü görməyəcəyi adamların dilində, adını eşitməyəcəyi kitabların içində əbədiyyət qazanmaq ehtirası onu Elbrus dağı yerinə Yesaranın qəlbini fəth etməyə aparır.

Müəllif Yesara obrazını çoxplanlı işləyib; əgər o bir yandan Parisin qaçırdığı Yelenadırsa, o biri tərəfdən mifoloji panteonda daha az bilinən qar tanrıçası Xionadır. Xiona yunan mifologiyasında küləklərin tanrısı Boreyin qızıdır, bir versiyaya görə, onun qardaşları məşhur arqonavtlar olub. Müəllif Xiona ilə bağlı bu motivi Duqlas Freşfildin ekspedisiya ilk dəfə gələndə bizə sezdirir, yazır ki, bu heyətin içindəkilər elə mahir, elə peşakar idilər ki, onlara "arqonavtlar" deyirdilər. Üstəlik, Yexiyanın aldığı konyakın üstündə "Arqo" sözünü görəndə Yesara sevincək deyir ki, yunan konyakıdır, bizimkilərindir. Müəllif Yesaranın sevinicini belə ifadə edir, elə bil 77 yaşında hamilə qalmışdı. Bu eyham bizi başqa bir həqiqətə aparır: deməli, onların övladı olmayıb. Yesaranın bətni Yexiya üçün bağlıdır, bəli, yuxunun məntiqi aydınlaşır: sənə alma (oxu: iqtidar) yox, qar gətirdim. Mifin məntiqi başqasının arvadını qaçırana övlad payı vermir.

Hekayənin mifoloji lağımları, altdan alta işləyən motivləri bununla da bitmir: Yexiya, nəhayət, qoca yaşında, Duqlas Freşfildin ikinci gəlişində yarımşüurlu halda Elbrusun zirvəsinə üz tutanda dikinə qoyulmuş domino daşına bənzətdiyi qaya parçasında insan ölçülərinə düzgün böyük zəncir yerləri görür. Yadına düşür ki, Promoteyin bu dağlarda zəncirə çəkildiyini demişdilər. Beləliklə, hekayənin əsas ideyasına ustalıqla qaynaq edilmiş növbəti mifoloji motivlə rastlaşırıq: Promotey tanrılardan odu oğurladığı üçün cəzalandırılmış, Qafqaz dağlarına zəncirlənmişdi, Yexiya isə generalın arvadını oğurlayıb. Bu, çox incə, sənətkarlıqla ifadə edilmiş eyhamdır, özünü sənə tezbazar faş etməyən məna yüksəkliyidir; demək, bu dağların zirvəsi cəza düşərgəsiymiş, Yexiyanın ahıl çağınacan içində yaşatdığı və şöhrət korluğuyla üz tutduğu, mükafat bildiyi zirvə, əslində, onun cəzasıymış. Ancaq onun zənciri dəmirdən yox, həsəddəndir. O, dağın zirvəsinə daş yox, öz həsədini qaldıran Sizifdir. Yexiyanın aqibəti "əriyib suya dönmək, axıb çaya getmək"dir.

Bir sufi pritçasında deyilir: bu dünyada sənin olan yeganə şey gəmi qəza uğrayanda özünlə götürdüyündür. Mübariz Örənin "Qar tanrısı" gələcəkdəki "Titanik"lərə yazılmış məktubdur.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(12.08.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Çağdaş döbr yumor ustalarından hamı gileylidir. Gülüşü çığır-bağırla, vulqar ifadəylə, şit hərəkətlərlə yaradırlar. Ən azından, atrıq tarixdə qalmış korifey sənətkarlarımızdan bir şeylər öyrənmək istəmirlər. Amma nlardan biri - aktyor, şoumen Fərda Amin degərlərindən xeyli seçilir.

Onun gülüşü daha dərindir, satıra qatları daha güclüdür.

Fərda Amin əslən Siyəzən rayonunun Qozağacı kəndindəndir. O, 1979-cu ildə 12 avqust tarixində Cəbrayıl rayonunda doğulub. İqtisad Universitetində təhsil aldığı dövrdə "Şən və Hazırcavablar Klubu"nda çıxış edib. Müəllifi və aparıcısı Həsən Əliyev olan, "Space TV"-də yayımlanan "Tək səbir" verilişinin iştirakçısı olub. Verilişdə olan gülməli monoloq, videoroliklər insanları çox güldürüb. Bu verilişin rejissoru da Fərda olub.

Senarisini isə Elməddin Cəfərovla birlikdə yazıblar. Ancaq bu verilişin ömrü uzun olmayıb. Fərda "Tam Sərbəst" verilişini yaradıb və bir neçə il sonra "Tam Sərbəst solo" adlı proqramla ekranlara çıxıb. Bu veriliş də qısa müddət davam edib. Bir neçə il sonra Müşfiq Şahverdiyev ilə birlikdə 2007-ci ildə "Sərbəst FM" verilişi işıq üzü görüb. Həmən il Müşfiq və Fərda "Niyə?" filminə çəkiliblər.

2014-cü ildən Fərda "Top kimi Şou" verilişinin aparıcısıdır. "İnterpapa", "Ögey ata", "Xoxan", "Naxox", "Niyə?" kimi filmlərdə rol almışdır. "Ögey ata", "İnterpapa", "Niyə?" filmlərinin ssenarisini də özü yazıb.

Aparıcılıq

1. "Elə-belə" (Lider TV)

2. "Vitamin C" (Lider TV)

3. "Tək Səbir" (Space TV)

4. "Tam Sərbəst" (ATV)

5. "Tam sərbəst sollo" (ATV)

6. "Sənin üçün" (ATV)

7. "Sərbəst FM" (ATV)

8. "Top kimi şou" (ATV)

Filmoqrafiya

- İz

- Toy

- İnterpapa

- Niyə?

- Niyə? 2

- Vərdiş

- Ögey ata

- Xoxan

- Gecə qonağı

- Oğlan evi

- Bakı, Mən Səni Sevirəm.

Əlbəttə, Fərda istedadlıdır və biz ondan daha sanballı işlər gözləyirik.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(12.08.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı bu gün tərcümə saatında sizlərə rus yazıçısı Sergey Dovlatovun “Ariel” hekayəsini təqdim edir. Hekayəni dilimizə Xatirə Nurgül çevirib.

 Rus yazıçısı Sergey Dovlatov 1941-ci ildə Başqırdıstanın paytaxtı Ufada anadan olub. 1979-cu ildə ailəsi ilə birlikdə ABŞ-yə köçərək orada yaşamağa başlayıb. 24 avqust 1990-cı ildə Nyu-Yorkda dünyasını dəyişib.

S.Dovlatov 1980-ci illərin ortalarından “The New Yorker” jurnalında dərc olunmağa başlamış, bununla da ətrafına böyük oxucu kütləsi toplamağa müvəffəq olmuşdur. Onun ABŞ və Avropada 12 kitabı çap edilib. SSRİ-nin dağılmasından sonra isə hekayələri Rusiyada da nəşr olunub.

Yazıçının sizlərə təqdim edilən “Ariel” hekayəsi  daha çox kədərli təbəssüm yaradan əsər kimi qiymətləndirilir.

          ARİEL

Yazıçı bağ evi kirayələmişdi. Bu, cənub tərəfdəki sıradan beşinci ev idi. Qaraqabaqlığı ilə seçilən bu şəxsin kirayələdiyi evin sağ və sol tərəflərindəki evlərdə iki yəhudi ailəsi yaşayırdı. O, sakitliyə ehtiyac duyduğu üçün dəmir yolu qovşağına yaxın yerdəki evi seçmişdi. Yazıçının adı Qriqori Borisoviç Koşitsdi.

Yay fəsli idi. Rus koloniyası (burada başqa bir ölkədə əcnəbilərin yaşadığı yer, məhəllə nəzərdə tutulur – X.N. ) adi həyat tərzi sürürdü. Ərlər evə istirahət günləri gəlirdi. Dərhal məşq paltarlarını geyinir, beysbol papaqlarını taxırdılar. Qadınlar bütün həftəni çimərlik geyimlərində, açıq-saçıq libaslarda dolaşır, çılpaq uşaqlar su kənarındakı qumluqda oynayırdılar. Kişilər göldə çimir, gündə qaralır, balıq tuturdular. Qadınlar maşınlarla alış-verişə gedirdilər. Uşaqlara nəzarət etmək və yemək hazırlamaq da onların vəzifəsi idi. Axşamlar isə deyirdilər:

– Nəsə istəyirəm, amma özüm də bilmirəm nə...

Qriqori Borisoviç qapalı yaşayırdı. Nə qaralmağı, nə də çimməyi xoşlayırdı. Onu balıq tutmağa dəvət edəndə imtina edirdi:

– Təəssüf ki, mən Heminquey deyiləm. Hətta Aksakov da ola bilmərəm...

– Əcəb adamdı da, – qonşular deyirdi.

– Çox bilir...

Yazıçı bütün günü iş başında olurdu.  Taybatay açıq olan pəncərəsindən yazı makinasının səsi gəlirdi.

Təkrar edirəm, o, ünsiyyət sevməyən, qapalı insan idi. Ondan sağda Kasperoviçlər, solda Mişkevitserlər yaşayırdı. Hər iki ailədə uşaqlar böyüyürdü. Kasperoviçlər dörd uşaqlı ailə idi. Mişkevitserlərin isə üç övladı vardı,  hələ səkkiz yaşlı qohumları Ariel də onlarla yaşayırdı.

Koloniya səs-küylü idi. Uşaqlar qaçırdı, qışqırırdı, su tapançasından atəş açırdılar. Onlardan hansısa daim ağlayırdı.

Əgər uşaqlar öz aralarında mübahisə edərdilərsə, valideynlər onların müdafiəsinə qalxardı. Dalaşdıqları zaman da ingilis dilinə müraciət edərdilər.

– Sənə göstərəcəm, Marat!

– Mən də sənə Vladlen, o key?!

Axşamlar az qala hər evin qarşısında manqal tüstülənirdi. Tranzistorlar tam gücü ilə işə salınırdı. Bağ sakinləri əllərində şüşə butulkalarla əraziləri gəzirdilər. Otların üzərində plastik stəkanlar ağarırdı.

Səs-küy dözülməz həddə çatdıqda isə yazıçı pəncərədən qışqırırdı:

– Sakit! Sakit! Ağcaqanadları oyadacaqsınız!..

Bir dəfə Qriqori Borisoviç alış-verişə yollandı. Dükanı koloniyadan beş dəqiqəlik yol ayırırdı. Buna görə də o, evə düz yarım saatdan sonra qayıda bildi.

Həmin vaxt belə bir hadisə baş verdi. Oyun oynayan uşaqlar qaçaqaçla dördüncü evə daxil olub pərdəni yerindən qopardılar. İçində ərikgülü olan bankanı yıxdılar. Kağızları ətrafa səpələdilər.

Bir azdan yazıçı geri qayıtdı. Bir dəqiqədən sonra isə qəzəbli halda evdən çıxıb qışqırmağa başladı:

– Şikayət edəcəm!.. Mənim kağızlarım!.. Yaşayış yerinin toxunulmazlığı barədə qanun var!

Bundan sonra isə:

– Henri Toroya elə həsəd aparıram ki!..

– Tipik dəlidir – qonşular dedi.

– Heç demə, onun qiymətli kağızları var imiş!

– Qiymətli kağızları! Tanrı eşqinə, Roza, güldürməyin məni!

– Ən başlıcası isə Toronu yada salaraq bizi məzəmmət eliyir. Guya mərhəmət hissimiz yoxdur...

Yazıçı daha da əsəbi və qaradinməz oldu. Artıq harasa gedərkən qapını qıfıllayırdı. Təzə asdığı pərdələr  isə pəncərənin lap aşağısına qədər uzanmışdı.

Bazar günləri koloniyada adam əlindən tərpənmək olmurdu. Ailələrin böyükləri, tanışlar, qohumlar gəlirdi. Görünür, yazıçının qohumları yox idi, elə tanışları da. Bu günə qədər cəmi bir dəfə kinokameralı gənc amerikalı onu ziyarət etmişdi.

Avqust ayı idi. Günlər əzablı dərəcədə isti keçirdi. Təkcə axşamlar sərin olurdu. Gündüz bütün koloniya gölə gedirdi. Yazıçı evdə qalırdı. Bəzən də yol boyu gəzişirdi.

Yadımdadır, günəşli, qızmar səhər idi. Koloniyada heç kim gözə dəymirdi. Qriqori Borisoviç stulu artırmaya çıxardı. Yazı makinasını dizlərinin üstünə qoydu.

Birdən balaca oğlanı gördü. O, təkbaşına, kötüyün üstündə əyləşmişdi. Yanında müxtəlif rəngli plastik oyuncaqlar vardı.

Oğlan hərəkətsiz oturmuşdu. Hətta yazı makinasının səsini eşitdikdə də çevrilib baxmadı.

Bütün bunlar təxminən on dəqiqə çəkdi. Yüngül mavi bulud bu müddət ərzində yerini cənuba doğru dəyişdi. Çinar ağacının kölgəsi azca sola tərəf hərəkət etdi.

Yazıçı nəhayət dilləndi:

– Ey, miserable (ing. zavallı, miskin – X.N.)! Sən kimsən? Adın nədir?

– Mənim? Arikdi.

–Yəni Aron? Ya da Arkadi?

– Ariel – cavabı səsləndi.

– Sənin qanadların hanı bəs, Ariel? – yazıçı soruşdu.  (İzah: – Yəhudilikdə “Ariel” mələklərdən birinin adıdır – X.N.)

– Yoxdur, – oğlan qısa şəkildə, həm də təəccüblənmədən cavab verdi. – Bəs sənin?

– Başa düşmədim, mənim nə?

– Bəs sənin adın nədir?

– Mənim adım Qriqori Borisoviçdir. Etiraf edim ki, mənim də qanadlarım yoxdur...

Göldən motorlu qayıqların səsləri gəlirdi. Yazıçı soruşdu:

– Sən burda nə edirsən? Həm də niyə təksən?

Ariel:

– Mən göldə idim. Amma Anceloçka dedi ki, get burdan.

– Elə niyə?

Oğlan hazırlıqlı tərzdə, həm də qürurla cavab verdi:

– Çünki məndə bit var. Bax buna görə.

– Buna əminsən? – yazıçı makinasını yerə qoyub ona tərəf addımladı.

– Əminəm. Anam onları görəndə “dəhşət” dedi. Məni kerosinlə yuyundurdu. Məxsusən onu almaqdan ötrü Ramsdeylə getmişdik. Başımı iyləmək istəyirsən?

– İmtina eləmərəm. Həm də olduqca minnətdaram.

– Amma ehtiyatlı ol. Onlar sənin də üstünə tullana bilərlər.

Yazıçı kerosinin iyini hiss etdi. Müharibədən sonrakı uşaqlıq illərini xatırladı. Tarxovkadakı bağda keçən yayı, paravozların siqnalını... Kerosində qızardılmış oladiləri...

Ariel dedi:

– Bax mən buna görə uşaqlarla oynaya bilmirəm.

– Bəs sən onları görmüsən? – yazıçı soruşdu.

– Kimləri?

– Kimləri? Bitləri. Onlar barədə nə bilirsən?

– Heç nə. Onlar çox balacadırlar. Demək olar ki, görünmürlər.

– Bəs səncə, mikroskop nə üçün mövcuddur?

– Mikroskop nədir ki?

– Bu elə bir alətdir ki, işıqda hər şeyi böyüdür. Teleskopla bitlərə bütün günü baxmaq olar. Heyif ki, onu Nyu-Yorkda qoymuşam.

– Deməli, sən onları görmüsən?

– Əlbəttə ki. Dedim axı, bütün günü baxmışam, gözümü çəkə bilmirdim.

– Yaxşı, bəs necədilər?

– Sənə deyim ki, məndə olduqca xoş təəssürat yaratdılar. Onlar xırda, sakit, yaxşı tərbiyə görmüş cücülərdir. Göy rəngli, böyük gözləri var. Hay-küy salmırlar. Səslərini qaldırmırlar. Ən əsası isə hərəsi öz işi ilə məşğul olur.

– Hə, amma onlar dişləyirlər axı.

– Bəzən. Onların nizamını pozduqda. Necə deyərlər, özünümüdafiə qanunu ilə...

Ariel nəfəsini içinə çəkib qulaq asırdı. Qriqori Borisoviç ona balaca, çiçəklənən ölkə barədə danışdı. Qəfil eşidilən çığırtı onun sözünü kəsdi:

– Arik, sən hardasan? Toyuq donur...

– Ana, – Ariel yüngül təəssüf hissi ilə səsləndi.

Sonra isə:

– Mən hələ gəzişəcəyəm.

Cavabında eşidildi:

– Arik! Əgər anan nou dedisə, deməli nou!

– Toyuq donacaq – oğlan kədərlə təkrarladı.

– Bu cür istidə? – Qriqori Borisoviç təəccübləndi, – qəribədir... Ona qibtə eləmək olar.

– Yaxşı, mən gedim.

Bunu Ariel dedi. Yazıçı isə cavabında:

– Get, qardaş. Vaxtın olanda gələrsən...

Oğlan getdi, amma oyuncaqlarını götürməyi yaddan çıxardı. Yazıçı artırmaya keçdi. Yazı makinasını dizlərinin üstünə qoyub dikəltdi. Təmiz kağız vərəq götürdü. Adət etdiyi qorxu hissi onu bürüdü.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(12.08.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı Ən yaxşı hekayələr rubrikasında bu gün sizlərə yazıçı Natiq Məmmədılinin “Taclı mələklər” hekayəsini təqdim edir. Bu hekayə bizi xəyalən 2020-ci ilin əvvəllərinə - dəhşət saçan pandemiyanın başlanğıcı dönəminə aparır. Hekayə 2020-ci ilin aprelində yazılmışdır.

Üç gündür atasının, anasının kürrüyünü eləyən altı yaşlı nəvəm indən sonra həyətə də düşürtməyəcəyimizi biləndə hikkəsindən evin altını üstünə çevirməyə başladı. Yarıya qədər getdiyi məktəbəqədər hazırlıqda öyrəndiyi hərfləri divar kağızlarının üzərinə yazmağa girişəndə, özümdən çıxsam da, anam nəticəsinə qahmar çıxıb “qoy nə istəyir, eləsin” demişdi. Bilməzdim ki, görəcəkli günlərimiz qabaqdaymış - karantin müddəti uzandıqca təzəcə təmirdən çıxmış mənzilimizin divarları yavaş-yavaş Qobustan qayalarını xatırladan rəsmlərlə “bəzənəcək”, adama gəl-gəl deyən ilıq yaz havasında tumurcuqlayan ağaclara, kimsəsiz küçələrə pəncərədən boylanacaq nəvəm hər gün günəş və çiçək şəkilləri çəkib ürəyimi param-parça edəcəkdi.

Bir tərəfdən uşağı qınasam da, heç özüm də bir yerdə qərar tuta bilmirdim. Qəribəydi, həmişə evdə olmağı, vaxtın qovhaqovunda yarımçıq qalan işlərimi tamamlamağı arzulamışdım. Ən azından müdafiə ərəfəsində olan iki dissertasiyaya opponent rəyi yazmalıydım, hələ günü-günə calayaraq yekunlaşdırmağa həvəs göstərmədiyim monoqrafiyama da əl gəzdirmək lazım idi. Elə hey gileylənirəm ki, vaxt eldə bilmirəm, indiysə nə qədər desən vaxtım vardı, amma heç cür əlim işə yatmırdı. Çünki, Novruzdan sonra baharın ilıq nəfəsinin qış mürgüsündən oyatmağa çalışdığı dünyamızda işlər yolunda deyildi, biz Aya turist kimi getməyə hazırlaşırdıq, Marsın səthini isə az qala öz aramızda bölüşdürüb qurtarmışdıq və birdən Şərqdən başlayan qrip epidemiyası həyatımızın ritmini elə pozdu ki, yeganə çıxış yolumuz bir-birimizdən təcrid olunmaq və evdə oturmaq oldu. Ən dərin yuxumuza belə girməyən şeylər sanki həyatımızın reallığına çevrilmişdi. Mən tarixçiyəm, bəşəriyyətin bu vaxta qədər dəhşətli müharibələrdən keçməsi, epidemiyaların milyonlarla insanın həyatına necə son qoyması barədə oxuduğum kitabları bir daha vərəqləməyə başladım. Amma biz orta əsrlərdə yox, mikrobioloqların, gen mühəndislərinin az qala hər il Nobel mükafatı aldığı XXI əsrdə yaşayırdıq və birdən sadə bir qrip inkişaf eləmiş dünyanın sakinlərini öz evlərində həbs edir. Gen mühəndisliyi demişkən, bunun heç də sadə qrip olmadığını izah eləmək üçün sosial şəbəkədə roliklər paylaşan Genetika İnstitutunda çalışan rəfiqəm dönə-dönə deyirdi ki, vaksinin tapılması üçün əvvəlcə virusun genini təyin eləmək lazımdır. Amma bu, heç də asan məsələyə oxşamırdı, bəlkə də bir il gözləmək lazım gələcəkdi. Dünyamızsa suyu qurumuş dəyirmana bənzəyirdi, maşınların şütüdüyü küçələr, insanların qaynaşdığı səkilər, baharın ətri gələn yaşıl xiyabanlar ölü sükuta dalmışdı. Hərəmiz öz damımızın altına sığınıb dünyamızdan gələn səksəkəli xəbərləri təəssüflə izləyirdik, virusun qızdırmalı, öskürəkli nəfəsi qapımızın kandarında dayananda isə artıq bunun yuxu olmadığını hiss eləməyə başladıq. Qorxurduq. Bəla hər yerdə ardımızca sürünürdü - əlimizin dəydiyi, nəfəsimizin toxunduğu nə vardısa hamısında qripin taclı virusları pusquda dayanıb yolumuzu gözləyirdi. Biz görüşəndə qucaqlaşıb öpüşərdik, indisə üz-üzə gələndə yolumuzu dəyişir, sifətimizi gizlətdiyimiz maskanın üstündən daha çox acizliyin, bir balaca da ümidin parıltısı ilişmiş gözlərimizlə bir-birimizə təskinlik verməkdən başqa əlimizdən bir iş gəlmirdi.

- Mən həyatım boyu o qədər epidemiyalar görüb yola vermişəm ki, bütün dünyanı iflic edən beləsini təsəvvür eləməzdim, - doxsan beş yaşlı anam televiziya xəbərlərində virusdan ölənlərin hər gün yenilənən elektron lövhəsi qarşısında aparıcının həyəcanlı məlumatlarını dinləyərkən belə dedi. Anam artıq çoxdan təqaüdə çıxmış infeksionist uşaq həkimiydi, yarım əsrlik fasiləsiz əmək fəaliyyətinin on ilini vaxtıyla adına “uşaq Allahı” deyilən, Bakının məşhur pediatrı Qindesin rəhbərliyi altında işləmişdi. Anam yoluxucu xəstəliklərlə mübarizə aparanda biz uşaq idik, dumanlı şəkildə xatırlayıram ki, atüstü evimizə dəyib təzədən xəstəxanaya yollananda rəhmətlik atam işini-gücünü buraxıb bütün gününü bizim şıltaqlığımıza dözərək keçirirdi. Amma biz bunun adının pandemiya olduğunu və həyatımızın indiki kimi təhlükədə qaldığını hiss eləmirdik. Heç valideynlərimiz də işin yükünü evə gətirməz, bizim yanımızda çətinliklərdən söz açmazdılar, bildiyimiz bir o idi ki, atamız şərqşünas, anamızsa sözəbaxmayan uşaqlara iynə vuran həkim idi.

- Ana, yəqin sizin vaxtınızda infeksiyalar indiki kimi sürətlə yayılmırmış, ölənlərin sayı da çox deyilmiş, - soruşdum.

 - Nə danışırsan, qızım? Ölənlərin sayı indikindən dəfələrlə çox idi. Bakının da, elə o biri şəhərlərin də xəstəxanaları dolub-daşırdı. Amma sovet hökumətiydi, çox şey gizlədilir, düz-əmməli hesab-kitab aparan da yox idi. Hə, indiki kimi hərənin əlində bir telefon da yox idi axı? Mən də eynən Nadirə kimi gecəmi gündüzümə qatmışdım. Həkimlər az, xəstələrsə bir ucdan artırdı. Çatdıra bilmirdik, bala, - Nadirə anamın öz adıdı, qardaşım oğluna atamın adını vermişdi, mən də qızım dünyaya gələndə heç düşünmədən anamın adını qoydum. Hardan biləydim ki, balaca Nadirə də böyüyəndə adını daşıdığı nənəsi kimi həkim olacaq, həm də infeksionist və elə bir gün gələcək ki, pandemiya başımızın üstünü qara bulud tək kəsdirəndə o, da eynən nənəsi kimi mübarizəyə qoşulacaqdı. Tarix təkrarlanır, amma peşəkar tarixçi kimi bilirəm ki, bu, heç də yaxşı hal deyil. O, insanların səhvlərini, buraxdıqları boşluqları xatırlatmaq üçün təkrarlanır, zamanın kəmkəsirini gərək vaxtında ödəyəsən. Lakin filosofluq eləməyimin artıq anlamı qalmamışdı, çünki tarix doğrudan da təkrarlanmışdı, özü də tək anamın və qızımın yox, bütün insanların taleyində.

 - Yadımdadı, müharibədən sonra, 40-cı illərin axırlarında “səpmə yatalaq” epidemiyası elə sürətlə yayıldı ki, yoluxan zavalı körpələrin yarıdan çoxunun həyatını xilas eləmək mümkün olmadı, - anam danışmağa başladı.

Atam da, elə mən özüm də həmişə onun yaddaşına həsəd aparmışıq, faktları, rəqəmləri, hətta fikir vermədiyimiz xırda detalları elə gözəl xatırlayır ki, sanki tarix kitabı oxuyursan.

- 50-ci illərin ortalarında “qayıtma yatalaq” xəstəliyi tüğyan eləməyə başladı. Həmin vaxtı biz bütün sutkanı, gözümüzü qırpmadan işləyirdik…

- Hə, o vaxtlar dumanlı da olsa, yadıma gəlir. Bizi bağçaya getməyə qoymurdunuz. - Çünki yatalaq təzə anadan olan uşaqları, bir də qocaları oraq kimi biçirdi. O zaman mənim əynimdə adicə ağ xalat, bir də hər gün spirtlədiyimiz adicə maska var idi. Allahın işinə bax ki, nə mən, nə də həmkarlarımdan heç kim yoluxmadı. Bilirsən, biz həmin xalat və maskayla illərlə vərəm şöbəsində də işləmişik, heç vaxt da qorxmamışıq, ağlımıza gəlməyib ki, yoluxa bilərik. Amma indi Nadirənin əynində skafandr təsəvvür edəndə, ürəyim ağrıyır. Hələ Arifin burnunun üstündəki qızartılar…

Arif qızımın həyat yoldaşıdı, universiteti də bir yerdə oxumuşdular, ikisi də infeksionist olsalar da, fərqli xəstəxanalarda işləyirdilər. Lakin karantin zamanı hər ikisi vəziyyəti daha ağır olan şəxslərin yerləşdirildiyi xüsusi ayrılmış xəstəxananın reanimasiya şöbəsinə təhkim olunmuşdular. Dünən gecə yarısı qızlarına baş çəkməyə gələndə nəvəm yatmışdı, yaxşı ki, zavallı qızcığaz valideynlərinin o halını görmədi. İkisinin də rəngi qaçmış sifətində taxdıqları maskanın buraxdığı dərin izlər gendən sezilirdi, Arifin gözlərinin altı qaralıb tulumlanmış, burnunun üstündə qızartılar peyda olmuşdu, Nadirəninsə gözləri yol çəkir, danışa-danışa eləcə dizlərini ovxalayırdı. Onların yorğun sifətinə baxanda anam heç əhvalını pozmadı, əksinə cavanlığını xatırlayırmış kimi sualları yağış tək yağdırırdı və mənə elə gəldi ki, hətta gecənin bu saatında təzədən ağ xalatını geyinib nəvəsinə qoşulmaq üçün himə bənd idi. Mənsə nə qızımı, nə kürəkənimi heç vaxt belə heyi kəsilmiş görməyə adət eləməmişdim, sanki ağır döyüşdən çıxıb yolüstü doğmalarına baş çəkməyə gəlmişdilər və təzədən döyüş meydanına qayıtmaq üçün tələsməliydilər. Onlar nigarançılıqlarını gizlətməyə çalışsalar da, vəziyyətin ciddiliyini, bəlkə də çıxılmaz olduğunu yorğun gözlərindən oxuyurdum. Etiraf edim ki, onların gəlişinə kimi adi qripin dünyamızın altını üstünə çevirəcəyinə elə də ciddi yanaşmırdım, bunun hansısa dərman firmalarının, beynəlxalq güclərin uydurduğu informasiya imitasiyası hesab edirdim. Qızım da, kürəkənim də, bacardıqları qədər bizə təskinlik verməyə çalışırdılar, lakin başımızın üstünü hazırlıqsız kəsdirən elan olunmamış savaşın addım səsləri artıq evimizin kəndarında eşidilirdi.

 “Bəs nə edək?”, - dərsini bilməyən uşaqlar kimi onların rəngi qaçmış sifətinə baxıb dillənəndə, hər gün sosial roliklərdə eşitdiyimiz sözlərdən savayı bir şey demədilər – “evdən qalın, əlləri tez-tez yuyun, aranızda məsafə saxlayın”.

Qızım ürəyimə bələd idi, onsuz da onlardan sarı nigaran qalacağımı bilirdi, odur ki, mənə toxtaqlıq vermək üçün iş şəraitlərinin yaxşı olduğunu, vaxtında yeyib-içdiklərini, səkkiz saatdan çox işləmədiklərini söylədi.

- Səkkiz saat nədi ki? Biz o vaxtlar bütün sutkanı ayaq üstə keçirərdik, - uşaqlar gedəndən sonra anam dilləndi.

- Elə bilirsən başa düşmədim, məni toxtatmaq üçün elə dedilər. Onlar da çox işləyir, ana…

- Elə də olmalıdı, - anam soyuqqanlı cavab verib əllərini yumaq üçün vanna otağına keçdi. Yəqin uzun illərin formalaşdırdığı peşə vərdişindən irəli gəlirdi ki, o, atamdan da, elə mənim özümdən də fərqli olaraq heç vaxt təmkinini pozmazdı, hər halda biz anamızı nə vaxtsa əsəbiləşib özündən çıxan görməmişdik. Atamın işiylə bağlı altmışıncı illərdə ailəmizlə birlikdə iki il Əfqanıstanda yaşayandasa, anamı təzədən kəşf elədim, tək ana kimi yox, yüzlərlə tanımadığı xəstələrə şəfa verən həkim, dağ ürəkli insan kimi. Qardaşım məndən iki yaş böyük olsa da, indi soruşanda çox şeylər yadına yuxu kimi gəlir, mənsə vətənimizdən uzaqlarda, yad adamların arasında, atamın narahat günlərini, anamınsa necə gecəsini-gündüzünə qatmadan işlədiyini xatırlayıram. Xaricə yollanarkən elə bilirdik ki, nəhayət, anam artıq bütün gününü bizimlə keçirəcək, heç başqa ölkədə çalışmaqdan ötrü rəsmi icazəsi də yox idi. Başında həmişə qara buludları əskik olmayan Əfqanıstanda o zamanda çiçək xəstəliyi tüğyan eləyir, həkim çatışmır, uşaqlar kütləvi şəkildə qırılır, sağalanlarınsa ömürlərinin axırına qədər üz-gözləri çopur bağlayırdı. Sizcə, anam rahat oturardımı? Yenə də ağ xalatını geyinib maskasını spirtlədi. Yadıma salanda indi də heyrətlənməyə bilmirəm, ictimai əsaslarla, yəni bir qəpik belə ummadan çiçək pandemiyası ilə mübarizəyə qoşuldu. Tərslikdən həmin vaxt qardaşım, ondan təxminən iyirmi gün sonra mən də çiçəyə yaxalandıq. Atam təşviş içindəydi, üzə vurmasa da, bizi Əfqanıstana gətirdiyinə görə çox peşman olmuşdu. Anam tanımadığı əfqan balalarının başı üzərində pərvanə tək dolandığı kimi bizi də xəstəliyin ağuşundan xilas elədi. Yeganə qorxumuz çopur qalacağımız idi, şükürlər olsun ki, hər şeyi yaxşı adlada bildik.

 - Bu da keçib gedəcək, qızım, özünü darıxdırma, - anam hələ də pəncərənin qabağında dayanıb Nadirəgilin maşınının arxasınca baxdığımı görüb dilləndi.

 - Ana, Əfqanıstan yadındadı?

- Hə, kasıb ölkə, hər yanı cənginə alan lənətə gəlmiş çiçək, bir də hədiyyə kimi mənə verilən bahalı qaragül dərisindən kürkü geri qaytarmağım… Hamısı yadımdadı.

- Qaragül dərisindən kürk? Bax, o, mənim yadımda deyil.

- Çünki heç sizə deməmişdim də. Amma atan o kürkdə gözüm qaldığını bilirdi, günlərin bir günü ondan yaxşısını alıb gətirdi. Biz kimdənsə hədiyyə ummurduq axı. Qaldığımız şəhərin merinin oğlu vərəmə tutulmuşdu. Adı nəydi onun? Hə, Məhəmmədəli. Altı yaşında, elə mehriban, istiqanlı uşaq idi ki. İki qaşının arasında hind qızları kimi yumru qara xalı varydı. Bütün günü də ağlayırdı “mənim hələ altı yaşım olmayıb. Mən ölməyəcəm, ölməcəyəm”, deyirdi.

- Mən elə bilirdim ki, təkcə çiçək yayılmışdı.

- O zamanlar “vərəm” də, “çiçək”lə qol-qola verib varlı, kasıb demədən bütün komaları, imarətləri dolaşırdı. Məhəmmədəlini müalicə eləyib sağalda bildim, amma əkiz əmisi uşaqlarını xilas eləmək mümkün olmadı. Şəhər merinin arvadı mənə qaragül dərisindən olduqca gözəl, həm də bahalı bir kürk gətirmişdi. Rəhmətlik atanın bircə qıyqacı baxışı kifayət elədi ki, hədiyyəni geri qaytarım. Biz sovet adamları idik, öz prinsiplərimiz vardı… Bakıya qayıdandan sonra aradabir Məhəmmədəlidən məktublar alırdım, rəssam olacağını yazırdı. Sonra əlaqəmiz kəsildi. Eh, gör aradan nə qədər illər keçib.

 - Rəssam? Mən də rəssam olacam!, - gözlərini ovuşdura-ovuşdura yatağından qalxıb bayaqdan bizə qulaq asan nəvəm İradə gileyli-gileyli dilləndi. Hə, yadımdan çıxmamış deyim ki, nəvəm də mənim adımı daşıyır. Düzdü, bunu qızımdan ya kürəkənimdən heç vaxt xahiş eləməmişdim. Özləri belə istəmişdi, nə gizlədim, elə mənim də ürəyimə yatmışdı.

- Bəs dünən deyirdin müğənni olacam. Nə tez fikrini dəyişdin?,- anam mənə göz vurub dilləndi.

 - Müğənni də olacam də. Şəkil çəkən müğənni olmur ki?, - nəvəm də hazırcavablığından qalmadı.

- Nə deyim, bala, heç bizim nəsildən mahnı oxuyan çıxmayıb. Biz yaxşı həkim oluruq…

 - Yox, mən həkim olmayacam! Həkimlər çox, hamıdan çox kitab oxuyurlar. Axşamlar da evlərinə gəlmirlər. Müğənni yaxşıdı, hamı səni tanıyır, qəşəng evlərin, maşınların olur, - qoca nənəsinin nəsə deməsini gözləmədən nəvəm zümzümə eləyərək yan otağa keçdi. Yavaş-yavaş uşağın cır səsi bütün evi başına götürdü. İndi o, rəngli karandaşlaryıla divar kağızları üzərində “rəssamlıq” məharətini göstərir, həm də səsinin yetdiyi yerə kimi dayanmadan mahnı oxuyurdu.

 - Görürsən, zəmanə uşaqlarıdı, - anam dedi, - nəyəsə məcbur eləmək olmur. Elə sözlər danışırlar ki, adamın matı-mutu quruyur. Biz bu yaşda ev, maşın haqqında nəinki fikirləşmirdik, heç istəsək də fikirləşə bilməzdik.

- Ana, belə baxanda uşağı da qınamaq olmur axı. “Aşıq gördüyün çağırar”, - dedim. Sonra yenidən anamın xatirələrini çözələməsi üçün söhbəti Əfqanıstandan saldım. Evimizə qapandıqca vaxtın necə keçməsinin heç bir anlam kəsb etmədiyini duymağa başladıq. Elə bil bələkdə qırxı çıxmayan uşaq idik, yavaş-yavaş gecəylə gündüzün yerini səhv salırdıq. Anamın xatirələri təkrarlananda və bir də müğənni olacağını az qala hər gün israrla sübut eləməyə çalışan nəvəmin “repertuarı”nda təzə mahnılar peyda olanda evimizin divarları arasında zamanın hələ dayanmadığını hiss edirdim. Ömrünün əlli ilindən çoxunu çiçək, vəba, qızılca, vərəm kimi yoluxucu bəlaların qarşısını almağa həsr eləmiş doxsan beş yaşlı anam hər gün əllərini yuyur, spirtləyir, məni də, nəvəmi də bunu eləməyə məcbur edirdi. Bu bəlanı da adladacağımıza elə əmin idi ki, onun optimizmini paylaşmamaq mümkün deyildi. İsti divarlarımızdan kənarda – ölkələrini, şəhərlərini, kəndlərini gəzməkdən doymadığımız dünyamızda vəziyyət hələ də yaxşı deyildi.

- Həkim, düzünü deyin, mən ölməyəcəm, hə? Belə yaşlı görsənməyimə baxmayın ha, heç altmış yaşım olmayıb. Həkim, mən ölməyəcəm, eləmi? -, Bakıda Novruz şənliklərində iştirak eləmək üçün İrandan Azərbaycana gələn turistlərin bəzilərində virusun nəticələri müsbət çıxmışdı. Onlardan vəziyyəti ağır olanları isə Nadirəylə Arifin çalışdığı xəstəxananın reanimasiya şöbəsində yerləşdirmişdilər. İki qaşının arasında hind qızları kimi yumru qara xalı olan kişinin nəfəs almağı çətinləşəndə, süni nəfəs aparatına qoşmaqdan başqa əlac qalmamışdı. Az qala hər gün Nadirənin skafandrın qalın eynəyinin arxasından parlayan çuxura düşmüş gözlərinə baxaraq günahsızlığını sübut eləməyə çalışan uşaqlar kimi hələ altmış yaşının tamam olmadığını dönə-dönə söyləyirdi.

- Bilirəm, bu, elə bir dərdi ki, qocaları götürür. Amma, həkim, Allaha and olsun ki, mənim heç altmış yaşım olmayıb. Vallah, altmış yaşım yoxdu…

 - Sizə heç altmış da vermək olmaz,- Nadirə onun xəstəlik tarixçəsinə göz gəzdirib dilləndi. Öskürək hələ ki, şiddətli olmasa da, qızdırma artıq öz işini görmüşdü; kişinin dodaqları çat-çat olmuş, burnunun ətrafı və gözünün altı göyərmişdi, nəfəs almağı çətinləşdikcə nəbzinin ritmi də aşağı düşürdü. Xəstə müalicəyə adekvat görünürdü, lakin bir vaxtlar vərəmin zədələdiyi ağ ciyərləri hərarətin artacağı təqdirdə həyatını təhlükə altında qoya bilərdi. Onunla eyni palatada yatan xəstəni artıq xilas eləmək mümkün olmamışdı. Elə başqa xəstəxanalardan gələn xəbərlərdə də ürəkaçan bir şey yox idi. Kişi qara qızdırmadan ayılıb özünə gələndə, hər gün eyni şeyləri danışırdı. Bəlkə də sayaqlayırdı, amma Nadirə üçün onun danışığına qulaq asmaq, vaxt tapdıqca söhbət eləmək elə müalicə qədər vacib idi. Virusun caynağında çırpınan xəstələrin çoxu heç sayaqlaya da bilmirdilər. İnsan bir göz qırpımında statistik rəqəmə çevrilirdi – hər gün bu qədər yoluxdu, bu qədər öldü, bu qədər sağaldı. O, sanki özünün rəqəm olmadığını sübut etmək üçün mücadilə aparır, yalnız və yalnız sağalanların cərgəsində dayanmaqda israrlı idi. Bu xəstəxanada sayaqlamağı bacarmaq elə nəfəs almaq qədər vacib idi.

- Altmış nədi ki, hə, həkim? Altmış nə yaşdı ki?

 - Əlbəttə bir yaş deyil. Siz də maşallah, yaxşı görünürsünüz…

 - Həkim, mən sizin şəklinizi çəkəcəm. Mən rəssamam axı… rəssamam…

 - İnşallah! Sağalandan sonra, amma skafandrda yox.

- Mən bilirəm necə çəkəcəm. Sizin şəkilinizi… özüm bilirəm… Skafandrda olsanız da, sizi görürəm… Altmış yaş boş şeydi, eləmi?

- Yaşınızı özünüzə dərd eləməyin, artıq.

 - Yox, həkim, mən özüm tez-tez belə deyirəm ki, qoy əzrayıl da eşitsin. Mən bayrama gəlmişdim axı... Heç bayram vaxtı da adama qıyarlar? Altmış yaş nədi ki?..

- Bəs nə çəkrisiniz? Portret, peyzaj…

 - Mən müharibə adamlarından çəkirəm, həkim. Bilirsiniz nə qədər müharibələr görmüşəm? Biz Əfqanıstan qaçqınıyıq. Çoxdan… Çoxdan qaçmışıq... müharibədən… İndi Təbrizdə…-, öskürək şiddətləndiyindən nə qədər çalışsa da, sözünün davamını gətirə bilmədi. Nadirə onun başını dikəldib su verdi. Hərarəti də artmışdı. İndi o, hər gün qılığına girdiyi əzrayılla növbəti savaşa başlamışdı. Həkim dan yeri sökülənə qədər alını hind qızları kimi xallı xəstənin başının üstündən çəkilmədi. “Yox, mənim altmış yaşım yoxdu… yox… yox… altmış nə yaşdı ki…”,- o, bütün gecəni bax beləcə sayaqladı. Səhər Nadirəni Arif əvəz edəndə xəstə bir az toxtamışdı, ağır-ağır da olsa, nəfəsi gedib gəlirdi.

Dünyanın bütün xəstəxanaları dolub-daşırdı, sanki bəşəriyyət eyni vaxtda savaş vəziyyəti almışdı. Hamı səbirsizliklə Şərqdən yayılan bəlanın kökünü kəsən vaksinin hazırlanacağı günü gözləyirdi. Günlər uzandıqca, evə qapanmış adamların səbri də tükənirdi. Yalnız təbiət öz işindəydi; baharın nəfəsi toxunan ağaclar çoxdan tumurcuqlayıb, çiçək açmışdı, köhnə “beşmərtəbə”lərin həyətində yumrulanmış alçalar, göyərmiş əriklər pitrax budaqlarına dırmaşacaq dəcəllərin yolunu gözləyirdi. Novruzu yola verəndən sonra Pasxanın çıxmasına bəndmiş kimi sərçələr civildəşərək pəncərələrimizi döyəcləyir, hər səhər onları yemləyəcək adamların yolunu gözləyən alabəzək göyərçinlər kimsə gözə dəyməsə də, yenə də ümidlərini itirməyib səkilərin kənarına qonardılar. Əslində ümidini itirməyən tək onlar deyildi, insanların dəvə səbri tükənsə də, göyərçin ümidi hələ öləziməmişdi. Nadirə artıq başqa xəstəxanaya təhkim olunmuşdu, Arifsə reanimasiya şöbəsində işinə davam edirdi. Sağalanların sayının yavaş-yavaş artdığını da birinci onun dilindən eşitdik. Xəbərlər proqramlarında karantin rejiminin artıq yumşaldılacağı barədə ara-sıra söhbətlər gedirdi. Bizim göyərçin ümidimiz günü-gündən qanadlanır, evimizin divarları arasında qərar tutmayıb doğma şəhərimizin yaşıl xiyabanlarının üzərindən ötmək istəyirdi. Arif hamımızın, hətta aylardı ki, müğənni olacağını israrla söyləyən nəvəmi də heyrətə salan müjdəli xəbərini isə mayın ortalarında verdi. Pandemiyadan sonra ilk dəfəydi ki, ailəlikcə nahar süfrəsinə toplanmışdıq, az öncə xaricdəki qardaşımla da “Skyap”la söhbətləşməyimiz anamın nigarançılığına son qoymuşdu. Dünyamızın yavaş-yavaş özünə gəlmək istəməsi hamımızı sevindirdi. Arif əlində iri dördkünc bağlama evə gələndə, nəvəm bunun ona hazırlanmış növbəti sürpriz olduğunu düşünüb civiltili səsini başına atdı. Bu aralarda könlünü almaq üçün demək olar ki, hamımız ona balaca da olsa nəsə sürpriz edirdik axı.

- Bunu xəstəxanaya gətirmişdilər. Sənə gəlibmiş, - Arif çiyinlərini çəkərək bağlamanı Nadirəyə göstərdi, - özü də Təbrizdən.

Qızım gözlərini döyüb üzümüzə baxdı. Nə bizim İranda qohumlarımız var idi, nə də onun rəfiqələri. Hər halda mənə elə gəldi ki, bu, yenə Arifin növbəti zarafatlarından biridi. Yorğun, üzücü günlər yaddaşımızda ilişmiş pis yuxu kimi arxada qalmışdı və biz yavaş-yavaş pandemiyadan əvvəlki həyatımızın ritminə qayıtmağa cəhd göstərirdik. Zarafatlar isə bir zamanlar həyatımızın az qala gündəlik normasına çevrilmişdi. Nadirə bağlamanı açandaysa, bunun zarafat yox, gözəl bir portret olduğunu gördük – çuxura düşmüş gözlərindən sevinc yağan əsmər sifətli həkim başını azca yana əyib gülümsəyirdi. Gur qara saçlarını boynunun arxasından buraxmış, əllərini ağappaq xalatının qarşısında çarpazlamışdı, başındaysa üzündəki yorğun təbəssümü tamamlayan şahzadəsayağı zərif bir tac var idi. Rəsmin aşağısında kursivlə bu sözlər yazılmışdı – “Xilaskarım - taclı mələk. Məhəmmədəlidən. Təbriz”. “Məhəmmədəli” adını oxuyan kimi Arif onun reanimasiyada Nadirənin müalicə elədiyi hind qızları kimi alını xallı kişi olduğunu söylədi. Qızım son aylarda sayını itirdiyi xəstələrinin arasından hər gün əzrayılı yola gətirmək üçün altmış yaşının tamam olmadığını söyləyən təbrizli rəssamı da, ona verilən sözü də unutmamışdı. Lakin hamıya qəribə gələn portretin nəvə Nadirədən çox, nənə Nadirənin cavanlığını xatırlatması idi. Bunu hamıdan yaxşı mən bilirdim, çünki bütün ömrüm çuxura düşmüş gözlərindən heç vaxt sevincini əsirgəməyən, ağ xalatında mələyə oxşayan, əsmər simalı qadının gözlərinin qabağında keçmişdi. Xatirələrimizin köhnəldiyini zənn etdiyimiz anda, üstündəki beton qatını yararaq günəşə sarı boy göstərən körpə fidan kimi təzə xatirələr göyərir və yaddaşımızı korşalmağa qoymur.

İş ondadı ki, taclı virusun gətirdiyi pandemiyanın həyatımıza qatdığı “müjdə”lər bununla da bitmədi. Dünənə qədər müğənni olacağını israrla söyləyən nəvəm divardan asdığımız “taclı mələyin” portretini görər-görməz indi də həkim olmaq həvəsinə düşmüşdü. Amma bu dəfə deyəsən, lap ciddi idi; səhər açılandan axşama kimi hamını müayinə edir, qızdırmamızı ölçür, əllərimizi spirtləyirdi - pandemiya qurtarmışdı, amma bizim evdə “proflaktik tədbirlər” görünür hələ çox davam edəcəkdi.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(12.08.2025)