Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”
İrəvan xanlığının XVIII–XIX əsrlərdəki sosial-iqtisadi strukturu və əhalinin etno-demoqrafik tərkibi Qafqaz regionunun siyasi dəyişiklikləri, iqtisadi əlaqələri və yerli toplumların qarşılıqlı münasibətləri fonunda formalaşmış mürəkkəb bir tarixi prosesin nəticəsidir.
Xanlığın dövlət idarəetmə sistemi əsasən Azərbaycan türk feodal təşkilatlanması modelinə əsaslanırdı və hakimiyyət xan nəslinə mənsub olan hökmdar tərəfindən idarə olunurdu. Xanlığın mərkəzi idarəetməsi İrəvan qalasında yerləşir, xan divanı, kəlantar, darğa, mirzə, naib və digər inzibati və maliyyə vəzifələri icra edən şəxslər vasitəsilə fəaliyyət göstərirdi. Feodal strukturlar daxilində bütün torpaqlar mülk, tiyul, vəqf və dövlət torpaqları kimi bölgülərə ayrılır, əhalinin vergi ödənişləri bu bölgülərə uyğun tənzimlənirdi. Vergilər əsasən əkinçilik məhsullarından, heyvandarlıqdan, ticarətdən və sənətkarlıqdan toplanırdı. Xanlığın sosial-iqtisadi həyatı böyük ölçüdə kənd təsərrüfatına əsaslanır, xüsusilə taxılçılıq, bağçılıq, üzümçülük və maldarlıq əsas gəlir mənbələri kimi çıxış edirdi. Araz və Zəngi çaylarının suvarma sistemi iqtisadi inkişafda həlledici rol oynayır və müxtəlif nahiyələrdə kanallar, arxlar vasitəsilə məhsuldarlığın artmasını təmin edirdi.
İrəvan şəhəri və xanlıq ərazisində sənətkarlıq ənənələri də inkişaf etmişdi. Misgərlik, toxuculuq, dəriçilik, silah düzəltmə, çuval və kilim hazırlama kimi sahələr həm daxili bazar üçün, həm də xarici ticarət üçün mühüm idi. Xanlığın ticarət əlaqələri Araz boyunca Cənubi Azərbaycan, Qarabağ, Naxçıvan və Anadolunun şərq vilayətləri ilə birlikdə, İran və Osmanlı bazarları ilə də möhkəm idi. İpək, taxıl məhsulları, dərilər, duz, qara metal məmulatları ticarətdə mühüm yer tuturdu. Şəhərdə karvansaralar, bazarlar və emalatxanalar iqtisadi strukturu tamamlaya bilirdi. Ticarətin artması müəyyən sosial qrupların – tacirlər, sənətkar ustalar, bəylər və ruhanilərin iqtisadi nüfuzunu gücləndirirdi.
İrəvan xanlığının əhalisi etnik və dini baxımdan müxtəlif olsa da, XVIII əsrin sonu və XIX əsrin əvvəlinə qədər əsas etnik kütlə Azərbaycan türklərindən ibarət idi. Arxiv mənbələri, o cümlədən rus səyyah və hərbi idarələrinin hesabatları, həmçinin İran və Osmanlı mənbələri göstərir ki, xanlıq əhalisinin böyük çoxluğunu müsəlman azərbaycanlılar, həm köçəri, həm yarımköçəri, həm də oturaq kəndli icmaları təşkil edirdi. Bununla yanaşı, bölgənin bir sıra kənd və şəhər məhəllələrində müəyyən sayda erməni əhali də yaşayırdı, lakin onların sayı xanlığın bütünlüyü üzrə müsəlman əhaliyə nisbətən az idi. Ermənilər daha çox ticarət və sənətkarlıq sahələrində fəaliyyət göstərirdilər və bəzi məhəllələrdə kompakt şəkildə məskunlaşmışdılar.
XIX əsrin əvvəllərində aparılan Rusiya hərbi-statistik məlumatları xanlığın əhalisinin dəqiq bölünməsini obyektiv şəkildə əks etdirən ən mühüm mənbələrdən sayılır. Bu məlumatlarda qeyd edilir ki, xanlıq əhalisinin böyük əksəriyyəti müsəlmanlardan ibarətdir və yalnız bəzi mahal və kəndlərdə erməni əhali yaşayırdı. 1826–1828-ci il müharibəsindən sonra Rusiya imperiyasının bölgəni işğal etməsi və Türkmənçay müqaviləsinə əsasən İrəvan xanlığının Rusiya tərkibinə qatılması etno-demoqrafik tarazlığın dəyişməsində həlledici mərhələ oldu. Çar Rusiyasının apardığı məqsədyönlü köçürmə siyasəti nəticəsində 1828–1830-cu illərdə İran və Osmanlı torpaqlarından on minlərlə erməni ailəsi İrəvan xanlığının ərazisinə gətirilib məskunlaşdırıldı. Bu köçürmələr xanlıq daxilində etnik nisbətləri dəyişdirməyə başladı və əvvəlki əsrlər boyunca formalaşmış demoqrafik sabitlik pozuldu. Rəsmi rus arxiv sənədlərinə görə, köçürülmə nəticəsində bir sıra müsəlman kəndlərinin əhalisi ya başqa yerlərə sıxışdırıldı, ya da demoqrafik baxımdan azlığa çevrildi.
Xanlıq əhalisinin strukturunda dini həyat da mühüm yer tuturdu. Müsəlman əhali arasında şiəlik və sünnilik birlikdə mövcud idi, xüsusən kəndlərdə ruhani təbəqəsi icma həyatının təşkilində və sosial nizamın qorunmasında həlledici rol oynayırdı. Məscidlər, mədrəsələr və dini icmalar həm maarifçilik, həm sosial dəstək, həm də hüquqi münasibətlərin tənzimlənməsi baxımından əhəmiyyətli idi. Ermənilər isə əsasən qriqoryan kilsəsinə bağlı dini icmalar şəklində fəaliyyət göstərirdilər. Bu çoxkonfessiyalı mühit sosial münasibətləri müxtəlif istiqamətlərdə formalaşdırsa da, münaqişələrdən daha çox iqtisadi və məhəlləvi əməkdaşlıq dominant idi.
Sosial təbəqələşmə baxımından xanlıq cəmiyyəti əsasən bəy və zadəgan sinfi, ruhani təbəqəsi, sənətkar və tacirlər, kəndli əhali və köçərilərdən ibarət idi. Bəylər torpaqlara və mülk sahibliyinə görə əsas siyasi nüfuza malik idilər. Köçəri tayfalar, xüsusilə tərəkəmə və digər türk tayfaları maldarlığın inkişafında əsas rol oynayırdı. Oturaq kəndlilər əkinçilik və bağçılıqla məşğul olur, vergi sisteminin əsas yükünü daşıyırdılar. İqtisadi fəaliyyət növlərinin müxtəlifliyi xanlığın sosial sistemini sabit saxlayırdı.
XIX əsrin ortalarından başlayaraq Rusiya imperiyası tərəfindən aparılan inzibati dəyişikliklər, torpaq bölgüsü siyasəti və etnik mühiti yenidən qurmağa yönəlmiş addımlar İrəvan xanlığının əvvəlki sosial-iqtisadi modelini sarsıtdı. Müsəlman əhalinin təsərrüfat strukturu zəifləməyə başladı, bəylərin torpaq mülkiyyəti sisteminə müdaxilələr edildi, köçürmələrin nəticəsində yeni qrupların yerləşdirilməsi kənd təsərrüfatı balansını dəyişdirdi. Rusiya idarəçiliyi dövründən etibarən əvvəllər tarazlı olan etno-demoqrafik quruluş tədricən dəyişməyə başladı və XIX əsrin sonlarına doğru xanlığın tarixi etnik tərkibi ciddi şəkildə transformasiya olunmuşdu.
Beləliklə, İrəvan xanlığının XVIII–XIX əsrlər sosial-iqtisadi və etno-demoqrafik strukturu bir tərəfdən yerli iqtisadi ənənələr, feodal idarəçilik formaları və kənd təsərrüfatına əsaslanan təsərrüfat modeli ilə formalaşmış, digər tərəfdən isə XIX əsrin əvvəllərindən etibarən xarici siyasi müdaxilələr və kütləvi köçürmələr nəticəsində dəyişməyə məruz qalmışdır. Bu proseslər sonrakı dövrlərdə bölgənin etnik-sosial tarixinin formalaşmasına birbaşa təsir göstərmiş və regionun bugünkü tarixi yaddaşında mühüm iz buraxmışdır.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(27.11.2025)
