Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun “Ədəbiyyat və incəsənət” portalında yayımlanan Türk dünyası haqqında olan layihəsində bügünkü söhbətimiz Türk yazı sistemlərinin tarixibarədədir.
Türk yazı sistemlərinin tarixi türk xalqlarının mədəni inkişaf dinamikasını, onların siyasi-coğrafi mühitlə qarşılıqlı münasibətlərini və dillərin funksional dəyişikliklərini əks etdirən çoxqatlı prosesdir. Bu tarix eyni zamanda türk xalqlarının müxtəlif dövrlərdə fərqli sivilizasiya mərkəzləri ilə əlaqəsini, dini və ictimai transformasiyaları da göstərir. Türk etnoslarının ən qədim yazılı abidələri Orxon–Yenisey runik sistemi ilə bağlıdır. Qədim türk runik yazısı VI–VIII əsrlər arasında Orxon vadisi və Yenisey bölgəsində formalaşmış, Göytürk dövlətinin siyasi tarixi, ictimai quruluşu və ideoloji təsəvvürləri bu yazı ilə daş və digər materiallar üzərində əks olunmuşdur. Runik işarələr fonetik prinsiplərə əsaslanan, lakin öz quruluşunda xüsusi qrafik simvollardan ibarət unikal türk yazı sistemini təmsil edir. Bu sistem türk dillərinin erkən dövr fonetikasını və leksikasını öyrənmək üçün əsas mənbə olmaqla yanaşı, türk runik epigrafikasının özünəməxsus inkişaf mərhələsini təşkil edir.
Orxon–Yenisey ənənəsindən sonra türk xalqlarının istifadə etdiyi əsas yazı sistemlərindən biri Uyğur yazısı olmuşdur. Uyğur yazısı qədim Soqd əlifbasından törəmiş, lakin zamanla türk dilinin fonetik xüsusiyyətlərinə uyğunlaşdırılmışdır. IX–XIV əsrlər arasında Uyğur Kağanlığında, daha sonra Qaraqanilər, Qaraxanlılar və digər türk siyasi birlikləri dövründə geniş yayılmış bu yazı ədəbi dilin inkişafında mühüm rol oynamışdır. Türk dünyasında erkən dövlət və şəhər mədəniyyətinin yayılması ilə Uyğur yazısı iqtisadi, siyasi və dini mətnlərin əsas daşıyıcısına çevrilmiş, buddizm, manixeyçilik və nestorian xristianlığı kimi dini ənənələrin türk mühitində yazılı ifadəsinə imkan yaratmışdır.
Türk xalqlarının islamı qəbul etməsi ilə yazı ənənəsində yeni mərhələ – ərəb əlifbasına keçid başlanmışdır. X əsrdən etibarən oğuz, karluk və digər türk qrupları arasında ərəb yazısı geniş yayılmış, xüsusilə Səlcuq və sonrasında Osmanlı dövründə bu əlifba türkdilli ədəbiyyatın əsas qrafik bazasına çevrilmişdir. Ərəb əlifbasının tətbiqi həm dini, həm hüquqi, həm də mədəni sahələrdə vahid yazı sistemi formalaşdırmış, türk-islam mədəniyyətinin yüksəlişi ərəb qrafikası vasitəsilə yazılı mədəniyyətin inkişafını da sürətləndirmişdir. Eyni zamanda bu əlifba türk dilinin fonetik quruluşunu tam əks etdirməsə də, uzun əsrlər boyunca geniş sosial-mədəni funksiyaya malik olmuşdur.
XIX əsrin sonları–XX əsrin əvvəllərində Rusiya imperiyası və daha sonra SSRİ tərkibində yaşayan türk xalqlarının yazı sistemi yenidən dəyişmiş və bir sıra türkdilli respublikalarda kiril qrafikasına keçid baş vermişdir. Kiril əlifbasının tətbiqi siyasi və inzibati məqsədlərlə əlaqəli olmaqla yanaşı, türk dillərinin fonetik xüsusiyyətlərinə uyğunlaşdırılmış müxtəlif variantların yaranmasına səbəb olmuşdur. Bu proses dilin tədrisi və idarəçilik mühitində vahidlik yaratmağa yönəldilsə də, türk dünyasının qrafik bütövlüyünü parçalamış və müxtəlif bölgələr arasında yazılı mədəni əlaqələrin məhdudlaşmasına gətirib çıxarmışdır.
XX əsrin ilk yarısından etibarən türk xalqlarının bir qismi, xüsusilə Türkiyə Cümhuriyyəti, daha sonra müstəqillik əldə edən digər türkdilli respublikalar latın əlifbasına keçid prosesinə başlamışdır. Latın qrafikasının tətbiqi fonetik uyğunluq, sadəlik, texnoloji integrasiya və beynəlxalq əlaqələrin asanlaşdırılması baxımından əlverişli hesab edilmişdir. Müstəqillikdən sonra Azərbaycan, Türkmənistan, Özbəkistan kimi ölkələr latın əlifbasını dövlət yazı sistemi kimi qəbul etmiş, Qazaxıstan isə mərhələli keçid modelini həyata keçirməyə başlamışdır. Latın yazısının genişlənməsi türk dünyasında qrafik inteqrasiya imkanlarını artırmış, müasir texnoloji mühitdə dilin istifadəsini daha çevik etmişdir.
Beləliklə, türk yazı sistemlərinin tarixi hər bir mərhələdə müxtəlif siyasi, dini və mədəni faktorların təsiri altında formalaşmış kompleks və çoxşaxəli inkişaf xəttidir. Orxon runik yazısından başlayaraq uyğur, ərəb, kiril və latın qrafikası arasında baş verən keçidlər türk mədəniyyətinin davamlı transformasiyasının göstəricisidir və bu yazı sistemləri türk xalqlarının minillik mədəni irsinin ayrılmaz tərkib hissəsidir.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(27.11.2025)
