Şərəf Cəlilli,

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Fətih dastanları, mühiş ölümləri, vida mərasimləri ilə dillərə dastan olan Sərkərdə-xaqanların sırasında Qazi Mustafa Kamal Paşa Atatürkün öz yeri, məqamı var. 1953-cü il noyabrın 9-da bir bazar gecəsi, saat 11-də Türkiyənin ünlü alimi, professor Kamilə Şeyke Mutlunun telefonu çalır. Bu qəfil zəng Ankara Valisindən idi. Vali sabah Qazi Mustafa Kamal Paşanın məzarının açılacağını bildirir və bunun üçün hər kəsin görəvləndiyi barədə məlumat verir. Deyirlər, professor bu xəbəri eşidəndə gözləri dolur...

1938-ci il noyabrın 10-da qəlbində hiss etdiyi üzüntünü yenidən yaşayan Kamilə Şeyke Mutlu səhərin açılmasını səbirsizlikdə gözləyir. Onun əlləri yenidən Qazinin müqəddəs cənazəsinə, nəşinə toxunacaqdı. Ötən günlər professorun gözləri qabağından kino lenti kimi keçir. Qəfil zəng Qazi Mustafa Kamal Paşa Atatürkün dünyaya vida nəğməsi oxumasından 15 il sonra gəlmişdi. İstanbulda Dolmabağça sarayında ruhu bədənindən qopan Atatürkü Fateh Mehmetin fətih dastanı yazdığı şəhərdə torpaq müqəddəsliyinə qovuşdursalar da, onu İstanbula əmanət etmişdilər. Ankarada Anıtkabır Atatürkə layiq şəkildə qurulduqdan sonra onun nəşi Türkiyə Böyük Millət Məclisinə aparılmış, iqamətgahda bir gün qaldıqdan sonra insan selinin müşayiəti ilə 1938-ci il noyabrın 21-də Etnoqrafiya Muzeyinə gətirilmişdi. Baş nazir Çolan Boyar Baş katib Hasan Rzasoya təhlil-analiz işlərinin yapılmasının təşkili  əmrini vermişdi. Anıtkabrın qurulmasından dolayı nəşin uzun müddət  qalması üçün ciddi tibbi analiz-təhlil aparılmışdı. Təhlil başlamamışdan öncə İstanbul Universitetinin İlahiyyət fakültəsinin professoru Şərafəddin Yanıtkayanın nəzarəti altında İslam dəyərlərinə uyğun halda cənazə suya çəkilərək kəfənlənmişdi...

 Millətin Atasının nəşi ilə üz-üzə qalmaq səadəti yaşayacaqdı

Bu dəfə isə yenidən  tabutun açılması Atatürkün cansız bədəninin bir başqa tabuta köçürülməsi tələb olunurdu. Bu xatirə professor Kamilə Şeyke Mutlunun qəlbini göynədib könlünü sızlatsa da, o dözür, göz yaşı tökürdü. Aradan nə az, nə çox 15 il ötmüşdü. Cənazə nəhayət hazırlanan yeni məzara köçürüləcəkdi. Osmanlını iflasdan, səfalətdən, səlib yürüşündən xilas edən, dövlətçilik tarixində yeni səhifə açan Qazi Mustafa Kamal Paşa Atatürkün nəşinin nə  durumda, hansı halda olduğu məlum deyildi.  Ruhu qopmuş, cansız bədəni ilə növbəti dəfə üz-üzə gələcəkdilər. Bu günə qədər yüzlərlə cənazə üzərində çalışan Kamilə Şeyke Mutlunun özünün belə ruhu bədənindən qopsa da o, millətin Atasının nəşi ilə üz-üzə qalmaq səadəti yaşayacaqdı. Cənazədə yatanın Atatürk olması Peyğəmbərə qovuşmaq qədər dəyərli idi, əziz idi, üstəgəl ağlagəlməz idi. Bu onun alın yazısı, Tanrıdan tale payı, özü də hər kəsə, hər alimə, həkimə nəsib olmayan müqəddəslik idi. Digər tərəfdən də o, bir həkim idi. 15 ildə nəşin nə vəziyyətə düşə biləcəyindən xəbərdar idi. 15 il öncə Qazi odun, atəşin içərisində yanarkən müayinə üçün şəxsən onu- professor Kamilə Şeyke Mutlunu istəmişdi. Valinin “bu görəvi ancaq siz yerinə yetirə bilərsiniz” deyib, onu israrla dəvət etməsi, üstəlik tələb etməsi professor Mutlunu sən demə, unuda bilməyəcəyi, hətta deyərdim ki, tarixin unuda bilməyəcəyi mutluluğa götürmüşdü. Özü də atəşdə yanan professor Kamilə Şeyke tarixi görəvini dərk edib ayağa durmuşdu. Türkiyə Cümhuriyyətinə qadın haqları ilə bağlı qanunları gətirən, onların təhsil alması üçün bütün bağlı qapıları açan, anaların haqq səsinə dönüb də, onların şəhid oğullarının sümükləri üzərində yoxdan bir Dövlət qurub Bayraq yapan, Sakaryadan Çanaqqalaya, Çanaqqaladan Cankaya köşkünə fətih dastanı yazan Qazi Mustafa Kamal Paşa Atatürk naminə ayağa durmuşdu. Professor Kamilə Şeyke Mutlu Atatürkün qoyduğu yolla yürüyən, onunla birlikdə tarix yazan ilk qadınlardan, təbib kimi adını əbədiyaşarların sırasına yazanlardan idi. Tibb fakültəsini bitirən ilk qadın doktor-həkim kimi artıq öz məktəbini yaratmışdı. Quruluşun, zamanın üstünə yeriyib alim qadın kimi yetişmişdi. Türkiyənin ilk qadın patoloji professoru ünvanını almışdı. Atatürkün təkcə millətin, məmləkətin, türk xalqının deyil, məhz onun da üzərində özəl haqqı vardı.

Anıtkabırın yapılmasının uzanması səbəbi ilə Atatürkün nəşi nə az, nə çox, düz 15 il Etnoqrafiya Muzeyində “müvəqqəti məzarında özəl baxımla torpağa veriləcəyi günü gözlədi”.

Bu illər ərzində Valinin göstərişi ilə professir Kamilə Şeyke Tanrı tərəfindən ona əta edilən görəvini ləyaqətlə, sonsuz sevgi və ehtiramla yerinə yetirdi. Kamilə xanım hər gün valinin göndərdiyi xüsusi maşınla Etnoqrafiya Muzeyində olur Millətin atasının nəşinə övlad sevgisi ilə xidmət edirdi.

Kamilə xanım hər gələndə ilk günü, ilk görüşü  sevgi, qürur, həm də şərəf hissi ilə xatırlayırdı. Baş nazir Adnan Menderesin, yeni Məclis Başqanı Rəfiq Koraltanın, əski Məclis Başqanı Adil Haluk Ürənlə müzakirələri ömrünün sonunadək  xoş xatirə kimi qəlbində daşıyır, Qazinin nəşini sevgi ilə əhatə edirdi.

15 il sonra ilk dəfə Atatürkün üzünü görəcəkdilər

Tarixi mənbələrə istinad edərək deyə bilərik ki,  “Atanın Gül Ağacından olan tabutu 4 noyabr tarixində müvəqqəti məzarından çıxarılıb Muzeyin mərmər masa döşəməsinə qoyulmuşdu. Tabut açılanda nə ilə qarşılaşacağını kimsə bilmirdi. Çünki, “nəş çürüyüb pozulmuş, çıxan qazlar tabutu çatlatmış, növbətçilə qorxudan bayılmış” deyə ortada söhbətlər gəzirdi. Bütün bunların gerçək olub olmadığını öyrənəcəkdilər. 15 il aradan sonra ilk dəfə Atatürkün üzünü görəcəkdilər. Nəhayət tabutun açılma anı gəldi. Komitə üzvləri tamam olunca professor Kamilə Şeyke Mutlu başlayın təlimatını verdi. Dövlətin yüksək səviyyəli təsmilçiləri tabutun çevrəsində toplanmış, nitqləri qurumuşdu.  Məzarın beton hissələri sənət məktəbi tələbələri tərəfindən söküldü. Hər kəs həyacan və hüznlə, o önəmli ana göz dikmişdi. Özəlliklə Makbule Atadan “abisini görmənin həyəcanı ilə donub qalmışdı”. Betonlar qırıldı, tabutu qaldıracaq olan taxtalar salonun tavanına yerləşdirildi. Cənazəinin üzəri tamamilə açıldı. Atatürkün 15 ildən bəri nəşi mühafizə edilən qurğuşun tabutu artıq ortada idi. Tabut salonun zəmininə yerləşdirildikdən sonra baş nazir Adnan Menderes, “xanım əfəndi, buyurunuz”, deyərək Makbule Atadanı tabutun yanına dəvət etdi. Tabutun dibi taxta-talaşla örtülmüşdü. Arasında ağzı qapalı, içi dolu bir şüşə vardı. Bu da nəşi qorumaq üçün istifadə edilən tibbi ləvazimatdan bir örnəkdi. Digər bir tərəfdə  su çəkən yağlı kağız və maye dolu şüşə qablar vardı. Şüşələr alınaraq Anıtkabır görəvlilərinə təslim edildi. Sənduqədə qazın toplandığı düşünüldüyündən öncə bir burma ilə dəlik açılsa da, qaz və qoxu çıxmır. Atanın nəşi ağ kəfənə bükülmüş, sonra qəhvə rəngli kətan örtü ilə sarılmışdı. Sarıqları açdıqca hər kəs nəfəsini tutmuşdu. Salonda həyacanlı, əndişəqarışıq ürküntücü bir səssizlik vardı. 15 il sonra ilk dəfə Atatürkün üzünü görəcəkləri ana, çox, lap çox az qalmışdı. “Kəfənin sarqıları aralandıqca professor Kamilə Şeyke Mutlu orada bulananların yardımı ilə qatafalka – bütöv məzara çıxdı. Atatürkün üzünə baxdı. Atatürkün dərisi bürünç rəng almış, amma üz quruluşu olduğu kimi qalmışdı. Heç pozulmamışdı. Atatürkün üzünü görən Baş nazir Menderes sapsarı olmuşdu. Dayana bilməyib bir addım geriyə çəkilmişdi. Professor Mutlu Atanın üzünü islak pambıq kütləsini qaldırınca heykəl kimi duran üzü ilə qarşılaşdı. Uzun sarı saçlarından incə bir tutam, sol göz qapağının üzərinə düşmüşdü. Sanki Dolmabağça sarayındakı yatağındakı uyuduğu kimi idi. Professor Mutlu kənarda bəkləyən komitə üzvlərini tabutun başına çağırdı. Bir tək Abdul Haluk Rende qalmışdı. O, da tabutun yanına gəldi. Baş nazir Adnan Menderes isə tabut açıldıqda irəliləyə doğru yönəlmiş Atatürkün üzünə baxa bilməmişdi.  Atanın üzündə iki günlük bir zərif sığal – tük vardı. Gur qaşları sanki heç pozulmamışdı. Başı yana doğru əyilmişdi. Gözləri xəfifcə aralı qalmışdı. Atatürkün qız qardaşı Maqbule Atadan başını tabuta dayamış, dəqiqələr boyu abisini seyr etmişdi. Bəlkə çox uzaqlarda Solonikdəki günlərini yad edir, dodaqlarından dualar tökülür, əlini tabutdan ayırmırdı...”

“Bir anda sanki özü danışacaq kimi hiss etdim...”

Professor Kamilə Şeyki Mutlu qadını özgürləşdirən, şəxsiyyətə çevirən və kişilərlə eyni sıraya qoyub topluma qazandıran, varlığına səbəb olan öndəri ilə - Atatürklə üz-üzə idi. Kamilə Mutlu qısa zaman kəsiyində böyük işlərə imza atan Liderin yanağına toxundu, oxşadı, əzizlədi. O anda nələr hiss etdiyini daha sonra “bir anda sanki özü danışacaq kimi hiss etdim” deyə, xatirələr paylaşdı...

Salondakı hər kəs Atatürkü tək-tək gördükdən sonra nəş təkrar kimyəvi maddə ilə isladıldı. Atanın başı pambıqla örtüldü və vücudu bəyaz kəfənə sarıldı. İslam dini ölünün torpağa qarışmasını şərt olaraq irəli sürdüyü üçün müvəqqəti tabutun sökülməsi şərti ilə “Bismillah” gətirilib, “Salavat”  çəkildi və Atatürkün nəşi yeni tabuta yerləşdirildi. Tabut 15 il içində yatdığı Gül Ağacından yonulan böyük  tabutun içinə qoyuldu. Daha sonra üzəri Bayraqla örtülərək qapadıldı. Atatürkün əziz nəşi artıq torpağa verilməyə hazırdı. 15 il sonra Qazinin qurumuş nəşinə  toxunan professor-doktor Kamilə Şeyke Mutlu, son görənlər isə o törənə qatılan heyət və bacısı Makbule Atadan idi .

Anıtkabırı süsləyən Azərbaycan torpağı

“Bir gün əlbət öləcəyəm. Millətim məni hara istərsə oraya dəfn edə bilər. Məzarımın qarşısında hər daim dalğalanan şanlı Türk Bayrağı görmək istərəm!”-nidası ilə modern Türkiyə Cümhuriyyətini quran Qazi Mustafa Kamal Paşanın bu vəsiyyətinə əməl edən Anıtkabırın memarları onun əbədiyyən uyuduğu, üzünü söykədiyi torpağın üzərində qurduqları şah əsərlə tarixlə müasirlik arasında körpüyə çevrildilər. Artıq həm də Anıtkabır Muzeyi kimi dünya insanın üzünə açıq olan Saray-Məbədi Atatürkün iqamətgahına çevirdilər. Anıtkabırın böyük, iri pəncərəsindən boylananda səmaya sərilən hilallı, ulduzlu Bayraqla üz-üzə qalanlar bu müqəddəs məkanda al şəfəqə bürünən Türkiyə Cümhuriyyətinin özgürlüyünün rəmzi olan, Ankara qalasından boy verən bayrağı seyr etdikcə Memarını şükran duyğuları ilə anırlar. Bu mutlu məqam Qazinin “Bir gün əlbət öləcəyəm. Millətim məni hara istərsə oraya dəfn edə bilər. Məzarımın qarşısında hər daim dalğalanan şanlı Türk Bayrağı görmək istərəm!” nidasını gerçəyə çevirir.

Mustafa Kamal Paşanın müqəddəs ruhunun dolandığı, adı, özü kimi əziz nəşinin hüzura qovuşduğu Movzoley Binasının içərisində yer alan, Lahit daşından olan Məzar Odası  Osmanlı və Səlcuqlu memarlığının ənənələrinə, quruluşuna uyğun olaraq səkkiz guşəli ulduz şəklində inşa edilmişdir. Türk mifilogiyasından anlayışı olanlar bilir ki, səkkiz guşəli ulduz ilahi nizamın sonsuzluğuna, ölümsüzlüyə, əbədi həyatın varlığına inamı özündə ehtiva edir.

Qazi Mustafa Kamal Paşanın nəşi – ruhsuz bədəni İslam qaydalarına uyğun olaraq yenidən kəfənlənərək 1953-cü il noyabrın 10-da 105 fərqli yörədən və istiqamətdən gətirilərək qarışdırılan, Osman Qazinin şəhid qanı ilə yoğurub göz yaşı ilə suladığı Osmanlı torpağına əmanət edildi. Qırmızı mərmərdən yonulan sənduqəsinin ətrafında bulunan sarı bürünc güldanların içərisi Türkiyə Cümhuriyyətinin 81 vilayətindən, eyni zamanda Quzey Kıprıs Türk Cümhuriyyəti və Azərbaycandan gətirilən torpaqlar dolduruldu.

Bütün ruhu, duyğuları, sevgiləri, əzəməti, cəsarəti, məğrurluğu, əyilməz iradəsi, dəyişməz xarakteri ilə əski türk xaqanlarının xatırladan Qazi Mustafa Kamal Paşanın Anıtkabrı Azərbaycanın Fəxri Xiyabanı, Türküstanın Miri-Guru, müsəlman aləminin Kəbə, Mədinə, Məkkə müqəddəsliyi kimi hər bir türk-müsəlman üçün əzizdir, dəyərlidir.

 “Qars Bəyannaməsi”nin şərtləri üçün Moskvaya danışıqlara göndərdiyi nümayəndə heyətinin üzvlərinə üz tutaraq: “Naxçıvan Türkün qapısıdır!”.  “Azərbaycan qəlbimizdə şah damardır!” nidası ilə tarix yaradan  Qazi Mustafa Kamal Paşa Atatürk Çanaqqala Zəfərinə, Qurtuluş Savaşına imzanı həm də Azərbaycanla birlikdə atmışdı. Komissar Nəriman Nərimanov ölkə büdcəsinin sonuncu quruşunu 500 kq qızılı, 300 sisterni, neft və neft məhsulunu, benzini, mazutu, üstəgəl 10.000 rubl şəxsi maaşını Atatürkün bir çağırışı ilə Osmanlıya əta etmiş, “Qardaş daima qardaşın yanında olmalıdı. Qardaşın qardaşa borcu olmaz !” kəlamı ilə yüzil sonra Ulu Öndər Heydər Əliyevin “Bir millət, iki dövlət”  hikmətinə körpü olmuşdu.

Qazi Mustafa Kamal Paşa Atatürkün uyduğu, müqəddəs ruhunun dolandığı Anıtkabır 1953-cü il noyabrın 10-dan bir Türk, Azərbaycanlı olaraq bizim üçün müqəddəs yerlərdən biridir. Orada, Gül Ağacından  tabutu yonulan Liderlərimizdən biri , həm də bir gülqabı boyda Azərbaycan torpağı, Türk dünyasının bir parçasından tutiya kmi saxlanılır, qorunub himayə olunur!

 Azərbaycanın kədəri bizim kədərimiz, sevinci bizim sevincimizdir

44 günlük Vətən Müharibəsində, haqq davasında Zəfər Bayrağını Şuşa qalasına qüdrətli Azərbaycan ordusu, Müzəffər Ali Baş Komandan iradəsinə noyabrın 10-da sancdı. “ Azərbaycanın kədəri bizim kədərimiz, sevinci bizim sevincimizdir!” nidası ilə Qardaş sevgisini dilə gətirən Atatürkün vida törənini, ayrılıq adlı kədərini nəzərə alan Prezident İlham Əliyevin xüsusi sərəncamı ilə Zəfər günün tarixi dəyişdirilərək noyabrın 8-nə keçirildi. Bu 1918-ci il soyqrımları və Vətən Müharibəsi zamanı Azərbaycanın yanında olan, arxasında dağ kimi dayanan Qardaş adına atılan ən cəsarətli addım idi. 1918-ci ildə Azərbyacan Xalq Cümhuriyyətini tanıyan ilk dövlət Osmanlı İmperiyası, 1991-ci ildə Müstəqillik aktı imzalananda onu ilk tanıyan dövlət yenə də Türkiyə Cümhuriyyəti olmuşdu.  “Qars Bəyannaməsi”ndən “ Şuşa Bəyannaməsi”nə uzanan”Ümid körpüsü” Zəngəzur dəhlizinin, “Türkün qapısının” üstündə, Naxçıvanda qurulmuşdu.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(01.12.2025)

Nemət Tahir, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Qarabağ təmsilçisi  

Azərbaycanın Almaniyadakı səfirliyinin təşəbbüsü və dəstəyi ilə görkəmli yazıçı, böyük alim Mir Cəlal Paşayevin 20 hekayəsindən ibarət “İnsanlığın yüksək dəyəri” adlı kitab Almaniyanın tanınmış “H.J. Maurer” nəşriyyatı tərəfindən nəşr olunub.

20 hekayədən 18-i ilk dəfə alman dilinə tərcümə edilib. Kitabda Mir Cəlalın humanizm, ictimai məsuliyyət və gündəlik həyatın mənəvi-əxlaqi çağrışları kimi fundamental mövzularda qələmə aldığı hekayələri toplanıb.

Noyabrın 27-də Berlindəki Azərbaycan Mədəniyyət Mərkəzində kitabın təqdimat mərasimi keçirilib.

Tədbirdə ADA Universitetinin rektoru, professor Hafiz Paşayev, əməkdar müəllim, professor Ədibə Paşayeva, Bundestaq üzvləri, diplomatlar, Almaniyanın bir sıra dövlət qurumlarının, elm, ədəbiyyat, mədəniyyət və incəsənət ictimaiyyətinin nümayəndələri, bu ölkədə yaşayan Azərbaycan, türk və digər dost icmaların təmsilçiləri iştirak ediblər.

İlk öncə, Mir Cəlal haqda “Ədibin Evi” Ədəbiyyata Dəstək Fondu tərəfindən hazırlanmış film nümayiş etdirilib.

Azərbaycanın Almaniyadakı səfiri Nəsimi Ağayev təqdimat mərasimində çıxış edərək, Mir Cəlalın seçilmiş əsərlərinin yer aldığı “İnsanlığın yüksək dəyəri” kitabının alman dilində işıq üzü görməsinin iki ölkə arasında mədəni əlaqələrin inkişafına mühüm töhfə verdiyini vurğulayıb. Layihə üzərində iki ilə yaxın müddətdə iş aparıldığını vurğulayan səfir bildirib ki, bu kitab görkəmli yazıçının ədəbi irsinin, o cümlədən Azərbaycan ədəbiyyatının humanist ruhunun beynəlxalq auditoriyaya, o cümlədən alman oxucusuna çatdırılması baxımından əlamətdar mədəni hadisədir. Diplomat, Mir Cəlal yaradıcılığının insanı bütün ziddiyyətləri, daxili axtarışları və mənəvi seçimləri ilə mərkəzə qoyan nadir ədəbi məktəblərdən birini formalaşdırdığını qeyd edib.

ADA Universitetinin rektoru, professor Hafiz Paşayev çıxışında Mir Cəlalın əsərlərinin alman dilinə tərcümə olunmasının iki ölkə və xalq arasında mədəni əlaqələrə və qarşılıqlı anlaşmaya töhfə verəcəyinə inandığını bildirib. Rektor səslənən musiqi nümunələri və səhnələşdirilən ədəbi parçaların mədəniyyətin millətlər və insanlar arasında körpü salan gücünü ən gözəl şəkildə nümayiş etdirdiyini qeyd edib.

Berlin Humboldt Universitetində Azərbaycan tarixi kafedrasının keçmiş rəhbəri, professor Eva-Maria Aux çıxışında Mir Cəlal yaradıcılığının mərkəzində insanın daxili aləmi, onun mənəvi bütövlüyü və xüsusilə də insanlıq anlayışının dayandığını vurğulayıb. Qeyd edib ki, onun yaradıcılığında fərdin müxtəlif vəziyyətlərdə davranışını müəyyən edən motivlərin incə fəlsəfi müşahidələrlə araşdırılması xüsusi yer tutur. Mir Cəlal üçün ailə, birlik və yaddaş kimi dəyərlər təkcə sosial struktur deyil, insanın varoluşunu və mənəvi dayanıqlığını formalaşdıran əsas sütunlardır. Professor bildirib ki, sovet dövrünün sərt nəzarət rejimi və bütün sahələrlə yanaşı, ədəbiyyat üzərində də total nəzarətin hökm sürdüyü, repressiyanın tüğyan etdiyi bir şəraitdə onun əsərlərində fərd kollektivin içində itib-batmış bir fiqur deyil, hər zaman öz mövqeyi, duyğuları və mənəvi məsuliyyəti olan varlıq kimi təqdim olunur. Bu isə sovet dövrünün hökmran ideoloji “kollektiv insan” modelinə açıq alternativ idi və Mir Cəlalı həm ədəbi, həm də intellektual cəsarətinə görə fərqləndirirdi. Natiq Mir Cəlalın əsərlərinin Azərbaycan tarixinin mürəkkəb inkişaf mərhələlərini anlamaq üçün qiymətli mənbə olmaqla yanaşı, milli kimliyin, milli şüurun formalaşmasında humanizmin əvəzsiz rolunu nümayiş etdirdiyini qeyd edib.

Sonra “İnsanlığın yüksək dəyəri” kitabında yer alan hekayələrin bir hissəsinin səhnələşdirilmiş təqdimatı olub. Əsərlər Azərbaycan musiqisinin sədaları altında alman aktyorları Sara Maria Sander, Tamer Tahan və Elizabet Degen tərəfindən səsləndirilib. Musiqi nümunələri Almaniyada yaşayan tanınmış musiqiçi Tural İsmayılovun bədii rəhbərliyi ilə “Anima Shirvani” qrupunun ifasında təqdim olunub.

Təqdimat tamaşaçıların böyük marağı və sürəkli alqışları ilə qarşılanıb.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.11.2025)

27 noyabr, 2025-ci il tarixində Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun prezidenti Aktotı Raimkulova Qazaxıstan Respublikasının Ədliyyə Naziri Erlan Sərsembayevlə görüşüb.

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalına Fonddan verilən məlumata görə, tərəflər türk ölkələri arasında mədəniyyət və irs sahəsində əməkdaşlığı tənzimləyəcək normativ-hüquqi bazanın hazırlanması barədə razılığa gəlib, həmçinin 2026-cı ildə keçiriləcək mədəni sərvətlərin qanunsuz dövriyyəsinə qarşı mübarizəyə həsr olunmuş Beynəlxalq Konfrans çərçivəsində əməkdaşlıq məsələlərini müzakirə ediblər.

Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun prezidenti Aktotı Raimkulova görüş zamanı Qazaxıstan Respublikası Ədliyyə Nazirliyinin hüquqi islahatlar sahəsində ardıcıl və peşəkar fəaliyyətini yüksək qiymətləndirərək, bu qurumun türk dövlətləri arasında hüquqi əməkdaşlığın inkişafına mühüm töhfə verdiyini bildirib.

Ədliyyə Naziri Erlan Sərsembayev isə öz növbəsində Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun türk dünyasının mədəni dəyərlərinin qorunması, eləcə də beynəlxalq səviyyədə tanıdılması istiqamətində apardığı məqsədyönlü işi xüsusi vurğulayaraq Fondla əməkdaşlığı yüksək dəyərləndirib.

Görüşün davamında gələcəkdə birgə layihələrin həyata keçirilməsi üçün yeni imkanlar müzakirə olunub.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.07.2025)

Heyran Zöhrabova, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bu gün görkəmli mütəfəkkir, jurnalist, pedaqoq, alim, milli teatr və milli mətbuatımızın banisi, böyük maarifçi, xeyriyyəçi, ictimai xadim Həsən bəy Zərdabinin anım günüdür. 

Həsən bəy Məlikov bəzi mənbələrə görə 28 iyun 1842-ci, bəzi mənbələrə görə isə 1837-ci ildə Göyçay qəzasının Zərdab kəndində anadan olmuşdur.  İlk təhsilini doğulduğu kənddə mədrəsədə alan Həsən bəy təhsilini Şamaxı və Tiflisdə məktəbdə davam etdirir.  Daha sonra təqaüdlə Moskva Dövlət üniverisitetinin fizika-riyaziyyat fakultəsində təbiət elmləri üzrə təhsil alır.  O, 1869-cu il noyabr ayının 18-də Bakı Realnı gimnaziyasına təbiət tarixi müəllimi vəzifəsinə təyin edilir. Burada işlədiyi müddət ərzində Həsən bəy Zərdabi kasıb və kimsəsiz uşaqlara kömək etmək onları məktəbə düzəltmək, məktəbdə oxuyanların isə acınacaqlı vəziyyətini yaxşılaşdırmaq məqsədi ilə xeyriyyə cəmiyyəti təşkil edir. Təlim-tərbiyədə təhsillə yanaşı incəsənətin, mədəni mühitin də fomalaşmasının əhəmiyyətini anlayan görkəmli mütəfəkkir 1873-cü ildə öz şagirdləri ilə birlikdə, Nəcəf bəy Vəzirov və Əsgər bəy Adgözəlovun da yaxından iştirakı ilə Bakı Realnı gimnaziyasının otaqlarından birində  dramaturgiyamızın banisi Mirzə Fətəli Axundzadənin "Hacı Qara" komediyasını tamaşaya qoyur və bununla da Azərbaycan milli teatrının əsası qoyulur.

"Hər bir Vilayətin qəzeti gərək o vilayətin aynası olsun. Maarifdən, elmdən məhrum bir xalq işıqdan məhrumdur" söyləyən Həsən bəy qəzet yaratmaq üçün Bakı Qubernatoruna müraciət edir və qubernatorun məsləhəti ilə qəzetin adı əkinçi qoyulur. Adına uyğun olaraq qəzetdə əkin və ziraət xəbərlərinin yer almasına icazə verilir. Yalnız bu halda türkcə qəzetin çıxması mümkün ola bilərdi. Bununla əlaqədar Həsən bəy İstanbuldan hürufat gətizdirir və uzun zəhmətdən sonra nəhayət 1875-ci il 22 iyul tarixində Bakıda Qubernator məətbəsində Azərbaycan dilində “Əkinçi” qəzetinim nəşrinə müvəffəq olur. Və beləliklə milli mətbuatımızın əsası qoyulur.

“Əkinçi” Azərbaycan və həmçinin bütün Rusiyada nəşr olunan ilk türk dilli qəzet idi. Maarifçilik funksiyası yerinə yetirən əkinçi qəzeti sadəcə əkindən yazmır o həmdə dövrün problemlərini işıqlandırır.  Üstüörtülü şəkildə çar idarə üsulunu tənqid edir, dini xurafatı pisliyir və təhsilin önəmini anlatmağa çalışır. Lakin ХIХ əsrin ikinci yаrısındа Аzərbаycаndа cəhаlətə, аvаmlığа, nаdаnlığа qаrşı mübаrizədə, хаlqın mааrifə, mədəniyyətə çаtmаsındа, mааrifçilik idеyаlаrının yаyılmаsı və mütərəqqi ziyаlılаrın yеtişməsində mühüm rоl оynаmış “Əkinçi” qəzeti uzun müddət fəаliyyət göstərə bilməmiş, 1877-ci ilin sеntyаbrındа çаr sеnzurаsı tərəfindən bаğlаnmışdı.

“Əkinçi” ayda iki dəfə 300-400 tirajla nəşr olunurdu. Bu illər ərzində qəzetin 56 nömrəsi nəşr olunmuşdu. Zərdаbinin fəаliyyətindən qоrхuyа düşən pоlis idаrəsi оnu Bаkıdаn uzаqlаşdırmаq məqsədilə ona dəfələrlə təzyiqlər göstərmiş və 1878-ci ildə Zərdаbi öz rаzılığı ilə məktəbdən аzаd оlunmuşdu. Bu dövrdə həm də o, mollaların “ateist, Osmanlı agenti, şapqalı urus” kimi təhqirlərinə də məruz qalmışdı.

Zərdаbi 1879-cu ilin sonlarındа аiləsi ilə birlikdə dоğmа kəndləri оlаn Zərdаbа köçmüş və 1896-cı ilə qədər оrаdа yаşаmаlı оlmuşdu. Hər zaman öz xalqının inkişafı üçun çalışan ziyalı burda da məktəb açmaq üçün çalışır və hətta öz evini məktəb kimi istifadə edir. 

1906-cı ildə Bakıda keçirilən Azərbaycan müəllimlərinin I qurultayının təşkilatçısı və sədri olmuşdur. 

Həsən bəy Zərdabi Hənifə xanım Məlikova ilə ailə həyatı qurmuş və onların bu izdivacdan iki oğlu və iki qızı dünyaya gəlmişdir.  Hənifə xanım Azərbaycanın ilk maarifçi qadınlarından biri olmuşdur. 

Zərdabi 1907-ci ildə noyabr ayının 28-də iflic olur və dünyasını dəyişir.

“Qiymət, öz işin üçün mükafat, tərif və s. axtarma. Xalq üçün çalış, o arxanca gedəcək və səni qiymətləndirəcək. Bunun üçün əvvəlcə onun inamını qazan."  deyirdi böyük ziyalı. Və bu sözləri onun vəfatı zamanı öz təsdiqini tapdı.  "Mənim üçün təntənəli dəfn mərasimi düzəltməyin" deyə vəsiyyət etməsinə baxmayaraq həmin gün Bakıda böyuk bir izdiham müşahidə olunur. “Tаzə həyаt” qəzеtinin Zərdаbinin ölümünə həsr еdilmiş nömrəsində оnun dəfn mərаsiminin hələ Bаkının tаriхində görünməmiş bir hüznlə, kədərlə kеçirildiyi qеyd еdilir. Həsən bəy Zərdabi köhnə Bibiheybət məscidinin yanında dəfn edilir. 1937-ci ildə həmin ərazilər dağıdılır və Zərdabinin sümükləri bir müddət qızının evində saxlanılır.  Təəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, bütün ömrünü bu yurdun insanının inkişafı üçün çalışan böyük maarifçinin sümükləri üçün tam 20 il bir qarış torpaq tapılmır. Nəhayət 1957-ci ildə vəfatının 50 illiyi qeyd edilərkən onun sümükləri Fəxri Xiyabanda dəfn olunur. 

Həsən bəy Zərdabi Moskva Universitetini namizədlik diplomu ilə bitirən ilk müsəlman məzun, Azərbaycanın ilk universitet təhsilli alim və müəllimi, islam dünyasının ilk təbiətşünas alimi, Bakı Gimnaziyasının ilk müsəlman müəllimi, təkcə Azərbaycanda deyil, bütün müsəlman Şərqində islam xeyriyyəçilik hərəkatının  “Cəmiyyəti-Xeyriyyə” nin banisi, 1873-cü ildə şagirdləri ilə birlikdə Bakıda Azərbaycan dilində ilk teatr tamaşası göstərən mədəniyyət xadimi, Azərbaycanın milli teatrının və  mətbuatının banisi, Azərbaycanda ilk qızlar gimnaziyasının açılmasının təşəbbüskarı, Azərbaycan müəllimlərinin birinci qurultayının təşkilatçısı və qurultayın sədri olmuşdur.

Onun xalqı qarşısındakı əvəzsiz xidmətləri danılmaz və unudulmazdır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.11.2025)

Xalq yazıçısı, akademik Kamal Abdullanın əsərlərindən seçilmiş bir sıra qranula – cövhər sayıla biləcək məqamları “Ədəbiyyat və incəsənət” oxucularına təqdim edir.

Kamal Abdulla özü seçilmiş bu cövhərlər barədə yazır: “İllərdən bəri yazdığım müxtəlif şeirlərin, esselərin, pyeslərin, hekayə və romanların, publisistik məqalələrin və elmi əsərlərin, verdiyim intervülərin hər birinin içində yer almış və bu gün də öz məzmunu, tutumu, forması ilə diqqətimi çəkən misralar, cümlələr günlərin bir günü sanki dil açıb mənə dedilər ki, bizim bir-birimizdən zaman və məkanca ayrılığımıza son qoy və bizi bir-birimizin yanında yerləşdir. Sən görəcəksən ki, bu zaman biz tamamilə yeni bir cazibədə zühur etmişik. Onlar qeyri-səlis məntiq dili ilə desək, içində olduqları mətnin qranulaları (ilkin vacib hissəcikləri) idi. Qranula, başqa cür ifadə etsək, cümlədən (mətndən) bütün artıq hissələri siləndən sonra yerdə qalan cövhərdir.”

Beləliklə, hər gün Kamal Abdulladan 7 qranula:

1.

Mirzə Səfər təkcə Haqverdiyevin ədəbi qəhrəmanı deyil. Mirzə Səfər bir prinsipdir. Ziyalılıq prinsipi. Mərdanəlik prinsipi. Bu prinsip Mirzə Səfərin doğuluşundan əvvəl də var idi. Var olsunlar həyatları ilə prinsipə dönmüş Azərbaycan ədibləri və onların yaratdıqları qəhrəmanlar.

2.

Ayrıca, digərlərindən təcrid olunmuş cümləni tədqiq etmək cəhdi mənə pataloqoanatomun cəsədi yarıb orqanları ayrı-ayrılıqda öyrənməsini xatırladır: bu böyrəkdir, bu ciyərdir, bu ürəkdir... Cümlə isə kontekstdə yaşayır. Başqa cümlələrlə əlaqədə nəfəs alır, hərəkət edir. Ayrıca cümlə yoxdur. Ayrıca cümlə fiksiyadır, fantomdur.

3.

Ədəbiyyata həyatını verənlər və ədəbiyyatda həyatını qazananlar, əslində, hansı bucaqdan baxırsan, bax, eyni taleyin adamlarıdır.

4.

Məmməd Rahim Məhəmməd Rahim ola bilmədiyi kimi, Məhəmməd Füzuli də Məmməd Füzuli ola bilməz.

5.

“ Bürünür yağışa bu gün,

 küçə də hərdən səksənir

Yaş-yaş olmuş bir ömrün

Sakit ayaq səslərinə.”

6.

Xislətin nədirsə, sən osan. Bunu bil ki, xislətin sənin kölgən deyildir, sən xislətinin köl gəsisən.

7.

Əsl mətn öz həqiqi oxucusunu özü seçir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.11.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Güney Azərbaycan Poeziyası Antologiyası layihəsində Təbriz təmsilçimiz Əli Çağlanın növbəti təqdim etdiyi şair Ərdəbildə yaşayan Həkimə Babakişizadədir.

Həkimə Babakişizadə

Ərdəbil

Boylananda

Boyasın boyumu

Xəyalın duvaqlı boyasına;

Mavini sevirəm

Sonra da yaşılı...

Şaxıyan işığa allergiyası var

Astiqmatizm ruhumun,

Abajurlu xəyallığımda

Dans edir pərdəli günəşə

Alışqanlığım,

İki sətir əllərini oxut

Gözlərimin şüşəsinə

Doldurum qoxunu,

Dincəlsin ətrin

Beynimin hüceyrələrində.

Şirin görüşündən ayılsam

Bu gecə bağa stansiyasından

Cet olub uçaram

Yuxuna ölərəm.

Projektorsa işığına

Yığışar

Əl-ayağı yığışmayan bör-böcək fikirlərin,

Durular zehnim

Sayaram kırıxmasam günləri;...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.11.2025)

Təzəpir məscidinin təməlinin qoyulmasından 111 il ötür

Şərəf Cəlilli,

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Müqəddəslərin və müqəddəsliklərin diyarı Bakının incilərindən biri də mövcud olduğu bütün dönəmlərdə dini, elmi, ictimai-siyasi mərkəz rolunu oynayan Təzəpir məscididir.

Təkcə Azərbaycanın, Qafqazın deyil, bütün İslam aləminin müqəddəs ziyarətgahlarından, memarlıq abidlələrindən sayılan Təzəpirin müqəddəsliyi övliya Əbu Seyid Abdullanın adı ilə bağlıdır. Yaxın və Orta Şərqdə kəraməti, islam dəyərləri ilə bağlı düşüncələri, traktatları ilə məşhur olan, xəlvətiyyə təriqətinin banisi Seyid Yəhya Bakuvinin müridi kimi şöhrət tapan Əbu Səid Abdullanın dəfn olunduğu məkan – Xəlfədam yüzillər boyu ziyarətgah olub. Onun müqəddəsliyinə ehtiramda bulunan Bakı əsilzadələri daima Xəlfədamın, onun zinəti olan Əbu Səid Abdullanın məzarının qayğısına qalıb.

Bu müqəddəs məkan Bakı xanı Hüseynqulu xanın və ailə üzvlərinin də Tanrıya əl açdıqları ünvan olub. 1917-ci ildə Hüseynqulu xan və kürəkəni Qasım bəy tərəfindən bərpa edilən Xəlfədam məscidi 90 il sonra Şərqin, türk dünyasının, islam mədəniyyətini çevrələyən ölkələrin, Odlar Yurdu Azərbaycanın, ən əsası Bakının məşhur milyonçusu, mesantı, ata tərəfdən əfşarlar soyuna, Nadir şah Əfşara, ana tərəfdən Seyid Yəhya Bakuvi müqəddəsliyinə bağlı olan Nabat xanım Xoca bəy qızı Aşurbəyova tərəfindən Təzəpir adında məscid kompleksə çevrilib.

Nabat xanım milli vətənpərvər bir ailədə böyümüş, belə bir ailəyə də gəlin getmişdi. Bakı milyonçularından olan Hacı Musa Rza Rzayevin ömür-gün yoldaşı idi.

Bakının bir çox tarixi tikililəri, yaşayış binaları, ovdan və hamamları, məscidləri məhz bu iki əsilzadə soyunun, zadəganların adı ilə bağlıdır. Hacı Zeynalabdin Tağıyev, Şəsmi Əsədullayev, Murtuza Muxtarov kimi nüfuzlu Bakı mesantları ilə yanaşı, Aşurbəyovlar da onun mədəni simasının, mənəvi mühitinin formalaşmasına sərmayə yatırır, xeyriyyə cəmiyyətləri qurur, mədəni-maarif məsələlərinə töhfələr verir, millətin cəhalətdən qurtuluşu, tərəqqisi üçün əllərindən gələni əsirgəmir, digər millətlərin elmi-mədəni elitasının qarşısına əldə etdikləri nailiyyətlərlə çıxırdılar.

Nabat xanım Xəlfədan məscidinin yerində daha möhtəşəm bir abidəni tikdirmək istəyəndə Bakının hər tərəfindən əzəməti ilə görünən Aleksandr Nevski kilsəsi var idi. Bu bir türk, müsəlman olaraq onun qüruruna toxunurdu. Bu səbəbdən də Təzəpir məscidinin təməlini qoymağı qərara alır. Bu yolda bütün sərvətini sərmayə etməklə kifayətlənmir, zinət əşyalarını belə satmaqdan çəkinmir. Hacı Zeynalabdin Tağıyevin, qardaşı Əjdər bəy Aşurbəyovun yardım təklifindən imtina edir. Qardaşı Əjdər bəyə üz tutaraq: “Madam ki, belə səxavətlisən, get, sən özün bir məscid tikdir” – deyib, ona doğru, düz olan yolu göstərir. Bu gün Bakının bir başqa memarlıq incisi sayılan Əjdər bəy məscidinin təməli belə qoyulur.

Nabat xanım ilahi eşqinə, Tanrı sevgisinə, dini etiqadına, Seyid Yəhya Bakuvi müqəddəsliyinə bağlı soyuna, soy-kökünə, şəcərə dəftərinə hörmətin əlaməti olaraq dövrünün məşhur memarı Zivər bəy Əhmədbəyovu məscid komplekslərin incəliyini öyrənmək məqsədilə Şərq ölkələrinə ezam edir. Bunun üçün də kifayət qədərə sərmayə ayırır. Zivər bəy bu gün əvəzsiz memarlıq incisi, İslam dəyərlərini özündə ehtiva edən tarixi abidə kimi dünyada məşhur olan Təzəpirin layihəsi ilə dönür. Zivər bəy Nabat xanıma onun xəyal etdiyi, arzusunda olduğu “hündür, ikimərtəbəli (yaruslu) minarəsi olan məscidin layihəsini təqdim edir, lakin Bakı qubernator idarəsi provaslav ruhanilərinin fətvası ilə minarənin ancaq bir mərtəbəsinin tikilməsinə icazə verir. Əgər məscidin minarəsi iki mərtəbəli olsaydı, öz hündürlüyü və yaraşığına görə elə həmin dövrdə (1897-ci il) yaxınlıqda tikilmiş Aleksandr Nevski provaslav kilsəsini kölgədə qoyardı”.

Bütün təzyiqlərə, Bakı qubernatorluğunun çıxardığı qərara baxmayaraq Nabat xanım Təzəpir məscidinin təməlini qoyur, sübut edirki, bura Bakıdı, türk, müsəlman şəhəridi. Onun tarixi sakinləri, özünəməxsus milli-mənəvi dəyərləri var.

Nabat xanım təkcə xeyriyyəçi, messant, milli burjuaziyanın qurucularından deyildi. Onda bir türk əzəməti, müsəlman mədəniyyəti, Azərbaycanlı qüruru, qeyrəti vardı. Təzəpirin təməlinə, möhrəsinə onun xüsusi istəyi ilə Bənnalıqdan Millət Atası şöhrətinə qədər müqəddəs, vüqarlı bir yol keçən, milli məfkurədən milli dövlətçiliyə körpü olanmücahidlərin Ruhunun Atasına çevrilən, mənsub olduğu millətin oyanışı, cəhalətdən qurtuluşu üçün məktəb, teatr binaları tikən, mətbuat orqanları quran, Qurani- Kərimin bəzi ayələrini ana dilinə çevirtdirən bu yolda sərvətini səxavətlə sərmayə edən Hacı Zeynalabdin Tağıyev qoyur. 9 ilə tikintisi başa çatan Təzəpirin künbəzinə də son daşı onun vəsiyyəti, oğlu Hacı Abbasqulu Rzayevin istəyi ilə Tağıyev qoyur.

1914-cü ilin noyabrında Təzəpir məscidində açılış olur – ilk Bayram namazı qılınır. Nabat xanım artıq iki il idi ki, Tanrı dərgahında idi. 117 yaşında mələklərin sırasına qoşulmuşdu. Onunvəsiyyətinə uyğun olaraq Bakı Qazılar Şurası Təzəpir məscidinə Nəcəfdə, Kufədə dini təhsil alıb Vətənə dönən sonralar Cümhuriyyətin və Sovet dövrünün Şeyxülislamı kimi şöhrət tapan Ağa Əlizadə təyin olunmuşdu. İlk xütbəni də o vermişdi

Nabat xanmın ruhundan qida verdiyi məscid qısa zaman kəsiyində dini, elmi, ictimai-siyasi mərkəzə çevrilmişdi. Bakı messenatlarının, xüsusən də Hacı Zeynalabdin Tağıyevin diqtəsi, Ağa Əlizadənin iradəsi ilə burada Səadət Ruhani Məktəbinin təsis konfransı keçirilmişdi. Qafqaz Müsəlmanları Qadınlarının qurultayı çağırılmışdı. Qadına seçmək, seçilmək hüququnun verilməsi, qadınların təhsilə cəlb olunması məsələsi qaldırılmışdı. Ən əsası 1914-cü ildə Rusiya-Türkiyə müharibəsi zamanı Bakı Quberniyasının qərarına, qubernatorun göstərişinə baxmayaraq Təzəpirin axundu Ağa Əlizadə, Bakı milyonçularının, şəxsən Hacı Zeynalabdin Tağıyevin diqtəsi ilə Osmanlı əleyhinə fətva verməkdən imtina etmiş, Bakı əhlinə üz tutaraq onları Osmanlıya, Çanaqqala və Sarıqamış hadisələri zamanı dəhşətlərə məruz qalan qan qardaşlarına ianə toplamağa çağırmışdı. O ianələrin içərisində Bakılı qızların nişan üzükləri belə vardı. 

Təzəpir təkcə bir ibadət yeri, ziyarətgah deyil, o həm də dini, ictimai, siyasi mərkəzdir. 1918-ci ilin Mart soyqırımı zamanı Xəzər dənizindən atılan ilk bombanın ünvanı da Təzəpir olmuşdu. Bakının düşünən beyinləri daşnaklara qarşı mübarizə planını Hacı Zeynalabdin Tağıyevin və Ağa Əlizadənin rəhbərliyi ilə burada müzakirə edirdilər. Soyqırım günü və öncəki gecə şəhər əhli Təzəpirə sığınmışdı. Erməni daşnakları, onların arxasında dayanan səlibçilər, xaçlı yürüşə çıxanlar əhalini də, Tanrı evini də güllə-baran etməkdən çəkinməmişdi.

Təzəpir Mart soyqırımı Şəhidlərinin yuyulub kəfənləndiyi, Çəmbərəkənddə Torpaq müqəddəsliyinə yola salındığı yer olsa da, 1918-ci ilin sentyabrında Müjdə məkanına çevrildi. Nuri Paşanın, XI Qafqaz İslam Ordusunun gəlişi, Bakı Qoçularının iradəsi ilə işğaldan azad olunan Bakının gözaydınlığı xəbəri Bakılılara Nabat xanım Aşurbəyovanın təməlini qoyduğu Təzəpirdən verildi. Hacı Zeynalabdin Tağıyevin istəyi ilə Təzəpir məscidinin axundu Ağa Əlizadə və XI Qafqaz İslam Ordusunun komandanı Nuru Paşa minbərə qalxıb Birliyin, Bütövlüyün, Qardaşlığın simgəsinə, bəlgəsinə döndülər. Həmin gün Təzəpirin də, Tağıyevin malikanəsinin də önünə 250 metrlik “Qırmızı xalı” sərildi. Xalıdan iki türk əzəmətlə, şəstlə keçirdi. Qafqaz İslam Ordusunun komandanı Nuru Paşa və Təzəpir məscidinin axundu Ağa Əlizadə.

Ağa Əlizadəni Nəcəfə, sonra da Kufəyə təhsil almağa göndərən də, təməlini qoyduğu Təzəpir məscidinə vəsiyyəti ilə axund təyin etdirən də, Nabat xanım Aşurbəyova idi. 1918-ci ilin 16 sentyabrında yaşanan bu tarixi müjdə gününün eynisi Naxçıvanda yaşanmışdı. Naxçıvan Milli Şurasının, Naxçıvan Müdafiə Komitəsinin, Naxçıvan Qızlar Seminariyasının qurucusu, Araz-Türk Cümhuriyyətinin təsisçilərindən biri Mirzə Nəsrulla bəy Əmirov IX Qafqaz İslam Ordusunun Komandanı Kazım Qarabəkir Paşanın ayaqlarının altına 250 metrlik “Qırmızı xalı”salmışdı. Onunla birlikdə İbn Küseyir Məscidindən Naxçıvan əhlinə bu torpaqların daşnaklardan təmizlədiyi müjdəsini vermişdi.

Mirzə Nəsrulla bəy Əmirov Naxçıvan xanlarının - Kəngərlilərin Yurdçu qoluna, Nabat xanım Aşurbəyova isə Əfşarlara bağlı idi. Hər ikisi qüdrətli türk, hər ikisi xeyirxah müsəlman, hər ikisi Millət Fədaisi idi. Biri Bakı qubernatorunun fətvasına baxmayaraq Təzəpir məscidini qurmuşdu. Digəri Şura hökumətinin“Dini etiqad azadlığı haqqında direktivi” ləğv etməsinə baxmayaraq, Asəf-Kəhf ziyarətgahınayolççəkdirmişdi. Millət millət olur cəsarəti, ləyaqəti, həm də tarixi şəxsiyyətləri ilə...  

Təzəpir tarix, həm də tarixin canlı salnaməsidir. Bakı əsilzadələrinin, Bakı xanı Hüseynqulu xandan, Nabat xanım Aşurbəyovadan sonra Təzəpir məscidi haqqında tarixi qərarı Müzəffər Ali Baş Komadan, Prezident cənab İlham Əliyev aldı. Təzəpiri Bakının Memarlıq incisinə, Qafqaz və İslam mədəniyyətini çevrələyən ölkələrin elmi, dini, ictimai-siyasi mərkəzinə çevirdi. Bununla kifayətlənmədi. Təzəpirin ünvanında Nabat xanım Aşurbəyovanın adını əbədiləşdirdi. 

Qafqaz Müsəlmanları Ruhani İdarəsinin baş ofisi Təzəpirdə yerləşir. Burada mövcud olan İslam tarixi dəyərləri ilə bağlı qiymətli dini kitabların, risalələrin qorunduğu kitabxana dünyada məşhurdur. İlahi eşqdən, Tanrı sevgisindən təməli qoyulan Təzəpir məscidində Seyid Yəhya Bakuvinin müridi Əbu Səid Abdullanın, Nabat xanım Aşurbəyovanın və əsil anasının yolunu əsilzadə şərəfi ilə davam etdirən yarımçıq arzusunu gerçəyə çevirib tamamlayan Hacı Abbasqulu Rzayev uyuyur.

Təzəpir məscidi müqəddəsdi. Pirlərin, övliyaların, əməlisalehlərin, millət fədailərinin ruhunun dolandığı yerdi. Onu sevin, ziyarət edin, o zaman millətə təmmənasız Sevgidən, xidmətdən, Tanrıya ibadətdən gözəl heç nəyin olmadığını anlayacaqsınız. Təzəpirin təməlini qoyanlar, layihəsini cızanlar, fərman və sərəncamları ilə adını tarixə yazanlar o müqəddəs yolda yürüdükləri üçün üstündən 111 il ötəndən sonra belə sevgi ilə anılır, unudulmurlar.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.11.2029)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı Etibar Vəfanın “Xalq artistimiz Ağahüseyn Cavadovun maraqlı sevgi və həyat hekayəsi” başlıqlı yazısını təqdim edir.

Xalq artistimiz Ağahüseyn Cavadovun maraqlı sevgi və həyat hekayəsi olubdur: Aktyor 1918-ci ildə Surət adlı xanımla ailə qurub. O, həyat yoldaşını hədsiz dərəcədə sevibdir, zamanla bu sevgi sıx bağlanmaya çevrilibdir.

Onların bu evlilikdən 7 övladı – 5 oğlu, 2 qızı dünyaya gəlib. Aktyorun 2 oğlu İkinci Dünya Müharibəsində iştirak edib. Onlardan biri əlil olub.

Ağahüseyn Cavadovun hər iki qızı müəllim olub. Hazırda onun övladlarından sağ qalanı yoxdur. Yalnız gəlini 85 yaşındadır. 

1957-ci ildə xanımını iflic vurur. Aktyor bundan bərk sarsıntı keçirir, həyat yoldaşını dəfələrlə müalicə etdirsə də, faydası olmur. Surət xanım 7 il yataq xəstəsi olur və 1964-cü ildə vəfat edir.

Aktyor bəzən hər həftə xanımının məzarını ziyarət edib, qəbrin yanında oturaraq ürəyində həyat yoldaşı ilə dərdləşirmiş.

Həyat yoldaşını unuda bilməyən Ağahüseyn Cavadov xanımının vəfatından sonra 17 il yaşayıb. Aktyor sağlam həyat sürüb, fiziki cəhətdən güclü olub. Səhərlər idman edər, günün müəyyən saatlarında piyada gəzərdi. Bəzən evdən teatra piyada gedərmiş.  

1978-ci ildə aktyor insult keçirib. Lakin müalicə edildikdən sonra sağalıb. Aktyor 1981-ci ildə ikinci dəfə insult keçirib. Bundan sonra cəmi 3 gün yaşayıb. 

Ağahüseyn Cavadov nadir aktyorlardandır ki, filmlərdə bütün rollarını özü səsləndirib. 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.11.2025)