Rəqsanə Babayeva, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Hər dəfə şəhərin gurultusu içimdəki sükutu üstələyəndə qəribə bir hiss keçirirəm: sanki dünya bir anlıq öz ritmini itirir və hər kəs fərqinə varmadan tələsdiyi istiqamətin təsirindən yavaşca uzaqlaşır. Avtobusların dayanacaqlardan çıxan hənirtisi, insanların bir-birinə dəyən addımlarının səsi, köşə başlarında satıcıların lal sükuta qarışan hayqırtısı — hamısı bir anda mənasız bir fon kimi dağılır və yerini daha sakit, daha köklü, daha dərin bir səsə verir. Bu səs mənim içimdən gəlir. Sözün kökündən, yaddaşın dibindən, uşaq vaxtı eşitdiyim nənə nağıllarının ahəngindən, hətta çoxlarının görmədiyi o görünməz milli yaddaş qatından gəlir.

Bəzən düşünürəm: niyə sükut bizi belə çəkir? Niyə insan sözün ən güclü halını çox zaman susanda tapır? Axı söz bizə verilən ən böyük mirasdır. Sözü qorumuşuq, sözü böyütmüşük, bəzən də sözün arxasında özümüzü gizlətmişik. Amma nə qədər gizlətməyə çalışsaq da, söz heç vaxt olduğundan kiçik görünmür — o, həmişə öz gücünü tapır, öz yolunu açır.

Bu esseni yazarkən yenə o sükut gəlir qapımı döyür. O sükutun içində gizlənmiş saysız sözlər mənə baxır. Hər biri danışmaq istəyir, amma tələsmədən, sanki mənimlə söhbətə hazırlaşır. Çünki sözün bir tələbi var: onu tələsmədən, ehya edirmiş kimi dinləmək. Bir xalqın yaddaşını yaşadan da elə bu dinləmə qabiliyyətidir.

Sözün yaddaşdakı izi

Bir xalqın sözə verdiyi qiymət onun mədəniyyətində gizlənir. Bəzən bir mahnıda, bəzən bir atalar sözündə, bəzən bir şairin misrasında. Söz, təkcə bir ifadə vasitəsi deyil; söz içində tarix daşıyır, kədər daşıyır, sevinç daşıyır, üstündən əsrlər keçsə belə itməyən yaddaş işığı daşıyır. Elə buna görədir ki, mən hər dəfə bir yazı üzərində çalışanda hiss edirəm: yazdığım sətirlər yalnız mənim deyil, həm də mənə qədər gəlmiş minlərlə nəsli təmsil edir.

Sözə bu qədər dəyər verən xalq bəzən üsyanını da, sevincini də, minnətdarlığını da birbaşa demək əvəzinə davranışına, baxışına, işarəsinə yükləyər. Bizim mədəniyyətin ən maraqlı cəhətlərindən biri də budur: Söz çox ağır gələndə onu susmaqla deyərik, ya da yarımçıq bir cümlə ilə başqasının zehnində tamamlayarıq.

Bəlkə də buna görədir ki, yazı yazmaq mənim üçün təkcə sənət deyil, həm də məsuliyyətdir. Hər dəfə qələm götürəndə düşünürəm: bu sətirlər həm də kiminsə ruhuna toxunacaq, kiminsə içindəki yuxulu duyğunu oyadacaq. Və ən əsası — bu sözlər zaman keçsə də öz dəyərini itirməyəcək bir iz buraxmalıdır.

Sənətin görünməz tərəfi: deyilməyənlər

Sənətin ən möhtəşəm tərəfi onun görünməyən qatıdır. Kətanın ağ boşluğunda gizlənən rəng, musiqinin notlar arasında gizlənən nəfəsi, filmin kadrlarındakı işıq dəyişikliyi, teatrın səhnəsində bir aktyorun o an heç nə demədən etdiyi pauza… Bütün bunlar sənətin sükutla danışan tərəfidir.

Mənim üçün yazıda da eyni məqam var. Hər cümlə özündən əvvəlki və sonrakı sözlərlə bir harmoniya yaradır, amma ən güclü təsir bəzən yazılmayan yerdə gizlənir. Bir esse yalnız göstərdiyi ilə deyil, göstərmədiyi ilə də danışır. Yazar sözün nəyini yazacağını bilirsə, bir o qədər də nəyini susacağını bilməlidir.

Bəzən elə olur ki, bir fikri açıq demək istəmirəm. Çünki bəzi həqiqətləri insan sükutla daha yaxşı anlayır. Söz nə qədər incə, nə qədər ölçülü-biçili deyilsə, düşüncələr də bir o qədər azad şəkildə qarşıdakının ruhuna yol tapır. Bizim mədəni jurnalistika ənənəmiz də bir qədər bu üzərində qurulub: sətirlərin arasında verilən mesaj hər zaman daha təsirli olur.

Bu incəlik həm də cəmiyyət içindəki ahəngi qorumağın yoludur. Bir xalq daim öz sözünə sahib çıxmaqla yanaşı, həm də onu zərifliklə ifadə etməyin yolunu tapır. Mən də bu ənənənin içində böyümüş biri olaraq sözün gücünü ölçülü şəkildə çatdırmağın dəyərini yaxşı anlayıram.

Sözün dövlətlə bağlanan tərəfi: incə, lakin möhkəm bir iradə

Bəzən düşünürəm, bir xalqın varlığını qoruması təkcə dilində, mədəniyyətində, mahnılarında deyil — həm də öz sözünə sahib çıxmaq iradəsində gizlidir. Tarixin müxtəlif dönəmlərində bu iradə həm sənət adamlarının, həm də sadə insanların çiyinlərində daşınıb. Və bu gün də elədir: incə, sezdirilən, amma sarsılmaz bir dayaq hissi var içimizdə.

Mən bunu yazılarıma daşıyanda açıq bir şüar kimi təqdim etmirəm. Çünki inanıram: bir dəyər ən güclü təsiri onu zorla demədən göstərməklə yaradır. Əgər yazının içində milli kimliyə hörmət varsa, tarixi yaddaşa bağlılıq varsa, bu artıq öz-özünə danışır. Bunu ayrıca qışqırmağa ehtiyac olmur.

Təcrübə göstərir ki, cəmiyyətə ən böyük dəstək hər kəsin öz işini vicdanla görməsidir. Bir jurnalistin, bir dramaturqun, bir sənət adamının borcu isə sözün gücünü qorumaqdır. Əgər sözün içi boşalırsa, xalqın yaddaşı da solur. Ona görə də mən hər essedə, hər məqalədə bu yaddaşı yaşatmağa çalışıram — açıq göstərmədən, amma hiss etdirərək. Bu, həm sənət etikasıdır, həm də milli borcumuz.

Gəncliyin biganəliyi və unutduğumuz dəyərlər

Məni ən çox narahat edən mövzulardan biri də gənclərin sözə münasibətidir. Bu çağın sürəti, texnologiyanın gücü, informasiya bolluğu gənclərin çoxunu səthin üzərində saxlayır. Onlar çox oxuyur, çox görür, çox eşidir, amma az dayanıb düşünürlər. Sözə toxunmaq üçün isə düşünmək şərtdir.

Bəzən auditoriyalarda gənclərlə söhbət edəndə görürəm ki, çoxu bir cümlənin dərinliyinə enməkdən çəkinir. Onlar üçün hər şey tez və aydın olmalıdır. Halbuki sənət heç vaxt tələsən adamı sevməyib. Söz də elə.

Bundan sonra sual yaranır: bu sürət içində yaddaş necə qorunacaq? Bir xalqın dilinə, mədəniyyətinə, ənənəsinə bağlılığı necə davam edəcək?

Cavab, məncə, yenə sözün içindədir. Əgər biz yaratdıqlarımızda səmimiyyəti, incəliyi, dərinliyi yaşatsaq, gənclik də bundan təsirlənəcək. Çünki insan ruhu həmişə gözəlin arxasınca gedir. Sadəcə bəzən ona yol göstərmək lazımdır — zorla yox, nümunə ilə.

Yazmaq nədir? Bir nəfəs, bir dua, bir yaddaş

Bəzən məndən soruşurlar: “Bu qədər yazırsan, sənə nə verir?” Bu sualın cavabı mənim üçün çoxdan hazırdır. Yazmasam, nəfəsim daralar. Yazmasam, gördüklərim içimdə ağırlaşar və zamanla məna­sını itirər. Yazmaq mənim üçün həm də bir dua kimidir — sükutun içində Qurulan bir minnətdarlıq.

Hər esse mənim üçün yeni bir yol, yeni bir tapıntı, yeni bir nəfəsdir. Bəzən yazı bitəndə elə olur ki, sanki mən yox, yazı məni yazıb. Çünki insan bəzən qələminin ardınca gedir, söz onu aparır. Və bu yolun sonu adətən insanın özünə qayıtması olur.

Yazı yazmaq həm də yaddaş yaratmaqdır. İnsan oxuduğunu unuda bilər, amma hiss etdiyini heç vaxt unutmaz. Mən də oxucunun ruhuna toxunmağı, ona düşündürməyi, bir anlıq olsa belə dayandırıb sükutun içində öz səsini dinlətməyi qarşıma məqsəd qoymuşam.

Sözün gələcəyə qalan tərəfi

Düşünürəm ki, insanın həyatında ən qiymətli olan şeylərdən biri, arxasında buraxdığı izdir. Bu iz bir kitab ola bilər, bir tamaşa, bir esse, bir film, bir fikir, hətta həyatda heç kimin bilmədiyi bir yaxşılıq da ola bilər. Əsas olan odur ki, insan öz varlığını bir izə çevirə bilsin.

Söz də belədir. Bu gün yazılmış bir essenin sabah harada kimə çatacağını heç kim bilmir. Bəlkə bir gəncin həyatında dönüş nöqtəsi olacaq, bəlkə birinin qəlbində uzun müddət narahat etdiyi sualı işıqlandıracaq. Bəlkə də sadəcə birinin gününü yaxşılaşdıracaq. Amma bunların hamısı dəyərli və yetərlidir.

Söz, bir xalqın yaddaşını gələcəyə daşıyan ən güclü vasitədir. Tarix dəyişir, sistemlər dəyişir, amma söz öz mahiyyətini qoruyur. Bu gün yazdığımız hər sətir sabahın işığına çevrilə bilər.

Sözün içindəki sükut, sükutun içindəki xalq

Ətrafda nə qədər səs-küy olsa da, mən hər zaman sükutun içində gizlənən sözə qulaq asmağa çalışıram. Çünki bilirəm ki, ən böyük həqiqətlər oradadır. Bir xalqın yaddaşı, bir sənətçinin iç axtarışı, bir cəmiyyətin incə duyarlılığı — hamısı susan sözün içində gizlənib.

Və mən yazmağa davam etdikcə anlayıram: söz yalnız ifadə deyil, həm də qoruma, yaşatma, dayaq olma formasıdır. Hər sətir bir işıqdır; kim harada onu görəcəksə, orada da yanacaq.

Və mən inanmaq istəyirəm ki, söz işıqdırsa, yol heç vaxt qaranlıq qalmaz.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(01.12.2025)

HafizAtaxanlı, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Min illərin saxlancından qaynaqlanan, qosqoca tarixin izini yaşadan, söz olmadan belə, təhkiyəyə çevrilə bilən xalçaçılıq sənəti bu gün də şöhrət və dəyərini qorumaqdadır.

Xalça təkcə bədii-estetik zövqün təcəssümü deyil, həm də qan yaddaşının rənglərdə bərqi, zaman körpüsü, milli- mənəvi dəyərlərin, sosial-mədəni təfəkkürün ilmələrdə pıçıltısı, salnamə kodudur.

Xalçaçılıq – epoxanın sosial-fəlsəfi mahiyyətindən, yurdun tarixi-etnoqrafik, mədəni xəritəsindən, əsrarəngiz təbiətindən pərvəriş tapır. Ulularımızdan miras qalmış sənət nümunələri öz mükəmməl strukturunu, fəth etdiyi zirvələrlə əbədiyyətə qədər yol götürən mayak, qürur mənbəyimizdir.

Dünya mədəniyyəti inciləri sırasında mötəbər yeri olan xalçalarımız, həm də özünüdərk, mübarizə yolumuzun olmə dastanıdır.

Əməkdar mədəniyyət işçisi, xalçaçı-rəssam Fazil Abbasquluzadə ilə tanışlığımızın tarixçəsi 30 ilə təsadüf edir. Amma mənə elə gəlir ki, ruhsal dostluğumuzun 3000 il yaşı var.

İllər öncə Azərbaycan Televiziyasının Xəbər xidməti üçün Fazil haqqında xüsusi reportaj hazırlamalıydım. Doğulduğum Yardımlı rayonunda xalçaçılıq sexi açılmışdı, doğma kəndim Ostayırda da demək olar ki, hər beş evdən birində hana ağacı əskik olmazdı, o cümlədən bizim evimizdə.

Bunları söyləməkdə məqsədim budur ki, ilmənin, naxışın, çeşidin, ərişin, həvənin, kirgizin, qayçının, çevirmənin, qolun, fərməşin, kilimin, palazın, heybənin, xurcunun nə olduğundan anlayışım vardı. Üstəlik Yardımlı kimi cənnətmisal, ecazkar təbiətli bir rayonda, təbii rənglərin bolluğunda böyümüşdüm.

O vaxt Fazilin kirayədə yerləşən emalatxanasına baş çəkdim. Yaradıcılıq prosesi ilə tanışlıqdan sonra xalçaçı rəssam işinin dəyərini bütövlükdə anladım.

Sonralar bir neçə dəfə Fazil Abbasquluzadə ilə müxtəlif proqram və rubrikalarda görüşdüm. Təvazökarlıqdan uzaq olsa da, söyləyim; mənim təhlillərim rəssam dostumun xoşuna gəlirdi.

Süjetli xalça üzərində işləmək, əslində qəliz işdir. Hər süjetli xalça özlüyündə bir dünya qurmaq, ona çəki-düzən vermək, rəngləri xarakterlərə, üstəlik harmoniyaya görə bölüşmək deməkdir.

Gözündən və üzündən nur yağan akademik Zərifə Əliyevanın portreti üçün səciyyəvi olan nəciblik rəmzi, göz-işıq metaforası, zillətdə bağrı çatlayanların imdad diləyinə bir təbəssüm cavabı Fazilin seçdiyi rənglərin harmoniyasında intişar tapır. Xeyirlə Şər mübarizəsində doğru seçilmiş rənglər və ilmə kodu Xeyrin qələbə parıltısını bəlli edir.

Azadlıq təşnəsi, milli mücadilə yanğısı, Vətən eşqi ilmə-ilmə dilə gəlir, ümman-ümman qoşulur, Xəlil Rza hayqırtısının naxış portretini yaradır. Bütöv Azərbaycan sevdalı ustad Şəhriyarın həsrəti Fazilin rəng düzümlərində od tutub yanır. Məmmədhüseyn Şəhriyar, Səməd Vurğun, Süleyman Rüstəm, Bəxtiyar Vahabzadə dərdləşmələrində nisgilini toxtadan böyük şairin könlünü dalayıb keçən ayrılıq tikanları, bağrının başını yandıran yüzillik dərd tonqalı Fazil Abbasquluzadə kodlarında danışan şəkillərə dönür.

Sözü ilə işıq haləsi quran, skalperi ilə düşüncə zillətlərini yarıb söz ucalığına xidmət edən dünya şöhrətli oftalmoloq, ictimai fikir sahibi Paşa Qəlbinurun xalça portreti süjet xəttində işıq-adamın tale yollarını apaydın göstərir. Qədim Bərmək diyarının Cəfər Cabbarlı, Mikayıl Müşfiq, Cabir Novruz kimi qənimət ziyalılarına həsr olunmuş kompozisiyasında zamanın havası, bəzən də havasızlığı, istisi, soyuğu, sərt ruzgarı, ruhi sazağı duyulur. Bu – rəssam təxəyyülünün, sənətkar baxış bucağının ilmələrə, naxışlara hökm edə bilmək ustalığıdır.

Zəlimxan Yaqubun zəngin söz dünyası, içində coşub-çağlayan insanlıq sevgisi, yurd məhəbbəti, milli kolorit, saz havacatı Fazilin barmaqlarında poetik simmetriya ilə mükəmməl paylaşılıb. Ağrı-acılardan keçib bərkiyən, hər kəsə simsar Zəlimxan ömrünün çeşidli rəngləri adamı öz ahənrübasına çəkir.

Ulu öndər, görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyevin prezident İlham Əliyevlə qoşa portreti işıqlı sabaha yönəlik zəka mənbəyi kimi, parlaq rənglərin harmoniyasında təşəkkül tapıb.

Fazil Abbasquluzadə eyni zamanda dünya şöhrətli rəssam Tahir Salahovun 50-yə qədər əsərinin xalça versiyasını ərsəyə gətirib. Fazilin yaradıcılığının önəmli cəhəti onun süjetlərinin zənginliyinə, xalça əsərinin dramaturji strukturuna malik olmasıdır. Rəssam qəhrəmanları ilə maraqlanır, onun tarixini, düşüncə trayektoriyasını, baxış bucağını öyrənir, hadisələrə, münasibətlərə reaksiyası haqqında fundamental bilgi alır və ana xəttin rənglərinə ən incə detallarına qədər tərcüman ola biləcək, isti soyuq ayrıntısını təbii şəkildə sərgiləyəcək naxışlardan necə, hansı ölçüdə bəhrələnə biləcəyini dürüst aydınlaşdırır, ilmə sıxlığını belə, dramaturji yükə, məna, məzmun koduna uyarlı şəkildə müəyyənləşdirir.

Fazil Abbasquluzadənin hüdudsuz təxəyyülü sayəsində onun çeşidli çeşniləri taftoloji yorğunluq gətirmir, əksinə süjetə çalar qatır.

Və xalça bir az gerçəkliyin, bir az mistikanın, təxəyyül sehrinin məhsuludur, qərar tutduğumuz, hələ də Sirri-Xuda olan dünyamızın şəkilli hekayətidir. Hər ilmə, hər naxış işıqlı sabahımıza açılan aydınlıq pəncərəsidir həm də.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(01.12.2025)

Afaq Şıxlı,
şair-tərcüməçi, AYB Moskva bölməsinin katibi. “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Bəzən özümdən soruşuram: “İndiki zamanda bizi nə ilə təəccübləndirmək mümkündür, görəsən?”

Bu sualın ardınca gəncliyim yadıma düşür; oxuduğumuz romanlar, izlədiyimiz filmlər… Günlərlə "20 000 lye su altında" əsərinin təsirindən çıxa bilmədiyimi xatırlayıram. “Balaca şahzadə”ni oxuyarkən xəyallar aləminə dalmağım, səmanı seyr edərək qəribə hisslərə qapılmağım da yadımdadır. E. Mahmudovun "Ulduzlar yolumuzu gözləyir" əsərini məktəbdə necə də həvəslə müzakirə edirdik… Hələ Ayzek Əzimovun, Rey Bredberinin əsərlərini…
Və sonra, indiki gənclərin oxuduğu kitabları və izlədiyi filmləri düşünürəm.

…Bəzən adrenalin sıçrayışları insan həyatına rəng qatmaq, onu maraqlı etmək üçün gərəkli olur. Bundan ötrü, bəziləri ayaqlarına kəndir bağlayıb özlərini uca körpüdən atırlar, bəziləri qəribə səyahətlərə - vəhşi heyvanlarla dolu çöllərə üz tuturlar…

Dünyanın müsibətli sonu, ulduz müharibələri və s. kimi qorxulu, dəhşətli 3D, 4D filmlərinin artıq izlənmiş olduğu, hər cür ağlasığmaz kitabların yazıldığı və onların klassik əsərlərdən dəfələrlə populyar olduğu bir dövrdə, bu sual yenə də meydana çıxır: “Bizi nə ilə təəccübləndirmək olar? Müasir insana nə ilə təsir etmək mümkündür?” Ümidsizcə “heç nə ilə” demək istədiyimiz anda, həyat özü bizi təəccübləndirir…
Bir gün (təqribən 15 il öncə), sevdiyim yazar və rəfiqəm Nisəbəyim xanım mənə “Online” adlı romanını göndərmişdi. Mövzusu mənim ixtisasıma yaxın olduğu üçün oxuyub fikrimi bildirməyimi istəmişdi.

… Əsərin başlığına baxıram ilk öncə - “Online”. Fantastik roman. Bunlar məndə maraq yaradır, amma qarşıda Çanaqqala səfərim də var. Romanı özümlə götürdüm.

Türkiyənin “18 mart” universitetində təşkil olunmuş “Azərbaycandan Kosovaya! Türkiyə dışında müasir türk ədəbiyyatı” konfransında çıxış etdim və İstanbula dönüşümdə bütün yol boyu bu əsəri oxudum… Su kimi axıcı, gözlənilməzliklərlə dolu və hər kəsi, amma hər kəsi həyəcandan-həyəcana salacaq bu romanı göz qırpımında oxuyub bitirdim və necə oldusa, hər abzası əzbər söyləyə biləcəyim qədər yaddaşıma həkk oldu…
Azərbaycan ədəbiyyatında elmi-fantastik janr elə də çox yayılmamışdır. Bu janra müraciət edən yazarın geniş xəyal dünyası, fizika, astrologiya, təbabət və s. sahələrdə dərin biliyi və məlumatı olmalıdır. XX əsrin 50-60-cı illərində fantastikaya müraciət edən Emin Mahmudovun, Namiq bəyin bəzi əsərləri orta və yaşlı nəslin yadından hələ də çıxmayıb. Hətta bir neçə il öncə riyaziyyatçı alim və uşaq yazarı Reyhan Yusifqızı Şıxlinskayanın “Yaşıl gözlü qız” povesti də böyük diqqət cəlb etmişdi. O, Ankaradakı ədəbi yarışmada 3-cü yeri tutmuş və Azərbaycanda orta məktəb dərsliyinə sinifdənxaric oxu kimi daxil olmuşdu.
Lakin elmi fantastikanı və ölməz ülvi məhəbbəti qoşalaşdıran, qəlblərin dərinliyinə sirayət edəcək bir əsər Azərbaycanda və hətta deyərdim ki, dünya miqyasında yazılmamışdı, elə bir əsər ki, göz yaşlarsız oxumaq mümkün deyil.

Bəli, “Online” məhz belə bir əsər idi!
Əslində məhəbbət – insanlığın ən böyük möcüzələrindən biridir. Təəssüf ki, bəzi “ürək” sahibləri onu yox bilir, fantaziya hesab edirlər. Bu baxımdan, Nisəbəyim xanım fantastika ilə məhəbbət mövzusunu birləşdirməkdə qətiyyən yanılmamışdı.
İlk öncə deməliyəm ki, Nisəbəyim xanım öz romanında dostlarına sürpriz hazırlamışdı.

Əsərdəki surətlər - onun dostları, əzizləri və ümumiyyətlə, həyatda tanıdığı adamlardır. Romanın baş qəhrəmanlarından biri olan doktor Arzunun soyadının Şıxlı olduğunu görərkən içimi qəribə bir duyğu bürümüşdü. Boynuma alıram ki, oxuduqca, müəllifin böyük məhəbbətlə yaratdığı bu obrazda özümün müəyyən keyfiyyətlərimi görmək (həkim olması, piano çalması, tərcümə işini sevməsi və s…) məndə çox xoş hisslər oyatmışdı.
Hüqo Şteynhausun qəribə bir fikrini xatırlayıram: “Yazarlar görəndə ki, həyat – bərbad romanlara bənzəyir, fantaziyalarını işə saldılar”.
Tom Klensi isə belə yazırdı: “Reallıqla roman arasındakı fərq odur ki, romanlarda məna vardır”.
Deyim ki, əsərin başlığındakı fantastika sözü tez bir zamanda yaddan çıxır… Möcüzələr çox sadə şəkildə günümüzün real problemləri içərisində həll olur və sən, oxuduğunun fantastik əsər olduğunu tamamilə unudursan. Olması mümkün olmayanlar olarlara elə ustalıqla sintez olur ki, sanki elə belə də olmalıymış…

Hadisələrin inkişaf tərzi də çox gözəldir. Hər şey ən asan, amma eyni zamanda, ən ağlagəlməz tərzdə baş verir.
Əsərdə hadisələrin birinci şəxsin - Arzunun dilindən verilməsi və Eminin yazdığı məktublar yazıçıya imkan verir ki, qəhrəmanların həyəcanlarını, duyğularını dərin və canlı təsvirlərlə ifadə edə bilsin. Biz, obrazların keçirdikləri hisslərlə birgə, bir zamandan digərinə keçirik.
Çox vaxt dostlarım məni “şair ürəkli həkim” adlandırırlar. Mənsə Nisəbəyim xanıma “həkim ürəkli yazar” deyərdim. Onun təbabətə, həkimlərə olan sevgisi hiss olunacaq dərəcədə aydın və qabarıq idi. Əsərdəki elmi dialoqlar, mübahisələr və tibbi terminlər müəllifin istedadlı və bu sahədə yazmağa hazırlıqlı olmasından xəbər verir. Və qeyd edim ki, bu əsər Nisəbəyim xanımın təbabət qatqılı ilk əsəri deyildi. Yazar bir neçə dəfə bu mövzuya müraciət etmişdir ki, bu da onun ruhən təbib olmasına dəlalət edir.
Romanda mistika ilə reallıq, fantastika ilə elm bir-birini tamamlayır. Bəlkə də əsərin cazibadarlığının sirri məhz bundadır. Müəllif elmin, tərəqqinin insanların iradəsindən asılı olduğunu dönə-dönə önə çəkir.
Akademik Məlikovun simasında Azərbaycan elmi üçün, insanlıq naminə fədakarlıqla çalışan, milli koloritli, zəhmətkeş, daxilən güclü bir alim obrazını bizlərə təqdim edir. Onun tələbələrinə qayğıkeş münasibətini, mehribanlığını, istedadlı gənclərə olan təəssübkeşliyini örnək olaraq üzə çıxardır.
Əsərin qəhrəmanı Arzu Şıxlı – savadlı, hərtərəfli biliyə malik, duyğusal və təmiz mənəviyyatlı bir qızdır. Onun sevgisi də, təbabət sahəsindəki nailiyyətləri də hər bir müasir Azərbaycan qızına nümunə ola biləcək qədər mükəmməldir.
Nisəbəyim xanım, bir gənc qızın qəlbinin təlatümlərini elə qadir ustalıqla təsvir edir ki, buna yalnız afərin demək olar:
“…Sakitlik idi. Payızın belə sakit günlərini çox sevirdim. Saatlarla ağaclara, rəngarəng yarpaqlara, payız çiçəklərinin qeyri-adi gözəlliyinə baxmaqdan doymurdum. Qəlbim anlaya bilmədiyim duyğularla dolurdu. Bəzən payızın səsini eşidirdim. İçimdə payızın notlarını çalırdım. Burada fortopianom yox idi. Onu çalmağın həsrətini çəkirdim. Ürəyim dolub – boşalırdı. Evə gedib anamı zorla razı saldım ki, dənizin sahilinə gedək. Ruhum heç yerə sığmırdı. Çox darıxırdım.
Emin üçün, qoyub gəldiyim zaman üçün, özüm üçün, daha bilmirəm nələr üçün çatlayacaq qədər darıxırdım. Nə qədər çox sevsəm də, içimdəki boşluğu anam da doldura bilmirdi. Naməlum bir duyğu, bir yol məni güclü bir cazibə ilə Eminə sarı çəkirdi…”
Emin obrazı da çox böyük məhəbbətlə yaradılmışdır. Yazıçı – vicdanlı, humanist, sədaqətli, sevgini ülviyyətə ucalda biləcək bir insan surəti təsvir etmişdir. Aradan ötən illər, nagümanlıqlar və boşluqlar Eminin qəlbindəki sevgi ocağını söndürə bilməmiş, əksinə, daha da gücləndirmişdir. Oxucu üçün bir an kimi, ayrı düşən sevgililər üçün isə qərinəyə bərabər keçən bu 20 ildə mükəmməl bir şəxsiyyət kimi formalaşan insan surəti görürük. Emin - məhz sevginin yaratdığı insandır.

Nisəbəyim xanım, “sevirəm” dedikləri qadın yanlarında ola-ola xəyanətkarlıq və yalan kimi alçaq hisslərə qapılan kişilərin qarşısına Emini çıxarır və dəyanət mücəssəməsi olan bu obrazla onlara sanki meydan oxuyur.
Məncə, əsərin sevgi xəttini diqqətlə izləyən hər bir gənc qız, qismətinə yalnız belə bir oğlanın çıxmasını arzulayar:
“…mənə elə gəlir ki, sən hardansa mənə baxırsan, məni görürsən. Sən məni xilas eləmək üçün çırpınırsan. Amma əlində deyil, sən də sanki dustaqsan hardasa… sən də əzab çəkirsən. Mən bu əzabı duyduğum üçün toparlana bilmirəm. Sən əgər bilsəydin, neçə dəfələrlə intihar eləmək istəmişəm. Son anda yenə sən məni xilas etmisən. Fikrimə gəlib ki, birdən gələrsən, məni tapmazsan. O zaman sənin halın necə olar? Hara gedərsən? Kimə gedərsən? Axı, bu dünyada məndən başqa heç kəsə gedə bilmirsən. Heç kəs səni görə bilməz, tanımaz… buna görə fikrimdən daşınmışam. Məchulluq məni öldürür. Əgər bilsəydim ki, özümə qəsd eləməklə səni tapacağam, bunu bir an düşünmədən edərdim. Amma bilmək mümkün deyil… əmin deyiləm… heç əmin deyiləm… Heç cürə alışa bilmirəm yoxluğuna. Son görüşümüzdə dediklərini xatırlayıram tez-tez. Demişdin axı, “Yadında saxla, əgər bir gün mən yanında olmayacamsa, sənə gələ bilməyəcəmsə, bu – o deməkdir ki, gəlmək üçün heç bir yol, heç bir imkan yoxdur. Harada olmağımdan asılı olmayaraq ruhum yanında olacaq, səni əbədi olaraq sevəcəyimə əmin ol! Buna heç vaxt şübhə eləmə!” Mən də bunu hər zaman yadımda saxladım və səni gözlədim…”
Əsərin qəhrəmanlarından biri olan Solmaz müəllimə də çox maraqla və hörmətlə qələmə alınmışdır. O, qəlbimizdə və ruhumuzda daşıdığımız fədakar Ana obrazıdır. Gəncliyindən qara saçını ağ hörüb min bir əziyyətlə, məşəqqətlə övladlarını cəmiyyət üçün sağlam ruhlu, vətənpərvər, layiqli vətəndaş kimi böyüdən bu ana, həqiqətən də, böyük sevgiyə layiqdir.
Mən “Online”-a Nisəbəyim xanımın böyük uğuru deyərdim! Romandakı həsrət-vüsal təzadları, mənfi və müsbət surətlər o qədər güclü və canlı təsvir edilmişdir ki, bütün bunların real həyat olmadığına inanmırsan. Obrazların mənəvi zənginliyi, geniş dünyagörüşü, yüksək əxlaqi keyfiyyətlərə malik olması gəncliyə olan inamı artırır. Qəhrəmanlar canlı insanlar kimi həyatımıza daxil olurlar; onlarla bərabər həyəcan keçirir, onlardan ötrü darıxırsan.
Əsər nə qədər müasir olsa da, texnologiya əsri ilə həmahəng səslənsə də, mövzunun daxili qatında dərin millilik, ənənəvilik, kökdən gələn psixoloji kolorit vardır.

Əminəm ki, hər hansı bir amerikan kinosenaristinin və ya rejissorun əlinə belə maraqlı material düşsəydi, gözü həyatın hər üzünü görmüş müasir insanın ürəyini belə riqqətə gətirəcək bir film çəkərdi və bu film rekordlar qıracaq qədər pul qazandırardı - həm rejissora, həm də müəllifə.
Təəssüf ki, adını böyük sevgiylə andığım yazdığım Nisəbəyim xanım, artıq bu dünyada yoxdur… Azərbaycan ədəbiyyatı noyabrın 26-da çox istedadlı bir yazarını itirdi.
Amma inanıram ki, onun ruhu əsərləri ilə birlikdə yaşayacaq, ürəklərdə əbədi iz qoyacaqdır.
Ruhun şad olsun, əziz Nisəbəyim!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(01.12.2025)

Nemət Tahir, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Qarabağ təmsilçisi 

Müasir dövrdə yalan məlumatlar dərc edən nəşrlər və saytlar çoxluq təşkil edir. Çox vaxt belə nəşr və saytlar ”sensasiya” yaratmaq və  oxucular arasında populyarlıq qazanmaq üçün belə yalan məlumatları yayırlar. Qələm əhli və jurnalistika sahəsində məşğul olanlar isə belə məlumatların “qəzet ördəyi” olduğunu bilməmiş olmazlar. Bunun isə maraqlı bir tarixçəsi vardır.

1815-ci ildə Robert Kornelissen adlı bir belçikalı jurnalist qəzetdə belə bir məqalə dərc edir:

"Bir alim 20 ördək alır və dərhal onlardan birini xırda-xırda doğrayaraq, digər ördəklərə yedizdirməyi göstəriş verir. Bir neçə dəqiqədən sonra o, başqa bir ördəyi də doğratdıraraq, digər ördəklərə yedizdirir. Beləliklə, onlar bir-birinin ardınca ördəkləri doğrayıb, sağ qalanlara yedizdirməyə davam edirlər. Bu vəziyyət yoldaşlarının ətini və qanını yeməyə davam edən yalnız bir ördək qalana qədər davam edir. Nəticədə, bir ördək 19 yoldaşını yeyib qurtarır".

Bu “elmi” məqalə qızğın müzakirələrə səbəb olur. Məqalə dərc olunandan bir neçə gün sonra müəllif bunu hər şeyə inanan ictimaiyyəti ələ salmaq üçün dərc etdiyini etiraf edir.

Məhz bu “yedirilib kökəlmiş” ördək o vaxtdan ağlasığmaz qəzet xəbərlərinin sinoniminə çevrilir. Bundan sonra nəşrlərdə yayılan hər hansı yalan və ya uydurulmuş xəbər "ördək" kimi tanınmağa başlandı.

İndi görün bizim mediamızda nə qədər “ördək” vardır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(01.12.2025)

İlhamə Məhəmmədqızı, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Sumqayıt təmsilçisi

Azərbaycan Yazıçılar Birliyi Sumqayıt bölməsi və Ə.Kərim adına Poeziya Klubunun birgə təşkilatçılığı ilə yazıçı-publisist, Əməkdar jurnalist, pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru Zemfira Məhərrəmlinin 70 illik yubileyinə həsr olunmuş tədbir Poeziya Evində reallaşıb. Bu əlamətdar gün milli-mənəvi dəyərlərin qorunmasını, həm də ədəbi mühitimizin inkişafını bir daha önə çıxarıb.

Tədbir Azərbaycanın ərazi bütövlüyü uğrunda canlarını fəda etmiş şəhidlərin xatirəsinin bir dəqiqəlik sükutla yad edilməsi və Dövlət Himninin səsləndirilməsi ilə başlayıb.

Poeziya Evinin direktoru İbrahim İlyaslı iştirakçıları salamlayaraq belə görüşlərin ədəbi-mədəni həyatımızda önəmli rol oynadığını bildirib.

AYB Sumqayıt bölməsinin sədri Gülnarə Cəmaləddin çıxış edərək tədbirin məqsəd və məramından, həmçinin Zemfira Məhərrəmlinin ədəbi irsinin əhəmiyyətindən danışıb.

Sonra söz qələm sahiblərinə verilib. Əsəd Cahangir, Əyyub Qiyas, Nazir Rüstəm, Nəzakət Məmmədli, Yusif Nəğməkar, Adilə Nəzər, Rəfail Tağızadə, Arzu Nehrəmli, Elvin Əlizadə, Lilpar Cəmşidqızı və İlhamə Müslümova çıxış edərək Zemfira Məhərrəmlinin yaradıcılıq yolunu, bədii mahiyyət daşıyan baxışlarını, insanlığa və mədəniyyətə verdiyi töhfələri dilə gətirib, gənc nəslə örnək olan ədəbi fəaliyyətinin əhəmiyyətini xüsusi vurğulayıblar.

Sonda Zemfira xanım çıxış edərək təşkilatçılara və iştirakçılara təşəkkürünü ifadə edib,  belə görüşlərin həm ədəbi yaradıcılığın, həm də mədəni mühitin inkişafı üçün vacib olduğunu, həmçinin qələm adamları arasında qarşılıqlı əlaqələrin möhkəmlənməsinə təkan verdiyini diqqətə çatdırıb.

Bir sözlə, bu yubiley tədbiri sənətsevərlərin, yazıçıların və jurnalistlərin bir araya gələrək yaradıcılığı, mənəvi dəyərləri və intellektual irsi paylaşması baxımından xüsusi əhəmiyyət kəsb edib.eyni zamanda ədəbiyyatın insan ruhunu zənginləşdirən qüdrətini bir daha nümayiş etdirib.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(01.12.2025)

Famil Hacısoy, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bu yaxınlarda Bakı qəbirstanlıqlarından birindəki diqqətimi çəkən bir təmtəraqlı məzar məni aşağıdakı yazını qələmə almaq üçün ötəri bir araşdırma aparmağa sövq etdi.

Bir sıra mənbələrdə göstərildiyi və el arasında deyildiyi kimi İslam dini müəyyən zaman keçdikdən sonra qəbrin itməsinin lazım olduğunu tələb edir. Hətta bəzi din xadimləri belə deyirlər ki, Məhəmməd peyğəmbər (s.a.s.) öz evində üzərində heç bir nişan və əlamət olmayan şəkildə dəfn edilməsini istəmişdi. Buradan aydın olur ki, məzarlar üzərində qoyulmuş başdaşlarında təsvir edilən adi şəkillər və onların ətrafında olan rəmzlər İslam dininə yaddır. Onu da qeyd edək ki, tarixə nəzər saldıqda görərik ki, nə İslamdan öncəki ərəblərdə, nə də sasanilərdə qəbrin üzərində heykəl ucaltmaq adəti olmuşdur. Bəs nədəndi reallıqda müasir müsəlman qəbirstanlıqlarında başqa bir mənzərə ilə qarşılaşırıq. Bunun tarixi keçmişini nəzərdən keçirsək, görərik ki, müsəlman qəbirlərinin müxtəlif cür nəql olunan tarixi var.

Bir qism tarixçilər belə fərziyyə irəli sürürlər ki, çox güman bu bir çox insanın İrana muzdlu əsgər, müharibə əsiri və qul kimi axın etdiyi Abbasilər dövrünə (8-13-cü əsrlər) təsadüf edir. Buraya axın edən insanların özləri ilə məzarı çadırla örtmək mədəniyyətini gətirdikləri ehtimal olunur.

Biz bugün məzar daşlarının tarixi ilə bağlı çözümlərdən digər birinə - daha qədim olana toxunmağı düşündük. Bu məzar daşları özləri də bilmədən qədim türklərin milli kimliyini yaşatmaqla onların tarixi keçmişi barədə gələcəyə bir sıra mesajlar verir.

Qədim türklərin yaşadığı coğrafi ərazilərdə günümüzə qədər gəlib çatan çoxsaylı monumental abidələrin (Sibirin, Altayın, Tıvanın, Monqolustanın, Moldovanın, Azərbaycanın, Ukraynanın, Cənubi Koreyanın və başqa ölkələrin tarix-diyarşünaslıq muzeylərində qorunub saxlanılan daş heykəllər və s. Nəzərdə tutulur.) mövcudluğu bunların İslam dinindən çox-çox əvvəllər yayıldığının bariz nümunəsidir. Tarixdən məlumdur ki, qədimdə  zəngin və məşhur insanlar - fironlar, krallar və s. üçün abidə və mavzoleylər inşa edilirdi. Bu, eyni zamanda qəbiristanlıq mədəniyyətinin İslamdan əvvəlki dövrdən var olduğunu deməyə əsas verir. Volter “Türklər, müsəlmanlar və başqaları” əsərində göstərirdi ki, ta bineyi-qədimdən Qafqazların arxasında - Volqadan Çinə və Buz dənizinə - Şimal buzlu okeana qədər uzanan saysız ölkələrin sakinləri skiflər (türklər) adlandırılırdı. Araşdırmalar da göstərir ki, skiflər türklərdir. Tədqiqatçı Z.H.Həsənov qeyd edir ki, Herodotun skiflərin adı ilə bağlı olan yazısında Herodotun yazdığı söz qədim yunan dilinin düzgün  transkripsiyasında “kuz” və ya “quz” kimi oxunur ki, bu da “çar skiflər”in əslində “quzlar” oğuzlar (türklər) olduğunu göstərir. Tarix elmlər doktoru professor Abbas Seyidov qeyd edir ki, e.ə. I minillikdən etibarən skif tayfaları şərqdə Sakit okeandan qərbdə Şərqi Avropa düzlərinə qədər geniş bir ərazidə yayılmışdılar. Türklərlə bağlı coğrafi ərazinin bu ucsuz-bucaqsızlığı, nəhəngliyi onlara məxsus bəzi məişət xüsusiyyətlərinin, mədəniyyətin, adət və ənənələrin dünyanın müxtəlif yerlərində özündə qoruyub saxlamasına başlıca səbəb olmuşdur. Bu da, dünənimizin carçısı sayılan məzarüstü abidələrin geniş yayılmasına gətirib çıxaran amillərdən başlıcası hesab oluna bilər.

Hər bir ünsür tarixi-fəlsəfi və mədəni-sosioloji mahiyyət daşıyır. Bunlarda xalqın düşüncə və təsəvvürü, adət-ənənəsi, dünyagörüşü, məişəti, yaşadığı ictimai-siyasi quruluşun əlamətləri və s. öz əksini tapır. Günümüzə gəlib çatan bu məzarüstü yazılar qədim tariximizin izlərini, islamdan əvvəlki dövrünü, baş vermiş ictimai-siyasi hadisələri, eləcə də dini-mifoloji təsəvvürləri və s. əks etdirir. Bunlar tarixin izlərini müasir dövrümüzə gətirən real faktlardır. Bu faktlar tədqiq edilib öyrənildikcə bu qatın struktur tipləri, tərkibi, soy kökümüzün yayılma arealları müəyyənləşir, xalqın etnik mənzərəsi, millətlər arasındakı mədəni əlaqələr aydınlaşır, keçmiş və müasir adət-ənənələr arasındakı fərq üzə çıxır.

Tarixdən o da məlumdur ki, türklər 4-5 min il bundan əvvəldən başlayaraq yuxarıda dediyimiz kimi tanınmış sərkərdələrə, qəbilə və tayfa başçılarına, cəmiyyətdə yüksək mövqeyə malik seçilib sayılan adamların məzarları üzərində sərdabə və kurqan düzəldər, orada ölən adamın daş heykəlini ucaldar, onun axirət dünyasını qeyd edərdilər. Dövrünün səlnaməsi olan bu məzarüstü abidələr zamanından başlayaraq elinə, obasına bağlı nəsillər tərəfindən xatırlana-xatırlana yad edilərək müqəddəsləşmiş, ya ziyarətgah, ya da müxtəlif türbə, məqbərə şəkilində abidələşərək günümüzə qədər gəlib çatmışdır. Bugün tarixi keçmişmizdən xəbər verən bu abidələrin hər biri türk xalqlarının qədim incəsənətini və mədəniyyətini öyrənmək baxımından əvəzi olmayan dəyərli mənbələrdir. Bu məzarüstü abidələri ensiklopediya adlandırsaq, bəlkə də yanılmarıq. Çünki bunlarda hər şey var: Buradakı yazı və təsvirlər vasitəsi ilə onların aid olduğu xalqın məişətindən, təfəkküründən, mədəniyyətindən, dövlət quruluşundan, inanclarından, dini əqidəsindən, sərhədlərindən, ərazilərinin təsvirindən məlumat verilir.

UNESCO-nun Dünya Mirası Siyahısına daxil edilən dünyanın ən böyük Türk-İslam qəbiristanlığı "Urartu və Osmanlı məzarlığı, Ahlat qəbir daşları"nın tarixi bəzi mənbələrdə göstərilir ki, eramızdan 900 il əvvələ gedib çıxır. Bir zamanlar Bizans, Anadolu Səlcuqları, monqollar, ərəblər və Osmanlı dövlətlərinin tərkibində olan Ahlat şəhəri təbii şəraitinə görə, mülayim iqlimi, su ehtiyatları, zəngin otlaq sahələri, yaşayış məskəni üçün hər cəhətdən əlverişli olduğu, Asiyadan Avropaya gedən yollar üzərində yerləşdiyi üçün hər zaman diqqət mərkəzində olmuşdur. Ən qədim türk məskənlərinin sakinləri bu səbəbdən əldən-ələ keçməsinə, sonralarsa İslam dininin güclü təsirinə baxmayaraq öz milli adətlərini qoruyub saxlamışdır. Orta əsrlərdə İslam dininin köklü şəkildə geniş yayıldığı böyük şəhərlərdən biri olan Ahlat ən qədim türk məskənlərindəndir.  Məlumat üçün bildirək ki, günümüzdə türkiyənin ən böyük gölü olan vanın sahilndə yerləşən bu şəhər daha çox tarixi qəbir, məzar daşları ilə diqqəti cəlb edir. Geniş bir əraziyə yayılan bu məzar daşları qədimliyindən əlavə ölçüsü və dizaynı baxımından İslam aləmində də özünəməxsus yer tutur. Burada məzar daşları kərpic qırmızısı və ağ rəngli tuf daşlarından hörülüb. Qəbirlər və daşlarında qədim zamanların türk mədəniyyətini əks etdirən mühüm elementlər var, ona görə də cəmiyyətin adət-ənənələri, sənət anlayışı, gündəlik həyatı haqqında müəyyən informasiyalar, o cümlədən ölüm və ölümdən sonrakı həyatla bağlı fikir və inanclar bu məzar daşlarında öz əksini tapır. Mənbələrdə göstərilir ki, Ahlat qəbiristanlığı 8 mindən çox qəbir və başdaşlarından ibarət olan açıq səma altında bir muzeydir. Ahlat qəbir daşlarının bir üzündə mərhuma və işi-peşəsinə aid məlumat, digər üzündə məzar daşını düzəldən ustanın adı və Quran ayələri yer alır.  Bu monumental qalıqların ölçüləri adi qəbirlərdən xeyli böyükdür: bəzilərinin hündürlüyü bir metr yarımdan yuxarı, bəziləri üç metr yarıma qədərdir. Daş heykəllər adətən kişilərə mənsub olub – döyüşçülərə aiddir. “Göytürklərin (VI-VIII əsrlər) inancları” yazısında Yunus Oğuz göstərir ki: “Qədim türklərdə döyüş meydanında qəhrəmanlıqla həlak olan əcdadlarının da kultu var idi. Bu qəhrəmanlara daş plitələrdən ibarət abidələr ucaldılır, daşlara yazılar yazırdılar. Belə hesab edirdilər ki, insan fiziki bədənin qayğısına qalmaqla yanaşı, ruhunu da daim qidalandırmalıdır. Bu qidalanma isə əcdadların ruhlarının enerjisi ilə olmalıdır. Ona görə də, onlar əcdadlarının qəbirləri üzərində daş abidələr ucaldır və qurban verirdilər. Belə abidələrə Altaydan tutmuş, Dunaya qədər bütün ərazilərdə rast gəlmək olardı. Bu adət hər bir türkü yeddi nəsil əcdadını tanımağa məcbur edirdi. Bundan başqa türklər inanırdılar ki, əcdadların ruhları göydən onların hər birinin əməllərini izləyir. Yalan və xəyanət qədim türklərdə qəbuledilməz idi və belə hesab edirdilər ki, bu cür hərəkət edən insan yaşamağa və nəslini artırmağa layiq deyil. Belə təlim milləti çürüməkdən qoruyurdu.”

Bizə görə, müsəlmanlarda məzarlara münasibəti önəmli edən amillərdən digər biri Türkiyədə yaşayan gürcü memar Nikoloz Lekveişvilinin dediyi kimi, İslamda ölüm mövzusunun Xristian mədəniyyətindən fərqli olaraq daha çox xatırlanmasıdır. (Bizcə, çox güman ki, bu kökünə bağlılıq xüsusiyyəti də müsəlmanlara qədim türklərdən keçmişdir.)  O, qeyd edir ki, Gürcüstanda qəbiristanlıqlar əsasən şəhərdən kənarda olur, ancaq bir çox müsəlman ölkələrində qəbiristanlıqlar şəhərin mərkəzində yerləşir. Bu da, qəbirlərə münasibəti səciyyələndirməklə ölən insanlara bir növ hörmət mənası daşıyır və onları ölümsüzləşdirir.

Müsəlmançılıq dedikdə çox zaman ərəblərlə bağlılıq fikri qabardılır. Onların bu fikri türk müsəlmanların tarixi köklərinin qədimliyini azaltmağa xidmət etmiş olur. Bu da, akademik Nizami Cəfərovun aşağıda qeyd etdiyi kimi tamamilə yanlışdır. Azərbaycanda türklük, türkçülük və türkologiya” məqaləsində professor göstərir ki: “…müsəlmanlıq o baxımdan müəyyən şərh tələb edir ki, burada müsəlmanlığın "türk təmayülü" nəzərdən qaçırılmasın... Müqayisələr göstərir ki, İslamın qəbulundan keçən min ildən artıq bir dövr ərzində nəinki ərəb, fars və türk müsəlmanlığı, hətta türk xalqları, millətlərinin müsəlmanlıqları arasında ciddi fərqlər əmələ gəlmişdir. Farsların müsəlmanlığında zərdüştiliyin, türklərin müsəlmanlığında isə tanrıçılığın fundamental təsiri vardır. Qıpçaqlara nisbətən karluqlar, oğuzlar "daha çox" müsəlmandırlar.

Azərbaycançılıq ideologiyasının araşdırıcıları bəzən müsəlmanlıq deyəndə, onun "ərəb təzahürü"nü nəzərdə tutur, türklərə, eləcə də azərbaycanlılara aid olmayan məsələlərdən bəhs edirlər ki, tamamilə yanlışdır.”

Bütün bunlar və burada qeyd olunmayan arxeoloji araşdırmaların nəticəsində aşkar olan qədim türk ulularını əbədiləşdirən məzarüstü abidələr və daş heykəllər təsdiq edir ki, bugün qəbiristanlıqlarımızda qarşılaşdığımız mənzərənin tarixi kökləri daha qədimlərə gedib çıxır.

Onu da qeyd edək ki, İslam dininin köklü şəkildə yayıldığı bəzi ərazilərdə məzarüstü heykəllər tədricən aradan çıxmağa başlasa da, bizdə insanların böyük qəbir daşları düzəltmək və məzarların üzərində heykəllər inşa etmək ənənələri kütləviləşməkdədir. Azərbaycanda imkanı çatanlar qəbir daşlarını mərmərdən hazırladır. Adamlar bu iri məzar daşları üçün minlərlə manat xərcləyir. Mərmər daşı daha bahalı və “hörmətli” sayıldığı səbəbindən hazırda mərmər biznesi ölkənin çox gəlirli sahələrindən birinə çevrilib.

Bugün qəbiristanlıqlarımızda qarşılaşdığımız qəbir daşları və qəbirüstü yazıların tarixi kökləri çox uzaqlardan xəbər versə belə, biz də bəzi din xadimləri və bəzi söz adamlarının fikrinə qoşularaq düşünürük ki, dünyasını dəyişmiş insanın qəbir daşı onun sosial statusunu müəyyənləşdirən meyar olmamalıdır. Bütün qəbirlər standart ölçüdə olmalıdır. Təəssüf ki, qəbirlərin standartlaşdırılması lahiyəsi hələ də söz olaraq qalmaqdadır.

Son olaraq aşağıdakı sitatı xatırlatmaq istəyirəm: “Heç vaxt özünü qarşındakı insanlardan yuxarı görmə! Düşün, məzarlıqda milyarder və milionerlərin adları nə qədər çoxdur. Onlar dünyaya nə qədər mal-mülk gətirdilərsə də, nəhayət, bir gün torpağa qarışdılar. Var-Dövlət bir ruzgar kimi gəlib və keçir.” (Hüseynli Nihat)

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(01.12.2025)

Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun “Ədəbiyyat və incəsənət” portalında yayımlanan Türk dünyası haqqında olan layihəsində bügünkü söhbətimiz Muxtar Türk xalqları barədədir.

Rusiya Federasiyası daxilində formalaşmış muxtar türk respublikaları tarixən Volqa-Ural, Sibir və Altay bölgələrinə yayılmış qədim türkdilli etnosların siyasi-inzibati varisliyini təmsil edir. Bu qurumlar həm dil və mədəniyyət baxımından türk etnosisteminə daxil olmaqla, həm də federal struktur daxilində hüquqi muxtariyyətə sahib olan subyektlər kimi siyasi-inzibati xüsusiyyətlərə malikdir. Onların hər biri qədim türkdilli tayfaların etnoqrafik, dil və mədəni inkişaf xəttini müasir dövrdə institusional şəkildə yaşadan regional mərkəzlər sayılır.

Tatarıstan Respublikası Volqa Bulqar dövlətinin, sonrakı Qızıl Orda və Kazan Xanlığının tarixi mirasını daşıyır. Buradakı tatar xalqı Kipçak-qıpçaq qrupuna daxil olan türkdilli etnosdur və respublikanın paytaxtı Kazan tarixi türk mədəniyyətinin mühüm mərkəzlərindən hesab olunur. Tatarıstan müasir dövrdə dil siyasətində iki dilli model tətbiq edir və türk-islam mədəniyyətinin Volqa bölgəsindəki əsas mərkəzlərindən biri olma statusunu saxlayır.

Başqırdıstan Respublikası Ural bölgəsində yaşayan başqırd xalqının etnik-siyasi vahidi kimi formalaşıb. Başqırdlar qıpçaq türk dilləri qrupuna mənsubdur və tarixi etibarilə köçəri və yarımköçəri təsərrüfat modeli ilə bağlı olmuşlar. Respublika müasir dövrdə başqırd dilinin qorunması, folklor ənənələrinin institusional dəstəklənməsi və milli mədəni irsin yaşadılması ilə seçilir.

Çuvaşıstan Respublikası çuvaş xalqını birləşdirir ki, bu etnos türkdilli xalqlar arasında xüsusi dil qolu – Bulqar (Oğur) qrupunun yeganə yaşayan nümayəndəsi kimi bilinir. Çuvaş dili fonoloji və leksik cəhətdən digər türk dillərindən müəyyən dərəcədə fərqlənsə də, çuvaş xalqının etno-mədəni tarixi bütövlükdə qədim bulqar-türk ənənələri ilə bağlıdır. Çuvaşıstan regionu bu unikal dil və mədəni irsin mühafizəsi üçün mühüm institutlara malikdir.

Saxa (Yakutiya) Respublikası şimal və şərqi Sibir bölgəsində yaşayan saxaların etnik dövlətçiliyinin əsas formasıdır. Saxa xalqı Sibir türk dilləri qrupuna daxildir və iqlim, təsərrüfat, mifologiya və sosial struktur baxımından özünəməxsus mədəni kompleksə malikdir. Respublika həm də Sibir türklərinin ən böyük ərazi vahidi olmaqla yanaşı, regionda türk dilinin dövlət səviyyəsində qorunduğu nadir şimal bölgələrindən biridir.

Tuva Respublikası tuvaların etnik-siyasi mərkəzidir və bu xalq Sibir türk dillərinin uyğur-xakas qolu ilə bağlı hesab olunur. Tuva həm də şamanist ənənələrin canlı şəkildə qorunduğu türk bölgələrindən biridir. Burada xöömei (boğaz oxumağı) kimi qədim musiqi ənənələri dünya miqyasında tanınmışdır. Tuva dövlət strukturu milli dilin tədrisi və mədəniyyətin inkişafını prioritet kimi saxlayır.

Altay Respublikası Altay türklərinin etnik-siyasi vahidi olub, Altay-Sayan dağlıq bölgəsində yaşayan türkdilli tayfaların tarixi davamlılığını əks etdirir. Altay xalqları qədim türk mifologiyasının formalaşdığı coğrafiyanın bir hissəsi kimi mədəni və etnik baxımdan xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Altay dili bir neçə dialekt qrupunu əhatə edir və bölgə şamanist, epik və dastan ənənələrinin institutlaşdığı mərkəzlərdən biri sayılır.

Bu respublikaların hər biri Rusiya Federasiyası çərçivəsində fərqli səviyyələrdə muxtariyyətə malik olsa da, onların ümumi cəhəti türkdilli xalqların tarixi, dil və mədəni kimliyinin müasir dövrdə dövlət strukturları vasitəsilə qorunmasıdır. Hər bir respublika türk etnoslarının regional identikliyini saxlayan, eyni zamanda onların sosial, mədəni və akademik inkişafını təmin edən mühüm mərkəz funksiyasını daşıyır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(01.12.2025)

Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Qərbi Azərbaycan aşıq mühiti XIX–XX əsrlərdə regionun mədəni kimliyini formalaşdıran ən mühüm söz-sənət sahələrindən biri kimi çıxış edir və bu dövrün aşıq yaradıcılığı həm poetik üslub baxımından, həm sosial funksiyaları etibarilə, həm də bölgə məktəblərinin özünəməxsusluğu ilə seçilir.

XIX əsrdə Göyçə, Zəngibasar, Vedibasar, Şörəyel, Ağbaba və İrəvan bölgələrində formalaşmış aşıq mühiti əsasən ustad-şagird ənənəsi, saz-sözün ictimai nüfuzu, dəsgah formalarının sabitliyi və yaradıcılığın kollektiv yaddaşa bağlılığı ilə xarakterizə olunurdu. Aşıqlar həmin dövrdə yalnız poetik mədəniyyət daşıyıcısı deyil, həm də icma daxilində münaqişələrin həllində, toy və mərasimlərin idarə edilməsində, mənəvi-mədəni dəyərlərin qorunmasında həlledici sosial fiqurlar kimi çıxış edirdilər. Bu mühitdə aşıqların sözü həm estetik, həm də normativ gücə malik idi və onların yaradıcılığı toplumun davranış qaydalarına, əxlaq normalarına və tarixi yaddaşına birbaşa təsir göstərirdi.

Poetik üslub baxımından Qərbi Azərbaycan aşıq mühiti klassik Azərbaycan aşıq yaradıcılığının əsas janr və forma ənənələrini qorumaqla yanaşı, bölgəyə məxsus orijinal üslubi çalarlar yaratmışdır. Göyçə mühiti dilin sadəliyi, lirizmin gücü, obrazların həyatiliyi və ustadnamə üslubunun genişliyi ilə seçilirdi. Aşıq Alı, Aşıq Nəcəfqulu, Aşıq Ələsgər kimi ustadların poetik sistemi yeni bir məktəb kimi formalaşmış, xüsusilə qoşma, gəraylı, divani və müxəmməs janrlarında özünəməxsus ritmik və semantik strukturlar yaranmışdı. Aşıq Ələsgərin lirikasında dilin musiqililiyi, qadın obrazlarının ucaldılması, təbiət motivlərinin humanist məzmunla birləşməsi, poetik hiperbola və təsvir gücü Göyçə üslubunun başlıca cizgilərinə çevrilmişdi. Şörəyel və Ağbaba mühitləri isə daha çox ritmik cəldlik, mizahi və satirik elementlərin bolluğu, söz duelinə əsaslanan deyişmə ənənəsinin güclülüyü ilə tanınırdı. Burada aşıqlar icma daxilində sosial tənqidin söz vasitəsilə aparılmasında xüsusi rol oynayır, ağıllı söz, hazırcavablıq və improvizə qabiliyyəti ən yüksək sənətkarlıq göstəricisi sayılırdı.

XIX əsrdə aşıq mühitinin sosial funksiyaları həm dini-mənəvi, həm də ictimai-tədbir xarakterli idi. Aşıqlar toylar, el şənlikləri, mərasimlər, yas mərasimləri və başqa kollektiv toplantılarda icma birliyini möhkəmləndirən söz sahibi kimi çıxış edir, tarixi hadisələr, qəhrəmanlıq nümunələri və köçərilik ənənələri haqqında dastanlar söyləməklə xalqın tarixi yaddaşını canlı saxlayırdı. Onların sözləri mübahisələrin həllində, nəsihət və hikmətin çatdırılmasında, həmçinin cəmiyyətin sosial ədalət gözləntilərinin ifadəsində mühüm funksiyaya malik idi. XX əsrin əvvəllərində bölgədə baş verən siyasi dəyişikliklər, müharibələr və kütləvi köçürmələr aşıq yaradıcılığına da güclü təsir göstərdi. Aşıqlar müharibə, didərginlik, yurd həsrəti və məcburi köç mövzularını poeziyalarının əsas xəttinə çevirdilər və bu dövrün şeirlərində Vətən itkisi, kəndlərin boşalması, dağıdılmış yurd yerlərinin ağrısı poetik təcrübənin aparıcı məzmununa döndü. Aşıq Şenlik, Aşıq Növrəs İman, Aşıq Kərəm kimi ustadların yaradıcılığında bu dövrün faciəvi təcrübəsi güclü şəkildə əks olunur.

Qərbi Azərbaycan aşıq məktəblərinin müqayisəsi göstərir ki, hər bir bölgə poetik və musiqi irsinə özünəməxsus töhfə vermişdir. Göyçə məktəbi lirika və ustadnamə xətti ilə, Ağbaba–Şörəyel məktəbi deyişmə və satira ənənəsi ilə, Zəngibasar və Vedibasar mühiti isə daha çox mərasim, dastançılıq və qəhrəmanlıq tematikası ilə fərqlənirdi. Göyçə aşıqlarında sazın çalınma texnikası nis­bətən yüngül və melodik olur, deyişmələrdə yumşaq və məntiqi söz axını üstünlük təşkil edirdi. Ağbaba–Şörəyel aşıqlarında isə melodik temp daha sürətli, improvizasiya daha sərt və ritmik idi; onlar bir çox hallarda şifahi sati­ra və sosial tənqid elementləri ilə xalq arasında geniş nüfuz qazanırdılar. Zəngibasar mühitində dini-mənəvi mövzular, nəzirə yazma ənənəsi və məhəbbət lirikasının mülayim formaları üstünlük təşkil edirdi. Bütün bu üslubi fərqlər ümumilikdə Qərbi Azərbaycan aşıq mühitinin polifonik, çoxqatlı və zəngin strukturunu formalaşdırırdı.

XX əsrin ortalarından etibarən Qərbi Azərbaycan əhalisinin kütləvi şəkildə tarixi torpaqlarından çıxarılması bu mühitin fiziki dağılmasına səbəb olsa da, onun poetik ənənəsi məcburi köçdən sonra da Azərbaycan aşıq sənətinin ümumi sistemində yaşamağa davam etdi. Köçdən sonra bu aşıqların yaradıcılığı yurd həsrətinin daşıyıcısına çevrildi və bəzi bölgə məktəbləri artıq coğrafi deyil, mənəvi-mədəni yaddaş olaraq mövcudluğunu qorudu. Beləliklə, XIX–XX əsrlər boyu Qərbi Azərbaycan aşıq mühiti həm poetik üslub baxımından, həm sosial funksiyalar etibarilə, həm də bölgə məktəblərinin zəngin müxtəlifliyi ilə Azərbaycan xalq mədəniyyətinin ən mühüm sütunlarından biri kimi formalaşmış və xalqın tarixi yaddaşını daşıyan başlıca söz ənənələrindən birinə çevrilmişdir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(01.12.2025)

Harun Soltanov, “Ədəbiyyat və incəsənət”

2025-ci ilin soyuq, amma qəribə şəkildə aydın bir səhəri idi. Hər şey adi görünürdü, otağın boşluğu, şəhərin uzaq uğultusu, pəncərənin altında toplanan işıq zolaqları... Yalnız bir şey fərqli idi. İçimdəki yorğunluq. O yorğunluq ki, nə yatmaqla keçir, nə gəzməklə, nə də kimlərləsə söhbətlə.

Elə bil ruhum uzun müddətdir özündən qaçır, mən isə bunu illərlə hiss etməmişəm. Həmin gün qərara gəldim. Telefonu iki ay kənara qoyuram. Sadəcə belə. Sanki içimdən bir səs dedi: "Artıq sükuta ehtiyacın var."

 Bu sözün içində qorxu da vardı, hüzur da, bilinməz bir kədər də. Çünki insan ən çox özündən qaçır, öz səsinin gəlməsindən qorxur. Telefon isə bu qaçışın ən rahat alətidi. Səslər, şəkillər, xəbərlər, mesajlar, bildirişlər.. Hamısı insanın öz səsini eşitməməsi üçün yaradılmış görünməz pərdə kimidir sanki.

 Telefonu söndürəndən sonra otağın səsi dəyişdi. Divarlar daha yaxın idi sanki. Hava daha ağır. Fikir isə daha iti. İnsanın içində gizlətdiyi fikirlər adətən, kənar səslərin sayəsində susdurulur. Amma sükut gələndə... Hər şey dirilir.

İlk günlər içimdə saysız suallar oyandı. Mənası olmayan, amma məni dərinliyə çəkən suallar:

"Niyə bu qədər qaçıram?"

 "Hara tələsirəm?"

" Nəyi itirməkdən qorxuram?"

" Kiməm mən, bu səs-küyə dayanan kimdir?"

Hər sual bir maskanı qoparırdı. İllərlə yığılmış, üstünə səs qoyulmuş daha doğrusu qalaqlarla yığılmış maskalar… "məşğulam", "çox düşünmürəm" , "sonra baxaram"," indi vaxtım yoxdur" deyə-deyə özümə taxdıqlarım. İndi hamısı yerə düşürdü. Və mən maskasız qalırdım. Maskasız qalmaq çılpaq qalmaq kimidir,soyuq, sərt, amma həqiqi.

 Vaxt keçdikcə sükutun öz dili formalaşdı. Artıq telefonun səsi yox idi. Dünya sanki kənardan axır, mən isə onun içində deyil, ona kənardan baxırdım. Hər addımım daha ləng, hər düşüncəm daha ağır idi. Bəzən mənə elə gəlirdi ki, içimdə böyük, qaranlıq bir boşluq var. Bu boşluq uzun illərdən bəri toxunulmamış bir otaq kimidir. Tozlu, köhnə, amma özünə xas bir cazibəsi var. İçimə həm qorxu doğurur, həm də məni ora çəkir. Çünki insan varoluşuna yaxınlaşdıqca qorxur, amma eyni zamanda onun həqiqətini yalnız orada tapır. Bu boşluğa baxanda qəribə bir həqiqəti dərk etdim: İnsan özündən nə qədər qaçırsa, özünə o qədər darıxır. Telefon uzaqdaykən bu darıxmaq boy göstərirdi. Daha heç nə diqqətimi oğurlamır, heç nə qoparmır, heç nə yayındırmırdı. Məcbur idim dostum. özümlə üz-üzə qalmağa məcbur idim.

 İnsanın içindəki qaranlıq sahələr bəzən o qədər dərin olur ki, ora düşəndə özündən şübhə etməyə başlayırsan. Mən də başladım. Bəzən düşünürdüm:

"Niyə bütün bunları edirəm?"

"Bunun nə mənası var?"

"Heç nə dəyişmir axı…"

Bu, nihilizmin soyuq nəfəsidir, hər şeyi mənasız görən, amma bu mənasızlıq qarşısında qəribə bir azadlıq hissi də yaradan bir nəfəs. Amma qəribədir, insanın içində başqa bir səs də gəlir. O səs çox zəif olur, çox sakit, bəzən eşidilməyəcək qədər incə, amma ölmür.

O səs deyirdi:

"Bəlkə də mənası yoxdur. Amma sən yenə də yaşayırsan."

"Bəlkə də boşluq var. Amma boşluğun içində də bir istiqamət var."

"Bəlkə də dəyişən heç nə yoxdur. Amma sən dəyişirsən."

Və insan bəzən sadəcə bu cümlələrin dayağı ilə yaşamağa davam edir. Mən isə artıq sükuta alışmışdım. Həyatın ritmi dəyişmişdi. Daha ləng, daha nəfəsli, daha dərin olmuşdu. Heç bir mesajı gözləmirdim, heç bir səslə tərpənmirdim, heç nəyə görə narahat olmurdum.

Dünyanın səsi eyni idi, amma mənim içimdəki səs dəyişmişdi.

Tələsik deyildi. Parlaq deyildi. Gurultulu deyildi. Amma aydın idi. Bu iki ayda həyatın mənası haqqında müəyyən cavablar tapmadım, amma cavabların ardınca qaçmağın öz-özlüyündə mənasız olduğunu anladım. Həyat bəzən cavab deyil, sadəcə davam etməkdir. Bəzən boşluq deyil, boşluqda nəfəs almağı öyrənməkdir. Bəzən qaranlıq deyil, qaranlığa gözünün öyrəşməsidir.

Bu dövrdə anladım ki, insanın varlığı həm zülmət, həm işıq, həm ümidsizlik, həm də doğmayan bir ümiddir. Və gözəllik də məhz bu qarışıqlıqdadır, xaosdadır. Necə ki, ulduzların səpələnməyi.

İki ay sonra telefonu əlimə götürdüm. O eyni cihaz idi, eyni ikonalar, eyni tətbiqlər, eyni dünyanı təqdim edən eyni soyuq işıq. Amma mən artıq əvvəlki kimi deyildim. Ekranın işığı gözümü qamaşdırmadı, çünki içim artıq kor deyil. Bildirişlərin səsi məni narahat etmədi, çünki ruhum daha dərin idi. İnsanların həyatı mənim həyatımı boğmadı, çünki öz daxili ritmimi tapmışdım. Mən nə müdrik olmuşdum, nə də təmamilə dəyişmişdim. Sadəcə bir qatım soyulmuşdu. Daha az səs vardı içimdə, daha çox aydınlıq. Daha az qaçış vardı, daha çox dayanmaq. Daha az qorxu vardı, daha çox qəbullanmaq.

Və bu uzun sükutdan sonra bir həqiqəti dərk etdim:

İnsan bəzən dünyadan uzaqlaşmır ki, özünü tapsın.

Bəzən sadəcə ekranı söndürür...

Və ilk dəfə həqiqətən yaşayır…

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(01.12.2025)