ElmanEldaroğlu, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

Min doqquz yüz çoxdanıncı illər idi. Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının Sumqayıt şəhərinin 8-ci mikrorayonunda qayğısız uşaqlıq illərimi yaşayırdım. "Bolluq" idi. Hər şey- yağ, ət, qənd, hətta siqaret, kibrit də talonla satılırdı. Evin böyük uşağı olduğum üçün talonla verilən ərzaqları almaq mənim boynuma düşmüşdü. Zarafat deyil, ailəmizə ayrılan kərə yağını, əti və digər ərzaqları almaqdan ötrü ayda bir neçə dəfə gecədən səhərə qədər növbədə dayanırdım...

 

...O, bizim mikrorayonun əsas ərzaq mağazasının üstündə, yəni binanın ikinci blokunda yaşayırdı. Rəhmətlik aktyor Kamil Məhərrəmovdan bir mərtəbə yuxarıda. O vaxtlar yeni il qabağı mağazalarda növbələr daha da uzanırdı. İnsanlar “Paytaxt salatı” hazırlamaqdan otrü, konserviləşdirilmiş yaşıl noxud, xama, mayonez və ya kolbasa almaq üçün bu növbələrdə saatlarla vaxt itirirdilər. Onu ilk dəfə həmin növbələrdən birində görüb yadda saxlamışdım. Çox gülərüz, açıqsözlü və necə deyərlər, döyüşkən bir qadın kimi tanıyırdım. Nə isə, sonradan bildim ki, Sumqayıt Dövlət Dram Teatrının aktrisasıdır...

 

Haqqında söhbət açdığım Afaq Bəşirqızı 1955-ci ildə Bakı şəhərində, böyük Azərbaycan aktyoru Bəşir Səfəroğlunun ailəsində dünyaya gəlib. Orta təhsilini Bakıda, 20 saylı məktəbdə bitirib. Sənədlərini BDU-nun Şərqşünaslıq fakültəsinə versə də, lakin müsabiqədən keçə bilməyib. Bir müddət Tibb işçiləri Mədəniyyət evinin dram dərnəyinə gedib. 1974-1979-cu illərdə Azərbaycan Dövlət İncəsənət İnstitutunda ali təhsil aldıqdan sonra, aktrisa kimi əmək fəaliyyətinə başlayıb. 1973-1975- ci illərdə Lənkəran Dövlət Dram Teatrında, 1975-1989-cu illərdə Sumqayıt Dövlət Dram Teatrında çalışıb. Sonra uzun illər Mədəniyyət və İncəsənət Universitetində pedoqoq kimi fəaliyyət göstərib və həmin universitetin professoru elmi adına layiq görülüb. 1989-cu ildə Azərbaycan teatr sənətinin və kinematoqrafiyasının inkişafındakı xidmətlərinə görə Azərbaycan SSR əməkdar artisti, 1993-cü ildə isə Azərbaycan Respublikasının Xalq artisti fəxri adlarına layiq görülüb. 2013-cü ildə "Şöhrət” ordeni ilə təltif olunub. 2015-ci ildən Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərdi təqaüdünü alır...

 

Deyir ki:- “Mən sevilən və kifayət qədər tanınan kişinin ailəsində anadan olsam da, amma varlı bir ailədə doğulmamışam. Ona görə də heç zaman harın hərəkətlərə yol verməmişəm. Başımı aşağı salıb öz işimi vicdanla icra etmişəm. Atam 1925-ci ilin mart ayının 11-də anadan olmuşdu, 1969-cu ilin mart ayının 23-də vəfat etdi. Baharda doğuldu, baharda da dünyasını dəyişdi. Əslən Qubalı idi, ancaq Bakıda anadan olub. Anası Qızılgül xanım, atası Səfər kişi, ailədə də 3 qardaş, bir bacı olublar. Səhnəyə necə gəlməsi barədə ətraflı məlumatım olmasa da, bilirəm ki, gənc yaşlarında dram dərnəklərinə gedib. İkinci dünya müharibəsində iştirak eləyib və yaralanıb, kontuziya alaraq, lal-kar kimi ordudan tərxis olunub. Ürəyi partlamasın deyə, o dövrün incəsənətə qiymət verməyi bacaran insanları onu xora götürüblər ki, heç olmasa oxuyanların arasında ağzını açıb-yumsun. Bir dəfə evə gələndə az qalıb tramvayın altına düşsün və həmin anda qışqırıb, o hadisədən sonra dili açılıb, qulağı eşidib. Atamın çox qısa ömür yolu və yaradıcılıq fəaliyyəti olsa da, ölümündən 53 il keçməsinə baxmayaraq, hələ də xalqın yaddaşından silinməyib. Mən inanıram ki, bir əsr də keçsə, silinməyəcək. Mənə elə gəlir ki, sənətkarın övladı mütləq sənətkar olmalıdır ki, onu yaşada bilsin. Bəşir Səfəroğlunun dövründə çoxlu sənətkarlar olub, öz zəmanələrinə görə yaxşı tanınıblar, amma əksəriyyəti yaddan çıxıb. Bəşir Səfəroğlunu isə indi hətta uşaqlar da tanıyır...”

 

Afaq xanım ilk rollarından özünü istedadlı, işgüzar, daim axtarışda olan sənətkar kimi göstərərək tamaşaçıların dərin rəğbətini qazanıb. Sumqayıt teatrında klassik və müasir dramaturqların əsərlərində baş rolları ifa edərək sevilməyə başlayıb. Onun "Bəxt üzüyü" tamaşasında yaratdığı Söylü obrazı öz koloritinə, tutumuna, yüksək bədii keyfiyyətlərinə görə nümunədir. Bir vaxtlar Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən Azərbaycan Dövlət Musiqili Komediya Teatrına göndərilən Afaq Bəşirqızı bu günə kimi həmin teatrda çalışır. O, teatr yaradıcılığı ilə yanaşı bir sıra kino və televiziya tamaşalarında da çəkilib. Azərbaycan Televiziyasında hazırlanmış Anarın "Evləri köndələn yar"ında Darçınbəyim, Vaqif Səmədoğlunun "Yaşıl eynəkli adam"ında Zəhra, Əli Əmirlinin "Bala başa bəla"sında Suğra, Məcnun Vahidovun "Yarımştat"ında Ayna, Aqşin Babayevin "Nekroloq"unda Gülya rollarını ifa edib və "Afaq gülür güldürür" şousunda müxtəlif, rəngarəng obrazlar yaradıb. Azərbaycanfilmin istehsalı olan “Bəxt üzüyü” filmində Söylü rolunda və Mozalan Satirik Kinojurnalıında "Uşaq bağçası", "Ət kombinatında", "Xaricdə belə deyil", "Belə də olur" nömrələrinin süjetlərində çıxış edib...

 

“Ömrümün hər anı məni sevindirir. Mən bu sənətdə mənliyimi, kimliyimi təsdiq etməyi bacardım. Heç vaxt kimin qızı olduğumu unutmadım və Bəşir Səfəroğlunun övladı kimi üzərimə düşən məsuliyyəti hiss etdim, ancaq bu adın kölgəsində gizlənmədim, itib batmadım. Xoşbəxtəm ki, mənim sənətimi sevənlər və qiymətləndirənlər var. Xoşbəxtəm ki, sənətkar adını qazana bildim, xalqın artisti oldum”- söyləyir…

 

...Sabah - avqustun 15-i Afaq xanımın 70 yaşı tamam olur. Onu bu münasibətlə ilk təbrik edən biz olaq. Ona cansağlığı, ağrı-acısız günlər arzulayaq.

Çox yaşasın!..

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(14.08.2025)

 

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Güney Azərbaycan Poeziyası Antologiyası layihəsində Təbriz təmsilçimiz Əli Çağlanın növbəti təqdim etdiyi şair Ərdəbildə yaşayan Səid Sadiqifərdir.

 

 

 

Səid Sadiqifər

Ərdəbil

 

 

Bir qaya, önü sıldırım.

Bir dağ, kölgəsi uçurum.

Ağ çiçək daşı yarmasaydı

Yeddi kəfəni, yeddi saniyədə çürütmüşdüm

Avara sərgərdan...

Yenə də çöllərin göbəyində

Torpaq soyuqluğunu axtarıram

Günəşin gəlinliyini sevmədim

Təpənin sərinliyinə inanıram

Qartal uçuşu

Çaylaqlar qorxu

Yaralı-yaralı sınırlara sarı

Və üzü aşağı enən bir ümid.

Ancaq dərənin suyu qasırğa dadı verir

Nə sahil, nə sərçə,

Nə gec, nə ertə!

Könülsüz sevişdilər

Və qızıl meşənin qələmi qırmızını sevir

Obanın boğanağı ötəri olur

Buludlar sərilincə

Dumanlar damazlıq saxlanılır.

Mən işıqlar keşikçisiyəm

Ucqarlara elçi

Dustaqlara nişanlı

Bir sürgünün son hekayəsini oxuyarkən:

“Döyüşçü yurda dönməyincə

Boz at kişnəməz

Və payız gecəsində,

Armud çiçəkləri sakuraya qısqansa

Mənim sifətimə dolu yağacaq.”

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(14.08.2025)

 

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

İsmayıl bəy Qutqaşınlı — XIX əsrin birinci yarısında yaşayan görkəmli Azərbaycan maarifçisi, yazıçı, diplomat və hərbçi olub. O, Azərbaycan realist nəsrinin ilk nümayəndələrindən biri, maarifçilik ideyalarının daşıyıcısı və ilk azərbaycanlı general‑mayor kimi tanınıb. Onun həyatı və fəaliyyəti çoxcəhətli olub, həm ədəbi, həm də siyasi-ictimai sahədə mühüm izlər buraxıb.

 

"Uşaqlıq və təhsil"

 

İsmayıl bəy 14 iyul 1806-cı ildə Qutqaşın mahalında (indiki Qəbələ rayonu) anadan olub. Soylu və zadəgan bir ailədə doğulub. Kiçik yaşlarından ərəb və fars dillərini öyrənib, Şərq ədəbiyyatı və İslam elmləri ilə tanış olub. Sonralar rus məktəblərində təhsilini davam etdirib və hərbi təhsil alaraq rus dilini də mükəmməl mənimsəyib.

 

"Hərbi fəaliyyəti"

 

1822-ci ildə İsmayıl bəy rus ordusuna yazılıb və Peterburqda hərbi kadet məktəbini bitirib. O, Rusiya imperiyasının müxtəlif hərbi kampaniyalarında, o cümlədən:

1826–1828-ci illərdəki Rus–İran müharibəsində, 1828–1829-cu illərdəki Rus–Osmanlı müharibəsində,

Dağıstan və Qafqazda baş verən üsyanların yatırılmasında iştirak edib.

Bu xidmətlərinə görə İsmayıl bəy müxtəlif orden və medallarla təltif olunub, 1847-ci ildə general-mayor rütbəsi alıb və Azərbaycanın bu rütbəyə yüksələn ilk övladı olub. Xüsusilə Müqəddəs Georgi ordeninə layiq görülməsi onun hərb sahəsindəki şücaətini göstərir.

 

"Ədəbi və maarifçilik fəaliyyəti"

 

İsmayıl bəy Qutqaşınlı Azərbaycan nəsrinin inkişafında mühüm rol oynayıb. O, romantizm və realizm üslubunu birləşdirən ilk yazıçılardan biridir.

 

Əsas əsərləri:

 

1. "Rəşid bəy və Səadət xanım" — Bu, Azərbaycan ədəbiyyatında ilk realist povest hesab olunur. Əsər fransız dilində yazılıb və 1835-ci ildə Varşavada çap olunub. Əsərdə sevgi, ailə dəyərləri və cəmiyyətin gerilikləri əks olunur.

2. "Tutu xanım" — Bu əsərin adı məlum olsa da, əlyazması günümüzə gəlib çatmayıb.

3. "Səfərnamə" — O, 1852-ci ildə Həcc ziyarətinə gedib və bu səfəri ilə bağlı xatirələrini ərəb dilində yazıb. Bu səfərnamədə həm dini duyğular, həm də sosioloji müşahidələr yer alıb.

Onun maarifçilik fəaliyyəti məktəb və maarif ocaqları açmaqla, xalqı savadlandırmaq çağırışları ilə yadda qalıb. Şamaxı və Qutqaşında uşaqlara dərs deyib, həmçinin bir neçə tərcümə işi ilə də məşğul olub. O, Abbasqulu ağa Bakıxanov, Mirzə Fətəli Axundzadə, Qasım bəy Zakir kimi dövrünün ziyalıları ilə yaxın münasibətdə olub.

1850-ci illərdə təqaüdə çıxaraq doğma torpaqlarına — Qutqaşına və Şamaxıya qayıtmış, burada ictimai fəaliyyət və müəllimliklə məşğul olub. 14 avqust 1861-ci ildə Ağdaş karvansarasında nahar zamanı həyat yoldaşı Tutu xanımla birlikdə zəhərlənib və vəfat edib. Onun nəşi doğulduğu Qutqaşında dəfn olunub.

 

 "İrs və xatirə"

 

 Azərbaycan tarixində həm hərbçi, həm də maarifçi və ədib kimi dərin iz qoyan şəxsiyyətlərdən biridir. Onun adı bu gün:

- Küçələrə verilib (Bakı və Qəbələdə)

- Yubileyləri qeyd olunur

- Əsərləri yenidən nəşr edilir.

 

Allah rəhmət eləsin!

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(14.08.2025)

İmran Verdiyev, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Oğuz təmsilçisi

 

 Dil və din millətlərin (xalqların) tərəqqisində ən güçlü faktorlardan hesab olunur. Onlar həm də dəyərlər sisteminin əsasında duran başlıca amillərdəndir.

 

 Dil elm, mədəniyyət, əqidə və əxlaqın ən önəmli açarıdır, “Allah-təalanın gözəl nemətlərindən birisidir”. O, qəlbin aynasıdır. Ruh aynasında görünənlər dildə aşkar olur. İnsanın intellektual və kommunikativ bacarıqlarından biri olaraq dil mədəni həyat üçün təməl zərurət olan sosiallaşmanın əsas şərti və vasitəsidir.

Dil bir toplumun millətə çevrilməsinə şərait yaradır, onun düşüncə sistemini və düşünmə qabiliyyətini göstərir. Həm bütöv millətin, həm də onun ayrı-ayrı fərdlərinin  fəzilətlərini, dəyərlərini və mədəniyyətlərini əks etdirir. Antik dövrün filosofu Sokrat həmişə deyərmiş ki, “Ey insan, danış səni tanıyım”. Həzrət Əli isə buyururdu ki, hər kəs öz dilinin altında gizlənib, danışmayınca onun ağıllı və ya ağılsız olması məlum olmaz. 

         Dil bir milləti (xalqı) təmsil edir. Onun simasını səciyyələndirən amillərdən biridir.“Dil etnosun əsas, çox parlaq və möhkəm göstəricisi hesab olunur”, - böyük dilçi N.İ.Tolstoy bu cür yazırdı.Millətin (xalqın) dili onun sözdə təcəssümünü tapan tarixi yaddaşı, milli varlığının qorunmasının təməl daşlarından biridir. F.Köçərli yazırdı: “Hər millətin özünəməxsus ana dili var ki, onun məxsusi malıdır. Ana dili millətin mənəvi diriliyidir, həyatının mayəsi mənziləsindədir”. Başqa sözlə, dil hər bir xalqın milli kimliyidir. 

 M.Ə.Rəsulzadə isə “Milli dirilik” məqaləsində qeyd edirdi ki, “Milliyyətin ümdə  rüxnünü (simasını) təşkil edən şey dildir. Dil hər bir heyətin hansı bəşər dəstəsinə mənsub olduğunu göstərən bir lövhədir … Çünki dil həmən millət deməkdir”. Böyük mütəfəkkir “Dil içtimai bir amil kimi” məqaləsində haqlı olaraq yazırdı: “Dil millətin canıdır...İştə bunun üçündür ki, bir dili öldürmək, bir milləti öldürmək deməkdir...Dil durduqca, millət də durar, öldümü, millət də canını bağışlar. Dillərini unutmağa başlayan millətlər axırı qəti bir ölüm olan fəlakətli bir yola girişmişlərdir”. 

Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, milli dəyərlər sisteminin əsasında duran vacib amillərdən biri də dindir. Dinlərin çoxu dildən fərqli olaraq müxtəlif millətləri (xalqları) əhatə edir. Din Allah-Təalanın insanları yaxşılığa yönəltmək və pisliklərdən çəkindirmək üçün peyğəmbərləri vasitəsilə bildirdiyi əmr və hökmlərdir. Dinin məqsədi insanı əxlaqi cəhətdən yetkinləşdirərək dünyada dinclik və xoşbəxtliyə, axirətdə əbədi səadətə, ülviyyǝtǝ qovuşdurmaqdır.Başqa sözlə, din insanları öz iradə və ixtiyarları ilə xeyrə sövq edən ilahi qanunlar məcmuəsidir. Bu gün dünya əhalisinin çox hissəsi dini ənənələrlə yaşayır. (Cəmi 10-12 faizi özlərini dini olmayanlar kimi təqdim edirlər.)

“Ana dilimiz Azərbaycan xalqının ən böyük milli sərvətidir”, - söyləyən    Ümummilli liderimiz H.Əliyev dini  xalqın mənəviyyat hadisəsi kimi əsaslandırır və deyirdi: “İslam dininin bəşər mədəniyyətinə, bəşər sivilizasiyasına verdiyi töhfələr və xüsusən mənəvi dəyərlər əvəzsizdir, misilsizdir. Biz müsəlmanlar fəxr edirik ki, mənsub olduğumuz islam dini dünyanın böyük bir hissəsini əhatə edir və bəşər tarixi boyu insanların mənəvi cəhətdən yüksəlməsinə və dünyada inkişafa, sülhün, əmin-amanlığın yaranmasına xidmət etmişdir”.

Dillər və dinlər arasında həmişə oxşarlıq və qarşılıqlı əlaqələr mövcud olub. Onların ikisi də insan mənliyinin ayrılmaz bir parçasıdır. Dil insan həyatına necə daxil olmuşsa, din də o cür daxil olmuşdur. Dilin inkişafı düşünməyi, dinin inkişafı həyatı rövqləndirir. Bu iki böyük amil insanların təfəkkür tərzinin formalaşmasına və dəyişməsinə eyni dərəcədə təsir edir.       

         Dillə dinin mədəniyyətə münasibətində də oxşar cəhətlər vardır. Dil mədəniyyətin əsasını təşkil edir. Mədəniyyətin ötürülməsi, qorunması və qavranılması məhz dilin sayəsində mümkün olur. Bunun kimi mədəniyyətin ötürülməsi və qorunması din vasitəsilə də həyata keçir. Ulu öndərimiz deyirdi ki, “...mədəniyyətimiz bir çox hallarda İslam dini vasitəsi ilə nəsildən-nəslə keçib, indi böyük milli sərvətimiz kimi bugünkü nəsillərə çatmışdır”.

Gündəlik həyatımızda dil və din arasında sıx əlaqə olduğunun şahidiyik. Məsələn, danışıq dilində içərisində Allah sözünün olduğu (Allah saxlasın, Allah xoşbəxt etsin, Allah səbr versin, Allah şəfa versin və s.) və digər (vallah, namaz, həcc, rəbbim, imam, surə, oruç, zəkat və s.) dini məzmunlu çoxsaylı söz və ifadələrin tez-tez işlədilməsini buna misal göstərmək olar. Həm də maraqlıdır ki, belə ifadələri dinə inamı olmayan kəslər də işlədir.     

Aparılmış araşdırmalardan məlum olur ki, dillər dinlərin meydana çıxmasında ən vacib vasitədir və hazırda mövcud olan səmavi dinlər dillərin fromalaşmasından sonra meydana gəlmişdir.  Çünki “dinin tərcivi (izahı) içün  dilə ehtiyac vardır”. Filologiya elmləri doktoru, Əməkdar elm xadimi, AMEA-nın həqiqi üzvü  N.Cəfərov “Dinlərin dilləri” adlı məqaləsində yazır: “İlk dinlər, tamamilə təbiidir ki, ilk inkişaf etmiş  dillərin formalaşdığı məkan və  zamanlarda meydana gəlmişdir. Bu isə  o deməkdir ki, müqəddəs metafizik izhar üçün  eyni səviyyədə mükəmməl dil materialı  tələb olunur”. Ərəb dili də öz dövrünün mükəmməl dillərindən biri olduğuna görə “Quran” həmin dildə nazil olmuşdur. İmam Cəfər Sadiqdən “Quran”ın nə üçün ərəb dilində nazil olduğunu soruşanda o demişdi: ”Quran” başqa dilləri bəyan edə bilər, amma başqa dillər onu bəyan edə bilməz”.

  Dillər dinlərin yaranmasında ən önəmli vasitə olmaqla qalmır, həm də onların nəzəri, praktiki, sosioloji və psixoloji məzmununun açıqlanmasında və izharında çox önəmli rol  oynayır. Başqa sözlə, o, dinin anlaşılmasının da ən önəmli vasitəsidir. Müqəddəs “Quran” kəlmələrdən, ifadələrdən, cümlələrdən ibarət deyilmi !? Zikirlər, təkbirlər, təmidlər, tövbə, irşad, azan və s. hamısı dil vasitəsi ilə yerinə yetirilmirmi!? Toplu dini mərasimlərin təşkilində, gedişində və idarə olunmasında dilsiz keçinmək mümkündürmü?! Bu sualların hamısının bir tək cavabı var: xeyr! Deməli, belə demək mümkünsə, din dilə “möhtacdır”.

Dillər dinlərin yaranmasında müstəsna rol oynadığı kimi, dinlər də dillərin inkişafında əhəmiyyətli rola malik olmuşlar. M.Ə.Rəsulzadə yazırdı ki, “Dil bir millətin əsliyətini mühafizə edə bilər. Fəqət çox kərə də din bir millətin dilinin baqi qalmasına və bu münasibətilə milliyyət fikri və amalının inkişafına səbəb oluyor”.

O da bir gerçəkdir ki, dinlər yarandığı dilləri yüksək səviyyəyə ucaltmış, elm və poeziya dilinə çevirmişdir. Məsələn, İslam dininin əsas qaynağı olan “Quran”ın ərəb dilində nazil olması bu dilin Qureyş ləhcəsi əsasında ədəbi dil kimi formalaşmasına, lüğət tərkibinin zənginləşməsinə, elm və poeziya dilinə çevrilməsinə, dünyada sürətlə və geniş yayılmasına, müqəddəs dillər səviyyəsinə yüksəlməklə məhvolma təhlükəsindən birdəfəlik xilas olmasına səbəb olmuşdur.

   Akademik  N.Cəfərov yuxarıda adı çəkilən məqaləsində yazır: “…dini təfəkkürün  təcrübəsindən, yaxud ifadə sınağından bu və ya digər dərəcədə çıxmış dillər, heç şübhə yoxdur ki, dünyanın ən mükəmməl dilləri olmuşdur. Qədim Şumer, hind, yunan, roman (latın), İran, Çin, yəhudi, ərəb, türk, slavyan… dilləri  bəşər övladının Tanrı axtarışlarının doğurduğu təfəkkür  enerjisinin təzahürləri olan elə ilahi ünsiyyət  texnologiyaları (mətnlər) yaratmışdır ki,  intellektual inkişafın bugünkü səviyyəsində belə, böyük heyrət doğurur”. Təsadüfi deyildir ki, söz nəhəngləri (şairlər, yazıcılar və digər mütəfəkkirlər) də məhz belə dilləri öyrənməyə, bu dillərdə yazıb-yaratmağa üstünlük vermişlər.

Onu da deyək ki, İslam dini yayıldığı ərazilərdə  heç bir yerli dilin işlənməsini qadağan etməmiş, əksinə bu dilləri öyrənməyə təşviq etmişdir. Dinimiz İslamın digər insanlara çatdırılması üçün xarici dilləri öyrənməyi “kifayi fərz” hesab etmişdir.Şərqşünas-alim, AMEA-nın həqiqi üzvü, Azərbaycanın   Əməkdar elm xadimi V.Məmmədəliyev  “Quran”ın I,II və III nəşrlərinə ön sözdə yazırdı: “Peyğəmbər əleyhissəlam öz sağlığında Allahın hökmlərini, buyruqlarını təbliğ etmək üçün yaxın əshabələrinə əcnəbi dilləri öyrənməyi tovsiyə edirdi. O, Zeyd ibn Sabitə Qurani-Kərimi qeyri-ərəb sami xalqlara anlatmaq, onların arasında yaymaq məqsədilə ibrani və siryani dillərini öyrənməyi buyurmuşdu”. Tarixi faktlar göstərir ki, Allahın elçisi özü siryani dilini bilirmiş və bu dili 17 günə öyrənibmiş. O həmçinin səhabələrinə müraciət edərkən bəzən xarici dillərdə olan (məsələn, o zaman xristian olan həbəşlərin dilində) sözlərdən istifadə edirmiş.

Qaldı ki, ilkin dövrlərdə İslam dininin yayıldığı qeyri-ərəb ölkələrində yerli dillərin işlənmə dairəsinin daralmasına, zənnimizcə, burda İslam dininin birbaşa heç bir günahı yoxdur. Bunun birinci səbəbi “lingua franca”, yəni müxtəlif dillərdə danışan müsəlman xalqlarının bir-biri ilə iqtisadi, siyasi və mədəni əlaqələr yaratmasında ümumi dilin zəruruliyi (hazırkı ingilis dili kimi),  ecazkar ərəb-fars dillərinin yüksək sürətlə öz dövrünün elm və poeziya dilinə çevrilməsi idi. İkincisi səbəbi isə ərəblə, ərəb dili ilə İslamı bərabərləşdirən, ərəb dilinin “Quran”la bağlı olduğunu iddia edib, “toxunulmaz” sayan, iştifadəsini “qanuniləşdirən”, ərəb və fars ədəbiyyatına, dillərinə əsir olub qalan, XIX əsrin ikinci yarısından başlanan və XX əsrin iyirminci illərinədək davam edən əlifba islahatı məsələlərində də eyni mövqeyi sərgiləyən riyakar ruhanilərin, “ərəbbaşların” və səbatsız dövlət başçılarınin movqeyi idi. Vaxtı ilə Rusiya Elmlər Akademiyasının ilk azərbaycanlı üzvü, şərqşünas M.Kazımbəy özünün“İndiki Hindistanda maarifin yayılmağa başlaması” adlı məqaləsində ərəb əlifbasının (dilinin-İ.V) dini mahiyyət daşıdığını, guya “Quran”la bağlı olduğunu və onun “müqəddəsliyini” əldə bəhanə edənlərə inandırıcı və tutarlı cavablar vermişdi.

Dinlərin mədəni danışığın və ya nitq mədəniyyətinin, dil əxlaqının və ya dil ədəbinin formalaşmasına ciddi təsiri olmuşdur. Buna İslam dininin timsalında bir nümunə təqdim etməklə kifayətlənəcəyik. “Quran”ın “Rəhman” (4), “Zümər” (16-17), “Bəqərə” (83), “əl-İsra” (53,63), “Həcc” (30), “Ənam” (108) və dıgər surələrində danışıq meyarları tanıdılır, danışıq ədəbi öyrədilir. Məsələn, “Bəqərə” surəsində deyilir: “İnsanlarla xoş dillərlə danışın”. “əl-İsra” surəsində  oxuyuruq: “Bəndələrimə de ki, gözəl sözlər söyləsinlər! Şeytan onların arasına fitnə-fəsad sala bilər. Həqiqətən, Şeytan insanın açıq-aşkar düşmənidir”. Həcc surəsində isə buyrulur: “Əyri söz(lər)dən uzaq olun”. İmam Əli deyirdi ki, “Kişi öz dilini qorumalıdır. Dil sahibinə qarşı itaətsizdir. Allaha and olsun ki, dilini qorumayan pərhizkar bəndəyə pərhizkarlığının bir xeyir verməsini görmürəm”. Burda dindarlıq və möminliklə dilin əlaqəsindən söhbət gedir. Dindarlıqla dilin əlaqəsi o qədər sıxdır ki, dilini qorumadan mömin olmaq qeyri- mümkündür. Qeyd olunur ki, insan öz danışığında yalan, töhmət, təhqir, qeybət, iftira etməməlidir. Həmçinin dilini jarqon, arqo və vulqar sözlərdən qorumadan mömin dindar olmaq mümkün deyil. Sözün zahiri zərif, batini lətif olmalıdır. “Qabusnamədə” deyildiyi kimi, sözü ən gözəl tərzdə söyləmək lazımdır ki, həm söz anlayan olasan, həm də söz anladasan. Peyğəmbər insanın dilini doğru istifadə etdiyi təqdirdə cənnətə gedəcəyini, əks-təqdirdə isə cəhənnəmə girəcəyini bildirirdi.

İslam dini söz sənəti sayılan ədəbiyyatın inkişafına da güçlü təsir göstərmişdir. Onlar hər ikisi də eyni mənbələrdən qaynaqlanır və eyni motivlərlə formalaşırlar. Belə ki, din və ədəbiyyat birbaşa insanın ruh və mənəvi aləmi ilə əlaqəlidir. Dini hadisə, rəvayət və əfsanələr, “Quran”ın özü və oradaki hekayələr (qasaslar) ədəbiyyata zəngin və geniş material verir. Aparılmış araşdırmalar göstərir ki, XX əsrədək ədəbiyyatımızda “dinə istiqmətlənmiş” bədii əsərlər özünə məxsus yer tutmuşdur. Məsələn, “Quran”dakı Yusif və Züleyxa qissəsi mövzusunda ilk dəfə Əli adlı şairin 1212-ci ildə “Qisseyi-Yusif”, 1367-ci ildə M.Zəririn və XV əsrdə Ə.Təbrizinin “Yusif və Züleyxa” poemaları, 1913-cü ildə Ə.Müznibin “Yusif və Züleyxa” pomanı meydana çıxmışdır. XVI əsrdə böyük M.Füzuli Kərbala vaqiəsinə, İmam Hüseyn müsibətinə həsr olunmuş “Hədiqətüs-süəda”, XX əsrdə H.Cavid Məhəmməd peyğəmbərin həyatından bəhs edən “Peyğəmbər” əsərlərini yazmışlar. Başqa çoxlu nümunələr də söyləmək olar. Ümumiyyətlə, şair və yazıçılarımız  müntəzəm olaraq öz yaradıcılıqlarında İslam dininin izlərindən bəhs edib və fikirlərini “Quran”, dini hadisə, rəvayət və əfsanələr, Peyğəmbərin və İslamda müqəddəs olan digər şəxslərin həyat hekayələri və dini statlarla əsaslandırıblar.

O da məlumdur ki, VII-XII əsrlərdə əslən azərbaycanlı olan İsmayıl ibn Yasar, Musa Şəhəvat, Əbil-Abbas əl-Əma, X.Təbrizi, Eyn əl-Quzat və digər söz ustalarımız ərəb dilində gözəl sənət əsərləri yaratmışlar. Bu ənənə fars dilinin mövqeyi güclənən dövrlərdə də davam etmişdir. Bunu Ə.Xəqani, N.Gəncəvi, İ.Nəsimi, M.Füzuli və digərlərinin yaradıcılığında da görə görürük. Onu da görürük ki, ərəbcə yazmalarına baxmayaraq, onların İslam mədəniyyətinə töhfələri öz milli adət-ənənələrini ərəb (sami) adət-ənənələri ilə deyil, İslam dinində irəli sürülən müddəalarla səsləşdirməsi çərçivəsində olmuşdur.

        Dinlər dillərin lüğət fondunun zənginləşməsinə də güçlü təsir göstərmişdir. Yenə İslamdan nümunə gətirək. İslam dininin yayılmasından və ərəb dilinin elm və poeziya dilinə çevrilməsindən sonra Şərq xalqlarının, o cümlədən türklərin, eləcə də azərbaycanlıların dilinə “Quran” dili olan ərəb dilindən külli miqdarda ərəb sözləri, dini, fəlsəfi, ədəbi və s. terminlər keçmiş, mükəmməl poeziya nümunələri və elmi əsərlər yaranmışdır. Onu da qeyd edək ki, İslama kimi türk tanrıçılığı türklər arasında məhz türkcə zühur etmişdi. Tanrıçılıq o dərəcədə mükəmməl  terminologiya ilə təmsil olunmuşdu ki, İslamı qəbul eləyən türklər İslam dini anlayışlarını ərəbcə deyil, tamamilə türkcə ifadə etmək üçün heç bir çətinliklə qarşılaşmırdılar. (N.Cəfərov)

İslam dini qeyri-ərəb xalqlarında tərcüməçilik sənətinin və tərcümə mədəniyyətinin formalaşmasına da təsirsiz ötüşməmişdir. Bildiyiniz kimi tərcümə təkcə dillərarası ünsiyyət yox, həm də mədəniyyətlərarası ünsiyyətdir. Bu mənada İslam dininə aid ədəbiyyatın dilimizə  çevrilməsi xüsusi önəm daşıyırdı. Bu işlərə çox əvvəldən başlansa da, XI əsrə kimi olan tərcümələr dövrümüzə gəlib çatmamışdır. Tarixdən məlumdur ki, XIV əsrdə Azərbaycan şairi M.Zərir İbn İsaqın Məhəmməd peyğəmbərin həyatından bəhs edən “Surətün-Nəbi” və ərəb tarixçisi Vəqidinin müsəlmanların Suriyanı işğal etməsindən bəhs edən “Fütuhüş-Şam” əsərlərini ərəb dilindən, Məqsudi islamda müqəddəs olan şəxslərin həyatında baş vermiş hadisələrdən bəhs edən “Möcüznamə” əsərini fars dilindən tərcümə etmişdir.

Akademik V.Məmmədəliyev qeyd edir ki, “Quran”nın başqa dillərə tərcüməsi işinə lslamın lap ilk dövrlərində təşəbbüs göstərilmişdi. Onun türk dilinə tərcüməsinin tarixi də çox əvvəllərdən başlanmışdır. Cığatay ləhcəsində olduğu ehtimal edilən ilk belə tərcümə XI əsrə aiddir. “Quran”ın Azərbaycan dilinə tərcüməsinə orta əsrlərdən başlansa da, bunların heç biri əldə deyil. Əldə olan ilk tərcümə və ilk təfsir Bakı qazisi Mir Məhəmməd Kərim ağaya məxsus olan və 1904 və 1906-cı illərdə “Kaspi” qəzetinin Buxariyyə mətbəəsində çap olunmuş “Kəşf əl-həqaiqən nükət əl-ayati və-dəqaiq” əsəridir. Zaqafqaziya şeyxülislamı Mühəmməd Həsən Mövlazadənin 1908-ci ildə Tiflisin “Qeyrət” mətbbəsində çap olunmuş “Kitab əl-bəyan fi təfsir əl-Quran”, 1962-ci ildə M.Həşimzadənin yazdığı dörd cildlik “Təfsiri-Quranil-əzim” və digər tərcümə təfsirləri də diqqəti cəlb edir. “Quran”ın və İslam dininin kamil bilicisi Ə.Fəhminin də bu sahədə az əməyi olmamışdır. Hazırda Azərbaycanda “Quran”ın ən mükəmməl tərcüməsi hələlik akademiklər Z.Bünyadov və V.Məmmədəliyevə aiddir.

        Şübhəsiz ki, heç bir əsərin tərcüməsi orjinalın yerini tuta bilməz, o ki qala müqəddəs “Quran”ın tərcüməsi. Amma müqəddəs “Quran”da deyilənlərin “mənalarını anlamaqla xalqda islamın ruhunu, fikrini anlamaq daha da irəlilər…Bu gün islam aləmində olan zahiri birlik o zaman ruhi və mənəvi birliyə mübəddəl (çevrilmiş) olar”. (M.Ə.Rəsulzadə) Bir də yazar P.Cəbrayılın dediyi kimi, insan Tanrıyla, əlbəttə, ruhunun diliylə danışır…Tanrı diliyox, mənanı, niyyəti qəbul edir.

        Milli dəyərlər sistemində dillərin və dinlərin  rolunu yüksək qiymətləndirən böyük Azərbaycan maarifçisi Həsən bəy Zərdabi yazırdı ki, “Elm təhsil etmək ilə tərəqqi edib irəli gedən vaxtda hər tayfa gərək iki şeyi bərk saxlasın ki, bu şeylərdən birisi dil və birisi də din və məzhəbdir. Elə ki, bunlardan birisi əldən getdi, tayfanın beli sınan kimidir. İkisi də gedəndə qeyri-tayfalara qarışar, mirar ilə yox olar”. Çünki “ümumi bir dil nə qədər dil əhlində ümumi bəzi xislətlər və ideallar tovlid edirsə, ümumi bir dinə malik olmaq dəxi o dərəcədə böyük bir təsir icra edə bilər”.

Dilimizi və dinimizi qorumaq ölkəmizin hər bir vətəndaşının borcudur.  İnsanın öz ana dilinə, öz dininə  bağlılığı və bu ülvi hisslər, müqəddəs  duyğular elmi baxımdan vətəndaşlıq-mənəviyyat məsələsidir.

Ümummilli liderimiz H.Əliyev deyirdi: “Azərbaycanlı hər yerdə yaşaya bilər, ancaq azərbaycanlılığını, öz dilini, dinini, milli ənənələrini unutmamalıdır”.

Dilimizi, dinimizi və milli ənənələrimizi  yaşatmaq isə mənsub olduğumuz millətin əbədi var olması deməkdir.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(14.08.2025)

 

 

                                                                           

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun “Yazıçı” nəşriyyatında Xalq yazıçısı Anarın “2=3+4, yaxud iki ailədə üç Xalq yazıçısı, dörd Xalq şairi” adlı kitabı işıq üzü görüb. Nəfis tərtibatlı, illüstrasiyalı kitab Azərbaycan ədəbiyyatı irsinə böyük töhfələr vermiş iki nəsildən, onlar barədə həqiqətlərdən və onların ədəbi nümunələrindən ibarətdir.

 

608 səhifəlik bu unikal kitabı tərtib edən Xalq yazıçısı Anar uzun illər ərzində təkcə öz yazdıqlarını yox, qəhrəmanlarının – Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Nigar Rəfibəyli, Vaqif Səmədoğlu, Ənvər Məmmədxanlı və Yusif Səmədoğlunun yazdıqlarını eyni ideya-estetik yaradıcılıq məcrasına qoşaraq, onları eyni axında birləşdirərək ən yeni ədəbiyyatın ən milli paradiqması olaraq təqdim edibdir.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı kitabdan hissələri oxucularına təqdim edir. Anar qəhrəmanlarının ən populyar əsərlərini bir daha yaddaşlarda təzələyir:

 

 

VAQİF SƏMƏDOĞLU,

ŞEİRLƏR

 

***

Nəyin istisindən yananlar 

arzulayacaq kölgəmi?

Hansı rənglə çəkəcəklər

xəritələrdə ölkəmi?

Şeirlərimi sevəcəklərmi

divarlar arxasında?

Nə parlayıb sönəcək

son günümün yaxasında?

Bazarda

ətin qiyməti düşəcək,

yoxsa

meşə cəngəlliyinin

qoyduğu qiymətdə qalacaq?

Öpüşəcək,

öldürəcək,

düşünəcəklərmi yenə qaranlıqda?

İnsan xoşbəxt olacaqmı

məhəbbətin doğduğu bir anlıqda?

Qatarlarda

axşamüstü

çay paylayacaqlarmı içməyə?

Pasport, viza

gərək olacaqmı sərhədlərdən keçməyə?

Andersenin nağıllarını oxuyacaqlarmı?

Əlifba biləcəkmi hamı?

Kür daşacaq,

yoxsa bəndlər ovcundan

töküləcək Xəzərə?

İnsan bir ömrü boyu

öləcək neçə kərə?

Yol azacaqlarmı?

Məzar qazacaqlarmı?

Məsciddə yuyacaqlarmı meyitləri?

Kim sulayacaq

bulvardakı söyüdləri?..

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(14.08.2025)

 

Şərəf Cəlilli, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

 

 

Cəlil Məmmədquluzadənin həyat yoldaşı Həmidə xanım Cavanşir xatirələrində yazırdı: “Kərim bəy Mehmandarov gedərkən bütün ailəmizlə birgə bizi yayda Şuşaya dəvət etdi. Həm də mənə dedi: “Gəl, ermənilərlə qonşuluq münasibətlərimizi qaydasına salmaqda mənə kömək elə!”...

 

1907-ci il iyunun 15-də Quzanlıdan molla gətirdilər. Həmin molla qohumlarımın və yaxınlarımın iştirakı ilə bizim kəbinimizi kəsdi.

1907-ci il iyunun 25-də Mirzə Cəlil Faiq əfəndidən jurnalın bağlanması xəbəri haqqında teleqram aldı. Biz Ağdama qədər bir yerdə getmək üçün hazırlaşdıq. Cəlil Ağdamdan Tiflisə yola düşməli, mən isə uşaqlarla Şuşaya – yaylağa çıxmalı idim. Mənim bu izdivacım Qarabağ bəylərinin çoxunu hiddətləndirmiş, qəzəbə səbəb olmuşdu. Onlar zümrə törələrinə sədaqət göstərmədiyinə görə məni tənbeh etmək, hətta Ağdam bazarında Mirzə Cəlili öldürmək istəmişdilər. Mən əmioğullarımı məsləhətə çağırdım. Onların böyüyü İbiş bəy çox hiddətləndi. İbiş bəy 20 il öncə hökumətə müqavimət göstərdiyi üçün həbsə atılmış, 12 illik Sibirə sürgün edilmişdi. 1905-ci il manifestinə görə  həbsdən azad edilib, geri qayıtmışdı. O, Qarabağda mərdliyi, cəsurluğu, qorxmazlığı ilə ad çıxarmışdı.  Qarabağ bəyləri onunla hesablaşırdılar. 1905-ci ilin avqustunda biz – Şuşa Xeyriyyə Cəmiyyətinin rəhbərliyi onun sayəsində ermənilərlə müsəlmanlar arasında sülh yarada bilmişdik. Kərim bəy Mehmandarovun ona xüsusi hörməti var idi. Cəmiyyətin və DİFAİ Partiyasının adından danışıqlara gedərkən bizi onun dəstəsi müşayiət edirdi. İbiş bəy qohumlardan və dostlardan ibarət 20 nəfər silahlı və atlını başına topladı. Onlar bizim faytonu əhatəyə alıb Şuşaya qədər ötürdülər. Bu minvalla biz Ağdam bazarından keçib stansiyada dayandıq. Pişvazımıza Şuşadan göndərilmiş şəhərin iki nəfər çox nüfuzlu sakini çıxmışdı. Sən demə, bu hörmətli adamları bizi qarşılamaq və orada müşayiət etmək üçün göndəriblərmiş. Sonra məlum oldu ki, onların göndərən də bizim əziz Doktorumuzmuş. O bizi təhlükələrdən qorumaq üçün belə bir qərar alıbmış. Həmin gün Mirzə Cəlili iki silahlı və etibarlı adamla yola saldım. Özüm isə uşaqlarla Şuşaya getdim.

 

Pişvaza gələn hörmətli adamları göndərən Kərim bəy idi

 

Əhməd bəy Ağaoğlu və Kərim bəy Mehmandarovun qurduğu DİFAİ Partiyasının mərd, məğrur, cəsarətli igidləri olmasaydı, 1906-cı ildə qana-qan deyən erməni daşnaqları təkcə Şuşada, Qarabağda deyil, bütün Azərbaycanda daşı daş üzərində qoymayacaqdılar. Kərim bəy Mehmandarov irzi-namus bəkçisi, millət, məmləkət təəssübkeşi idi. Bir Qarabağ əsilzadəsi, xanədan mənsubu kimi Həmidə xanımın törə qanunlarının çeynəyib keçməsi ona ağır gəlsə də, o, əmanətə xəyanət etməzdi. Həmidə xanımın atası Əhməd bəy Cavanşir Xurşidbanu Natəvan rəiyyət Seyid Hüseynə könül verəndə, o da, Qasım bəy Zakirin, Mirzə Camal Cavanşir Qarabağinin, Mirzə Adıgözəl Qarabağinin, ən əsası son Vərəsənin yeri qəlbində başqa olan Qacar şahzadəsi Bəhmən Mirzə Qacarın yanında olmuş, Xurşidbanunu qınasa da, ondan dönməmiş, son ana qədər ehtiramını əsirgəməmişdir. Kərim bəy Mehmandarovun Həmidə xanımla Mirzə Cəlilin nikahına münasibəti əslində Əhməd bəy Cavanşirin vəziyyətini yada salırdı. Sadəcə, məkan və zaman fərqli idi. Natəvan törə qanunlarını Şuşada, Həmidə xanım isə Kəhrizlidə pozmuş, Qarabağın nigaran ruhlarını naşad etmişdi. Kərim bəyin dərdi daha ağırdır. Əlində Əhməd bəy Cavanşirin ovcuna qoyub bərk-bərk əmanət etdiyi Həmidə xanımın əllərini istisi, qəlbində “Gümüş medalyon”un nisgili olsa da, “Yadigar”ın üstündən gözünü çəkməzdi. Heç Həmidə xanım da onun bir sözünü iki etməzdi. O, sıradan bir qohum, dost, tanış, el oğlu deyildi. Urus Əhmədin silahdaşı, Qarabağın nəm-nişan yeri, özünü isə dağ bilib söykəndiyi, kölgəsinə sığındığı qos-qoca xan Çinardı!

 

Əhməd bəy Cavanşir: “Mənim qızım cəngəllikdən gələcək nəsillər üçün yol açacaq!”

 

Tarixə inqilablar, müharibələr, repressiyalar, elmi nailiyyətlər, texniki tərəqqilər dövrü kimi daxil olan XX yüz il imperiyaların iflası ilə nəticələndi. Çar Rusiyasını bürüyən inqilablar əyalətlərdə hiss olunmağa başladı. Oxun yaydan çıxması ilə Qafqazı bürüyən təbəddülatlar, ilklərə imza atan tarixi şəxsiyyətlərin simasında yeni inqilabi eranın təməlini qoydu.

Mirzə Kazım bəyin “Şərqi xilas və tərəqqi etdirəcək insanlar Şərqin içərisindən çıxmalıdır” kəlamın gerçəyə çevirən Mirzə Fətəli Axundzadə, Abbasqulu ağa Bakıxanov kimi tarixi şəxsiyyətlərin sırasında yer alan, “Mənim xalqım vəhşi deyildir, onun qüdrətli tarixi, zəngin mədəniyyəti vardır!” nidası ilə sərvətini milli mənlik və milli kimlik uğrunda mücadiləyə həsr edən Hacı Zeynalabdin Tağıyevin bir çağırışı ilə milli məfkurənin və milli dövlətçiliyin təməl daşına çevirən dahilər doğruldu. Şərqin ilk anadilli mətbu orqanı “Əkinçi”ni quran Həsən bəy Zərdabinin baş tutmayan milli məktəb, milli teatr, qiraətxana açmaq, kitabxana yaratmaq, Azərbaycan müəllimlərinin qurultayını çağırmaq kimi müqəddəs və mübarək arzusunu Həbib bəy Mahmudbəyov gerçəyə çevirir. Bakıda rus-tatar məktəbinin, teatr trubasının, qiraət və kitabxananın təməlini qoyur. Qori Müəllimlər Seminariyasının Azərbaycan bölməsini Qazaxa köçürən Firudin bəy Köçərlinin “Bir millətin varını-dövlətini sərvətini əlindən alarsan, məhv olmaz, dilini alarsan tərg olub gedər”, İsmayıl Qaspralının “dildə, fikirdə, işdə birlik” nidası ilə yeni məktəblər quran Seyid Əzim Şirvani, İsmayıl Qasir, Mirzə Kərim İsmayıl, Məmmədtağı Sidqi, Naxçıvan Qızlar Seminariyasının qurucusu Mirzə Nəsrulla bəy Əmirov, Tağıyevin Qız Məktəbindən sonra milli maarifçilik hərəkatına töhfələr verən Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd bəy Ağaoğlu, Əhməd bəy Cavanşir, Kərim bəy Mehmandarov, Həmidə xanım Cavanşir, Badisəba xanım Köçərli  Əbədi istiqlalın manifestini yazanlarla birlikdə tarix yaratdılar. Tiflisin elmi-mədəni mühitində yetişən Mirzə Fətəli Axundzadə, Abbasqulu ağa Bakıxanov kimi ilklərə imza atan dahilərin cığırdaşı olan Hənifə xanım Abayeva-Məlikova, Nigar xanım Şıxlinskaya, Şəfiqə xanım Əfəndizadə kimi qüdrətli maarifçilərlə birlikdə ümumbəşəri dəyərlər xəzinəsini zənginləşdirən Həmidə xanım Cavanşir Qarabağın – Şuşanın elmi-mədəni mühitində yetişmişdi. İlk dərsini həm cisminin, həm ruhunun atasından – Əhməd bəy Cavanşirdən almışdı. Firudin bəy Köçərlinin “Əhməd bəy Cavanşir” adlı məqaləsində “Əhməd bəy doğru sevən, cürətli, ziyadə fərasətli, istedadlı bir şəxs idi. Onun xislətində asari-nəcabət və cəlalət zahir idi. Alagözlü, açıqsözlü, gülüşüzlü, hazırcavab, ziyadə xoşbəxt və ziyadə məlumatlı bir vücud idi” deyib, sonsuz hörmət və ehtiram hissi ilə  təsvir etdiyi, Mirzə Fətəli Axundzadənin və Həsən bəy Zərdabinin “Qarabağnamə”lərin əvəzsiz müəlliflərindən hesab etdiyi, “1747-ci ildən 1805-ci ilə kimi Qarabağ xanlığının siyasi mövcudluğu haqqında”, “Xan Sarayının əyyanlarından olan Molla Pənah haqqında hekayə” kimi kitablarına, Jukovskidən, Lermontovdan, Puşkindən etdiyi tərcümələrə, uşaqlar üçün aldığı əsərlərə görə xüsusi hörmət etdiyi Əhməd bəy Cavanşir Qarabağın elmi-mədəni elitasının hörmətini qazanacaq, qızı haqqında hamıdan, hər kəsdən öncə söyləmişdi: “Aslanın erkəyi də aslandır, dişisi də. Düzgün təlim-tərbiyə almış qız oğlandan əskik deyil. Mənim qızım da heç kimdən əskik olmayacaq. Əgər nəslimizin bütün kişiləri ölsə, qızım bizi şərəflə əvəz edəcək! Və heç zaman düşmənə yenilməyəcək. Mənim qızım Qarabağın ilk mədəni xanımı  olacaq! Bu cəngəllikdən gələcək nəsillər üçün yol açacaq! Düzdür, bu, çox çətin işdir, lakin kimsə birinci olmalıdır!”

 

Badisəba xanım gümüş kəmərini, Voronsov-Daşqovun xanımı isə brilyant qaşlı qolbağını ianə etdi

 

Bütün həyatını ilklərə imza atmaq kimi müqəddəsliyə həsr edən Həmidə xanım Cavanşir atasının qeyd etdiyi kimi, gələcək nəsillərə yol açan, heç zaman düşmənə yenilməyən bir lider kimi Cisminin atasından sonra Ruhunun yiyəsinə söykəndi. DİFAİ Partiyasının Şuşa bölməsində, Qarabağ Birlik Məclisində və Şuşa Xeyriyyə Cəmiyyətində Kərim bəyin katibi kimi tarix yaratdı.

Kərim bəy Mehmandarovun diktəsi ilə qızı Minanı Tiflis Nəcib Qızlar İnstitutuna qoyur, burada təhsil alan azərbaycanlı tələbələrə ana dili dərsinin keçirilməməsinə etiraz edərək Qafqazın Şeyxülislamı Əbdüssəlam Axundzadəyə müraciət edir. Şeyxülislamın bilavasitə iştirakı ilə azərbaycanlı tələbələrə ana dili tədris olunur. Müəllimlərin zəhmət haqqını öz üzərinə alan Həmidə xanımla Kərim bəy Mehmandarovun milli kimlik uğrunda mücadiləsi bununla bitmir. Məhz bu qüdrətli şəxsiyyətlərin birlikdə aldığı tarixi qərarlarla Tiflis Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyətinin xətti, Gövhər xanım Qacarın, Tubu xanım Axundzadənin, Nisə xanım Axundzadə - Qacarın, Sofya xanım Şaxtaxtinskayanın dəstəyi ilə xeyriyyə tədbirləri təşkil olunur. Əldə olunan vəsait Nəcib Qızlar İnstitutunun tələbələrinin dərsliklərinə, inqilabdan əziyyət çəkən ailələrin uşaqlarının əyin-başına və ərzaq məhsullarının alınmasına xərclənir. Cəmiyyətin sədri Mustafa ağa Vəkilovun Kərim bəy Mehmandarovla isti münasibətləri və xüsusi yardımları sayəsində əldə olunan ianələrin 300 çervonu Kəhrizli kəndinin sosial problemlərinə sərf olunur, Qarabağda qayğıya ehtiyacı olan ailələrə bağışlanır. Kərim bəy Mehmandarovun və Həmidə xanım Cavanşirin müraciəti sayəsində təşkil olunan xeyriyyə tədbirinə Bakıdan Hacı Zeynalabdin Tağıyev min manat yardım göndərir.  Tədbirdə iştirak edən Firudin bəy Köçərlinin həyat yoldaşı Badisəba xanım gümüş kəmərini, Qafqaz canişini Voronsov-Daşqovun xanımı isə brilyant qaşlı qolbağını ianə edir.

Kərim bəy Mehmandarov Şuşanın elmi-mədəni mühitində yetişmiş, Petroqrad Tibbi Cərrahlıq Akademiyasının simalarından dərs almış, 1895-ci ildə Məmməd ağa Vəkilov və Əbdülxalıq bəy Axundovla birlikdə Bakı Tibb Cəmiyyətini təsis etmiş, DİFAİ Partiyasının Şuşa Komitəsinin sədri, Komitənin əsasında qurulan Qarabağ Birlik Məclisinin rəhbəri, İttihat Partiyasının aparıcı simalarından biri, Şuşa Xeyriyyə Cəmiyyətinin qurucusu, İttihat Partiyasının 2 sentyabr 1919-cu il tarixli qərarından sonra Qarabağ Quberniyası Komitəsinin ideya müəllifi, Komitənin İdarə Heyətinin sədr müavini kimi tarix yaratmışdı. Komitənin sədri Fərhad bəy Ağayev, ikinci müavini Həsən bəy Mircamalov və katib Həmidə xanım Cavanşirlə genişmiqyaslı layihələr gerçəkləşdirmişdi.

 

Qarabağda qıtlıq tüğyan edərkən Həmidə xanım müsəlman kəndliləri ilə yanaşı, ac erməni kəndlilərinə də yardım göstərmişdi

 

Həmidə xanım Cavanşir baş ideoloqunun – Kərim bəy Mehmandarovun ideyalarının həyata keçirilməsi üçün təkcə Qarabağda deyil, Bakı, Tiflis, Dərbənd, Borçalı, İrəvan kimi strateji əhəmiyyətli şəhər və bölgələrdə də qadınların təhsilə cəlb olunması, sosial problemlərin həlli kimi ciddi məsələlərin öhdəsindən gəlmişdir.

Bu iki qüdrətli şəxsiyyətin müştərək aldığı qərarlar sayəsində Qarabağda əhalinin düşdüyü ağır vəziyyətdən, xüsusilə də aclıqdan xilası üçün davamlı olaraq xeyriyyə tədbirləri təşkil olunmuş, ayrı-ayrı şəhərlərdən, daha doğrusu imkanlı şəxslərdən yardımlar alınmışdır. Mustafa ağa Vəkilovun rəhbərlik, Mirzə Cəlilin katiblik etdiyi Tiflis Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyətində alınan yardımdan əlavə məhz Kərim bəy və Həmidə xanımın yazışmaları sayəsində Naxçıvan Milli Şurasının sədri, Ali Gildiyalı tacir Mirzə Nəsrulla bəy Əmirovdan, İrəvanın nüfuzlu mesenatı II Gildiyalı tacir Məşədi Ələsgərdən və Bakı mesenatlarından – Murtuza Muxtarovdan, Şəmsi Əsədullayevdən və Nabat xanım Aşurbəyovadan, xüsusən də Hacı Zeynalabdin Tağıyevdən dəstək alınmışdır. Həmidə xanım Cavanşirin maarifçilik görüşlərinə həsr olunan “Həmidə Məmmədquluzadənin maarifçilik fəaliyyəti” adlı kitabın müəllifi Əlizadə Nəcəfovun qeydlərindən də bəlli olur ki, Tiflis Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyəti Şuşa Xeyriyyə Cəmiyyətinə, xüsusən də Həmidə xanım Cavanşirə yardım üçün 600 manat göndərmişdir. “Həmidə xanım daha çox zərər çəkən kəndlərə gedib, hökumət məmurlarının və kənd ağsaqqallarının iştirakı ilə hər nəfər başına 1 manat 50 qəpik paylamış, pulun paylanması haqqında rəsmi sənədlər tərtib etdikdən sonra kəndə qayıtmış, ertəsi gün institutu bitirən qızının arxasınca Tiflisə yola düşmüşdür. Bu ərəfədə yoxsul ailələrə yardım üçün məşhur mesenat, Bakı milyonçusu Hacı Zeynalabdin Tağıyevdən Həmidə xanımın adına 1000 manat göndərilmişdir. Amma Həmidə xanım pulu almamış və Tağıyevin kontoruna təxirəsalınmaz işinin olduğu üçün Tiflisə getdiyini bildirmiş, pulun alınıb paylanılması üçün işin Doktor Mehmandarova tapşırılmasını xahiş etmişdir”.

Kərim bəy Mehmandarov Əhməd bəy Ağaoğlu kimi Tağıyevin ölkədə inandığı beş ictimai-siyasi xadimdən biri idi. Hər iki tarixi şəxsiyyətin xahişi ilə Hacı Zeynalabdin Tağıyev Bakıda Qarabağda tüğyan edən xəstəliklərin qarşısının alınması, bölgənin inkişafı üçün konfransın çağrılmasına nail olmuş, təşkilati məsələlərin həlli üçün kontorundan 200 çervon pul ayırmış, qurultayın İsmayilliyə binasında keçirilməsi üçün Musa Nağıyevin kontoruna 120 çervon ödəmişdi. Tarixi mənbələr də sübut edir ki, 1905-ci ildə Qarabağda yaranmış aclığın qarşısının alınması məqsədilə çağırılan konfransda Kərim bəy Mehmandarovun – daha doğrusu Şuşa Xeyriyyə Cəmiyyətinin sədr müavininin qərarı ilə gerçək vəziyyəti diqqətə çatdırmaq üçün Həmidə xanım Cavanşir məruzə ilə çıxış edəcəkdi. Bir il sonra, 1906-cı ildə Müəllimlərin I Qurultayında Şəfiqə xanım Əfəndizadəni daş-qalaq edən qara-guruhçuların, qoçuların tələbi ilə Həmidə xanım konfransa buraxılmamış, o gizlin şəkildə Qarabağa, Kəhrizliyə yola salınmışdır. Üzü açıq kürsüyə çıxan müsəlman qadınını təhdid edənlər Hacı Zeynalabdin Tağıyevin, Kərim bəy Mehmandarovun, Həmidə xanım Cavanşirin əyilməz iradəsi ilə üz-üzə gəlmişdir. Yazıçı-publisist Mehriban Bəzirin təbirincə desək, Həmidə xanım beynəlxalq toplantıda çıxış edən qadın kimi tarixdə qalmışdır. Mehriban Vəzirin Həmidə xanımın “Xatirələrim” kitabına ön söz olaraq təqdim etdiyi yazıda deyilir: “Həmidə xanım milli dəyərlərə bağlı olsa da, Avropa dəyərlərinin də daşıyıcısı və qızğın təbliğatçısı idi. Onun çevrəsində bütün millətlərin öz yeri vardı. Gürcü, yəhudi, rus, polyak, erməni işçiləri onun təsərrüfatında çalışan, ailəsində, süfrəsinin qırağında oturan dostları idi. O insanlara milliyətinə görə deyil, insanlığına görə dəyər verirdi. 1905-ci ildə Qarabağda qıtlıq və aclıq tüğyan edərkən Həmidə xanım müsəlman kəndliləri ilə yanaşı, ac erməni kəndlilərinə də yardım göstərmişdi. Bir ananın gözləri önündə balası acından, yaxud xəstəlikdən can verirdisə, Həmidə xanım üçün bu insanların hansı millətdən olması əsla önəmli deyildi. Erməni-müsəlman qarşıdurması illərində Qarabağda heç kəs “niyə erməni kəndinə ərzaq göndərdin?”, - deyə Həmidə xanımı qınaya bilməmişdi. Bu cür insanca rəftarın nəticəsi idi ki, milli qırğınların ən şiddətli çağında belə Həmidə xanım ermənilərin böyüklərinin yanına barışığa gedərək alovu söndürmək üçün əlindən gələni edir. Bir çox hallarda qan axıdılmasının qarşısını alırdı. O dəfələrlə erməni mühasirəsinə düşərək qırılmaq təhlükəsi qarşısında qalan yurddaşlarının harayına başının dəstəsi ilə yetişmiş, onları qurtarmışdı. Bu zaman heç bir erməni ona və adamlarına güllə atmağa cəsarət etməmişdi”.

Mehriban Vəzirin qeyd etdiyi bu faktlar Mirzə Cəlillə Həmidə xanımın nikahından öncə Doktor Kərim bəy Mehmandarovun “Gəl, ermənilərlə qonşuluq münasibətlərimizi qaydasına salmaqda mənə kömək et” kəlamının elə-belə işlədilmədiyinə, hər iki tarixi şəxsiyyətin millətin nicatı naminə tolerant duyğulara tapındıqlarına, Azərbaycançılıq məfkurəsinə xidmət etdiklərinə sübutdur.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(14.08.2025)

 

 

 

 

Rəqsanə Babayeva, rejissor, yazıçı, “Ədəbiyyat və İncəsənət” üçün

 

“Qarabağ ədəbiyyatı: Zəfərdən sonra yaranan ruhun poetikası” mövzusu bu gün Azərbaycan ədəbiyyatında ən həssas və məsuliyyətli sahələrdən biridir. Qarabağ mövzusu artıq yalnız bir torpaq deyil – tarixdir, ağrıdır, yaddaşdır və Zəfərdir. Bu Zəfəri necə yazmaq, necə qorumaq və nəyə çevirmək məsələsi isə ciddi ədəbi məsuliyyət tələb edir.

 

Qarabağ – təkcə coğrafi anlayış deyil.

Bu adın içində tarix var, torpaq var, şəhid qanı var, qürur var, qayıdış var, susqun illər və danışan Zəfər var.

Və bu qədər hiss, bu qədər təlatüm, bu qədər mənəvi yük ədəbiyyata çevrilməsə, xalqın yaddaşında tam oturuşmaz.

Azərbaycan ədəbiyyatı hər zaman xalqın tarixini yazıb. İşgala ağlamışdı, indi Zəfəri necə yazır? Bu sualın cavabı hələ də axtarışdadır. Çünki Zəfər yaşanıb, amma onun ədəbiyyatdakı təzahürü – hələ tam formalaşmayıb.

 

Zəfərin sükutu və ya yazılmamış qəhrəmanlıq

 

Ədəbiyyatçılarımız illər boyu Qarabağ həsrətindən yazdı. “Torpağı olmayan xalqın şairi də susar” deyənlər oldu. Amma bu gün artıq torpaq var. Bəs indi nə baş verir?

Zəfərdən sonra yazılan əsərlərin çoxu birbaşa emosiya yüklü, tez-tez patriotik şüarlarla dolu, amma ədəbi cəhətdən yetkinliyi olmayan yazılardır. Bu, təbiidir – çünki emosiyalar təzədir, hələ soyumayıb. Amma ədəbiyyat emosiya yox, bədii dərinlik tələb edir.

Qarabağ ədəbiyyatının bugünkü mərhələsi – emosiyadan məna yaratmaq dövrüdür.

 

Yeni poeziya dalğası: Hissdən düşüncəyə

 

Gənc şairlər Qarabağ mövzusunu daha çox daxili qayıdış, itirilmiş uşaqlıq, kökə bağlılıq motivləri ilə təqdim edirlər. Bu, müsbət haldır. Qarabağ – yalnız bir döyüş sahəsi deyil, insanın özünə dönməsidir.

Lakin bəzi şeirlərdə və nəsr əsərlərində quruluq, süni qəhrəmanlıq və şablonluq da müşahidə olunur. Bu isə oxucuda real hiss yaratmır. Zəfəri hiss etdirmək üçün şüar yox, həqiqət, yük yox, yaşantı lazımdır.

Ədəbi mətn oxucunu düşündürməlidir ki, "mənim də bu Zəfərdə payım var, mən də bu tarixin bir parçasıyam." Bunun üçün isə daha çox insan taleyi, daha çox canlı obrazlar, daha çox ədəbi cəsarət lazımdır.

 

Qarabağ obrazı: torpaqdan insana keçid

 

Əvvəllər Qarabağ ədəbi mətnlərdə torpaq kimi, dağ kimi, bulaq kimi təsvir olunurdu. İndi isə Qarabağ – bir insan obrazı kimi təqdim edilməlidir. Qayıdan kəndli, evinin yerində xarabalıq tapan ana, müharibədən qayıdan qazinin psixologiyası, uşaqlığını tikanlı məftillər arxasında qoyan nəslin böyüməsi – bu mövzular ədəbiyyatda yetərincə yoxdur.

Biz Qarabağı sadəcə qələbə ilə deyil, insanın gözü ilə yazmalıyıq. Bəlkə də bir şairin içindəki susqunluq, bir yazıçının ağrılı obrazı bu gün bizə 100 şüardan daha güclü təsir edər.

 

Ədəbiyyat siyasət yox, yaddaşdır

 

Qarabağ ədəbiyyatı bəzən istənilir ki, tərbiyəvi və təbliğat xarakteri daşısın. Bəli, bu da lazımdır. Amma ədəbiyyat təbliğatdan çox tarixi sənədləşdirmədir. Yazıçı xalqın yaşadıqlarını sənət dili ilə gələcəyə çatdırmalıdır.

Əgər bu gün yazılan romanlar, şeirlər və dram əsərləri gələcək nəsillərə "Zəfərin ruhu belə idi" dedizdirə bilməyəcəksə – onda biz sadəcə hadisəni qeyd etmiş olacağıq, hiss etdirmədən keçmişi təqdim etmiş olacağıq.

 

Yenidən dirçələn folklor və milli yaddaş

 

Qarabağla bağlı xalq dastanlarının, bayatılarının, ağıların ədəbiyyata gətirilməsi də son dövrlərdə diqqət çəkir. Bu, milli poetik yaddaşın yenilənməsi deməkdir.

Xalq arasında dolaşan "Şuşa yuxusu", "Laçının səsi", "Xarıbülbül əfsanəsi" kimi motivlər, əfsanə formaları, hətta ağızdan-ağıza yayılan müasir bayatılar – yazılı ədəbiyyata inteqrasiya olunmalıdır.

Qarabağ təkcə qələbə məkanı deyil, mədəniyyət beşiyidir. Bu beşikdən yeni poeziya doğmalıdır – süni yox, təbii.

 

Zəfəri yaşadan yazıçılar yetişirmi?

Ədəbiyyat təkcə tarixə reaksiya vermir, onu dəyərə çevirir. Zəfər ədəbiyyatını yazmaq üçün həm müharibəni hiss etmiş, həm də bədii məsuliyyət daşıyan qələm sahibləri yetişməlidir.

Bugünkü yazıçılar və şairlər dil və düşüncə baxımından bu Zəfəri gələcək nəslə necə təqdim edəcəklər? Bu, həm sual, həm də çağırışdır.

 

 Zəfər – məğrurluq və borcdur

Zəfər – Yalnız şüar üçün deyil, təfəkkür üçün də istifadə olunmalıdır. Qarabağ ədəbiyyatı bu qələbəni xatirə yox, ibrət, qürur həmçinin məsuliyyət kimi təqdim edərsə – gələcək nəsil bu tarixi daha yaxşı anlayacaq.

Zəfəri yaşamaq kifayət deyil – onu yazmaq, qorumaq və ötürmək lazımdır.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(14.08.2025)

 

 

Nemət Tahir, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Qarabağ təmsilçisi

 

Növbəti maraqlı söhbətim İtaliyadan və Fransadan olacaq. Özü də gülməli bir əhvalatdır.

Bir dəfə dünyaca məşhur İtaliya bəstəkarı Coakkino Rossini Parisə gəlir. Bəstəkar  məskunlaşdığı evin pəncərələri altında  bir nəfərin köhnə şarmanka ilə  dəhşətli dərəcə yanlış notlarla çaldığını eşidir. Bu köhnəlmiş küçə musiqi aləti cırıldayır, xırıldayır və sanki narazı bir ah çəkərək, heç bir nota belə uyğun gəlməyən səslər çıxarırdı...

 

Rossini  nə edir? O, şarmankanın çıxardığı bu dəhşətli “musiqi səsi”ni bir qədər dinləyir və növbəti dinləmədən sonra, melodiyanın onun öz əsərindən olduğunu tanıyanda, heyrətə gəlir.  Bu, onun məşhur “Vilhelm Tell” operasından  inanılmaz dərəcədə təhrif olunmuş uvertüra idi.

Həddindən artıq qəzəblənən bəstəkar pəncərəni açıb, şarmanka çalanın oradan  getməsini əmr etmək istəyir. Lakin birdən fikrini dəyişir və qışqıraraq, küçə musiqiçisini yuxarı çağırır. Yuxarı qalxan musiqiçini Rossini qapıda qarşılayır və ondan soruşur:

- De görüm, dostum, sənin ecazkar şarmankan Jak Qalevinin hansısa musiqi əsərini ifa edə bilərmi?

- Əlbəttə! – deyə şarmanka çalan qürurla cavab verir. - Məndə onun “Kardinalın qızı” operasından bir melodiya var.

- Əla! – deyə Rossini sevinir. - Bəs bəstəkar Qalevinin harada yaşadığını bilirsənmi?

- Əlbəttə. Parisdə, bunu kim bilmir ki?

- Əla! Bax, budur sənə bir frank verirəm. Get onun pəncərələrinin altında “Kardinalın qızı”nı ifa elə. Eyni melodiyanı, ən azı altı dəfə. Yaxşı?

Bununla məşhur bəstəkar Coakkino Rossini köhnə dostu olan Jak Qalevi üçün bir zarafat hazırladığını düşünürdü. Amma… Şarmanka çalan başını bir qədər yırğaladır və etiraf edir:

- Mən sizin istəyinizi yerinə yetirə bilməyəcəyəm. Axı məni sizin yanınıza müsyö Qalevi göndərib. Bununla belə, o, sizdən daha mərhəmətlidir: o, cəmi üç dəfə sizin “Vilhelm Tell” uvertüranızı çalmağı məndən xahiş edib.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(14.08.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

Azərbaycanın bərbad gündə olan teleserial industriyasına yeni nəfəs, yeni dad gətirdi bu şəxs. Ona görə də onu çağdaş teleserial bazarının əsas satıcısı adlandırmaq mümkündür. Çünki məhz o çəkənlər sevilir, rəğbətlə qarşılanır. Bəli, yanılmadınız, söhbət rejissor, aktyor Rövşən İsaxdan gedir.

 

Rövşən İsax 14 avqust 1970-ci ildə Gəncədə anadan olub. M. Əliyev adına Azərbaycan Dövlət İncəsənət İnstitutunun "dram teatrı və kino aktyoru" fakültəsində təhsil alıb. Dövlət Gənclər Teatrında, Dövlət Pantomim Teatrında aktyor kimi, Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetində müəllim kimi çalışıb.

Azərbaycan Dövlət Televiziyasında, ANS TV-də, Space TV-də rejissor kimi çalışıb. Türkiyənin Samanyolu Televiziyasının STV Azərbaycan filialında icraçı direktoru olub. Hazırda "Pozitiv Media"nın direktorudur.

Tam və qısametrajlı bədii, habelə onlarla reklam filminin müəllifidir.

 1 avqust 2024-cü ildə Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin Sərəncamı ilə Azərbaycan kinematoqrafiyasının inkişafında xidmətlərinə görə “Tərəqqi” medalı ilə təltif edilib.

 

Filmoqrafiya

"Rejissor kimi"

 

1. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti

2. 40-cı qapının qıfılı

3. Aktrisa

4. Kiçik Leytenant

5. Sonuncu fəsil

6. Vicdan haqqı

7. Yuxu kimi

8. Pərvanələrin rəqsi

9. İmtina

 

"Aktyor kimi"

 

- Yarasa

- Etimad telefonu

- Aktrisa

- Kiçik Leytenant

- Sonuncu fəsil

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(14.08.2025)

Ülviyyə Əbülfəzqızı, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

Salam, dəyərli " Ədəbiyyat və İncəsənət" portalının dəyərli izləyiciləri.

" Psixologiya və şeir" rubrikamızda bu dəfə də bir şeirin psixoloji təhlilini verəcəyik.

Beləliklə, bugünkü qonaqlarımızı Sizə təqdim edirik: psixoloq- psixoterapevt Fazil Cəfərov və AYB-nin üzvü, Prezident təqaüdçüsü, gənc şairimiz Ruslan Dost Əli.

 

Bu rubrikamızda duyğular danışır, düşüncələr cavab verir. Şeir duyğunu dilə gətirir, psixologiya isə bu duyğunun kökünə işıq tutur.

Beləliklə, gözəl fəlsəfi məzmunlu bir şeirə psixologiya güzgüsündən gəlin birlikdə boylanaq.

 

siz heç nə bilmirsiz, heç nə bilmirsiz,

mən adam deyildim, adam deyildim.

hara and içim ki, inanasınız.

 

hardasan, səhərdən səni gəzirəm,

hardasan, bir topa, bir əlçim bulud!

həmişə sən yağırdın, biz islanırdıq,

bu dəfə mən yağdım, di gəl çim, bulud.

 

yağdım ağaclara, yağdım quşlara,

damdım bu evlərin damınnan, di gör.

bir adam sənintək yağmaqdan ötrü,

gör, nətər keçirmiş canınnan, di gör.

 

yağdım, bu kəndi də sel-su apardı,

gördüm ki, atama söyür adamlar.

ay bulud, mən tanrı qapısıyammı,

məni harda tutdu döyür adamlar.

 

nə qədər istəsən yağım başından,

utanma, utanma, dur, gəl, çim, bulud.

yağmaq nə gözəlmiş, ah, nə gözəlmiş,

ay bir topa bulud, bir əlçim bulud.

 

azca yağ dedilər, söydülər məni,

mən bu yer üzünə boşuna gəldim.

deyəsən, bir tanrı üzümə baxdı,

deyəsən, bir onun xoşuna gəldim.

 

dedim, mənə dəymə, yağım, yaşayım,

qoy hamı öyrənsin sulu qalmağa.

gördüm ki, bir yetim uşaq titrədir,

dayandım, yollandım günəş olmağa...

 

gördüm ki, quruyur bütün ağaclar,

gördüm ki, adamlar su axtarırlar.

gördüm, sususzluqdan ölür adamlar,

bir qurtum suyu da bölür adamlar.

 

...özün bil, özün bil, özün bil, bulud.

daha mən yağmıram, di get, öl, bulud.

 

baxdım buludların o nəm cildinə,

günəşə boylandım, baxa bilmədim,

qayıtdım, qayıtdım adam cildinə...

 

Bu şeir dərin simvolik və psixoloji qatlara malikdir — oxucuya sadəcə “yağış” və “bulud” obrazları üzərindən danışsa da, əslində insanın həyat təcrübələrindəki təmənnasızlıq, gözlənilməz nəticələr, sosial mühitin qəddarlığı və daxili dəyişimin ağrısı mövzularını açır.  Bunu mərhələ-mərhələ izah edək:

 

1. Şəxsiyyət böhranı və özünütəsnif etmə ("mən adam deyildim")

Şeirin başlanğıcında şair özünü "adam" kimi qəbul etmir. Bu, şəxsiyyət parçalanması və ya özünə yadlaşma (depersonalizasiya) halını ifadə edə bilər.

"Heç nə bilmirəm" ifadəsi, ekzistensial boşluq (mənasızlıq hissi) və bilik qeyri-müəyyənliyi ilə əlaqələndirilə bilər.

Transformasiya arzusu: Şair özünü insan cildindən çıxıb təbiət hadisəsinə (yağış, bulud) çevirmək istəyir. Bu, özünə nəzarət itkisi və ya yeni bir şəxsiyyət axtarışı kimi yozula bilər.

Bulud — ilham, mənbə, gözləntilərin sahibi, bəzən də uşaq təmizliyində xəyalların simvolu. O həm də xaricdən gözəl görünən, amma içində böyük yük (su, yağış) daşıyan varlıqdır.

 

Yağmaq — paylaşmaq, vermək, təmənnasız fədakarlıqdır. Lirik qəhrəman “sən yağırdın, biz islanırdıq” deyərkən başqalarının xoşbəxtliyindən faydalandığını, indi isə o rola özü keçdiyini bildirir.

 

2. Təbiətlə simbioz və qeyri-şəxsiyyətləşdirmə

"Mən yağdım" ifadələri ilə şair özünü təbiətlə eyniləşdirir. Bu, psixoloji proyeksiya (öz emosiyalarını xarici dünyaya köçürmə) və ya ekoloji özünəçevrilmə (eco-identification) kimi şərh oluna bilər.

"Bir adam sənintək yağmaqdan ötrü, gör nətər keçirmiş canınnan": Burada insanın təbiət qarşısında çarəsizliyi və ona qovuşmaq üçün öz varlığını fəda etməsi təsvir olunur. Bu, dissosiasiya (zehnin ağrılı reallıqdan qaçmaq üçün parçalanması) ilə də əlaqələndirilə bilər.

 

 

Psixoloji tərəfi: Burada insanın “başqalarına lazım olmaq” ehtiyacı görünür. Çünki başqalarına fayda vermək çox vaxt öz varlığını təsdiqləmək üçün bir vasitə olur.

 

3. Sosial tənqid və kollektiv zülm ("atama söyür adamlar")

 

 “Sel-su apardı” — yaxşı niyyətin pis nəticəsi

Qəhrəmanın “çox yağması” nəticəsində kəndi sel basır, insanlar ziyan çəkir. Burada yaxşı niyyətin ölçüsüz və düşünülməmiş tətbiqi problemi göstərilir.

 

Psixoloji baxımdan bu, “hiperaltruizm” (həddindən artıq kömək etmək istəyi) sindromuna işarədir. İnsan çox verdikcə, bəzən qarşı tərəfə zərər də verə bilər.

Şair, yağış olaraq insanların sərt reaksiyası ilə üzləşir. Bu, cəmiyyətin fərdi məhv etməsi və ya kollektiv qəddarlıq metaforasıdır.

"Azca yağ dedilər, söydülər məni": Cəmiyyətin heç bir şeyə kifayət qədər qiymət verməməsi və daimi narazılığı burada vurğulanır. Bu, narsisistik zədələnmə (xarici tənqidin özqiyməti pozması) yarada bilər.

 

4. Qurban kompleksi və məğlubiyyət ("daha mən yağmıram, di get, öl, bulud")

Şair özünü fəda edir ("günəş olmağa"), lakin nəticədə təkamülünə dözə bilmir və yenidən insan cildinə qayıdır. Bu, öyrənilmiş çarəsizlik (helplessness) və ya dəyişiklik qorxusu kimi şərh edilə bilər.

"Qayıtdım adam cildinə": Bu, inqiraz (failure) və özünə qayıtma məcburiyyətidir. Təbiətə çevrilmək uğursuz olduğu üçün şair yenə də öz insani məhdudiyyətləri ilə üzləşir.

“Atama söyür adamlar” və “məni harda tutdu döyür adamlar” misraları, xalqın minnətdarlıq əvəzinə günahkar axtarması fenomenini göstərir.

 

Burada psixoloji olaraq “qurbanlaşdırma” prosesi var: kim kömək etmək istəsə, işlər pis gedəndə ona qarşı dönülür.

 

“Günəş olmağa” keçid

Yağışın ziyan gətirdiyini görən qəhrəman bu dəfə istilik vermək istəyir, yəni yardım formasını dəyişir.

 

Amma günəş olduqda susuzluq başlayır, ağaclar quruyur — yəni bir ekstremaldan digərinə keçmək də problemi həll etmir.

 

Psixoloji mesaj: Yalnız niyyət yetmir, həm də balans, uyğun vaxt və ölçü vacibdir.

"gördüm ki, quruyur bütün ağaclar,

gördüm ki, adamlar su axtarırlar.

gördüm, sususzluqdan ölür adamlar,

bir qurtum suyu da bölür adamlarr"

Bu bənd şeirin ən kritik dönüş nöqtələrindən biridir, çünki burada buludun və ya şairin daxili müşahidəsi tamamilə dəyişir — artıq o, öz hisslərinə yox, insanların real ehtiyacına fokuslanır.

 

1. "Gördüm ki, quruyur bütün ağaclar"

Quruyan ağaclar – həyatın simvolik ölümü

Ağac burada sadəcə bitki deyil, həm həyatın, həm də insanların ruh halının metaforasıdır.

 

Quruma — yaşama enerjisinin tükənməsini, ümidlərin sönməsini, yaradıcılığın və məhsuldarlığın dayanmasını göstərir.

 

Bulud üçün bu, “təbiətin” (və insan həyatının) fəlakət siqnalıdır.

Təbiətin ölümü: Ağacların quruması, təbiətin məhv olması və ekoloji tarazlığın pozulması deməkdir. Bu, şairin gözündə həyatın mənasının itməsi kimi də qiymətləndirilə bilər.

Metaforik məna: Ağaclar kökləri ilə sabitliyi, böyüməni və həyatı simvolizə edir. Onların quruması, cəmiyyətin və ya fərdin ruhi quruluğunun dağılması kimi də şərh oluna bilər.

Psixoloji təsir: Bu sətir oxucuda ümidsizlik və qayğı hissi oyadır – sanki dünyanın bütün yaşıl və canlı tərəfi yox olur.

 

2. "Gördüm ki, adamlar su axtarırlar"

Burada “su” həm real həyati ehtiyacdır, həm də simvolik olaraq sevgi, qayğı, ümid, həqiqət ola bilər.

 

İnsanların su axtarması, onların maddi və mənəvi aclıq içində olduğunu göstərir.

 

Bulud bunu müşahidə etdikcə, sadəcə yağmaq və ya günəş olmaqla məsələni həll etməyin mümkün olmadığını anlayır.

 

3. "Gördüm, susuzluqdan ölür adamlar"

Fiziki ölüm: Birbaşa məna ilə susuzluq insanları öldürür – bu, quraqlığın, iqtisadi bərabərsizliyin və ya təbii fəlakətlərin nəticəsidir.

Mənəvi ölüm: Daha dərin mənada, bu sətir sevgi, rəhm və insani dəyərlərdən susuz qalmanın da öldürücü olduğunu göstərir. İnsanlar duyğusal cəhətdən quruyub ölürlər.

Ekzistensial təhlilə görə: Əgər su həyat mənasıdırsa, onun olmaması mənasız bir ölüm deməkdir. Bu, absurdizm (mənasızlıqla üzləşmə) fəlsəfəsinə də toxunur.

 

4. "Bir qurtum suyu da bölür adamlar"

“Bir qurtum su” — həyatın son şansı kimi təsvir olunur.

 

İnsanlar o qədər ehtiyac içindədir ki, ən kiçik neməti belə paylaşmağa məcbur qalırlar.

 

Bu, həm insan həmrəyliyinin, həm də faciəvi yoxsulluğun mənzərəsidir.

 

Burada oxucu həm ümid (paylaşma var) həm də dərin kədər (paylaşılan şey azdır) hiss edir.

"Bir qurtum suyu da bölür adamlar" bu ifadəni bölüşmə nöqteyi-nəzərdən təhlil etsək, daha dərin mənalar ortaya çıxır:

 

1. "Bölmək" sözünün ikili mənası:

Mənfi məna (qarşıdurma): Ən çox qəbul edilən şərh budur – insanlar az qalan qaynaq (bir qurtum su) üçün vuruşur, parçalayır, bir-birindən almağa çalışır. Bu, qıtlıq psixologiyasının (scarcity mindset) tipik nəticəsidir:

"Əgər mən sənə versəm, mənə qalmayacaq" – bu qorxu paylaşmaq əvəzinə egoizm və güclünün zəifi əzması ilə nəticələnir.

Müsbət məna (bölüşmək): Nadir də olsa, bu sətri "hətta bir qurtum suyu belə bölüşürlər" kimi də oxumaq olar. Bu halda, ifadə insanın rəhm və fədakarlıq qabiliyyətini vurğulayır:

"Hətta ölüm təhlükəsində olsaq belə, son qurtum suyu qonşumla paylaşıram."

Bu şərh, insanın əxlaqi ucalış anlarını simvollaşdırır (məsələn, döyüş zamanı yoldaşını xilas edən əsgər nümunəsində olduğu kimi).

 

2. Niyə "bölmək" sözü seçilib?

Dil oyunu: Azərbaycan dilində "bölmək" həm parçalamaq, həm də paylaşmaq mənalarını verir. Şair qəsdən bu ikili mənanı istifadə edərək oxucunu düşündürür:

Bu, mübarizədir yoxsa birlikdə yaşamaq cəhdi?

Sosial tənqid: Əgər insanlar həyatın ən təməl ehtiyacını (suyu) belə bölüşə bilmirsə, deməli cəmiyyətin əsası çürükdür. Bu, kapitalizmin həddindən artıq fərdçiliyi və ya sosial ədalətsizliklə də bağlı ola bilər.

 

3. Psixoloji və Fəlsəfi Arxa Plan:

Hobbsun "İnsan insanın canavaradır" fikri: Çətinlikdə insan təbiətinin ilkin instinkti – öz həyatını qorumaq üçün başqalarını məhv etməkdir.

Antik dövr nümunələri: Mifologiyada və tarixdə susuz qalanların bir-birini öldürməsi (məsələn, səhrada karvan faciələri) bu sətrin real köklərini göstərir.

Müasir dünyada metafor: Bugünkü kontekstdə bu, iqtisadi bərabərsizlik (1%-in bütün sərvəti əlində saxlaması) və ya siyasi güc mübarizəsi kimi şərh edilə bilər.

 

4. Şəxsi Təcrübə və Ruh Dərinliyi:

Yetim uşağın titrəməsi ilə əlaqə: Əvvəlki misralarda yetim uşağın susuzluqdan əziyyət çəkməsi göstərilir. Bəlkə də şair özünü günahkar hiss edir – çünki o, bulud kimi yağsa belə, insanlar yenə də bir-birinə zülm edir.

Tanrı ilə dialoq: "Ay bulud, mən Tanrı qapısıyammı?" sualı ilə əlaqələndirildikdə, bu sətr ilahi ədalətsizlik (nəyə görə insanlar belə amansızdır?) sualını da yaradır.

 

5. Ən Çarpıcı İroniya:

Su, həyat simvoludur, lakin insanlar onu ölüm səbəbinə çevirir.

"Bir qurtum su" – bu qədər kiçik bir şey üçün belə insanlar humanizm və məntiqi itirir.

Bu, insanın təbiətinə qarşı ən böyük ittihamdır.

 

Bu sətrin bölüşmə mənasındakı izahı, insanın iki üzünü göstərir:

Qaranlıq tərəf: Qıtlıq qarşısında acgözlük və zorakılıq.

İşıqlı tərəf: Sonuncu şansda belə digərinə kömək etmək qəhrəmanlığı.

Şair, bizə sual verir:

"Siz hansı tərəfi seçərdiniz? Özünüz üçün vuruşardınız, yoxsa bir qurtum suyu bölüşərdiniz?"

Bu, hər bir insanın əxlaqi sınağıdır.

 

Nəticə:

Şeir, insanın təbiət və cəmiyyətlə olan uyğunsuzluğunu, özünəyad hissini və dəyişiklik arzusunun trajediyasını psixoloji dərinliklə əks etdirir. Şairin bulud olmaq istəyi, əslində, reallıqdan qaçmaq və ya daha çox güc və məna tapmaq cəhdi kimi də qiymətləndirilə bilər. Lakin sonda insan olaraq qalmaq məcburiyyəti onun ekzistensial əzabını daha da gücləndirir.

Bu şeir üçün ən uyğun psixoloji yanaşma humanist psixologiya (məna axtarışı) və ekzistensial analiz (boşluq və ölüm qorxusu ilə üzləşmə) çərçivəsindədir.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(14.08.2025)