Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun “Ədəbiyyat və incəsənət” portalında yayımlanan Türk dünyası haqqında olan layihəsində bügünkü söhbətimiz Türk xalqlarının böyük köçləribarədədir.
Türk xalqlarının böyük köçləri dünya etno-tarixi proseslərinin ən genişmiqyaslı miqrasiyalarından biri kimi Orta Asiya mərkəzli etnosların Avrasiyanın müxtəlif bölgələrinə yayılması ilə səciyyələnir. Bu proses təkcə əhali hərəkəti deyil, həm də siyasi, mədəni və dil areallarının yenidən formalaşmasına səbəb olan çoxmərhələli tarixi hadisələr sistemidir. Türk etnoslarının ilkin formalaşma coğrafiyası Altay–Sayan bölgəsi və Orta Asiyanın geniş çölləri hesab edilir; buradan başlanan köç dalğaları minilliklər boyunca Avrasiyanın şərqindən qərbinə qədər geniş ərazini əhatə etmişdir.
Erkən dövrlərdə baş verən köçlər proto-türk tayfalarının Altay və Sibir zonalarından cənubda Turan ovalıqlarına, qərbdə Aral və Xəzər hövzəsinə doğru hərəkəti ilə xarakterizə olunur. Bu mərhələlərdə avtoxton irandilli, ural-altay və digər etnoslarla təmas yeni sosial-siyasi birliklərin yaranmasına gətirib çıxarmışdır. Qədim hunların yüksəlişi türk köçlərinin yeni mərhələyə keçidini təmin etmiş, onların Avropa istiqamətində irəliləyişi Avrasiyanın etnik xəritəsini köklü şəkildə dəyişmişdir. Hun hərəkatı yalnız hərbi ekspansiya deyil, həm də geniş torpaq sahələrində demoqrafik transformasiya yaratmış böyük miqrasiya prosesidir.
Sonrakı əsrlərdə Göytürk imperiyasının təşəkkülü türk tayfalarının Orta Asiyada mərkəzləşməsi və buradan müxtəlif istiqamətlərə yayılmasını daha sistemli etmişdir. Göytürklərin siyasi nüfuzu Altaydan Qara dəniz çöllərinə qədər uzandığından, bu geniş coğrafiyada türk tayfalarının hərəkəti həm dövlət idarəçiliyi, həm də iqtisadi tələblərlə müəyyən olunurdu. Köç dalğaları qərb istiqamətində oğuz, qıpçaq, karluk və digər birliklərin yeni ərazilərə daxil olmasını sürətləndirmiş, onların Qafqaz, İran, Ön Asiya və Anadoluda geniş yayılmasına şərait yaratmışdır.
Oğuzların köçləri xüsusi əhəmiyyət daşıyır, çünki bu tayfaların qərbə doğru hərəkəti Səlcuq imperiyasının yaranması və türk etnoslarının Ön Asiyada aparıcı siyasi gücə çevrilməsi ilə nəticələnmişdir. Oğuz miqrasiyası həmçinin Anadoluda türk etnik-mədəni mühitinin formalaşmasına əsas vermiş, daha sonra Anadolu türklərinin, Oğuz kökənli digər xalqların inkişaf xəttini müəyyənləşdirmişdir.
Qıpçaq və kimek tayfalarının köçləri Avrasiyanın şimal çöllərinin etnik strukturuna ciddi təsir göstərmiş, onların Qara dəniz çöllərindən Şərqi Avropaya qədər yayılması geniş miqyaslı kontakt zonaları yaratmışdır. Bu bölgələrdə yaranan qıpçaq arealı sonradan müxtəlif mədəni-siyasi qurumların təşəkkülündə mühüm rol oynamışdır.
Sibir və şimal istiqamətində baş verən köçlər türk tayfalarının Lena hövzəsinə, Baykal gölü ətrafına və Arktika yaxınlarına qədər irəliləməsinə səbəb olmuşdur. Bu xətt üzrə formalaşan saxalar, dolqanlar və digər qruplar iqlim və coğrafi xüsusiyyətlərə uyğunlaşaraq özünəməxsus mədəni-ekoloji model yaratmışdır.
Türk xalqlarının böyük köçləri Avrasiyanın müxtəlif bölgələrində dövlətçilik ənənələrinin, dil areallarının və mədəni təbəqələrin formalaşmasında həlledici rol oynamışdır. Bu miqrasiyalar nəticəsində geniş ərazilərdə türk dilləri müxtəlif qollara ayrılmış, siyasi birliklər yaranmış və mədəni təsir sahələri dərinləşmişdir.
Beləliklə, türk köçləri yalnız tarixi hadisə kimi deyil, Avrasiyanın etnik və siyasi xəritəsini minilliklər ərzində formalaşdıran kompleks və çoxcəhətli proses kimi qiymətləndirilir.
Şəkildə: Balkanlardan Anadoluya türk köçü. 19-cu əsr.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(26.11.2025)
