“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı Pərvanə Əliqızının “Sözsüz musiqi” adlı hekayəsini təqdim edir.

Evində ilk dəfəydi  özünü yad hiss edirdi.  Hər gün yüz dəfə gördüyü əşyalar indi başqa cür görünürdü gözünə. Bu pianonu bura kim qoymuşdu? 25 il idi qonaq otağının qapısı ilə üz-üzə qoyulmuş pianonu elə bil indi görürdü. Niyə özünə bu sualı indi verirdi? Pianonun qoyulduğu divardan asılmış çoxdan dəbi keçmiş, içərisi sarı-qırmızı güllərlə bəzədilmiş, qəhvəyi çərçivəli saat yeni təmirdən çıxmış evin interyer dizaynı ilə uyğunlaşmırdı. Otağa müasir dəbə uyğun ağ rəngli mebellər, vitrin servant, masa, stullar, divan və kreslo qoyulmuşdu. Nə qədər qəribə görünsə də jurnal stolunun üstündə hər zaman köhnə not dəftərləri toxunulmaz olaraq qalırdı.

İndi onun fikrini məşğul edən piano divanın yanına zorla yerləşdirilmişdi. Əşyaların bir-birinə zidd düzülüşü, evin dizaynerinin bu gündən qopub, çox uzaq keçmişə düşdüyü hissini yaradırdı. Təmirdən sonra hər iki qızı israr edirdi ki, bu köhnə pianonu ya satsınlar, ya da kiməsə bağışlasınlar. Qızlardan biri deyirdi ki, piano divar kağızlarının rənginə uyğunlaşmır, otağın bütün yaraşığını pozur. O  biri də köhnə not dəftərlərinin heç kimə lazım olmadığını deyirdi. O, isə onlarla razılaşmırdı. Mən öz evimdə nəyi haraya qoyacağımı yaxşı bilirəm – cavabını verirdi. Hətta atasından boşandığı üçün hər zaman onu qınayan qızları bu dəfə, baltanı lap kökündən vurmuşdular.

-Atamızı bu piano qədər evdə görmək istəsəydin indi yanımızda olardı - demişdilər

-Atanız sizi istəsəydi, getməzdi – cavabı acı olmuşdu. Öz dediyinə özü də inanmamışdı. Hər iki əşyanı yerindən tərpətmək, onun öz inadından dönməsi demək idi . O, bunu heç vaxt bacarmamışdı. Üzdə hiss etdirmək istəməsə də, ürəyində qızlarına haqq verirdi. Həyat yoldaşıyla ayrılandan sonra bütün hirsini, hikkəsini bu cansız əşyalara tökmüşdü.  Evi yır-yığış edəndə mebel yağında islatdığı əskini elə əsəbi vəziyyətdə pianonun üstünə çəkirdi ki , elə bil əlinin altında kiminsə qabırğalarını xıncımlayırdı . Elə vaxt olurdu onu qarşısına qoyub, ittiham  edirdi. Sahibinin barmağı toxunmayalı, lal olmuş alət yazıq-yazıq susur, köhnə saat əqrəbini çıqqıldadıb gördüklərini, eşitdiklərini yaddaşına yazırdı. Böyük qızı Nilay ayrılıqlarını tez qəbullanmışdı, atası ilə həftəsonu görüşləri,  istədiyi hədiyyələrin alınması onu sakitləşdirirdi. Kiçik qızı Şəbnəm isə atasının gedişiylə barışa bilmirdi. 18 yaşında ailə qurub evdən köçəndə  anasına– Atamın baş alıb, getdiyi bu evdə çox qalmaq istəmirəm, - demişdi. Ərinin ikinci dəfə ailə qurmağından xəbər tutanda ittihamlarını təsdiqləmək üçün əlinə fürsət düşmüşdü . Qızlarının yanında təzədən coşub; - Öyündüyünüz atanız bunu da etdi. İkinci dəfə evləndi- demişdi.

Anasının qəzəbinin qabağında Nilay səssiz qalmış, Şəbnəm isə heç vaxt tərəfini vermədiyi atasını müdafiə etmişdi;- Hər kəs kimi atamın da rahat evə, ailəyə ehtiyacı var. Mən bunu özüm ailə qurandan sonra başa düşmüşəm.

Hirsini cilovlaya bilməyib, - onda get atanın bəzək - düzəkli arvadı sənə analıq eləsin!  - dedi. Eşitdiklərindən sonra Şəbnəm bir söz deməyib, balaca qızının əlindən tutub, öz evinə getdi.

 O, da öz otağına çəkilib, niyə ağladığını bilmədən səhərə qədər ağladı .

Bu gün 40-cı gün idi, həyat yoldaşı dünyada yox idi. Ərinin  qəfil ölüm xəbərini eşidəndə belə sarsılacağını bilmirdi. Eşitdiyi xəbərdən ürəyində nəsə cingiltiylə qopub düşmüş, sonra isə sinəsindən çiyinlərinə, boynuna, sifətinə, saçlarının dibinə qədər göynərti dolu bir istilik qalxmışdı, elə bil bədəninə xardal çəkilmişdi. Bir-birinə sarılıb, hönkürən qızlarını görəndə   ağlamaq istəmişdi, amma bacarmamışdı. Qızlar illər uzunu atalarının kölgəsini qılınclayan ananın birdən-birə ürəyinin yumşalmasına inanmazdılar. Əvvəl yas məclisinə  getmək istəməmişdi;- Onsuz da orada kimsə məni görmək istəmir -deyib, geri çəkilməyi fikrindən keçirmişdi. Ancaq övladlarını belə ağır gündə tək qoymaq istəməmişdi. Məclisdə bütün fikri, diqqəti  onun ikinci həyat yoldaşındaydı. Qadın aram bilmədən ağlayır, ürəyi sıxılanda başını Şəbnəmin sinəsinə söykəyib, -“Atandan sonra məni tək qoyma, körpə qardaşının sənə çox ehtiyacı var. “-deyirdi.  Ürəyində qəribə bir qısqanclıq baş qaldırmışdı, ərini “əlindən alan” bu qadın deyəsən qızını da ondan almaq istəyirdi. Görəsən doğurdanmı, ərini əlindən o qadın almışdı? Onun ölümü sanki amonyak turşusu kimi kindən, qəzəbdən pas tutmuş beyninin  pasını parçalayır və yavaş-yavaş özünə etiraf edə bilmədiklərini dilinə gətirməyə məcbur edirdi. Gənclik illərində  yazdığı  mahnıları eşitdikcə, orada özünə aid duyğuları hiss etdikcə, az qala qanadlanıb, uçurdu. Xəyalları ona məşhur bəstəkarın həyat yoldaşı olmağın şöhrətini yaşadırdı. Hərdən bu cür şöhrətpərəst xəyallarından söz açanda,  həyat yoldaşı gülür;- şöhrət asan qazanılmır - deyirdi. Ailə quranda, əri musiqi məktəbində fortepiano müəllimi işləyirdi. Onunla birlikdə çalışan müəllimlərin çoxusu Şaiqin onlardan qat-qat istedadlı olduğunu deyirdilər.  Bu sözləri eşitdikcə, həvəslənib ərini toylara musiqiçi kimi getməyə, tanınan müğənnilərlə tanış olmağa, yazdığı mahnıları onlara baha qiymətə satmağa məcbur edirdi.

Bu sözləri eşidəndə  təəssüf hissiylə ona baxır, toy bizim ən gözəl adətimizdir, ancaq mən toylarda müştəri axtaran bəstəkar deyiləm. Zamanı gələndə sənətim öz qiymətini tapacaq – deyirdi.

İstədiyini ala bilməyəndə, qiyamət qoparan uşaqlar kimi dava – dalaş salır , nə zaman olacaq bu xeyir iş deyirdi. Bu gedişlə sənin mahnıların heç kimə gərək olmayacaq. Mən  düşünürdüm sənətkarla evlənirəm, gözəl həyatım olacaq. Qəpik-quruş qazanan müəllimlikdən o yana keçə bilmədin. Hər dəfə belə qınaqlardan sonra  onunla  az danışmağa çalışdığını gördükcə,  qəzəbi şiddətlənirdi .  Özünün yanındaca not dəftərlərini gərəksiz əşya kimi bir kənara tullayırdı. Axır vaxtlarda  bəstələrini evdə yazmır, məktəbin direktorundan icazə alıb, hər kəs gedəndən sonra məktəbdə qalıb işləyirdi. Hətta otağının şkafında saxladığı bəstələrinin bir neçəsini  itirmişdi . Son zamanlarda  evə gec gəlməsi münasibətlərinin daha çox soyumasına səbəb olmuşdu.  O, mübahisədən qaçmağa çalışdıqca, Həcər” fitili çəkilmiş qumbaraya “çevrilirdi. Hər gün səbəbli - səbəbsiz dava-dalaşlardan , uşaqlarının yanında cılızlaşıb, kiçilməkdən bezərək, dözməyib ayrılmağa qərar vermişdi.  Evdən gedəndə bir neçə not dəftəri ilə geyimlərindən başqa heç nə aparmamışdı. Üzdə onun kölgəsini qılınclasa da, ürəyində geri dönməsini istəyir, zəhərtuluğuna dönmüş dilini lənətləyirdi. Nədənsə, evdə qalan piano qəlbin qırdığı adamın nə zamansa, bu evə dönəcəyi ümidini onun ürəyində sönməyə qoymurdu .  Bu ümidin bir hissəsi onun  ikinci dəfə  evləndiyini eşidəndə qırılmışdı.  Yenə də özünü sındırmamış, onun övladları mənim yanımdadır dönər deyib, ümidini tam ölməyə qoymamışdı. Yeni təmirə başlayanda not dəftərlərinin arasından tapdığı, keçmiş ərinin öz xəttiylə yazılmış bu sözləri  ona ümid verirdi.

“Ümid sıldırım qayada bitən çiçək kimidir. Onu yaşatmaq üçün bəzən susuzluğa, bəzən daşları qızdırıb, ləçəklərini yandıran günəşə, bəzən də saçlarını yolan dəli küləklərə sinə gərməlisən...Bəzən ümidini yaşadan elə ümidin özüdür.. “

Ayrılandan sonra ilk dəfə məşhur bir müğənninin ifasında eşitdiyi “Qayıdaram “ adlı mahnı ona yaman təsir etmişdi,oturub axıra qədər dinlədikdən sonra müğənni müəlliflərin, şairin və bəstəkarın adını deyəndə qulaqlarına inanmamışdı.  Sevinsinmi, yoxsa qəzəblənsinmi, bilmirdi.  “Bunu edəcəkdinsə, niyə vaxtında, zamanında etmədin, elə bil fürsət gəzirmişsən ayrılmağa!” – deyib  günahı yenə  onun üstünə atmışdı. Təzə mahnı çox böyük uğur qazanmışdı. Hisslərini sözlə deyə bilməyən, təsəllini lirik mahnıların xəfifliyində tapan gənclər, onun mahnılarını telefon zəng melodiyası kimi istifadə edirdilər. Elə gün olmurdu ki,  küçədə yanından keçən gənclərin zəngində bu musiqini eşitməsin. Atalarının uğuruna sevinən övladları bütün gün evdə eyni mahnıları zümzümə edib, dururdular. Hər ikisinin  arzuları çın olmuşdu, amma hər şeyi itirəndən sonra. Qəzəbi, təkəbbürü və şöhrət arzusu onu məğlub etmişdi. Məğlubiyyətdən geriyə qalan isə peşmanlıq və tənhalıq olmuşdu. Ərinin kövrək, qəmli notlara köklənmiş bəstələrini dinlədikcə, onun  qınayıcı baxışları təkrar gözlərində canlanırdı . Hər an ona peşmançılığını xatırladan bu mahnıları heç sevmirdi, əlacı olsaydı qulaqlarını bağlayıb gəzərdi.

Qırx gün onsuz yaşadığı iyirmi beş ildən uzun gəlmişdi. Əvvəllər heç olmasa ona qəzəblənir, danışır-deyinir ürəyini boşaldırdı. İndi nə deyərdi? Daha deməyə sözu qalmamışdı. Keçmiş ərinin ölümündən sonra elə bil cansız piano “bəraət almışdı “. Evdə tək- tənha gəzinə - gəzinə arada əlləri ilə köhnə pianonu tumarlayır, qəhərdən böyümüş gözlərini divardakı saatın əqrəblərinə zilləyir, o da öz növbəsində çıqqıldaya – çıqqıldaya həsrət dolu , sözsüz musiqisini çalırdı. Bəlkə də qızlarının sözlərinə qulaq asmamaqda düz eləmişdi, bu köhnə dostları olmasaydı, evdəki təzə əşyalar nə bilirdi onun yaşadığı peşmanlığın səbəbi nədir.  Aralarında   beş il yaş fərqi vardı. Əri əlli beş yaşın tamamında dünyadan köçmüşdü. O, artıq qocalmayacaqdı.Tənha qoyub getdiyi qadın isə özünü bu gündən yüz ilin qarısı kimi hiss edirdi. 5 – 10 dəqiqədən sonra qızları gələcəkdi birlikdə mərasim evinə gedəcəkdilər və beləcə onunla bağlı ömür dəftərinin bütün səhifələri qapanacaqdı. O, getmiş qadın isə peşmanlığı ilə baş-başa qalmışdı. Mərasim evinin qapısından girəndə  ilk gördüyü ərinin şəkli oldu. Yana meyillənmiş çənəsini baş barmağı ilə şəhadət barmağının arasına almış, gənc yaşlarından ağarıb, çallaşmağa başlamış gur saçları yana daranmışdı. Gözlərindəki kədər üzünün sakit, mülayim ifadəsinə bir az da kövrəklik qatmışdı . Bir anlıq ona elə gəldi ki,  gecikməsi  ərini belə “kövrəldib”,sonra məclisə nəzər saldı. Şəklin lap qarşısında  böyük masa qoyulmuşdu.  Tən ortada üzunə baxmaq istəmədiyi qadın, yanında məclisin mərsiyyəxanı  və keçmiş baldızları oturmuşdu. Onların yanındakı boş stullar isə qızları üçün nəzərdə tutulmuşdu. Qızlar  sakitcə keçib öz yerlərində oturduqdan sonra  çaşqınlıqla ətrafa baxdı, deyəsən onun gəlməyinin heç kəs üçün əhəmiyyəti qalmamışdı. Bir vaxtlar  bu ailənin üzvü idi . İndi isə kimsəsiz, əyilmiş  qəddini  heç kim görmürdü, ya da görmək istəmirdi.  Keçirdiyi hisslərin təsirindən kiçildikcə, kiçilmək  gözə görünməz olmaq istəyirdi.  Yavaş-yavaş anlayırdı  hər kəsin qarşısında kiçilmək alçalmaq nə imiş.  Məclisdə kimsə  ona toxunan söz deməmişdi, sadəcə hər kəs susmuşdu. Hər kəs özünü görməməzliyə vurmuşdu. İnsanlardan mərhəmət umduğu vaxtda laqeyidliklə üzləşmişdi . Ərinin öldüyü gün danışmağa taqəti olmayan qadın   bu gün dərddən dil açmışdı:- Elə hey ərinin həssas insan olmağından, ona və oğluna necə qayğı göstərməyindən,  bir yerdə yaşadıqlar illərin ömrünün ən gözəl, əvəzedilməz illəri olduğundan  yana-yana danışırdı . Onun sənətinə həyat yoldaşı kimi yox,  sənətini sevən biri kimi hörmət etdiyindən , gözəl əsərlər yaratmaq üçün ruhlandırdığından söhbət açırdı. Bir vaxtlar özünün  gördüyü bu qayğıdan, diqqətdən başqa qadının danışmağına dözə bilmədi. Onu ən çox incidən   başqa bir qadının ərini ondan yaxşı anlaması idi . Axı  niyə bunları görə bilməmişdi, niyə öz əliylə onu yad bir qadına vermişdi? Niyə bu qırx gündə :- Ağlasam riyakarlıq etdiyimi düşünərlər deyib, susmuşdu.. Niyə? Artıq susa bilmədi məclisi bürüyən hıçqırtıları hər kəsin səsini batırmışdı. Susmaq niyyəti yox idi. Çünki  ayrı düşdükləri ayrılığın, artıq heç bir ümid yeri qalmamışdı. Sonuncu ümidinin öldüyü günün qırxıncı günüydü bu gün..  Hər ikisi  sevdikləri insanı ömürlük itirmişdilər, ortada yeganə fərq vardı:  həmin qadın onu ömürlük sevgiylə, o, isə ömürlük peşmanlıqla xatırlayacaqdı.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.07.2025)

Elman Eldaroğlu, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Allahın izni yoxdursa, taleyinə uzunömürlü olacağını yazmayıbsa, lap belə hər gün süd gölündə üzsə, dünyanın ən saf ərzaqlarını təam etsə də, o kəs çox yaşaya bilməz. Necə deyərlər, ya vəlvələdən, ya da ki zəlzələdən- axır ki, hansısa səbəbdən cavan öləcək. Bəli, hər şey Allahın iradəsindən asılı olduğu kimi, insan ömrünün qədəri də Ondan asılıdır. Xülasə, səksən beş yaş hər adama nəsib olmur. Bu dəfə sizə iyunun 25-də 85 yaşını qeyd etmiş Ziyad Səmədzadədən danışmaq istəyirəm. Amma, gəlin öncə onun ömür yoluna işıq tutaq. Haradan gəlib bu məqama yetişdiyinə nəzər yetirək...

O, 1940-cı ilin iyun ayının 25-də Bakı şəhərinin Buzovna kəndində Əliabbas kişinin ailəsində dünyaya gəlib. Orta məktəbi bitirdikdən sonra indiki Bakı Dövlət Universitetinin iqtisad fakültəsinə qəbul olunub və oranı fərqlənmə diplomu ilə bitirib. 1962-1965-ci illərdə SSRİ Elmlər Akademiyası İqtisadiyyat İnstitutunun aspiranturasında təhsil alaraq, namizədlik dissertasiyası müdafiə edib. 31 yaşında olarkən təkrar dissertasiya müdafiə edərək iqtisad elmləri doktoru alimlik dərəcəsinə yüksəlib. Və 37 yaşında olarkən ona professor elmi adı verilib. 1976-1978-ci illərdə Azərbaycan SSR Dövlət Plan Komitəsi Elmi-Tədqiqat İqtisadiyyat İnstitutu direktorunun birinci müavini olub. 1978-1982-ci illərdə isə indiki Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin elmi işlər üzrə prorektoru vəzifəsində işləyib. 1980-ci ildə indiki Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü, 1989-cu ildə isə Akademiyanın həqiqi üzvü seçilib. 1983–1993-cü illərdə Azərbaycan KP Mərkəzi Komitəsi iqtisadiyyat şöbəsinin müdiri, Azərbaycan Respublikası Ali Sovet sədrinin birinci müavini, Baş nazirin birinci müavini, Dövlət Plan–İqtisad Komitəsinin sədri olub. Sonra o, Azərbaycan Respublikası Ali Soveti sədrinin birinci müavini vəzifəsində çalışıb. 1991-ci il oktyabrın 18-də məhz onun sədrliyi ilə keçirilən Ali Sovetin sessiyasında müstəqillik haqqında Konstitusiya aktı qəbul edilib. O vaxtdan bu günədək parlamentdə deputat kimi fəaliyyətini davam etdirir. Hazırda Azərbaycan-Belarus parlamentlərarası əlaqələr üzrə işçi qrupunun rəhbəridir...

Kitab həvəskarıdır, mütliə etməyi xoşlayır. Bağ evindəki kitabxanasında yalan olmasın, bəlkə də 25 minə qədər kitab var. Doğrudur, bu kitabların əksəriyyəti iqtisadiyyatla bağlı kitablardır, amma yetərincə bədii ədəbiyyat da var...

Deyir ki:- “Hər bir evdə kitabın olması çox vacibdir. Düzdür, zəmanə dəyişib, indi internet kitabxanaları yaranıb. Amma yenə də dünyanın ən nüfuzlu alimləri düşünür ki, şəxsi kitabxana mütləq olmalıdır. Kitab millət üçün, ailə üçün, ən böyük sərvətdir. Kitab, bir nəslin digər nəslə ötürə biləcəyi ən böyük xəzinədir. Belə bir deyim var: yaxşı kitab müəllifin bəşəriyyətə hədiyyəsidir. Öləndən sonra xatırlanmaq istəyirsinizsə ya nümunəvi oxucu olun, ya da oxunaqlı kitablar yazın,” deyiblər.”

Milli musiqimizin, muğamın vurğunudur. Həm də yaxşı tar ifaçısıdır. Uşaqlıqdan bu sənətə maraq göstərsə də, sonradan tale onu incəsənət sahəsindən uzaqlaşdıraraq başqa səmtə istiqamətləndirib...

“7-8 yaşımdan qardaşımın sayəsində tarı sevdim. Buzovnanın musiqi dərnəyində tar müəllimi Mustafa var idi, onun yanına gedirdim. Tar ifaçılığı mürəkkəb sənətdir. Amma bu sənəti də öyrənə bildim. Uşaq vaxtı məni Xalid deyə çağırırdılar. O zaman hər kəs deyirdi ki, Xalid çox yaxşı tar ifa edir və məni həvəsləndirirdilər. Bəzən özümü tara çox bağlı hiss edirəm. Ən xoş dəqiqələr məhz musiqi ilə keçəndir. Həyatımın hər çətin anında təsəllini musiqidə tapmışam. Musiqi adamı çox dərinliklərə aparır və musiqi duyumu olmayan insanı mən bədbəxt adlandırıram.”- söyləyir.

Xidmətləri bir sıra mükafatlara layiq görülüb. Təltif olunduğu ordenlərin arasında “Şöhrət” və “Şərəf” ordenlərini xüsusi vurğulamaq istəyirəm...

Deyir ki:- “Yaradıcılığımın və istirahətim ən xoş günləri məhz payız vaxtlarına təsadüf edir. Payızda istirahət etmək üçün vaxt çox olur və bu fəsildə Xəzərin sahildə gəzmək də gözəllikdir. Şəxsən mənim üçün ən gözəl istirahət piyada gəzmək və xəyala dalmaqdır. Piyada gəzəndə sanki dünyanı mənə verirlər. Məni tanıyan hər kəs bilir ki, hər gün bir neçə saat piyada gəzirəm. Əgər bu ənənəmdən kənara çıxdımsa, həmin an zərərini hiss edirəm. Hərəkət varsa, həyat var. Yoxdursa deməli həyat dayanıb. İdman bizim sağlamlığımız, yaxşı bir insan kimi formalaşmağımız üçün ən ideal vasitədir. Sağlam idmançılar heç vaxt pislik etməzlər. Çünki, sağlam bədəndə sağlam ruh olur. İdman da sağlamlıq üçün çox vacibdir. Bir azərbaycanlı kimi sevinirəm ki, ölkəmizdə idmana diqqət çox böyükdür.”

Gənclik illərində futbola böyük marağı olub. Hətta bu gün də top görəndə həvəslənir. İstəyir ki, topla oynayıb cavanlığını yadına salsın. Ən çox sevdiyi futbol komandası isə Barsilonadır...

“Düzdür, indi artıq mənim o vaxtım deyil ki, topla oynayım. Amma hərdən adam istəyir ki, cavanlıq illərinə qayıtsın. Hətta uşaqları bağda oynayan görəndə mən də topa biganə qala bilmirəm. O vaxt Buzovnada idman kompleksləri yox idi. Məktəbdə olan idman zalları çox kiçik olurdu. Amma açıq havada idmanla məşğul olurduq. Kimisi güləşirdi, kimisi qaçırdı, mən isə futbol oynayırdım. Demək olar ki, hər gün küçələrdə, məhəllə-məhəllə futbol oynamışıq. 1964-1965-ci illərdə mənim ləqəbim olub, Moskvada mənə Eyselbio deyirdilər. O vaxt Portuqaliyanın məşhur futbolçusunun adı idi. Mən həqiqətən futbolu yaxşı oyanırdım."

Bağda tez-tez olduğu üçün bura dostlarını başına yığmağı, maraqlı məclislər təşkil etməyi də unutmur. Bağda nar ağacları yetişdirməyindən, meyvələri şəxsən özü yığmasından zövq aldığını bildirir...

“Bu torpaqlar dənizə yaxın olduğu üçün o qədər də məhsuldar deyil. Biz bu bağda məskunlaşanda burada bir dənə də olsun ağac yox idi. Yalnız tikanlıq idi. Desəm ki, mən gözəl bağbanam, bu yalan olar. Ancaq yaşa dolduqca istəyirsən ki, bağın gözəl olsun.”- söyləyir.

Zəhmli görünsə də, ürəyi ipək kimi yumşaqdır. Heç kimin xətrinə dəymir, bacardığı qədər ehtiyacı olanlara əl tutur, yardım edir. Qapısına pənah gətirən hər bir kəsdən qayğısını əsirgəmir. Müdrik, əsl ağsaqqal təfəkkürlü insandır...

...Bəli, Allahın izni yoxdursa, taleyinə uzunömürlü olacağını yazmayıbsa, lap belə hər gün süd gölündə üzsən, dünyanın ən saf ərzaqlarını təam etsən də, bu sənin uzunömürlü olacağına dəlalət etmir. Necə deyərlər, uzun ömür özünü Allaha sevdirməyi bacaran bəndələrinə nəsib olur. Bu nəsibdən onun da payına düşüb. Xülasə, iyunun 25-i iqtisad elmləri doktoru, professor, AMEA-nın həqiqi üzvü, Milli Məclisin III, IV, V, VI və VII çağırış deputatı Ziyad Səmədzadənin 85 yaşı tamam oldu. Ona can sağlığı, ağrı-acısız günlər arzulayır və xalq şairi Osman Sarıvəllinin məşhur şeirindəki bu midralarla söhbətimi başa vururam:

“Heç əlinə alma əsa,

Yetmişində batma yasa,

Hər kim yüz il yaşamasa,

Günah onun özündədir...”

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.07.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Güney Azərbaycan Prozası Antologiyası layihəsində Təbriz təmsilçimiz Əli Çağlanın növbəti təqdim etdiyi yazıçı Təbrizdə yaşayan Ruqiyyə Kəbiridir.

Ruqiyyə Kəbiri

Təbriz

LƏKƏ

Əllərimizdə polis qalxanı, başımızda hərbi dəbilqə, qoruyucu boyunluq, gövdə zirehi, diz qoruyucusu və bellərimizdən sallanan batomlarımızla iqtidarlı robot ləşkəri kimi xiyabanın ortasında səf çəkib komandırın əmrini gözləyirik. Yumruqlarını bizə sarı tutub, ağızlarını göyə açıb, bağırıb, şüar verən cəmiyyət isə qarşımızda dayanıb.

Cəmiyyətə baxırkən dəbilqənin üz qoruyucu təlqinin üzərində nöqtə boyda bir qırmızı ləkə gözümə sataşıb, fikrimi qarışdırır. Özümü görməzliyə vursam da, nöqtə gözümə soxulur. Çox yüksək səviyyədə hazırlıq əmri aldığımız üçün diqqətim pozulmamalıdır. Amma o qırmızı nöqtə leyzer ışığı kimi beynimin içinə nüfuz edir. Əlcəkli barmağım ilə nöqtəni silməyə çalışıram. Silinmir. Zehnimi nöqtədən yayındırım deyə qarşımızdakı şüar verən cəmiyyətin yumruqlarına diqqət verirəm. Hər adamın ürəyi yumruğu boydadır deyirlər. Yumruqları sayıram. Bir, iki, on, on beş, yüz, iki yüz... Bu qədər yumruğu saymaq mümkün deyil. Göz qabağında görünən yumruqların boy-buxununa baxıb ürəklərin əndazasını öz yanımda təxmin vururam. İncə yumruqlar, incə ürəklər, kobud yumruqlar, kobud ürəklər...

Öz əllərim ilə həmqatarlarımın əllərinə baxıram, hamımız əllərimizi qara əlcəklərin içində qorumağa çalışsaq da, ürəklərimizi iki qat qorumağa çalışırıq. Biz ürəklərimizi gövdə zirehi ilə polis qalxanı arxasında gizli tutmuşuq.

Əlcəksiz yumuruqlar, əlcəkli yumuruqlar, rəngbərəng yumuruqlar havada oynayır... Yaşıl yumuruqlar, qara yumuruqlar, sarı yumuruqlar, qəhvəyi yumuruqlar, bənövşəyi yumuruqlar, mavi yumuruqlar və bir qırmızı yumuruq...

Təlq arxasından qırmızı yumuruğa baxıram. Hərbi dəbilqənin təlqi arxasından baxmaq, pəncərədən baxmaq kimi deyil, pəncərə insan vücudundan ayrı olduğuna görə, baxıb qırağa çəkilib, görüntülərin təsirindən qaçmaq ola bilər, amma hərbi dəbilqə başa qoyulduğu an, baş sahibi ilə birləşib, baş sahibinə iqtidar bağışlayıb onu güclü və əlçatılmaz göstərir.

Təlq üzərindən beynimə sızan qırmızı nöqtəyə fikir verməyim deyə qarşımızda qımıldayan cəmiyyətə baxırkən öz-özümə düşünürəm: “görəsən vücudumuza geydiyimiz bu qoruyucu əbzarlar güclüdür, yoxsa havada oynayan bu yumuruqlar və yumuruq boyda ürəklər?!”

Qırmızı yumuruq beynimə mıxlanıb, gözümü ondan ayırmağa qadir deyiləm. Cəmiyyət şüar verib, bağırırkən bizə sarı hücum gətirir. Qırmızı yumuruğun hərəkətini gözümlə dolandırıram. Baxdıqca qırmızı nöqtənin şüası təlq üzərində genişlənir. Daha dözə bilməyib, dəbilqənin təlqini yuxarı çəkirəm. Qırmızı yumuruq ilə aramdakı ləkəli pəncərə yoxa çıxıb, hər şey göz önümdə aydınlaşır. Mən o qırmızı yumuruğu tanıyıram. O yumuruq mənim ürəyimdir, mənim döşümün altında döyünür. Mən o qırmızı yumuruğun kimə aid olduğunu başa düşüncə yumuruğumu sıxıram, ürəyim ovcumda döyünür.

Yumuruqların sayısı çoxalıb, səslər isə get-gedə itiləşsə də, mən hövüşnə ilə yalnız o qırmızı yumuruğu gözümlə təqib edirəm. Bizim əbzarlarımızın gücü qarşımızdakı cəmiyyətin canına qorxu salan kimi birlikdə bağıran səslər ilə yumuruqlar, özəlliklə o qırmızı yumuruq da mənim canıma xof salır.

Komandır dəbilqəmin təlqinə işarə edir. “komandırın əmri, dəmiri kəsər” sözü, mənim və həmqatarlarımın qulağına sırğa kimi asılıb. Ən yaxşı polis, əmrlərə itaət edən polisdir. Mən və həmqatarlarım üzümüzü də ürəklərimiz kimi qorumalıyıq. Təlqi üzümə salıram. Qırmızı yumuruq ilə mənim aramdakı aydınlıq kaslaşır. Hövüşnəm get-gedə artır.

Komandır hücum əmri verir. Daha bizim yumuruqlarımız ürəklərimiz boyda deyil. Həmqatarlarımın batomları havaya qalxıb-enir. Mən isə yalnız o qırmızı yumuruğa sarı qaçıram. Onu qorumalyam. Cəmiyyətin səsi ilə güllə səsi bir-birinə qarışır. Cəmiyyət güclərini ayaqlarına verib qaçırlar. Qırmızı yumuruq isə gözümdən itir. O qırmızını mən onun barmaqlarına taxmışam. Mən o barmaqların birinə halqa salmışam. Mən o barmaqları dəfələrcə birbəbir öpmüşəm, mən o qırmızı yumuruğu, o qırmızı ürəyi batomlardan qorumalıyam. Qarşımızdan qaçan cəmiyyətin arasında yalnız bir qırmızı nöqtə axtarıram. Bir an yenə qırmızı nöqtə mıx kimi gözümə batıb sonra nöqtənin nəzmi pozulub, dəbilqənin təlqi üzərinə qırmızı cövhər səpilir deyəsən.

Cəmiyyəti itələyib, asfalt üzərə düşən qırmızı əlcəkli qızı bağrıma basıb, onu hərbi polis qarşısından qaçan cəmiyyətin ayaqlarından və həmqatarlarımdan qorumağa çalışıram. Qırmızı nöqtələr yalnız asfaltı ləkələmir. Mənim qara əlcəklərim, ürəyimi arxasında gizlətdiyim gövdə zirehim də, diz qoruyucum da ləkələnib. Get-gedə ləkənin şüası asfalt üzərə böyüyür...

 “Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.07.2025)

Murad Vəlixanov, "Ədəbiyyat və incəsənət"

Qəhrəmanların böyüməsini, yeni bir həyata qədəm qoymasını əks etdirən xeyli filmlər var. Hətta bu filmləri ayrıca kateqoriyaya salıb, “böyümə” (ingiliscə – coming-of-age) filmləri də adlandırıblar. Kinomuzda da bu kateqoriyaya daxil olan “Şərikli çörək” (1969,rej. Ş.Mahmudbəyov), “Uşaqlığın son gecəsi”(1968, rej. Arif Babayev) filmlərini nümunə göstərə bilərik. Bəzən isə hekayə istiqaməti eyni olsa da, qəhrəmanın böyüməyə qarşı mübarizəsini görürük. Qəhrəman böyümək və yeni bir həyata daxil olmaq istəmir. Yeni bir həyatın qorxuncluğu və dəhşəti onu öz ağuşuna alır, qəhrəman hər vəchlə bu “qorxulu” vəziyyətdən qaçmağa çalışır. Bu gün barəsində söz açacağım “Süd dişinin ağrısı” (1987, rej. Hüseyn Mehdiyev) ikincilərə aid olan filmlərdəndir.

“Süd dişinin ağrısı” rejissor Hüseyn Mehdiyevin 1987-ci ildə Ramiz Rövşənin ssenarisi əsasında çəkdiyi filmdir. Ramiz Rövşənin eyniadlı poemasının ekranlaşdırlması olan filmin əsas qəhrəmanı Kərimdir. O doğularkən anası vəfat edib və bu günahkarlıq, uşaq olmasına baxmayaraq, onun ruhuna işləyib. Tez-tez ova gedən atası, ondan bir neçə yaş böyük olan qardaşı və gecə yuxularını qaçıran diş ağrısı onun çevrəsini təşkil edir. Bütün sinif yoldaşlarının süd dişi tökülüb, o isə uşaq qalıb, tökülməyən dişinin utancı onu qarabaqara izləyir. Kərim, anasının divardan asılmış portretinə, atasının ov tüfənginə, qardaşının oğurlayıb sevdiyi qıza verdiyi, sonradan isə geri aldığı, anasından yadigar mirvari boyunbağıya baxaraq böyüməməyə çalışır.

“Şərikli çörək” filmində, kartoçkalarını itirdiyi üçün ağlayan Vaqifə İsmayıl baba yol göstərir, bir az tənə edir və Vaqif öz növbəsində “özüm işləyib pul qazanaram” deyərək macəraya atılır. Bu macəra Vaqifin fəzilətli olmaq – böyüyüb kişi olmaq macərasıdır. “Süd dişinin ağrısı”nda isə İsmayıl babanı Kərimin böyük qardaşı Səlim əvəz edir. Səlim tənə edir, Kərimi düzgün yola çəkməyə dəvət edir – dişinə ip bağlayıb yerindən çıxarmaq lazımdır. Kərim əvvəlcə razılaşır, qardaşı qapını açana qədər isə aradan çıxır. Onun həyatı sanki bu ipdən asılı qalıb. Həyatının ipini əldən vermək istəmir. Başqa situasiyalarda da Kərim ipdən istifadə edəcək. Bu barədə daha sonra. Ramiz Rövşənin poetik gücünü ekranlaşdırmaq üçün istifadə olunan müxtəlif simvollar filmboyu qarşımıza çıxır. Bu simvollar toru ən birinci ip ilə başlayır. Kərimin ağzındakı ip onun taleyini həll edəcək vizual həlldir. İkinci təkrarlanan simvol – tələdir. Ovçu atasının qurduğu tələyə müxtəlif quşlar düşür, heyvanlar düşür. Atasının tələ ilə ilk qarşılaşmasında orada iki quşun olması yada avtomatik olaraq övladlarını salır. Övladlar da atanın torundadırlar və artıq bundan qaçış yoxdur. Bir məqamda isə tələ və ip birlikdə istifadə olunur. Ağaca qonan quşları öldürmək üçün onların ayaqlarına bağlanmış iplər tələyə başqa bir qurbanın girməsinə gətirib çıxarır – Çimnaz müəlliməyə.

Çimnaz müəllimə ilə ilkin tanışlıq səs vasitəsilə olur. Onun ayaqqabısının taqqıltısı böyük bir daş olub asılır Kərimin boynundan. Onun hər addımında böyük bir fəlakət, böyük bir qorxu Kərimə hücum edir. Səs dizaynı vasitəsilə sözügedən atmosfer yaradılır. Çimnaz müəllimə qapını açanda isə qapıya bağlanan Kərimin ipi Çimnaz müəlliməyə onu yaxınlaşdırır. Növbəti qarşılaşmada isə ölən quşların günahkarı kimi Çimnaz müəllimə Kərimi görür və ondan valideynlərinin məktəbə gəlməsini istəyir. Kərim cavab verməyəndə isə birlikdə evə yollanırlar. Kərimin atasının onlarla qarşılaşması növbəti ov deməkdir – Çimnaz müəllimə.

Kərim bu ovla barışmaq istəmir. Atasına qarşı gedir, onun meşədə qurduğu tələləri bir-bir açır, tora düşən quşları azad edir, özü isə bilmədən başqa böyük bir tələyə düşür. Hərçənd, poemada Kərimin bu davranışları onun bir könüldən min könülə vurulmağı ilə əlaqələndirilsə də, filmdə sözügedən xətt açılmır, əvəzində Kərimin vəfat edən anasının kölgəsi Çimnaz müəlliməni qarabaqara izləyir və anasının yerinə başqasını qoymaq istəməməsi xətti üzərindən inkişaf edir.

Burada süjetdən aydın olduğu kimi – ata despot, ovçu, amansızdır, Çimnaz müəllimə yeni qurban, xatirələrlə arasına girən həm pis, həm yaxşı obrazdır, Kərim isə böyümək istəməyən, anasını unutmamaq üçün mübarizəyə hazır olandır. Hekayənin dördüncü şəxsi olan Səlim isə Kərim üçün alternativ bir reallıq, faktordur. Səlim böyüyüb, süd dişlərini çoxdan töküb, hətta indi özünə yeni həyat – sevgili arzusundadır. Bu sevgilini ələ keçirmək üçün anasının mirvari boyunbağını gizlincə oğurlamağa da razıdır, təki öz yarının eşqini qazana bilsin. Ancaq bu cəhdlər Kərimin gözü qabağında – uğursuzluqla nəticələnir. Kərim əgər böyüsə, Səlim kimi bir adama çevrilə bilər. Anasına aid xatirələri satar, sevgi də tapa bilməz, yaxşısı elə uşaq qalmaqdır.

Müəllifləri belə neqativ, qorxu dolu hekayəyə kökləyən məqam nədir? Məsələn, niyə “Şərikli çörək”də olduğu kimi, Kərim fəzilətli bir insana çevrilmir? Niyə o öz ağrıları ilə üzləşib, yeni ailəsinin – ata və Çimnaz müəllimənin – yanında dayanıb kameraya gülümsəyib şəkil çəkdirmir? Əvəzində o böyük bir faciəyə imza atmağa hazırdır. Əlbəttə, bu suallar ritorikdir, lakin eyni zamanda, həm də filmin çəkildiyi dövrlə əlaqədardır. Əgər “Şərikli çörək”də müharibəsonrası bolluq, rifah və xoşbəxtlik üfüqdə görünürsə, “Süd dişinin ağrısı” çəkilən dövrdə vəziyyət tamam fərqlənir. Böyük imperiya silkələnir, ata (dövlət) yeni ov axtarışındadır, övlad (vətəndaş) isə bu ov və ovçu gedişatına bir son qoyaraq yenilik axtarır. Yenidənqurmanın və şəffaflığın gətirdiyi böyük fəlakətin müjdəsi “Süd dişinin ağrısı”nda Kərimin qorxuları ilə üzə çıxır. Kərimin ömrü sapa bağlıdır – o, tüfəngi qapıya bağlayır və qapı açılanda onun böyüməyə qarşı olan mübarizəsi yekunlaşacaq. “Süd dişinin ağrısı” poetik anları ilə diqqət çəkməyi bacarsa da, metaforların çoxluğu ilə getdikcə ağırlaşan struktura çevrilir. Rejissorun tapdığı yaradıcı vəziyyətlər ümumi hekayənin ötürülməsində tamaşaçı diqqətini sona qədər saxlamağa kifayət etmir.

Üstəlik, filmdə həddən artıq musiqi istifadəsi var ki, bu da gücü artırmaq əvəzinə, qulaqyoran bir təcrübəyə çevirir filmi. Kərimi oynayan Pərviz Hüseynovun ifası – tökülməyən dişlərini qıcayıb bütün günahı atada görməsi “Süd dişinin ağrısı”nı bir pillə yuxarı qaldırmağı bacarır. Ramiz Rövşənin poetika ilə qorxu arasında gedib-gələn hekayə strukturu atalar sözündə də deyildiyi kimi – qorxunun əcələ faydası yoxdur – tamamlanır.

Qapı açılır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.07.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Rolları neçə-neçə insanların sevgisini qazanan Kamal Sunal 11 noyabr 1944-cü ildə İstanbulun Fatih rayonunun Küçükpazar məhəlləsində dünyaya gəlib. Ailəsi Malatya köklü olub. Dərslərində uğurlu olmasına baxmayaraq, zarafatcıl və oynaq xarakteri səbəbindən liseyi bitirməsi uzun çəkib. Daha sonra Marmara Universitetinin Jurnalistika fakültəsinə daxil olub. 1980-ci il çevrilişindən sonra təhsilinə ara verib, lakin sonradan həm bakalavr, həm də magistr təhsilini uğurla tamamlayıb.

Aktyorluğa məktəb illərində başlayıb, ilk dəfə səhnəyə "Zoraki Tabip" adlı teatr tamaşasında çıxıb. Onun istedadı tez bir zamanda tanınıb və o, Ulvi Uraz, Kenter Teatrı və Devekuşu Kabare kimi məşhur səhnələrdə çıxış etməyə başlayıb. 1972-ci ildə rejissor Ertem Eğilmezin “Tatlı Dillim” adlı filmində ilk dəfə kamera qarşısına keçib. Bu film onun böyük ekranda uğurlu karyerasının başlanğıcı olub.

O, ən çox “Şaban” obrazı ilə tanınıb – saf, təmizqəlbli, sadəlövh, lakin vicdanlı bir insan. Bu obraz “Hababam Sınıfı”, “Süt Kardeşler”, “Tosun Paşa”, “Kapıcılar Kralı”, “Çöpçüler Kralı”, “Davaro”, “Zübük” və “Propaganda” kimi filmlərlə yaddaşlara həkk olunub. Onun çəkildiyi filmlər Türkiyə cəmiyyətindəki problemləri yumor vasitəsilə tənqid edib, eyni zamanda xalqın dərdlərini ekranlara gətirib.

1977-ci ildə “Kapıcılar Kralı” filmindəki roluna görə Antalya Qızıl Portağal Film Festivalında Ən Yaxşı Aktyor mükafatını alıb. “Düttürü Dünya” filmindəki performansına görə də mükafatlar qazanıb. Onun adına çoxsaylı mükafatlar və xatirə tədbirləri keçirilir.

2000-ci ilin 3 iyul tarixində, “Balalayka” adlı filmin çəkilişi üçün Trabzona uçarkən təyyarədə qəfil ürək tutmasından vəfat edib. O, cəmi 55 yaşında idi. Kamal Sunalın vəfatı bütün Türkiyədə və ətrafda onun filmləri ilə böyüyən milyonlarla insan üçün dərin kədər yaradıb.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.07.2025)

Enver Aykol, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Türkiyə təmsilçisi

Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının müştərək layihəsində sizlər türk ədəbiyyatı klassikləri barədə bilgiləndirməkdə davam edirik. Məramı və məqsədi türk mədəniyyətini və irsini təbliğ edən Fond bu layihədə hazırda türk dünyasının ən görkəmli ədibləri ilə tanışlığınızı təmin eləyir. Əhməd Haşım – 20-ci əsrin 1-ci yarısında türk poeziyasında xüsusi çəkiyə malik bir şair olmuşdur.

Əhməd Haşım 1887-ci ildə Bağdadda anadan olmuş, Osmanlı İmperiyasının tənzimat sonrası modernləşmə sancıları ilə yoğrulan bir coğrafiyada yetişmiş və bu təsirlə formal və məzmun baxımından ənənə ilə yeniliyi birləşdirməyə yönələn bir şeir estetikası inkişaf etdirmişdir.

Atasının Osmanlı idarəsində yüksək vəzifələr tutması səbəbilə uşaqlığı müxtəlif Ərəb vilayətlərində keçən Haşım, dörd yaşında ikən anasını itirmiş və bu erkən itkinin yaratdığı dərin kədər, sonralar onun şeir dilinin melankolik, içə dönük atmosferinin əsasını təşkil etmişdir.

1894-cü ildə İstanbula gələn Əhməd Haşım, Nümune-i Tərəqqi Məktəbində türkcə və əsas dərsləri bir il davam etdirmiş, ardınca yatılı şagird kimi qəbul edildiyi Qalatasaray Sultanisində təhsil alarkən ədəbiyyata yönəlmişdir. Bu dövrdə Tofiq Fikrət, Əbdülhaq Hamid Tərxan, Cənab Şəhabəddin və Əhməd Hikmət Müftüoğlu kimi dövrün nüfuzlu ədəbiyyatçıları ilə əlaqə quran Haşım, həm klassik Şərq şeirinin məzmunlarından, həm də Fransa simvolizmi və impressionizminin yenilikçi anlayışlarından təsirlənmişdir. Xüsusilə Fransa simvolist şairləri Stefan Malarme və Pol Verlenin musiqili dil axtarışları, Haşımın"şeirdə qeyri-müəyyənlik" ideyasını formalaşdırmışdır.

1901-ci ildə nəşr olunan "Həyal-i Eşqim" adlı ilk şeiri, on dörd yaşında ikən onun "saf şeir" idealinin ilk işarələrini vermişdir. Şair burada lirik hissləri mücərrəd təsvirlərlə ifadə etməyi hədəfləmiş, "məna"nı sadə aydınlığa endirmək əvəzinə, "mənanın boşluqlarında yaranan çağrışımlar"a yer açmışdır.

1907-ci ildə Qalatasaray Sultanisindən məzun olduqdan sonra məmurluq həyatına başlayan Haşımın, eyni zamanda Məktəb-i Hüquqda davam etdirdiyi təhsil ilə həm hüquqi, həm də estetik düşüncəni eyni potada əritməyə çalışmışdır. 1910–1914-cü illər arasında İzmir Sultanisində ədəbiyyat və fransızca müəllimliyi etdiyi illər, Malarme, Bodler və Artür Rembo kimi simvolist şairlərin orijinal mətnləri ilə birbaşa əlaqə qurduğu kritik bir dövr kimi qiymətləndirilir. Bu prosesin məhsulu olan şeirlərində reallığın kəskin xətləri bulanıqlaşır; şair, tək başına varlığın içindəki obyektiv dünyanı "işıq və kölgə oyunu"na çevirir.

Birinci Dünya Müharibəsindən sonra məmur kimi çalışarkən Osmanlı Dövlətinin dağılma prosesini birinci əldən müşahidə edən Haşımın, bu müşahidələrini mifologiya və klassik mədəniyyətdən qazandığı zəngin təsvirlərlə birləşdirərək müasir Türk şeirinin təsvir dünyasını dərinləşdirmişdir. Sənaye-i Nəfisə Məktəbində verdiyi mifologiya dərsləri, onun şeir dilinə "universal elementlər" əlavə etmiş; Ay, su, yuxu və ruhu çağışdıran simvollar, əsərlərində fasiləsiz bir motivlər şəbəkəsi yaratmışdır.

Haşımınpoetikasını tətbiq etdiyi ilk əhatəli əsər toplusu, 1908–1909-cu illərdə yazdığı "Şe'r-i Qəmər"lərdir. Burada hisslərin bir-birinə qarışdığı on iki şeir; ana-uşaq əlaqəsi, platonik eşq, gecə və ayın işığı ətrafında dövr edən dərin bir melankoliya və estetik narahatlıq təqdim edir. Şeir, fotoqrafiya kadrları kimi seçilmiş təsvirlər vasitəsilə oxucuda bir rəsm təəssüratı oyadır; eyni bir impressionist rəssamın işıq və kölgə işi kimi, sətirlər arasında titrəyən bir rəng harmoniyası vardır.

1921-ci ildə nəşr olunan "Göl Saatları" isə şairin yetkinlik dövrü şeir sənəti kimi qəbul edilir. Kitab dörd bölmədə təqdim olunur: Gölün dəyişən işıq halları, göl quşlarının səssizliyi, sərbəst müstəzad nəzım nümunələri və müxtəlif şeirlər. Hər bölmə, şairin "göl" təsviri ətrafında inkişaf etdirdiyi fərqli temalara açılan bir qapı kimidir; "Müqəddimə" şeirində "həvz-i xəyalın sularında" süzülən bir ruhun əks-sədaları ilə başlayan hekayə, "Sərbəst Müstəzad" bölməsində forma və məna arasındakı həssas tarazlığı nümayiş etdirir.

1921-ci ildə nəşr etdirdiyi "Şeirdə Məna və Vüzuh" başlıqlı məqaləsində şeir nəzəriyyəsinə dair əhəmiyyətli məlumatlar verir. Haşımburada şeiri didaktik bir söyləmin alətinə çevirməyə qarşı çıxır; onun üçün şeir, peyğəmbərlərin sözlərindən fərqsiz, dini bir mətnin nəhəng ölçüsündə bir musiqi parçasıdır. Şeirin mənası nə tamamilə obyektiv bir təhlilə, nə də sadə bir şəffaflığa endirilə bilməz; qeyri-müəyyənlik, müpəmməlik və çağrışımsal çoxluq, şeirin zənginliyini təşkil edir. Bu baxış, simvolist-impressionist ənənənin Türk ədəbiyyatına ən orijinal töhfələrindən biri kimi qiymətləndirilir.

İqdam qəzetinin sənət səhifəsini idarə etməyə başlayan şair, həm şeirdə, həm də nəsrdə dilin incəliklərini araşdıran esselər və tənqidi yazıları ilə oxucu kütləsini zənginləşdirmişdir. "Gürəbahane-i Ləkləkən" və "Bizə Görə" adlı nəsr kitablarında şeir dilindən fərqli olaraq daha sadə, mizahi və zərif bir üslub inkişaf etdirmiş; qısa təəssürat yazıları, səyahət qeydləri və ədəbi tənqidlər dövrün nəşr orqanlarında böyük maraq doğurmuşdur.

1929-cu ildə nəşr olunan "Piyalə" şeir kitabı, Haşımınruhani mərhələlərini ən gözəl şəkildə əks etdirən əsərlərdən ibarətdir. Kitabın girişindəki "Şeir Haqqında Bəzi Mülahazalar" başlıqlı mətn, şairin şeir nəzəriyyəsini yenidən ifadə etdiyi qısa bir manifestdir. Bu kitabdakı şeirlərdə Haşımklassik məzmunları müasir baxış açısı ilə yenidən formalaşdırmış; dil məharəti, təsvirdəki aydınlıq və söz dizimindəki ahəngi mükəmmələ yaxın bir tarazlığa çatdıran bir ustalıq nümayiş etdirmişdir.

Son şeirləri sayılan "Süvari" və bənzərləri, simvolizmin dil sıxlığını zirvəyə çatdıran, ruhani bir səyahətin sətirlərə tökülmüş hallarını əks etdirir. Bu şeirlərdə hərbiçilik, səyahət və daxili axtarış təsvirləri bir arada işlənir; şair, varlıqsal narahatlıqları və eşqi birlikdə xatırlayarkən, oxucunu öz daxili dünyasında dərin bir kəşfiyyata dəvət edir. Şeirin özündə "məna"dan çox "ahəng" axtarışı olan Haşım, milli və dini temaları şeir kitabına daxil etməkdə istəksiz davranmışdır; yalnız erkən dövrdəki bir neçə mətnində "Bayraq", "Pəri-i Hürriyyət" və "Allahüəkbər" kimi motivlərə toxunsa da, bunlar onun əsas poetikasının xaricində qalır.

Əhməd Haşım nəsrdə də dilin incəliklərini məharətlə istifadə etmiş, səyahət yazılarında, tənqidi məqalələrində və xatirələrində şeirəbaz bir üslub saxlamışdır. Paris səyahətnaməsi, Frankfurt xatirələri və Anadolu təəssüratları hər biri seçkin bir dil nümunəsi təşkil edir. Nəsri əsərlərində ironik bir tərəf, dövrün ictimai və siyasi reallıqlarına incə istinadlar daşıyan nüktələr mövcuddur; buna qarşılıq şeirlərində nadir hallarda ictimai və ya siyasi istinadlara yer verərək, fərdi və mistik temanı qorumuşdur.

4 iyun 1933-cü ildə vəfat edən Əhməd Haşım, arxasında qoyduğu təxminən doxsan beş şeir və üç nəsr kitabı ilə müasir Türk ədəbiyyatının ən orijinal səslərindən birini təmsil edir. Simvolizmin təsvirlərlə örülmüş estetikasını Türk şeirinə qazandıran Haşım, reallığın kəskin xətlərini bulanıqlaşdıraraq oxucunun xəyal dünyasına açılan qapılar yaratmışdır. Şeirdə aydınlıqdan çox qeyri-müəyyənliyin zəngin çağrışımlarını müdafiə edən, mənadan çox ahəng ardınca qaçan bu mistik şair, qoyub getdiyi mətnlərlə sonrakı nəsillərə təsir göstərmişdir.

Biblioqrafiya

Orhan Okay, "Ahmed Hâşim", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 2, 1989.

Sabahattin Çağın, “Ahmet Haşim”, Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü. https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ahmet-hasim [Erişim Tarihi: 09.05.2025]

İnci Enginün, Tanzimat'tan Cumhuriyete 1839-1923 Yeni Türk Edebiyatı, İstanbul: Dergah Yayınları, 2019.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.07.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə Biri ikisində layihəsində bu gün nəsr vaxtıdır, sizlərə Xan Abdullanın “Dumru” adlı hekayəsi təqdim edilir.

Xan ABDULLA

DUMRU

– Dumru, dədən zəng eləyib, gör nə deyir, – çavuş gecəyarısı dedi.

– Dədə... – Dumru telefonu götürüb atası ilə danışmağa başladı. – Hə, dədə... Yox, yatmırdım... Dünən yatmışam... Özün nətərsən? Hə... Nənə neynir? Salam de... Özün nətərsən? Ayağın ağrımır? Hə, teyxa kolluqdur... Çöllük... Elə pis qoxusu var ki... İy verib iylənir... Yox, hələ aparmırlar... Bilirəm... Yağış yağır, səngərim sudur... Taleyin yazdığı gün budur... Sızıldayır yenə ürəyim... Bir, iki, sol... İrəli... Cijimi görürsən? Səngərdə... Yox, kazarma... Hə... Danışıram... Mən də darıxmışam, dədə... Hə, darıxmışam... Uşaqlar da salam deyirlər... Mahnı... Kim oxuyur? Mən oxuyum? Sonra oxuyaram... Bayaq oxumadım? Hə... Mən də sizi çox istəyirəm... Cırtdana salam de... Bağdad nənəyə də... Ölüb? Hə... Oğraşın oğlu... Gəlib üzümə deyə bilərmi bunu? Hə... Hə... Qadan alaram, ay dədə... Eybi yoxdur... Mən də səni çox istəyirəm... Mən də... Yox, qorxmuram... Mənə şillə vurdu, amma eybi yoxdur... Canı sağ olsun...

Dumru yumrusifət, həvədiş, şişqarın, ucaboy bir oğlan idi.  Yaşı iyirmi beşdən çox olmazdı. Uzun qolları, qıçları, böyük əlləri, ayaqları vardı. Çox vaxt gülər, gülümsünər, aradabir zarafat edib kimlərisə sancardı. Qəribə şakərləri vardı. Dərman, həb görən kimi götürüb udardı. Baxmazdı ki, bu, qarın ağrısı dərmanıdır, baş ağrısı dərmanıdır, yoxsa başqa bir şeydir... Yəqin, həblərin dadı xoşuna gəlirdi.

Hamımız deyib-gülsək də, zarafatlaşsaq da, özümüzü şən aparmağa çalışsaq da, özümüzlə fəxr etsək də, narahat, nigaran idik. Elə bilirdik ki, bir daha anamızı, atamızı, övladlarımızı görməyəcəyik, bir daha yaxşı bir filmə və ya futbol matçına baxmayacağıq, bir daha yaşadığımız şəhərdə, kənddə asudəcə gəzməyəcəyik, dostlarımızla çayxanada domino oynamayacağıq, bir daha və ya heç vaxt bir qızın dodağından öpməyəcəyik, bir uşağın başını sığallamayacağıq, evlənməyəcəyik, ata olmayacağıq, arzularımız gözümüzdə qalacaq... Dumru isə zərrəcə narahat deyildi. Sanki ata-anası ilə kifayət qədər vaxt keçirmişdi, bütün yaxşı filmlərə baxmışdı, öpə biləcəyi bütün dodaqları öpmüşdü, gəzmədiyi kənd, şəhər, ölkə qalmamışdı... Ya da necəsə gələcəyi görmüşdü, bilirdi ki, sağ-salamat evə qayıdacaq, narahat olmağa dəyməz...

Nədənsə “yumru” yox, “dumru” deyirdi – dumru daş, dumru masa, dumru baş... Özü də yumruca bir oğlan idi deyə, ona “Dumru” deməyə başladıq. Bu ayama ona çox yaraşırdı, özünün də xoşuna gəlirdi. Güləndə daha da “dumrulaşırdı”. Onun üzünə baxanda adamın kefi açılırdı. Kənddən, anasından, atasından, nənəsindən, inəklərindən, toyuqlarından danışırdı. Amma elə davranırdı ki, guya həyatda itirəsi heç nəyi yoxdur... Evlənməmişdi. Deyəsən, istədiyi qız da yox idi. Olsaydı, mütləq onun haqqında nəsə deyərdi. Beş-on gün ərzində bir-birimizə isinişmiş, doğmalaşmışdıq...

Gün ərzində ora-bura silah-sursat, ərzaq, dərman daşıyır, təlimlərdə iştirak edirdik. Çox vaxt boş olurduq. Müharibə haqqında düşünürdük. Gözləyirdik, elə hey gözləyirdik... Bu üzücü intizara tablaya bilmirdik, yorulurduq... Qorxmurduq, amma təlaşlı idik. Qisas hissi ilə alışıb-yanırdıq. İllərdir bu anı gözləyirdik. Amma yaşamaq istəyirdik... Bilmirdik başımıza nə gələcək... Başımızı necəsə qatmalı idik. Beş-on il qabaq hərbi uniformalarımızı soyunub şkafdan asanda ağlımıza da gətirməzdik ki, nə vaxtsa yenə əsgər paltarı geyinəcəyik... Bəziləri sanki harada olduqlarını, nə iş gördüklərini anşıra bilmirdilər. Dumru da onlardan biri idi. İlkinci gün yolda üst-üstə qalaqlanmış düşmən cəsədlərini görəndə, yanıq qoxusu burnumu dalayanda bir çox əsgərlər kimi, mən də qaytarmışdım. Dumrunun isə dünya-aləm vecinə deyildi. Sanki vücudu da, ruhu da keyimişdi. Hamımız imkan düşən kimi ailə üzvlərimizə, yaxınlarımıza zəng edirdik. Dumrunun isə kiməsə zəng etdiyini görməmişdim.

– Sən niyə zəng eləmirsən, Dumru? – bir gün ondan soruşdum.

Başını buladı, heç nə demədi.

– Dünən altı saat atası ilə danışıb da, – əsgərlərdən biri gülərək dedi. – Day nə danışsın?

Dumru ona tərs-tərs, çaşqın-çaşqın baxdı, yenə başını buladı.

Dumrunun qəribəliklərini sayıb qurtarmaq olmazdı. Gecədən səhərə kimi sayıqlayır, kimlərisə yamanlayır, söyür, kimlərəsə xoş sözlər deyir, mahnı, şeir oxuyurdu. Əvvəlki gecə Dumru yatanda çavuş ona boş, qara rəngdə bir sabunqabı verib demişdi:

– Dumru, atan zəng eləyib, götür, danış.

– Ata yox, dədə... – Dumru “telefon”u götürüb söyləmişdi. – Hə, dədə... Qadan alım sənin... Hər şey yaxşıdır... Hə, düşmənin belini qırmışıq... Toyuq varımdır...

Bu, köhnə bir əsgər zarafatı idi və işə yaramışdı. Dumru səhərə kimi atası ilə “danışmışdı”. Biz onun rabitəsiz sözlərinə qulaq asmış, uğunmuşduq. Bu zarafatı düz dörd gün davam etdirdik, Dumru nə az, nə çox, iyirmi-iyirmi beş saat atası ilə “gap elədi”.

Bir gün axşam yeməyindən sonra kazarmada söhbət edirdik.

– Bəlkə də, bu gecə bizi aparacaqlar... – mən dedim.

– Bəlkə də, bu gecə bəzilərimiz şəhid olacağıq... – əsgərlərdən biri söylədi. – Bəlkə də, bayaq ömrümüzdə axırıncı dəfə yemək yedik...

– Amma gərək öldürmədən ölməyək. Heç olmasa ikisini, üçünü öldürə bilsəm, rahat canımı tapşıraram.

Dumru ayaq üstə idi. Üzümə baxıb güldü.

– Cır xoruza oxşayırsan, – dedi. – Səndən şəhid olar? Otur oturduğun yerdə.

Hamı gülüşdü. Mən pərt oldum. Düzdür, boyum balacadır, sısqa, arıq-ələngə bir adamam. Amma müharibəyə könüllü gəlmişdim, bilirdim ki, necəsə orduya faydalı ola, vuruşa bilərəm. Özümdən yaşca kiçik bir oğlanın mənimlə bu cür zarafat etməsi, məni ələ salması xoşuma gəlməmişdi.

– Şəhid mənim kimi boy-buxunlu olmalıdır, – deyə Dumru davam elədi. – Daşı sıxsam, suyunu çıxararam...

Ayağa qalxıb Dumruya yaxınlaşdım və sifətinə şillə çəkdim. Hamı xırp kiridi, sanki şillənin şappıltısı bütün digər səsləri uddu. Elə bildim Dumru da məni vuracaq. Amma o gülümsədi, şaşqınca üzümə baxdı, əllərini yanına sıxdı, farağat vəziyyətində tərpənməz dayandı. Mən kazarmadan çıxdım. Siqaret yandırdım və anamı, atamı, qardaşımı, həyat yoldaşımı düşünüb için-için ağladım. Nədənsə neçə ildir yazmaq istədiyim romanın bədbəxt, yazıq qəhrəmanlarını da xatırladım. Dul ana, yetim uşaqlar... Bəlkə də, o romanı heç vaxt yazıb qurtara bilməyəcəkdim. İkinci siqareti birincinin oduna yandırdım. Onu da çəkib qurtarandan sonra qərara aldım ki, gedib Dumrudan üzr istəyim. Amma mən kazarmaya qayıdanda o artıq yuxuya getmiş, sayıqlamağa başlamışdı.

Səhər özü mənə yaxınlaşdı, üzümdən öpüb:

– Bağışla, – dedi. – Hər şey əvvəlki kimi olsun, dostum... Narahat olma. Burada bir-birimizdən inciyə bilmərik.

Mən də Dumrunun üzündən – şillə vurduğum yanağından öpdüm və ondan üzr istədim. Gülümsəyib başını buladı...

Ertəsi gün bizi yük maşınlarında döyüş bölgəsinə apardılar. Dağlıq ərazidən keçirdik. Yolda cəsədlər, partlamış, sıradan çıxmış tanklar, maşınlar və bir-birini qucaqlamış yulğunlar, kollar görürdük. Torpaq sapsarı idi. Yağış çisələyirdi. Hamı həyəcanlı idi. Mahnı oxuyur, deyib-gülür, özümüzü ürəkləndirməyə çalışırdıq. Təkcə Dumru silahını qucaqlayıb xorhaxor yatır, aradabir sayıqlayırdı.

Dağın ətəyi ilə uzanan yolun bir tərəfi bizim səngərimiz, digər tərəfi düşmən mövqeyi idi. Səngərdə başımıza mərmi, güllə yağırdı... Üç gün orada qaldıq. Artıq ölüm də gözümüzdə adiləşmişdi.

– Bir inəyim vardı, – həmin gün səngərdə oturduğumuz zaman Dumru mənə dedi. – Adı Arzu idi. Özüm qoymuşdum adını... Təpəl idi... Alnında dumru ləkə vardı. Həmişə qaşqasından öpərdim. Bir gün bunu qəssabxanaya aparıb satdım. Pul lazım idi. Qəssabdan pulumu aldım... Heyvanın yanında xeyli gözlədim... Gedə bilmədim... Bilirdim ki, bir azdan başını kəsəcəklər. Heyvan da hiss eləmişdi bunu... İndi elə bilirəm ki, mən də Arzuyam. Onun kimiyəm... Gözləyirəm...

 Qəfildən güclü partlayış səsi eşitdik. Udqunmaq istədim, udquna bilmədim. Başımı çevirdim. Axırıncı dəfə Dumrunu onda gördüm. Ayağa qalxmışdı... Başa düşə bilmədim, nə baş verir. Mühasirəyəmi alınmışdıq? Səngərin düz içinə minomyot mərmisimi düşmüşdü? Qırıcılarmı gəlmişdi? Pərən-pərən olub çaş-baş halda hərəmiz bir tərəfə səpələndik. Yenə partlayış baş verdi. Dalğası məni, bəlkə də, beş-on metr qırağa tulladı. Sanki başıma gürz çırpmışdılar. Heç nə eşitmir, əllərimi, ayaqlarımı tərpədə bilmirdim. Məşum, nəhs bir sükut məni çənginə almışdı. Elə bilmişdim ki, hansısa qara daşın düz yanına düşmüşəm. Sonradan başa düşdüm ki, o, daş deyil, mənim botinkamdır. Çığırırdım, amma öz çığırtımı eşidə bilmirdim. Üşüyürdüm, tir-tir titrəyirdim, su içmək istəyirdim... Hamı ora-bura qaçırdı, torpaq yağış kimi üstümüzə yağırdı... Nəfəsim, daha sonra gözlərim qaraldı, hər şeyi unutdum, yaddan çıxardım... Bircə onu hiss etdim ki, kimsə qolumdan yapışıb məni harasa sürükləməyə çalışır...

Gözlərimi palatada açdım. Dumrunun və bir neçə başqa döyüş yoldaşımın şəhid olduğunu öyrəndim. Sonra məni Bakıya gətirdilər. Uzun müddət xəstəxanada qaldım. Müharibənin başa çatması, zəfər çalmağımız elan olunanda da xəstəxanada idim. Ailəm hər gün yanıma gəlirdi... Nəinki iki-üç, heç bircə düşmən də öldürə bilməmişdim. Ağlımı, ruhumu, bədənimi bezdirici bir məhzuniyyət çulğasa da, artıq tayqıç olsam da, bir çox dostlarım, döyüş yoldaşlarım şəhadətə qovuşsa da, sevinirdim, fərəhlənirdim. Bilirdim ki, övladlarımız üçün bu bədəli ödəmişik. Biz ölmüşük, tayqıç, tayqol qalmışıq ki, nə vaxtsa balalarımız öldürülməsin, tayqıç, tayqol qalmasın...

Xəstəxanadan çıxdım. İki ay sonra mən və iki döyüş yoldaşım Dumrunun yaşadığı kəndə getdik, onun məzarını ziyarət elədik. Bizi Dumrunun nənəsi qarşıladı. Qanışirin, yumruca bir arvad idi, elə hey danışır, dil boğaza qoymurdu. “Dumru” ayaması ona da çox yaraşardı. Ağlayıb-sıtqamasında da bir şirinlik, gözəllik vardı. Dumrunun çox mərhəmətli, mərd, ürəyiyumşaq, mehriban bir uşaq olmasından uzun-uzadı danışdı. Dedi ki, yazıq bala Allahın toyuğunu da kəsə bilmirdi. Həyətdə təpəl bir inək gördüm. Arvaddan inəyin adını soruşdum. Dedi ki, adı Arzudur, rəhmətlik qoyub adını... Bəlkə də, o vaxt Dumrunun ürəyi dözməmiş, qəssabın pulunu qaytarmış, inəyi də götürüb əli ətəyindən uzun evə qayıtmışdı. Bəlkə də, bu, başqa bir inək idi. Təpəl olduğu, ona sevimli inəyini xatırlatdığı üçün bu adı qoymuşdu heyvana. Bilmirəm...

 Birlikdə kənd qəbiristanlığına getdik. Orada – döyüş yoldaşımızın məzarı başında arvaddan öyrəndik ki, Dumrunun atası o uşaq olanda, anası isə bir neçə il qabaq dünyadan köçüb. Dumru düz dörd gecə yuxuda mütəvəffa atası ilə danışmışdı. Yaxşı, yoxsa pis bir iş gördüyümüzü bilmirəm... Bəlkə də, Dumrunu anası ilə də danışdırmalı idik... Bilmirəm...

Dumrunun yetimliyindən xəbər tutanda sarsılmış, hönkürə-hönkürə ağlamışdım. Bütün vücudum keyimişdi. Sağ qolum sanki alışıb-yanmağa başlamışdı... Öz-özümə demişdim ki, kaş mərmi sağ əlimi də aparaydı...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.07.2025)

Elman Eldaroğlu, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Onun barəsində müsbət danışanlar da var, şikayət edənlər də. Bu da təbii haldır, axı bir insanı hamı sevə bilməz ki. Vəzifə elə bir məsuliyyətdir ki, tələbkar olmasan uğurlara nail ola bilməzsən. Tələbkar olanda da kimlərinsə narazılığına səbəb olur, kimlərisə narazı salırsan.

Məsələn, o, İTV-yə rəhbərlik etdiyi dövrlərdə tanınmış telejurnalist, o vaxtlar İTV-də yayımlanan “Qərib axşamlar” verilişinin aparıcısı Yusif Günaydın onun haqqında sərt yazı ilə çıxış edib. 2015-ci ildə qələmə aldığı bu yazıda deyilir: “Bəli, bizim ünsiyyətimizin 30 ilə yaxın bir tarixi var. İlk dəfə onunla yaxından tanış olanda, 24-25 yaşlı qırmızıyanaq bir gənc idi. Oxuyub öyrənmək, görüb-götürmək həvəsində idi. O dövrdəki birgə fəaliyyətimizin təfərrüatına varmadan qeyd etmək istəyirəm ki, onun İTV-yə rəhbər gəldikdən sonra mənə qarşı olan, mülayim desəm, qeyri-obyektiv münasibəti- bu münasibətin hansı qaynaqdan qidalandığı haqda düşünmək belə istəmirəm, fakt budur ki, bu neqativ hal məni uzun illər boyu həm bir iş yoldaşı, həm də bir insan kimi yaxşı tanıyan şəxsin tərəfindən həyata keçirildi, mənim fəaliyyətimi müxtəlif üsullarla gözdən salmaq cəhdləri xatırlandıqca, onun adı ilə bağlı nə varsa, çoxdan xoş xatirələr düzümündən çıxıb, təəssüflər doğuran keçmişə çevrilib. Doğrudan da insanı tanımaq asan məsələ deyilmiş...”

Bu dəfə haqqında söhbət açdığım şəxs Cəmil Quliyevdir. O, 1963-cü ildə Bakı şəhərində anadan olub. Əslən Cəlilabad rayonundandır. Əməkdar incəsənət xadimi, mərhum professor Elşad Quliyevin oğludur. 1984-cü ildə Moskva şəhərində Ümumittifaq Kinomatoqrafiya İnstitutunu kinorejissor ixtisası üzrə bitirib. Elə həmin ildən də “Azərbaycanfilm” kinostudiyasında quruluşçu rejissor kimi əmək fəaliyyətinə başlayıb, bir çox sənədli və bədii filmlərə quruluş verib. Onun quruluş verdiyi filmlər bir sıra xarici ölkələrdə Beynəlxalq festivallarda iştirak edib. 1987-ci ildən Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetində pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olur. Bir müddət həmin Universitetin “Kino və televiziya sənəti” kafedrasının müdiri və dosenti olub. Hal-hazırda həmin universitetin professorudur. Xidmətləri “Azərbaycan Respublikasının Əməkdar İncəsənət Xadimi” fəxri adı və 3-cü dərəcəli “Vətənə xidmətə görə” ordeni ilə təltif olunub...

Deyir ki: - “Məktəb illərindən ictimai işlərlə məşğul olmağı çox sevmişəm. Məktəbimizdə ilk dram dərnəyini mən təşkil etmişdim, ən yaxşı şeir ifaçılığı üzrə müsabiqə keçirmişdik və s. Sizə ötən əsrin 70-ci illərinin əvvəllərindən danışıram. Sonralar Ümumittifaq Kinematoqrafiya İnstitutunda oxuyanda da ictimai fəaliyyəti davam etdirdim. İndiyə kimi həmin təhsil ocağına daxil olduğum anı unutmuram. O zaman bu instituta daxil olmaq çox çətin idi. Müsabiqədə iştirak etmək üçün respublika kino təşkilatından göndəriş tələb olunurdu. Mən ərizə ilə kino təşkilatına müraciət etdim, amma “yox” cavabı aldım. Bu məsələ ilə bağlı atam Heydər Əliyevə müraciət elədi və o da bu məsələni həll etmək göstərişi verdi. Sonra mən göndəriş aldım və imtahan verib qəbul olundum. Ona görə də həyatım boyu Heydər Əliyevə borcluyam, mənə kinoya vəsiqəni məhz o, verib. Bilirsiniz ki, 2012-ci ildən Azərbaycan Respublikası Kinematoqrafçılar İttifaqının icraçı katibiyəm. Bu, çox məsuliyyətli vəzifədir. Bundan əvvəl də keçmiş ittifaqın 12 ilə yaxın katibi olmuşam. Hazırda Azərbaycan Respublikası Kinematoqrafçılar İttifaqında ictimai əsaslarla çalışıram...”

Cəmil Quliyev filmlərdə həm aktyor kimi və həm də rejissor kimi sınaqdan çıxıb, öz dəsti xətti olan adamdır. “Alma almaya bənzər”, “Murad-Sad”, “Otel otağı”, “Nə gözəldir bu dünya” filmlərində aktyor kimi çıxış edibsə də, iyirmi beşdən yuxarı filmin rejissoru olub. Bütün bunlardan əlavə altı filmin ssenari müəllifi, dörd filmin bədii rəhbəridir. Hələ məsləhətçisi, prodüsseri olduğu filmlərdən söhbət açıb sizi yormaq istəmirəm...

“Bəli, əmək haqqı almadan fəaliyyət göstərirəm. Amma çalışıram ki, ittifaqdakı işlərim pedaqoji fəaliyyətimə mane olmasın. Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin professoruyam. Özümü bu universitetsiz təsəvvür edə bilmirəm. Çünki mənim üçün doğma kollektivdir. Kinonun çətin günlərində universitet mənə öz qapılarını açıb. 1987-ci ildə SSRİ çökməyə başlamışdı, kino sahəsi böhran keçirirdi. O dövrdən taleyimi bu universitetlə bağladım və 12 ilə yaxın “Kino və Televiziya Sənəti” kafedrasının müdiri oldum. Gələn il pedaqoji fəaliyyətimin 37 ili tamam olacaq. Fəxr edirəm ki, 2004-cü ildə məhz Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin təqdimatı ilə mənə əməkdar incəsənət xadimi fəxri adı verilib.”- söyləyir.

Bu onun fikirləridir, amma etiraf edək ki, Cəmil müəllimin Azərbaycan mədəniyyətinə böyük töhfələri olub. Belə olmasaydı, onun xidmətlərini "Humay", "Zirvə" mükafatları, "Əməkdar incəsənət xadimi" fəxri adı, “Fəxri Mədəniyyət İşçisi”, "Akademik Yusif Məmmədəliyev" medalı, 3-cü dərəcəli “Vətənə xidmətə görə” ordeni ilə mükafatlandırmazdılar. Üstəlik 2019-cu ildən üzübəri altı ildir ki, Prezident mükafatı alır. Deməli, bu mükafatlar ona əbəs yerə verilməyib...

Deyir ki: - “İndi ölkəmizdə çox istedadlı rejissorlar yetişib və maraqlı, diqqət cəlb edən filmlər istehsal olunur. Məsələn, Elxan Cəfərovun filmlərini, xüsusən də “Dolu” filmini qeyd edə bilərəm. İctimai Televiziyada işləyərkən bu filmi tez-tez göstərirdik. Bundan başqa, Şamil Əliyevin “Çölçü”, Elçin Musaoğlunun “Nabat”, İlqar Nəcəfin “Buta”, Fariz Əhmədovun, Yusif Quliyevin sənədli filmlərinin adlarını çəkə bilərəm. Bəzən cəmiyyətdə “Niyə bizim filmlərimiz uğursuz alınır?” sualı səslənir. Unutmayaq ki, kino çətin sənətdir, hər bir rejissor bir neçə film çəkməlidir ki, püxtələşsin, öz dəst-xəttini tapsın. Azərbaycan kinosu öz yaradıcılıq yolunun axtarışındadır. Kinomuzun uğurlu gələcəyinə inanıram...”

Nə isə, sözümün canı odur ki, Cəmil Quliyev bu xalq üçün sıradan bir kəs deyil, kifayyət qədər xidmətləri olan adamdır.

İyulun 3-də Cəmil müəllimin növbəti ad günüdür, 62 yaşı tamam olur. Ona möhkəm can sağlığı, işlərində uğurlar arzulayıram. Çox yaşasın!..

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.07.2025)

Ülviyyə Əbülfəzqızı, “Ədəbiyyat və incəsənət”

"Ədəbiyyat və incəsənət" portalı nəinki oxucuların bədii zövqünü formalaşdırır, həmçinin yaradıcı gənclərin inkişafı üçün də qapılarını açıq qoyub potensiallarını göstərmək üçün yaxından kömək edir.

Bu dəfə " Sevdiyin şeiri gəl mənə söylə" rubrikasının gənc yaradıcı qonağı Harun Soltanovdur.

-- Xoş gördük Harun bəy. Ürəyiniz doludur, bilirik. Buyurun, söz Sizindir.

-- Salam Ülviyyə xanım, xoş gördük.

Bəzən insan danışmaq istəmir. Sual vermək də istəmir. Sadəcə oxumaq istəyir, susaraq, sözlərin arasında itərək. Üzündə gülüşlə deyil, gözündə dərin, mürəkkəb bir nida ilə...

Mənim adım Harundur. Və bir müddətdir danışmıram. Sözlərimdən, cümlələrimdən qaçıram. Danışmağı isə qəzəllərə buraxmışam. Çünki qəzəl, bir insanın susqunluğunu, içindəki qığılcımlarını, gizli çırpınışlarını daha bərabər, daha təmiz ifadə edir. Mən öz dərdimi danışmıram, onlar danışır. Mən yaşayıram, onlar yazır. Mən susuram, onlar oxuyur. İçimdə susqunluğun dili yarandı və qəzəllər o dili mənimsədi. Onlar mənim sirdaşlarım, qəlbimin əks-sədası oldular. Hər beyt, hər misra mənim gizli narahatlığım, sarsıntım, ümidim oldu.

Bu gün sizə iki qəzəldən danışacam. Milli klassikaları Nəsimini, Seyyid Əzimi, Füzulini özümə yaxın bilsəm də, son dövrün mərhum şairlərinin dilindən çıxan qəzəllər sizlərə daha yaxşı başa düşülən olar deyə düşünürəm. Bilirsiniz? Bəhs edəcəyim bu iki qəzəlin mənim içimdə necə bir səsə, necə bir duyğuya çevrildiyindən danışacam.

Bu qəzəllər ayrı-ayrı şairlərin ürəklərindən çıxa bilər, amma mənim üçün onlar eyni qəlbdən keçib. Onlar qəm, səcdə, darıxmaq haqda bütün həyatımın, ruhumun mərhələsi kimidir. Bu qəzəllər mənə həm sarsıdıcı, həm də sakitləşdirici bir səyahət göstərir. Mənim sükutumun, ağrımın, göz yaşımın tərcüməsi oldu onlar. Ortaq yanı nədir? Sadədir amma dərindir... Darıxmaq.

Darıxmaq, təkcə kədər deyil. Darıxmaq, varlığın, insanın ən dərin təslimiyyətidir. Darıxmaq, insanın özünü itirməsi, amma yenə də yaşamağa çalışmasıdır.

Mən Harunam, təkcə söz deyiləm. Mən həm də o sözlərin arasında itən, tapılan, yenidən itən insanam. Həyatımda iş, təhsil, ailə, eşq var. Amma bütün bunların arasında ən çox rast gəldiyim hiss, darıxmaqdır. Darıxmaq bəzən yuxudan əvvəl gələn o sakit an kimi olur, bəzən gecənin qaranlığında sanki ruhumu bürüyən bir kölgə. Bu kölgə mənimlə danışmaq yerinə, mənim danışmağımı gözləyir. Və mən ona söz vermişəm ki, danışmaq yerinə, onun dilini dinləyəcəm. Bu səbəbdən qəzəl mənim üçün yalnız şeir deyil, həm də daxilimdə danışan sükutun əksi, kölgəm, həyatımın ritmidir.

Vüqar Biləcərilinin bu qəzəli ilk oxunuşda sadə görünür:

"İki qəm gördü məni, qaçdı uzaqdan gəldi.

Biri soldan hücum etdi, biri sağdan gəldi.

Üzbəüz dağ ilə durdum, elədim dərdimi faş.

"Buna insan dözə bilməz" səsi dağdan gəldi.

Yar olan səmtə gedən yellərə qoşdum ruhu,

Qoxlayıb zülfün, öpüb lalə yanağdan, gəldi."

Qəm, dağ, ayrılıq, yellər, zülf, yanaq.. amma bu sadəlik sükutun içində səslənən qışqırıq kimidir. Bu qəzəl bir nəfərin içində eyni anda baş verən iki hücumun, iki tərəfli bir dağılmanın tarixidir.

"İki qəm gördü məni, qaçdı uzaqdan gəldi.

Biri soldan hücum etdi, biri sağdan gəldi."

Sanki kimsə sənin qapını döyməyib. Divarlarını sındırıb içəri girib. Təsəvvür et, sol tərəfdə keçmiş var, olanlar, sənə edilənlər. Sağ tərəfdə gələcək var, ola bilməyəcək şeylər, qorxular. Sən isə ortada, hələ də "indi" adlanan bir boşluqda durursan. Bu "iki qəm" təkcə hiss deyil, zamanın iki tərəfindən gələn təzyiqdir. Keçmiş səni buraxmır, gələcək səni qəbul etmir. Və sənə bir insan qədər dar olan bu dünyada, iki fərqli ağrı eyni anda gəlir. Bu artıq ağrı deyil. Bu, çatdırmamaqdır, yetməməkdir.

"Üzbəüz dağ ilə durdum, elədim dərdimi faş.

"Buna insan dözə bilməz" səsi dağdan gəldi."

Sən artıq burada bir insanla danışmırsan. Sən təbiətin özü ilə danışırsan. Çünki insanlar səni dinləmir artıq. Yeganə “dinləyici” səssiz, sarsılmaz, daş bir varlıqdır.

Bu misrada iki dərin qat var.

1. Dağ insanı təsdiqləyir. Bu, fəlsəfi baxımdan dəhşətlidir. Çünki dağ, sənin metaforik deyil, varlıq səviyyəsində ağrını qəbul etdiyini göstərir.

2. Sən artıq susmursan. Sən ağrını bir varlıq kimi tanıyırsan və onu dilə gətirirsən. Və sənin dərdinin ölçüsünü, təbiət özü belə etiraf edir.. "Buna insan dözə bilməz. Sən necə dözürsən axı!?" Bu cür cavabı insandan deyil, dağdan eşitmək nədir, bilirsən? Bu, artıq sənin qırılma nöqtəndir. Bu, poetik yox, ontoloji faciədir.

"Yar olan səmtə gedən yellərə qoşdum ruhu,

Qoxlayıb zülfün, öpüb lalə yanaqdan gəldi."

Sonda isə artıq fiziki bədən qalmır. İnsan o qədər dağılır ki, ruhu belə gövdəsindən ayrılır. Və o ruh... Yar olan səmtə gedir. Burada poetik bir gözəllik yox, mistik bir intihar var. İnsan özünü yellərə qoşur. Çünki yer ona artıq aid deyil. Və yellər, onu sevdiyinim qoxusuna aparır. Amma bu görüş bir aldatmadır. Ruh "öpməyə" yox, yaddaşın içində qeyb olmağa gedir.

 "İki qəm gördü məni..." deyən biri artıq nə şikayət edir, nə nəsə gözləyir. O sadəcə faktı deyir. Və bu fakt bir canlının, bir varlığın yavaş-yavaş ruhundan ayrılma tarixidir.

Bu qəzəl oxunmur, bu qəzəl müşahidə edilir. Sanki bir adam gözümüz önündə göydən düşmür, öz içindən yıxılır.

"Sən istəməsən də, mənim istəkli yarımsan.

Mən bəxti qara, sən qara gözlü nigarımsan.

Quranda bütə səcdə, sitayiş haram işdir.

Yoxsa deyəcəkdim, "pəri Pərvərdigarımsan".

Allah adama şah damarından da yaxındır.

Sən də mənim Allaha yaxın şah damarımsan."

Qəzəl uzundur, məni ən çox cəlb edən 3 beytindən danışacam..

“Sən mənim Allaha yaxın şah damarımsan” - fəna mərtəbəsində sevgidir bu..

 Aydın Xırdalanlı deyir:

 "Sən istəməsən də, mənim istəkli yarımsan.

Mən bəxti qara, sən qara gözlü nigarımsan."

İlk sətir səssiz bir inadla başlayır. Qəbul edilməməyi belə qəbul edən bir bağlılıq var burada. Sənin istəməməyin heç nəyi dəyişmir, çünki sənin istəmədiyin sevgi artıq mənim içimdə Allah qədər həqiqətdir. Bu, “məni sev” demək deyil. Bu, “məni inkar etsən də, səni sevirəm” deməkdir. Burda sevgi təkcə bədbəxtlik deyil. Burda sevgi bir aqibətdir. Sevmək yox, məhkum olmaqdır.

"Quranda bütə səcdə, sitayiş haram işdir.

Yoxsa deyəcəkdim "pəri Pərvərdigarımsan.""

Burada artıq poetika kəskinləşir. İnsan az qala küfrə yaxın dayanır. Deyir ki, “Əgər haram olmasaydı, səni tanrı elan edərdim.” Bu nədir, dostum? Bu sadəcə sevgi deyil. Bu, eşqin içində Allahı əvəz etmə ehtiyacıdır. İnsan bir nöqtədə o qədər tənha qalır ki, Tanrının əlini tutacaq qədər real bir varlığa ehtiyac duyur. Səni sevən insan, bəzən səni sevdiyindən yox, öz içindəki boşluğa bənzədiyinə görə ilahiləşir.

Sənə səcdə eləmir, səcdə etdiyi hissə adını verib, səni onun yerinə qoyur. Bu sətirlər romantik deyil. Onlar təhlükəli səssizliyin içindən çıxır. Çünki artıq insan hər şeyin mənasını yalnız bir bədəndə axtarır. Və bu, öz Tanrısını yaratmaq qədər vahiməli bir prosesdir.

"Allah adama şah damarından da yaxındır.

Sən də mənim Allaha yaxın şah damarımsan."

Bu, qəzəlin şah beyti və sevginin ən təhlükəli nöqtəsidir məncə. Burada artıq insan Tanrı ilə sevdiyi varlıq arasında məsafə qoymur. Onu o qədər içinə alıb ki, artıq Tanrıya getmək üçün onun üzündən keçməlidir. Burada sevgi deyilən şey, tanrıya vasitə olmuş bir iztirabdır.

 Bu, artıq istək deyil. Bu, fənadır. Sufilərin dediyi o mərhələ var ha, Fəna fi’l, bax odur. Sadəcə bura əlavə olaraq "məşuq" də əlavə edə bilərik. Fəna fi'l Allah sevgiyisiylə əriyib yox olmaqdır. Fəna fi'l məşuq isə məşuqu ilahiləşdirib o sevginin içində əriməkdir..

Artıq sənin varlığın yoxdur. Sən onun içində yox olmusan. Amma o sən deyilsən. O, sadəcə səcdə etdiyin boşluğun bədən tapmış surətidir. Bu Qəzəldə İnsan Tanrını Axtarmır, öz Boşluğunda Öz Tanrısını Yaradır.

"Sən istəməsən də, mənim istəkli yarımsan".  Bu, sevgi deyil, bu inkar olunaraq ölümsüzləşdirilən yoxluğun müqəddəsliyidir. Bu mərhələ biz yuxarıda bəhs etdiyimiz dağla üzbəüz durmaqdan daha dərin, daha qaranlıqdır. Çünki artıq insan heç nəyə etiraz etmir. Əyilmiş başla yaşayır. Qürursuzca deyil, inamla. Və bu inam, sevginin yox, inancın zəhərli formasıdır.

 Bilirsən dostum?! İnsan, təkcə düşünən bir varlıq deyil. İnsan, darıxan, səcdə edən, ağrısını dağa danışan, sonra heç nə danışmadan yaşayan varlıqdır. Bu iki qəzəldə insanın ağrısı bədənini keçib, ruhuna çıxır, sonra qayıdıb oturduğu yerin içində saralmağa başlayır. Əvvəlcə "qəm hücum edir"” sonra "insan səcdəyə meyllənir," axırda isə sadəcə nəfəs alır və darıxır.

Qəm, dua, darıxmaq… Bu üçü bir bədən kimi birləşir. Çünki bəzən elə olur ki, insan nə danışa bilir, nə də dua edə bilir. Yalnız darıxa bilir. Ağrı, dua və darıxmaq... Bunlar hiss deyil, vaxtın içində yaranan metafizik vəziyyətlərdir. İnsan əvvəlcə qəm tapır, çünki o hələ döyüşür. Sonra səcdə edir, çünki artıq anlayır ki, bu döyüş uduzulub. Sonda isə yorulub oturur, çünki artıq döyüşməyə də, dua etməyə də taqəti yoxdur.

 O darıxır. Bu "darıxmaq" sözünün özü çox zaman yetərsiz görünür. Amma bu qəzəllər sübut edir ki, darıxmaq, bir ruhi təslimiyyət formasıdır. O səni qışqırtmır, ağlatmır, həyəcanlandırmır. Sadəcə yavaş-yavaş içində yer tutur və səni özündən yox, xatirəndən ibarət bir varlığa çevirir. Darıxan insan, artıq qayıtmaq istədiyi yerin olmadığını da bilir. Amma yenə də gözləyir. Çünki bu dünyada bəzən sadəcə gözləmək qalır.

Bütün bu qəzəllərin sonunda insan bir nəticəyə gəlmir. O, sadəcə öz ruhunun formasını dəyişir. Dağdan dönür, səcdədən qalxır, torpağda oturur. Və darıxır.  Bu darıxmaq, qaranlıq bir otağın ortasında yanan bir şam deyil. Bu, qapısı bağlı bir evin içindən sızan nəfəsdir. Kimsə görməsə də, o nəfəs ordadır. Kimsə gəlməsə də, o nəfəs gözləyir. Kimsə danışmasa da, o nəfəs hələ də yaşamağa çalışır.

Və bu nəfəs, bizik. Mənəm...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.07.2025)