İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

  

Həyatda ən vacib şey, dürüst olmaq və vicdanını itirməməkdir

            Ceyms Stüart

 

Məşhur ABŞ və Böyük Britaniya aktyoru Ceyms Stüart 20 may 1908-ci ildə İndianada, Pennsilvaniyada anadan olub. “Filadelfiya əhvalatı” filminə görə 1940-cı ildə Oskar mükafatı qazanıb.

 

20-ci əsrin ən tanınmış və sevilən Hollivud aktyorlarından biri olub. Onun obrazları səmimiliyi, dürüstlüyü və adi insanın həyatındakı dəyərləri əks etdirib. Çox zaman sakit, lakin güclü xarakterli insanları canlandırıb. Çox utancaq və təvazökar şəxsiyyət kimi yadda qalıb.

 

Təkcə aktyor deyil, həm də II Dünya Müharibəsi və Koreya Müharibəsində xidmət etmiş peşəkar pilot olub. ABŞ Hərbi Hava Qüvvələrində briqada generalı rütbəsinə qədər yüksəldi. Hollivud ulduzları arasında ən yüksək rütbəyə malik olanlardan biri olub.

 

Aktyorluq tərzi təbii və emosional olub. O, “adi insanın qəhrəmanı” obrazını formalaşdırıb. Səhnədə danışıq tərzi bir qədər ləng və həyəcanlı, lakin səmimi və cazibəli olub.

 

Ən Məşhur Filmləri

 

1. It's a Wonderful Life (1946) – Ən tanınmış filmidir. Bu film, klassik Yeni İl filmi kimi tanınır.

2. Mr. Smith Goes to Washington (1939) – Ona ilk "Oscar" namizədliyi qazandırdı.

3. Rear Window (1954) – Alfred Hitchcock-un rejissorluğu ilə çəkilən məşhur triller.

4. Vertigo (1958) – Psixoloji triller janrında baş rolda.

5. The Philadelphia Story (1940) – Bu filmdəki roluna görə "Ən yaxşı aktyor" Oskarı qazanıb

6. Harvey (1950) – İmaginasiya mövzusunda klassik komediya.

7. Winchester '73 (1950) – Vestern janrında mühüm rol aldı.

 

Mükafatlar və Naliyyətlər

 

- Oskar mükafatı (1941) – "The Philadelphia Story" filmindəki roluna görə.

- Fəxri Oskar (1985) – Bütün karyerası və Hollivudun dəyərli siması kimi.

- AFI tərəfindən "Ən böyük kişi aktyorlar" siyahısında 3-cü yerdə.

- Prezident Ronald Reyqan tərəfindən Azadlıq Medalı ilə təltif edilib.

 

1997-ci il iyulun 2-də ürək çatışmazlığından vəfat edib.

Amerikalılara Allah rəhmət eləsin demək mümkünsə, gəlin deyək.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.07.2025)

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə BİRİ İKİSİNDƏ layihəsində görkəmli tənqidçi Vaqif Yusiflinin Adilə Nəzər və Elnur Uğur  barədə yazdığı Ədəbi fraqmentlərini təqdim edirik.

 

 

Vaqif YUSİFLİ

 

ƏDƏBİ FRAQMENTLƏR

 

Adilə Nəzər

Adilə Nəzər (Adilə Həsən qızı Nəzərova) artıq yeddi şeir kitabının müəllifidir və imzasını çoxdan tanıdıb. İndi şairlərin türk, rus, fars, ingilis dillərində şeirləri ilə çıxış etməsi qətiyyən təəccüb doğurmur. Adilə xanım da “çoxdilli” şairdir. Onun İraq Yazıçılar Birliyinin üzvü olması da sensasiya sayılmaz. Və Adilə xanımın filologiya üzrə fəlsəfə doktoru kimi fəaliyyəti də (“Azərbaycan dilində fəlsəfə terminlərinin izahlı lüğəti” – 40-a qədər elmi məqalənin və bir monoqrafiyanın müəllifidir) buraya əlavə olunsa (hələ aldığı “San yarlığı” mükafatını, respublikada və xarici ölkələrdə elmi konfranslarda çıxışları), görün Adilə xanım necə zəki bir qadınmış deyərsən...

Sabah Adilə Nəzər hansı şirkətinsə prezidenti ola bilər, ya bir yaxşı vəzifə kreslosunda əyləşə bilər. Amma mənim nəzərimdə o, şairdir.  Şairlik isə nə vəzifədir, nə də hansı qurumunsa sədrliyi... Şairlik ürəklə baş-başa verməkdir, həyatı, dünyanı, gözəlliyi, təbiəti, günəşi, ayı, ulduzları, gülü-çiçəyi hamının gördüyündən fərqli görməkdir.

 

Hansı ağrılardan çıxdın,     

Hansı əzablardan gəldin?

Harda ağladın, kim bildi,

Kim bildi ki, harda güldün?

 

Ruhumun yağmur havası,

Könlümün duman yerisən.

Kiminin ümid işığı,

Kiminin güman yerisən.

 

Sən elə müqəddəssən ki,

Ayağı yalın girirəm.

Aynaya baxanda sanki

Məni yox, səni görürəm.

 

Oxuduqca hər sətrini,

Hər hərfini seyr edirəm.

         Sənin özün olum deyə,

         Ta adımı şair edirəm.

 

Şairin şeir ömrü yaşamağı barədə etirafları çox eşitmişik.

Adilə Nəzərin ayrıca “Şeir” şeiri də var. Burada onun şeirə müxtəlif yanaşmaları ilə üzləşirik. “Şeir nədir?” sualına cavablar səslənir:

 

Şeir bir az

Tanrıyla dostluq yaratma ittifaqıdı,

Bir az da şeirin özünü tanıtma ixtirası.

Bir az da buludların

Yaddaşındakı yağışların lirikasıdır.

Şeir sözə vurğunluq sənətidi.

 

Şairin Tanrı ilə dostluq yaratmaq “ittifaqı” barədə çox eşitmişik, bir az da özünü tanıtma “ixtirası” – məlum. Bəs sonra? Hələlik təzə bir söz eşitmirik.

 

Amma:

Şeirdən əvvəl ağrısı gəlir,

Şeir həm də ömrü

uzadan nəfəs.

Yıxıl hər misrasına, səcdə et,

Şeir bazarıdır könlüm...

 

Təbii ki, Adilənin şeir haqqında fikirləri onun özünün düşüncələridir. Bəzən heç razılaşmırsan da. “Şeir adi qulağa xoş gələn uzaq bir coğrafiyadır, rəng korluğudur, səs karlığıdır”, yaxud “bir ucuz sevgiyə bir bahalı canın ödənişindən epitafiyadır” – razılaşmaq olmaz...

Şeiri bu qədər sağa-sola,  coğrafiyaya, epitafiyaya sürükləmək neçin?

Amma Adilə Nəzərin elə şeirləri var ki, o “coğrafiya”nı, o “epitafiyanı”da yıxıb-sürüyür,  əsl şeir obrazı ilə qarşımızda canlanır. Atasının xatirəsinə həsr etdiyi “Mən ağladım” şeiri kimi...

Ağlamaq – patoloji mənada anlaşılsa, hüzn, ələm, hıçqıraq gətirər. Amma bu şeirdə ağlamaq kövrəkliyin, həzinliyin poetik ifadəsinə çevrilir.

 

Qızılı saçlarını gün yandıran iyul gecəsiydi...

Gündüzün havası, gecənin sükutu ağı dedi,

Mən ağladım.

Yeddi gün əvvəl –

Namazının ilk günündə xəzan gəldi,

Bütün yarpaqlar tar-mar oldu, titrədi, üşüdü.

Həyat budağından bir yarpaq düşdü – ata adında.

 

Desəm ki, Adilə Nəzər əsl ovqat şairidir,  inandırmaq çətin olmaz. Şeir elə ovqatdan, əhvali-ruhiyyənin rəngarəng, çeşidli çalarlarından yaranmırmı – deyəcəksiniz. Amma məsələ burasındadır ki, hər şairin ovqatı onun öz fərdi dünyasının bəlirtiləridir. Bahar qışdan betər ola bilərmi? Bu da ovqatdan asılıdı:

 

Xəbərin oldumu?

Çox çağırdım bu gecə,

İlk heca və son heca: –

Al apar məni

Bu xəzan vurmuş baharın əlindən, Allah!

Bu bahar gözümdən düşdü,

Bu bahar məni qışdan betər üşütdü.

 

Elə güman eləməyin, Adilə Nəzər yalnız ovqat şairidir; canında yatıb qalan duyğularını ovqatı gələndə şeirə çevirir, hətta gününü də qeyd edir. (2 dekabr “şeiri” və s.). Və elə güman eləməyin ki, onun sevgi şeirləri ancaq pessimist ovqat aşılayır sənə, mənə, ona...

Xocalı işğal olunanda qəfəsdə bir quş... harada olduğunu anlamadığı dar və tüstülü bir qəfəsdədir. Xain gözətçilər tez-tez içəri dalıb süngüləyirdilər hiss etmədiyi bədənini... Yaxud:

 

Çətindir xar olmaq yağı içində,

Bu xalq ümidindən hələ güc alır.

Qalıb dərd içində, ağı içində

Əsir düşən körpələri, qocaları.

Qarabağın şəhid düşən balası

Xocalıdır, Xocalıdır, Xocalı.

 

Və Adilə Nəzərin o illərdə – 44 günlük zəfərdən öncə yazdığı bir şeirdə “Lap hönkürüb ağlaram, axsın yaşım bulaqtək, Bilim xarıbülbüllər açıb ləçəklənəcək” – “sinəsindən qoparsa Qarabağ adlı dağı, gözlərimi möhürtək o dağa basdıraram”. İndi göz yaşlarının bulaq kimi axmağına lüzum yox, xarıbülbüllər ləçək-ləçəkdir...

“Əsgərə məktub” şeiri hecanın az-az rast gəlinən on ikiliyində yazılıb və uğur – xeyir-dua – yola salma mərasimi ilə səsləşən ritmə uyğundur:

 

Tələsir qonmağa üçrəngli bayrağın

Laçında, Şuşada başına hər dağın.

Azadlıq gözləyir o əsir torpağın,

Qisasın qalmasın – şərəfə toxunur.

 

Hələ ki yurd-yuvam, el-obam dardadı,

Hardadır qələbən, zəfərin hardadı?!

Yolunu gözləyən qız intizardadı,

Adına dualar oxuyur, oxuyur...

 

Adilə Nəzərin şeirlərini fəsil bölgüsü ilə səciyyələndirsək, deyərik ki, bu şeirlər payız fəslinə daha çox oxşayır. Özü də bunu etiraf edir:

 

Payız hakim olub şeirlərimə,

Nə yazsam, vərəqdə saralıb solur.

Hələ tab edirəm bu ayrılığa,

Gecəni çəkirəm səhərlərimə.

Vaxt gələr, yazaram yazdan, hələ ki

Payız hakim olub şeirlərimə.

 

“Əsən dəli küləklər” də, ağac olmaq istəyi də, yağışı dinləmək də payızdan, daha doğrusu, payızın şair ürəyində sakin olmasından xəbər verir. Amma bu, məsələnin ancaq zahiri tərəfidir. Əsas odur ki, Adilə Nəzərə, nə qədər subyektiv səslənsə də, payız  – şairi – darıxan qadın deyə bilərəmmi?

Yenə də onun bir etirafı:

 

Hər yerdə eyni fəsil, hər yerdə eyni hava,

İçim, çölüm payızdı,

Rəngim də avazdı.

Köç edən durnaların avazına boylanır

İçimdə rəngi solan gül qoxulu ümidlər.

Çölümdə göy üzünün ətəyindən sarmaşan o boz-qara buludlar.

 

Adilə Нəzərin şeirləri və şeir kitabları barədə bir neçə məqalə ilə tanış olmuşuq. Tərifləyiblər, xoşlarına gələn şeirlərindən misallar da gətiriblər. Amma bir suala cavab verilməyib ki, axı bu Adilə Nəzərin poetik inkişafı, bir şair kimi inkişafı nəzərə çarpırmı?

Başlıca uğurları hansı yöndədir, zəiflikləri necə?

Adilə Nəzər yeddi şeir kitabının müəllifidir və artıq fərdi üslubu da, deyim tərzi də özünəməxsusluğu ilə seçilir. Əgər poeziyada SƏS məfhumu da bir faktor kimi götürülürsə, Adilə Nəzərin də poetik səsi formalaşıb. Məncə, onun “50 yaşın şeiri”ni elə bu mənada SƏS də adlandırmaq olar.

 

Sən məni yaza bilərsənmi?

Anlada bilərsənmi ruhumun rəngini?

Səhərlərimin yağış qoxusunu,

Gündüzlərimin sıxıntılarını...

 

Bu SƏSin güc aldığı mənbə ürəkdir...

 

Adilə Nəzərdən gətirdiyim şeir parçaları onun sərbəstdə yazdıqlarıdır. Amma o, hecada da mükəmməl şeirlər yazır:

        

Dünya-aləm sevgi dolu,

Açılıb könlümün yolu.

Dil-dil ötən bir bülbülü

Yazır məhəbbət şеiri.

 

Qəlbim oda yanır hər gün,

Gözlərim yoluna sürgün.

Əlim nə soyuq, nə yorğun,

Yazır məhəbbət şеiri.

 

Yaxud:

 

Bir göl kimiyəm, lalam,

Sən axar çaysan hələ.

Mən səndə daşam, liləm,

Çöküb axa bilmirəm.

 

Sən mənim can evimin

Təməl bina daşısan.

Evim çökəcək deyə,

Söküb ata bilmirəm.

 

Adilə Nəzər bir şeirində yazır:

 

Mən niyə həsrətə qucaq açım ki,

Mənim də dərd adlı öz sevgilim var.

 

Onu  dərd adlı sevgilisi sözdür, şeiridir... Əgər beləysə, eşq olsun o Dərdə!

 

 

Elnur Uğur

 

“Şairin əsərlərini oxuyub yaşamaq-həmin əsərlərin bütün zənginliyini, məzmununun bütün dərinliyini  öz daxili aləminə keçirmək, öz qəlbində duymaq deməkdir. Gərək müəyyən bir müddət şairin təsiri altına düşəsən, onun gözləri ilə həyata baxasan, onun qulağı ilə eşidəsən, onun dili ilə danışasan, belə olmasa, şairi anlaya bilməzsən”. Dahi rus tənqidçisi V.Q.Belinskinin bu fikri şair-oxucu qarşılıqlı münasibətini və sevgisini ifadə etmək üçün ən dəqiq bir kriteriyadır. Hər şair öz şeirlərində yaşayır, onun özü üçün qurduğu aləm təkcə özünə aid olmur.O şeirlər kimlərinsə ürəyinə yol tapmalıdır. Əlbəttə, şair-oxucu münasibəti və sevgisi hər zaman baş vermir, necə deyərlər, hər şair hər oxucu ilə yalnız o zaman dil tapa bilir ki, oxucu onu düşündürən suallara o şairin şeirlərində cavab tapa bilir. Bir də axı şeir ürəklə ağlın vəhdətini əks etdirirsə, kimsə ürəyinin, kimsə də ağlının təşviqiylə hərəkət edir, çünki oxucular arasında yalnız hisslər üzərində qurulan şeirlərə meyil edənlər daha çoxdur, amma yalnız rasional düşüncəyə istinad edən şeirlər də çox yazılır. Böyük şairimiz Məmməd Araz yazırdı: “Şeir fikirlə hissin şərikli övladıdır. Hansının ata, hansının ana olduğunu demək çətindir. Bu, mürəkkəb təfəkkür prosesidir. Yaxşı olar ki, ürək ağıllı, ağıl isə ürəkli olsun. Bunlar öz övladlarını birlikdə böyüdüb tərbiyə etsinlər”. 

Mətləbdən uzaqlaşmayım, çünki söz sözü çəkir. Çox da təfərrüata varmadan mən bir şairin – Elnur Uğur Abdiyevin son illərdə yazdığı şeirlərindən söz açmaq istəyirəm. Bu şairi çoxdan tanıyıram, demək olar ki, mətbuatda çıxan əksər şeirlərini izləmişəm. Neçə il öncə çapdan çıxan şeir kitablarını da vərəqləmişəm, o şeir kitablarında Elnurun poetik axtarışları hiss olunurdu. Yalnız hiss olunurdu. Elə şeirləri vardı ki, cismi yerində, amma canı yox idi. Amma şairlik həm də məsuliyyət –sözə ehya vermək, təzə fikir söyləmək tələb edir və Elnur Uğur bu məsuliyyəti dərk elədi:

 

Daş altından qalxan otun

Ümidi var yaşamağa.

Hər sobanın odun-odun

Ümidi var yaşamağa.

 

Yer döşəmə, səma tavan,

Tən ortada boşluq hava.

Quş qura bilirsə yuva,

Ümidi var yaşamağa.

 

Ən böyük ağrı sevməkdi,

Ayrılığı ilk kim əkdi?

Bilsən, ölmək dirilməkdi,

Ümidin var yaşamağa.

 

Yaşamağın – var olmağın mənası haqqında yüzlərlə şeirlər yazılıb və bundan sonra da yazılacaq. Amma Elnurun bu şeiri fikrin poetik ifadəsi baxımından maraq doğurur. Elnurun digər şeirlərində də belə düşündürücü məqamlara tez-tez rast gəlirik. Sırf düşüncədən doğan, amma ifadə etmək istədiyi fikri şeirin bədii təsvir ahənginə uyğunlaşdıran şeirlərdir bunlar. Elə bil Elnur onu narahat edən fikirləri oxucunun öhdəsinə buraxır. O, həyatın, gerçəkliyin müxtəlif anımlarına, olaylarına mürəciət edir.

 

Hər gün səhəri gülərək açmaq

vaxtın intiharıdır.

Ölümü öldürmək yaşamaqdır.

Ölümü öldürməyə nə top mərmisinin,

Nə qumbara qəlpəsinin gücü çatar.

Ölümü öldürməyə bir göz qırpımı sevgi,

bir ümid elçiliyi edər.

Hər gün gecələr səni

yadına salırsa xatirələr,

yaşamağa dəyər!!!

 

Bu şeir təkcə  fikir söyləmək xatirinə yazılmayıb, həm də fikrin ifadə tərzinə görə də seçilir. Elə şeirdə “Ayrılığı ilk kim əkdi” misrası... “Ayrılığı saldın” ifadəsini həmişə eşitmişik, amma onu əkmək ifadəsi yenidir. Şeirdə “vaxtın intiharı”, “sənin nəzərlərində böyümək”, maraqlı deyimlərdir. Və əgər Elnurun hər şeirində bir və ya bir neçə belə deyimlərə rast gəliriksə, çox gözəl!

         Elnurun şeirlərini bir neçə bölgüyə ayırmaq olar. Birinci bölgüdə şərti olaraq müstəqil fikirlərlə aşılanan şeirlərdir ki, bu şeirlər Elnur Uğurun müəyyən bir  anlayış haqqında düşündüklərini ifadə edir. Məsələn, o, insan sevincini “göz yaşlarında boğulmaq”, “anadan təzə doğulmaq” “sevinəndə adam o qədər təmiz olur ki, qanadı olsa, mələk deyərdim sevinənlərə” kimi ifadə edir.  “Bir gecənin şeiri”ndə  sənsizlik anlayışı lirik qəhrəmanın  ayla, ulduzlarla, günəşlə paralel olaraq təqdim edilir. Yəni demək istəyir ki, sənsizlik, əslində, bundan doğan tənhalıq kainatı da darıxdırır. Müstəqil fikirlərlə aşılanan şeirlərində predmetləri mənalandırmaq, onları təşbih və metafora ilə nümayiş etdirmək diqqəti xüsusilə cəlb edir və əlbəttə, şairin şairliyi elə bundadır. Və bir də  Elnur assosiativ şeirə də meyil edir. Məsələn, “Sevdim” şeirini misal göstərə bilərəm:

  

Şimal qütbü kimi soyuq biriydim,

Doğdun günəş kimi, isitdin məni.

Əridimsuoldum, qardənəsiydim,

Dağboydadərələreşitdiməni.

 

Səninecəsevdim, necə, bilmədim?

Həqiqətcavabsızbusualdadır.

Oqardanəriyibsuolanadək

Olanım-qalanımhələəldədir.

 

Görhardanharacangətirdinməni?

Qaridim, doğradındamarlarımı.

Sukimiaxıram, baxırsan,sudur,

Suqarınqanıdır, eh, qarınqanı.

 

Assosiativtəfəkkürobrazlıtəfəkküründavamıdırvəburadadahaincəvəzahirəndahamürəkkəbümumiləşdirmələrdiqqəticəlbedir. Mərhumşair-tədqiqatçıArifAbdullazadəyazırdıki: buradabənzəyənləbənzədilənarasındakı “məsafə” dahauzunolur, mənadərinliyidahalakonikifadətərzinəəsaslanır, ümumiməzmun, konkrethissvəfikirçoxzamanyadasalmaqvədüşündürməkyoluiləyaranır. “Sevdim” şeirindədəŞimalqütbüvəsoyuqluqsevgililərətəşbihedilirvəbunaəksmənzərəgünəşvəisitməkmetaforasıyaranır. Günəşvəistilikisətəbiiki, qarıvəsuyuəridəcək. Sevənadamın  halıqarvəsuilətəşbihlənir. Ammaburadasuyunqarınqanınatəşbihedilməsi “bənzəyənləbənzədilənarasındakıməsafənin” dahauzunolmasıylaşərtlənir. Suqarınqanıolabilərmi? Buradaassosiativtəfəkkür “olabilər” sualınacavabverir. Vəsonda  “Böyüksevgilərinqandırsübutu”

          ElnurUğurun “Azərbaycan” jurnalınınbirsayındadabirneçəşeiriilətanışoldum. “Şəhidqəbri”və “Abidə” şeirlərindəfərqlənməyəcanatırvəhərikişeirdətəzəsözdeməyəçalışır.

    

Hardaşəhidqəbrivarsa,

Vətənoradanbaşlanır.

Vətənhərsərhəddəbitir,

Şəhidqəbrindəcanlanır.

 

Baxırsantorpaqməzara,

Altıdiri, üstüdiri.

Buməzarsabahaqapı,

Buməzarxalqınandyeri.

 

yaxud:

 

Xocalı-şəhid şəhər.

Qar üstə bir gəlinin qırmızı yaylığı

Vətən namusunun  həyası idi, qızarırdı.

Səndən keçənlər

Özündən keçə bilməyənlərdi.

Səndə güllələnənlər

Əslində, ölümü güllələyənlərdi.

 

Elnur Uğur bir şair kimi artıq özünü təsdiq etmək mərhələsindədir və deyim ki, bu proses başa çatır. Təbii ki, onun şeirləri arasında müəyyən “xıltlar” da nəzərə çarpır. Xüsusilə müəyyən bir fikrin mübahisəli məqamlarında qətiyyən onunla razılaşmırsan.  Məsələn, “Sevmək” şeirində yazır: “Ən gözəl intihar yaşamaqdır”. –Burada intiharla yaşamaq arasında heç bir uyarlıq (birinin o birini təsdiq etməsi) yoxdur. Yaxud həmin şeirdə  “Sevginin bir adı da kiçilməkdir elə” – mənfi bir anlayışı sevgi ilə tən tutmaq olarmı?  Guya “insanlar  kiçiləndə  böyüyürlər”. Bir də axı Füzuli babamız “kiçilməkdən” yox, “yox olmaqdan” söz açırdı (“Qəm diyarında əcəl peyki güzar etməz mana, Yox sanıb varım məgər  kim, etibar etməz mana”. Fikrimcə, onun “Eşq” adlı iki şeirində də bəzi fikri sona vardırmamaq natamamlığı hiss edilir. “Şeir gecəm”də fikir aydındır, amma sonda pıçıltını “Yaradanın söz görkəmi” kimi mənalandırmaq məntiqə uyğun deyil…

         Mən Elnur Uğur Abdiyevin  bütün şeirlərindən söz aça bilmədim. Amma onun bir çox şeirlərini oxumaq kifayətdir ki, haqqında “o, şairdir” ifadəsini işlədəsən.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.07.2025)

 

 

 

 

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

Onun əsərlərini xumayan çox az adam tapılar.

Onu bütün dünya oxuyur.

Təsadüfi deyil ki, onu dahi adlandırırlar.

Söhbət dünyaşöhrətli Amerika yazıçısı Ernest Heminqueydən gedir.

 

O, 21 iyul 1899-cu il tarixində Oak Parkda, ABŞ-ın İllinoys ştatında dünyaya göz açıb. Ernest Heminquey sadəcə bir yazıçı olmayıb — o, yaşadığı dövrün içində həm döyüşən əsgər, həm jurnalist, həm də dəli-dolu bir macəraçı olub. Onun həyatı da, əsərləri kimi, çəkişməli, kədərli, lakin çox güclü olub.

 

Uşaqlıqdan təbiətə, ovçuluğa və balıqçılığa marağı olan Heminquey, müharibə illərində könüllü olaraq I Dünya Müharibəsinə qatılıb. İtaliyada təcili yardım sürücüsü kimi çalışarkən ağır yaralanıb. Bu təcrübə onun ruhunu dərin şəkildə silkələyib və əsərlərinə sonsuz acı qatıb.

 

Üslubu sadə, lakonik və güclü cümlələrlə seçilib. O, “buz dağının nəzəriyyəsi” adlandırılan yanaşma ilə yazıb: oxucuya az sözlə çox şeyi hiss etdirmək. Cümlələr qısa olsa da, onların altında böyük hisslər yatır.

 

"Yaxşı yazıçı dənizin altındakı buz dağını da görə bilən adamdır”, – deyirdi Heminquey.

Yalnız Amerika deyil, bütün dünya ədəbiyyatına yeni nəfəs gətirmiş bir yazıçı olub. Onun əsərlərində insanın təbiətlə, müharibə ilə və öz vicdanı ilə mübarizəsi parlaq şəkildə əks olunub. Onun ədəbiyyatdakı izi – sadə görünən sözlərin dərin mənasında yaşayır.

 

Ən Məşhur Əsərləri

 

1. "Qoca və Dəniz"

Qoca balıqçı Santyaqonun dənizlə mübarizəsi fonunda iradə, tənhalıq və mənəvi qalibiyyət mövzularını işləmişdir. Bu əsərinə görə Pulitzer mükafatını qazanıb.

 

2. "Əlvida Silah"

Müharibənin boşluğu, insanın sevgiyə və həyata olan ümidsizliyi real və sərt dillə təqdim olunub.

 

3. "Günəş də Doğur"

"İtirilmiş nəsil"in simvolu olan bu roman, döyüş sonrası gənclərin mənasızlıq içində özlərini axtarışından bəhs edib.

 

4. "Zəng Kimin Üçün Çalır"

 İspaniya vətəndaş müharibəsində amerikalı könüllü Robert Jordanın daxili dilemması və mübarizəsini təsvir edib.

 

“İnsanı məğlub etmək olar, amma məhv etmək olmaz.”

"Qoca və Dəniz" - Ernest Heminquey

 

1954-cü ildə Nobel Ədəbiyyat Mükafatına layiq görülən Heminquey, ömrünün sonlarında ciddi depressiyaya düşüb və 1961-ci ildə intihar edib.

Dahiliyin aqibəti bəzən elə bu cür olurmuş.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.07.2025)

 

Kənan Məmmədli, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

Sovetlər dönəmində Pionerlər və Məktəblilər Sarayları geniş vüsət almışdı, oralarda uşaqlara ən müxtəlif şeylər, ö cümlədən təyyarə modelçiliyi öyrədilirdi. Ağız büzüb bəzi yaşlı adamlar deyirlər ki, indi belə şeylər yoxdur. Amma biz deyirik ki, var, özü də daha təkmil, daha sivil.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Vətəndaşlara Xidmət və Sosial İnnovasiyalar üzrə Dövlət Agentliyi bunu bir daha sübut etdi.

 

Səmada bir uçaq süzürdü. Ağappaq uçağın qanadları qırmızıydı. Sanki aşağıda dayanıb onu seyr edən xoşbəxt uşaqların arzularıydı, səmaya pərçimlənmişdi…

Bəli, Agentlik daha bir möhtəşəm layihəyə imza ataraq “Aerokosmik Modelçilik Festivalı 2025”i reallaşdırdı, özü də Bakı şəhərinin Hövsan qəsəbəsində.

Tədbir Azərbaycan Agentliyin “İnnovasiyalar Mərkəzi”nin və “Yeni Texnologiyaların İnkişafına Dəstək” İctimai Birliyinin təşəbbüsü ilə gerçəkləşdirilmişdi.

Əsas məqsəd ölkəmizdə raket və peyk modelçiliyinin inkişafına, gənclərin innovativ düşüncə tərzinin formalaşmasına, sağlam həyat tərzinin təşviqinə və texniki yaradıcılığın kütləviləşməsinə dəstək idi və bəri başdan deyək ki. Təşkilatçılar məqsədlərinə çatdılar. Tədbir yüksək səviyyədə keçirildi.

Qeyd edək ki, təmiz havada intellektual aktivliklə fiziki fəaliyyəti birləşdirən bu idman növü iştirakçıların həm fərdi, həm də komanda şəklində yarışmasına şərait yaradır. Qiymətləndirmə zamanı uçuşun hündürlüyü və müddəti, enişin dəqiqliyi, modellərin texniki səviyyəsi və uçuş reallığı əsas götürülür.

Düşünməyin ki, ilk dəfədir ölkəmizdə belə festival keçirilir. Artıq üçüncü dəfədir təşkil olunan festival iki mərhələdə, 10 növ yarış üzrə təşkil edilmişdi:

"S-3-B Paraşüt",

"S-3-C Paraşüt",

"S-4-D Raketaplan",

"S-6-A Streamer",

"S-6-B Streamer",

"S-6-C Streamer",

"Peyk (CubeSat)",

"Startap" (aerokosmik sahədə), dron və təyyarə modelləri).

Həmçinin intellektual müsabiqə və aviaşou xarakterli helikopter və təyyarə modellərinin nümayişi də gerçəkləşdi. İştirakçılara bu çərçivədə aerodinamika, aerokosmik mühəndislik, elektronika və mexanika sahəsində biliklərini praktik formada tətbiq üçün də geniş imkanlar yaradılmışdı.

Xüsusi olaraq vurğulayım ki, bu ilki festivala “YAŞAT” Fondunun dəstəyi ilə 5 şəhid övladı da qatılmışdı. Raket modelçiliyi yarışının “S-6-A Streamer” kateqoriyasında bir araya gələn komanda üzvləri öncəki müddətdə festivala hazırlıq məqsədilə Fond tərəfindən raket, paraşüt, dron, təyyarə və s. modellərinin təlim məşqlərinə cəlb olunmuşdular.

Festivalda bu il ilk dəfə raket modelçiliyi üzrə beynəlxalq FAI standartlarına uyğun S-4-D Raketaplan kateqoriyasında və peyk modelçiliyi (CubeSat) sahəsində yarışlar keçirildi. Həmçinin startaplar bu sahədə ideyalarını inkişaf və kommersiyalaşdırmaq məsədilə yarışda iştirak edirdilər.

Sonda mütləqdir ki, tərəfdaşları da qeyd edim:

Tərəfdaşlar: Daxili İşlər Nazirliyi, Fövqəladə Hallar Nazirliyi, Xəzər Rayon İcra Hakimiyyəti, Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Agentliyi, Hava Nəqliyyatı Baş Gömrük İdarəsi, İnnovasiya və Rəqəmsal İnkişaf Agentliyi, Azərkosmos, Milli Aviasiya Akademiyası,  Hədəf STEAM Liseyi, “IT INNOVATIONS computer academy”, Nərgiz klinikası, “AzST”, “OUTSITE” və “RC CARTING”

Səmada bir uçaq süzürdü. Ağappaq uçağın qanadları qırmızıydı. Sanki aşağıda dayanıb onu seyr edən xoşbəxt uşaqların arzularıydı, səmaya pərçimlənmişdi…

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.07.2025)

 

Ülviyyə Əbülfəzqızı, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

"Ədəbiyyat və İncəsənət" portalı poeziyanın ruhun səsi, ruhun qidası olduğunu nəzərə alaraq  əməkdaşları ilə " Sevdiyin şeiri gəl mənə söylə" rubrikasını davam etdirir.

Bu dəfə rubrikamızın qonağı ömrünün 49- cu baharını yaşayan, Cənub təmsilçimiz İlqar bəydir.

Gəlin onu öz dilindən tanıyaq və "Sevdiyin şeiri gəl bizə söylə" deyək.

 

-Salam, İlqar bəy.

 

 - Salam Ülviyyə xanım, xoş gördük.

Mən İlqar İsmayılzadə, 49 yaşım var. Fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru, AJB və AYB-nin üzvü, "Həməşəra" mətbu orqanının təsisçisi və baş redaktoru, həmçinin, "Ədəbiyyat və incəsənət" portalının Cənub təmsilçisiyəm.

İxtisasım fəlsəfə və dinşünaslıq olsa da, incəsənətin təsviri incəsənət sahəsində, həmçinin, jurnalistika, mədəniyyət və tarix sahələrinə ciddi marağım var. Əslində mənim yuxarıda adlarını çəkdiyim sahələrdə təxminən eyni səviyyədə əməyim olmuşdur. Əlbəttə, rəssamlıq sahəsindəki çalışmalar daha çoxdur.

İndiyədək Azərbaycan, ərəb və fars dillərində 145 kitabın, 200-dən çox elmi və elmi-kütləvi məqalənin müəllifiyəm. Ərəb və fars dillərindən Azərbaycan dilinə 30-dan çox kitabın tərcüməçisiyəm. Bütün bunlardan əlavə, bir sıra povest, hekayə və şeirlərin müəllifiyəm...

Mənim müxtəlif mövzularda şeirlərim olsa da doğrusu özümü şair saymıram. Amma bu qədər deyə bilərəm ki, şeir və poeziya həyatımın ayrılmaz, həm də ən gözəl hissələrindən biridir. Çünki mən həm də incəsənət və mədəniyyət sahəsinə aid bir insanam. Belə olan halda yalnız müəyyən bir şair və ya şeirin üzərində dayanmaq mümkünsüzdür. Oxuduğum bir çox şairlər və sevdiyim bir çox şeirlər var. Lakin onların arasında çağdaş Azərbaycan poeziyasında öz insani keyfiyyətləri, şəxsiyyəti, həmçinin, milli-mənəvi dəyərlərə sədaqəti ilə yanaşı, həm də şeir və poeziya sahəsinin peşəkar və görkəmli nümayəndəsi görkəmli Bəxtiyar Vahabzadə (1925-2009) şeirlərinin vurğunuyam.

Həyatımda mənim üçün çırağ olmuş şeirlərindən biri də "Özünü dinlə" adlı qısa şeiridir:

 

Dinlə bu dünyanı öz ürəyinlə,

Sənət aləmində özünü dinlə.

Özgəni dinləsən kökdən düşərsən,

Sən özün özünə özgələşərsən.

"Özümü kənardan seyr edim" - deyə

Nə olar, hərdənbir çəkil təkliyə.

Üzbəüz, təkbətək qal ürəyinlə,

Sən onu dinlə!

Tək onu dinlə!

 

Bu şeir insana həyatda müstəqil davranmaq və özü kimi olmağı aşılamaqla yanaşı hər növ şəxsiyyətpərəstlikdən uzaqlaşmağı çox gözəl bir üslubda aşılayır. İnsan həyatda özü kimi olmalı, kimisə yamsılamalı, kiməsə pərəstiş etməməlidir. Pərəstişkarlıq bir çox hallarda sevgi-məhəbbətin şiddətindən yaranır. Sevgi nə qədər gözəl olsa da, mənfi yönləri də var. Bunlardan biri də sevənin kor olması, reallığı görməməsi və ya görmək istəməməsindən ibarətdir.

Biz dini təlimlərə nəzər saldıqda, orada inanclı insanın şəxsiyyətpərəst deyil, Tanrıpərəst olmasına xüsusi tövsiyə edildiyinin şahidi oluruq. Hər halda, görkəmli şairin söylədiyi kimi insanın həyatda şəxsiyyətpərəst olması onun kökdən düşməsi və özgələşməsi ilə nəticələnir. Bu isə insanoğlu üçün çox qorxulu bir haldır...

Sonda sizə belə bir gözəl layihəyə görə təşəkkürümü bildirir, "Ədəbiyyat və incəsənət" ailəsində olmağımdan fəxarət hissi duyaram.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.07.2025)

 

 

 

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

  

Özündən sonra mahnıları qaldı. Nisgil, kədər dolu mahnılar. Nədirsə, həmişə qəmli mahnılar oxuyardı. Əslən Laçından idi deyə “Laçınım” mahnısı repertuarından düşməzdi. Düşmən tapdağı altında olan ana yurdunun kədərini bir mahnıya bacarıla yükləyə bilmişdi. Əfsus ki, Laçının azadlığını görmədən dünyadan köçdü.

 

Bu gün Azərbaycan Respublikasının Əməkdar artisti Məhəbbət Kazımovun doğum günüdür.

O, 1953-cü il iyul ayının 2-də Laçın rayonunun Çorman kəndində anadan olub. İlk təhsilini Şamkənd kənd orta məktəbində alıbdır. Kiçik yaşlarından istedadına görə digər bacı-qardaşlarından seçilib. Musiqi təhsili alması üçün qohum-əqrabanın təkidi ilə 1974-cü ildə Bakı şəhərinə gedib. Asəf Zeynallı adına musiqi texnikumuna qəbul olunub. İlk muğam dərslərini Nəriman Əliyevdən alıb, sonradan Ağaxan Abdullayevin sinifində oxuyub.

 

1976-cı ildən peşəkar səhnədə çıxış edirdi. "Dan Ulduzu" ansamblının solisti olub. Azərbaycanın bir çox konsert salonlarında öz tamaşaçılarına solo konsertlər verib. Bir çox xarici ölkələrdə, Türkiyədə, Rusiyada, İranda, Çexoslovakiyada və başqa ölkələrdə qastrol səfərlərində olubdur.

Məhəbbət Kazımov əsasən Azərbaycan milli musiqisi janrında, bir çox tanınmış mahnı və muğamlar oxuyubdur. Ən çox sevilən mahnılarından biri də "Laçınım" mahnısıdır. "Laçın" instrumental ansambılını da o yaradıb, onun rəhbəri olub.

 

14 sentyabr 2012-ci ildə Azərbaycan Respublikasının "Əməkdar artist" fəxri adına layiq görülüb.

27 yanvar 2014-cü ildə uzun sürən xəstəlikdən sonra vəfat edib. O, yanvarın 28-də Xırdalan qəbiristanlığında dəfn olunub

Allah rəhmət eləsin!

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.07.2025)

 

Şərəf Cəlilli, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

 

“Mən xoşbəxt adamam ki, ixtiyar yaşımda millətimin ordusunu yaratmaq mənə nəsib oldu” deyən, qısa zaman kəsiyində 35 minlik Cümhuriyyət Ordusunu yaradan qüdrətli sərkərdə Səməd bəy Sadıx bəy oğlu Mehmandarov 16 oktyabr 1855-ci ildə Şamaxı quberniyasının Lənkəran qəzasında dünyaya gəlmişdi. Soyu, soy-kökü şəcərə dəftəri ilə Şuşanın məşhur zadəganlarından olan Mehmandarovlara bağlı olan Səməd bəy Mehmandarov adını Cümhuriyyət qurucularının sırasına yazdı. Hüquqşünas olan atası Sadıx bəy Qafqaz canişinliyi tərəfindən öncə Şamaxıda, sonra isə Lənkərana məhkəmə icraçısı olaraq göndərilmişdi. Lənkəranda dünyaya gələn Səməd bəy Mehmandarov təhsilini Bakıda Real Məktəbdə almışdı. 16 yaşında isə Peterburq İkinci Konstantinovka Artilleriya Məktəbinə daxil olmuşdu. 1875-ci ildə podporçik rütbəsi alan Səməd bəy Mehmadarov həmin il həm də III dərəcəli “Müqəddəs Stanislav” ordeni ilə təltif olunmuşdu. Daha sonra kapitan 1898-ci ildə isə podpolkovnik rütbəsi ilə xidməti fəaliyyətini davam etdirmişdi.

 

Mancuriaya diviziyasının komandanı

Podpolkovnik rütbəsini aldıqdan sonra 1900 -1901-ci illərdə Çində baş qaldıran anti-imperialist hərəkatların  yatırılmasında onun rəhbərlik etdiyi diviziya da iştirak etmişdi. Silahsız çinlilərə qarşı silah qaldırmayan, üsyançıların rəhbərlərini danışıqılar vasitəsi ilə yola gətirən Səməd bəy Mehmandarova Çar tərəfindən polkovnik türbəsi təqdim edilmiş, eyni zamanda o, III dərəcəli “Vladimir Ordeni” və üzərində “Qəhrəmancasına fərqlənməyə görə yazılan Qızıl qılınc” təqdim olunmuşdur.

 

Rus-Yapon müharibəsində tarix yaradan iki azərbaycanlıdan biri

General Əliağa Şıxlinskinin tarix yaratdığı Rus-Yapon müharibəsi dövründə göstərdiyi şücaətlərə görə Səməd bəy Mehmandarova general-mayor rütbəsi və IV dərəcəli “Müqəddəs Georgi” ordeni verilmişdi. 1907-1910-cu illərdə III Sibir korpusunda Artilleriya rəisi vəzifəsində çalışan general Səməd bəy Mehmandarov 1908-ci ilə “Hərbi xidmətlərində qüsursuzluğa görə” general-leytenant rütbəsinə layiq görülmüşdü. I Dünya müharibəsində iştirakına görə isə 1915-ci ildə “Tam Artilleriya generalı” rütbəsi almışdı. Bu rütbə hərb tarixində ordu generalı rütbəsinə bərabər rütbə idi. 1917-ci ildə xüsusi istəyi ilə Çar ordusundan istefa verən general Səməd bəy Sadıx bəy oğlu Mehmandarov bu zaman Çar Rusiyası Ordusunun bütün orden və medallarını almış iki peşəkar nüfuzlu türk, müsəlman və azərbaycanlı hərbçidən biri idi. Bununla yanaşı, general Səməd bəy Sadıx bəy oğlu Mehmandarov İngiltərənin, Fransanın, Rumıniyanın, eyni zamanda Qacarlar dövlətinin ən ali mükafatlarına, orden və medallarına layiq görülmüşdü. İstefada olduğu dövrdə Şimali Qafqazdakı huzur dolu malikanəsində doğmaları ilə yaşamışdı. Çarizmin iflası, Rusiya İmperiyasının iflası ucqarların istiqlaliyyəti ilə nəticələndi. Tiflisdə “İstiqlal bəyannaməsi”nin imzalanması ilə Azərbaycanda Milli hökumət quruldu.

 

Milli Ordunun Bayraqdarı

Şərqin ilk Demokratik Cümhuriyyətinin qurulması ilə, ömrü boyu Əbədi İstiqlalın təşnəsi olan peşəkar hərbçilər, Çar Rusiyası ordusunun nüfuzlu sərkərdələri vətənə dönür. Dönüşü, qayıdışı ilə tarix yaradan dörd generalın isə yeri, rolu, məqamı fərqli idi: Əliağa Şıxlinskinin, Səməd bəy Mehmandarovun, Rzaqulu Mirzə Qovanlı – Qacarın, Sultan bəy Sultanzadənin. Tanrı onları məhz bu gün üçün göndərmiş, Əbədi istiqlalın qorunması, Milli Ordunun yaranması üçün müntəzir etmişdi. Əlahiddə Azərbaycan Korpusunun – Milli Ordunun yaradıcısı kimi tarixdə qalan bu qüdrətli simalar, əvəzsiz sərkərdələr min illər bundan sonra da, Milli Ordunun bayraqdarları kimi tarixdə qalmışlar.

Səməd bəy Mehmadarov Bakıya dəvət edilməzdən öncə onun bütün fəaliyyəti nəzərdən keçirilmişdi. 1918-ci il noyabrın 7-də Nazirlər Şurasının neft milyonçusu Seyid Mirbabayevin Cümhuriyyətə bağışladığı malikanədə təşkil olunan iclasda Azərbaycanda Hərbiyyə Nazirliyinin yaradılması qərara alındı. Müvəqqəti olaraq nazir vəzifəsini hökumətin başçısı Fətəli xan Xoyskiyə həvalə olundu. Onun müavini isə general Səməd bəy Mehmandarov təyin olundu. Ölkədəki durum nəzərə alınaraq vaxt itirmədən Ordu quruculuğu ilə bağlı məsələlər Səməd bəyə tapşırıldı. Həmin gün çap olunan “Azərbaycan” qəzetində Səməd bəy Mehmandarovun vəzifəyə təyin edilməsi haqqında fikirləri dərc edildi. Mehmandarov deyirdi: “Nazirlər Şurasının qərarı ilə mən Hərbiyyə nazirinin müavini təyin edildim. Mən öz vəzifə borcumu yerinə yetirməyə başlayaraq görməli olduğum nəhəng işlərin bütün ciddiliyini, mürəkkəbliyini, çətinliyini gizlətmədən Hərbiyyə Nazirliyinin bütün rütbəli şəxslərini işə dostca yanaşacağını və vicdanlı münasibət bəsləyəcəyini bildirirəm. Hamını birlikdə, dostcasına işləməyə çağırıram. Bütün rütbələrdəki rəislərdən qoşunun təlim-tərbiyəsi, öyrədilməsi və möhkəm nizam-intizam yaradılması işinə ciddi diqqət yetirmələrini istəyirəm”

 

Mehmandarov: Orduda ana dilini tətbiq edən ilk hərbi nazir

1918-ci il 25 dekabr tarixində Tam Artilleriya generalı Səməd bəy Mehmandarov Hökumətin qərarı ilə Hərbiyyə naziri, general Əliağa Şıxlinski onun müavini təyin edildi. General Mehmandarovun nazir kimi ilk əmri “sırada və sıradan kənar olarkən əsgərlərin Azərbaycan türkcəsində salamlaşması ilə bağlı idi. Komandirlər əsgər salamı, əsgərlər “əleyküm salam!” cavabı verməli idilər.

 

 “Denikin məni rus millətindən və Çardan da yaxşı tanıyır”

1912-ci il Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti üçün ağır dönəmlərdən idi. Ağqvardiyaçı Denikin Azərbaycan sərhədinə yaxınlaşırdı. Təşkil olunan müşavirələrin birində öz hərbiçilərinə müraciətlə general Səməd bəy Mehmandarov demişdi: “Denikin məni rus millətindən və çardan da yaxşı tanıyır. O, bilir ki, rəhbərlik etdiyim korpuslar digərlərindən güclü olmuşdur. Denikin heç zaman mənim komandanlıq etdiyim ordu ilə döyüşə girməyə cəsarət edə bilməz. Mən bütün ömrümü, gəncliyimi Rus Ordusunda xidmətə həsr etdim. Nə xoşbəxt insanam ki, ixtiyar yaşımda Millətimin Ordusunu yaratmaq mənə nəsib oldu”.

 

Biz həmişə boyunduruq altında olmamışıq!

Səməd bəy Cümhuriyyət naziri kimi tez-tez xalqa müraciət edir, hesabat verir, öz işini peşəkarcasına həyata keçirirdi. Müraciətlərinin birində “Biz həmişə boyunduruq altında olmamışıq” – deyərək, türk tarixinin, Cümhuriyyət hərb tarixinin yazılmasını arzu etmişdi. General Səməd bəy Mehmandarov bütün çıxışlarında əsgərlərə “Övladlarım!” deyə müraciət edərək, onları ruhlandıran böyük sərkərdə idi. Cümhuriyyət Qızıl Ordunun qırmızı terroruna məruz qalarkən Lənkəranın bolşevik terrorundan təmizlənməsi əmrinin verməsi, ərazi bütövlüyümüzün bərpası üçün ordunu səfərbər etməsi, Əsgəran keçidinə Novruz bayramında hücum edən erməni daşnaklarının üzərinə general Həbib bəy Səlimov kimi peşəkar sərkərdəni göndərməsi erməni-daşnak dəstələrinin məhv edilməsi ilə nəticələndi. Xankəndinin, Şuşanın düşməndən azad edilməsi onun hərb tariximizdə, eyni zamanda Cümhuriyyət tariximizdən əzəmətinin təsdiqi olan məqamlardandır.

Hərbi nazir kimi general Səməd bəy Sadıx bəy oğlu Mehmandarovun Azərbaycan xalqına bir tarixi müraciəti də var: “İndi ölkəmizin bütün vətəndaşları, istər kasıb, istərsə də dövlətli eyni şəkildə hərb qulluq çəkəcəklər. Əgər nə zamansa kimlərsə dövlətliləri hərbi qulluqdan azad edərsə günahkarlar ağır cəzalanacaqlar.”

 

Tomsonla görüşündə ingilislərin verdiyi “Legion Ordeni”ni çıxarıb onun ayaqları altına atmışdı

Səməd bəy Mehmandarov general Tomsonun ermənilər arasında təbliğat aparmasından, Azərbaycan kəndlərində ingilislərin talançılıq etməsindən narahat idi.

Onların bütün fəaliyyətini kəşfiyyat xəbərləri ilə hər gün alırdı. O, hökumət başçısı Nəsib bəy Yusifbəyliyə məktub ünvanlayaraq yazırdı ki, ingilislərin fəaliyyətindən narahatdır. Etiraz əlaməti olaraq onların I Dünya müharibəsi zamanı verdikləri orden və medalları İngilis hökumətinə qaytarılması işini təşkil etsin. Bundan əlavə, o, Tomsonla görüşündə ingilislərin verdiyi “Legion Ordeni” çıxarıb onun ayaqları altına ataraq demişdi: “Mənim torpağımı işğal edib millətimi əzən bir ölkənin ordeni mənə lazım deyil” deyərək ona yerini göstərməkdən çəkinməmişdir.

 

21 general yetişdirməklə generallar yetişdirən General kimi tarixdə qaldı

Bu qüdrətli əyilməz sərkərdənin, Cümhuriyyətin ilk Hərbiyyə Nazirinin fəaliyyəti cəmi bircə il çəkdi. Qısa zaman çərçivəsində o, Milli Ordunu təşkil etdi, ayrı-ayrı diviziyaların yaradılmasına nail oldu, 21 general yetişdirməklə generallar yetişdirən General kimi tarixdə qaldı. 28 aprel qiyamından, Qızıl Ordunun qırmızı terrorundan sonra Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti işğal olundu. 1920-ci il iyunun 4-də Hərbiyyə Naziri kimi general Səməd bəy Mehmadarovu və müavin, Tam Artilleriya generalı Əliağa Şıxlinskini həbs edərək zindana saldılar. İki ay sonra isə Mərkəzə - Moskvaya göndərdilər.

 

Nəriman Nərimanovun zəmanəti ilə hər iki general Bakıya gətirildi

Moskvada Azərbaycan generallarını, daha doğrusu Hərbiyyə Nazirini və müavinini qarşılamalı olan Behbud ağa Cavanşir görür ki, onlar qatarda yoxdur. Behbud ağa vaxt itirmədən Bakıya komissar Nəriman Nərimanova məlumat verir və Səməd bəyin və Əliağa Şıxlinskinin tapılmasına nail olur. Həmin vaxt İosif Stalin Fövqəladə Komissiyaya teleqram vuraraq göstəriş vermişdi: “Yoldaş Yaqoda, hər iki general yoxlamadan diqqətlə keçirilsin. Onları həbsxanadan buraxılması işini təşkil etməyi sizə əmr edirəm”. Stalinin göstərişindən və ikitərəfli yoxlamadan sonra məlum oldu ki, generallar Mehmandarov və Şıxlinskinin günahları yoxdur. Daha sonra Nəriman Nərimanovun zəmanəti ilə hər iki general Bakıya gətirildi. 1923-cü ildə general Səməd bəy Sadıx bəy oğlu Mehmandorov Hərbi Dəniz Komissarlığında pul, kağız bölgüsü idarəsində sədr vəzifəsinə təyin olundu. Sonrakı illərdə isə pedaqoq kimi hərb tarixi ilə bağlı mühazirələr oxudu. 1928-ci ildə öz ərizəsi ilə vəzifədən ayrılan general Səməd bəy Mehmandarova 100 manat təqaüd kəsildi. 1931-ci il fevralın 12-də dünyaya vida nəğməsi oxuyan Cümhuriyyətin ilk və son Hərbiyyə Naziri Bakıda, sonralar “Dostluq parkı”na çevrilən Çəmbərəkənd qəbristanlığında dəfn olundu. 30- cu illərin burulğanında məzarı darmadağın olundu. İllər sonra üzə çıxan məzarının indiki Şəhidlər Xiyabanında mövcud olduğu məlumatı kütləvi informasiya vasitələri yaydı.

 

Ata tərəfdən Qacarlara, ana tərəfdən Talışxanovlara bağlı General

Hüquqşünas - vəkil kimi iş yeri Qafqaz Canişinliyi tərəfindən Şamaxıdan Lənkərana dəyişdirilən Sadıx bəy Mehmandarov burada general-leytenant Mir Mustafa xan Talışinskinin qızı Bikə xanımla evlənmişdi. General Səməd bəy Sadıx bəy oğlu Mehmandarov isə 1907-ci ildə Jitomirin məşhur əsilzadə soylarına bağlı Yelizaveta Teslova ilə ailə qurmuşdu. 1908-ci ildə oğlu Piri dünyaya gəlmişdi. Atası həbs edilib zindana salınanda onun 12 yaşı vardı. Peterburqa köçərkən Yelizaveta Teslova oğlunun adını dəyişərək ona İqor adını vermişdi. 37-ci ilin dəhşətli repressiyaları zamanı İqor anası ilə birlikdə öncə Peterburqdan Saratova, ordan isə Sibirə sürgün edilmişdi. II Dünya müharibəsi zamanı faşistlərin Sibirə gedən qatarı partlatması nəticəsində Yelizaveta Teslova – Mehmandarova həlak olmuş, İqor isə sağ qalmışdı.

 

Ulu Öndər Mehmandarovun oğluna ev bağışladı

Siyasi hakimiyyətinin birinci mərhələsində, 1970-ci ildə İqor Səməd bəy oğlu Mehmandarovu tapdıran, hələ onun axtarışlarına təhlükəsizlik orqanlarında çalışarkən başlayan Ulu Öndər Heydər Əliyev onu Bakıya dəvət edərək ona ev bağışlamışdı. Bundan sonra həyat yoldaşı ilə birlikdə İqor Səməd bəy oğlu Mehmandarov Bakıya köçmüş, ömrünü doğmalarının arasında başa vurmuşdu.

Qüdrətli sərkərdə, Cümhuriyyətin ilk və son Hərbiyyə Naziri general Səməd bəy Mehmandarovun sürgün əzabı yaşayan oğlu İqor Səməd bəy oğlu Mehmandarov 1989-cu ildə Azərbaycanda Milli Azadlıq hərəkatının boy verdiyi, atasının uğrunda can verdiyi hilallı-ulduzlu, üç rəngli bayraq göy üzünə səriləndə -  1989-cu ildə “Atamın yarımçıq arzuları reallaşır!” nidası ilə dünyasını dəyişərək Yasamal qəbristanlığında torpaq müqəddəsliyinə qovuşdu.

General Səməd bəy Mehmandarov irsi, şəxsiyyəti, Cümhuriyyətin özü, milli dövlətçilik tariximiz qədər əziz və müqəddəs bir dünya kimi bu gün də səcdəgaha çevrilib. Adı xatirəsi əbədiləşdirilən general Səməd bəy Mehmandarovun 160 illik yubileyi Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin imzaladığı 26 sentyabr 2015-ci il tarixli Sərəncamla dövlət səviyyəsində qeyd edildi.

 

Silahlı Qüvvələr günü yenidən təsbit olundu

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökuməti 1918-ci 26 iyun tarixli Sərəncamı ilə Azərbaycan Əlahiddə Korpusunu qurdu. Onun əsasında 1918-ci il noyabrın 17-də Hərbiyyə Nazirliyi yaradıldı. 1918-ci il dekabrın 25-də Tam Artilleriya generalı Səməd bəy Sadıx bəy oğlu Mehmandarov Hərbiyyə Naziri təyin edildi.

20-ci illərin bolşevik istilası ən ali idellara son qoysa da, Azərbaycan xalqı Milli Müstəqilliyə nail oldu. 26 iyun Azərbaycan Respublikasında Silahlı Qüvvələr Günü kimi yenidən təsbit edildi.

Milli Ordunun dirçəlişi, 44 günlük Vətən müharibəsində tarixi zəfərə imza atması üçün Ulu Öndərin əzəmətini, Müzəffət Ali Baş Komandan Prezident cənab İlham Əliyevin qüdrətini, Şuşa qalasına, Pənahəli xanın diyarına, həm də Mehmandarovların tarixi şəhərinə, mülkünə, malikanəsinə bir göz qırpımında qədəm qoyan, “ruh bədənə girən kimi girən” Azərbaycan Ordusunun əzəmətini etiraf etmək məcburiyyətində qalan dünyanın eşitdiyi ilk kəlamlardan biri bu oldu: “Biz boyunduruq altında olmamışıq! Denikin məni rus millətindən və çardan da yaxşı tanıyır. Mənim rəhbərlik etdiyim korpuslar digərlərindən güclü olmuşdur”.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.07.2025)