Kənan Məmmədli, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bu günə - 24 dekabra təsadüf edən əsas tarixi hadisələri diqqətinizə çatdırırıq.

Azərbaycan prezidentinin doğum günündə Rusiya Hərbi Şöhrət gününü (Suvorovun komandanlığı ilə rus ordusunun 1790-cı ilin bu günündə türk qalası İzmayılı ələ keçirməsi şərəfinə), İspaniya və ispandilli ölkələr Noçebuna bayramını (Mövlud günü şərəfinə), Şimalı Avropa ölkələri Soşelnik bayramını (yenə də Mövlüd günü və Yeni il şərəfinə) qeyd edəcəklər, Amerikalılar isə ənənəyə uyğun növbəti mətbəx bayramına sevinəcəklər, milli eqq-noq içkisi gününə. Çiy yumurta və süddən hazırlanan bu şirin içki Şimalı və Cənubi Amerika ölkələrində çox populyardır.

1979-cu ilin bu günündə SSRİ Əfqanıstanın işğalına başlayıb, 1920-ci ilin bu günündə görkəmli italyan opera müğənnisi Enriko Karuzo “Metropoliten-opera”nın səhnəsində özünün son çıxışını edib, 1914-cü ilin bu günündə alman təyyarəsi İngiltərənin Duvr şəhərini  bombalamaqla tarixdə ilk aviasiya bombardmanına imza atıb. 1903-cü ilin bu günündə tarixdə ilk dəfə avtomobilə qeydiyyat nömrəsi vurulub, bu Böyük Britaniyada baş verib, “A 1” nömrə nişanı hersoq Rasselə verilib. 1851-ci ilin bu günündə dəhşətli yanğın ABŞ Konqresinin kitabxanasında 35 min kitabın və unikal sənədin yanmasına səbəb olub. 1760-cı ilin bu günündə isə rus imperatrisası Yelizaveta insanların Sibirə sürgün edilməsini rəsmiləşdirib.

Və ən nəhayət, prezidentlə eyni gendə doğulanlardan məşhur polyak şairi və inqilabçısı Adam Mitskeviçi (1798), böyük türk şairi Tofiq Fikrəti (1867), böyük Azərbaycan maarifçisi Ömər Faiq Nemanzadəni (1872), “Gənc qvardiya”nı yazmış ünlü rus yazıçısı Aleksandr Fadeyevi (1901) və məşhur rus müğənnisi Dima Bilanı (1981) göstərə bilərik.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.12.2025)

"Ədəbiyyat və İncəsənət” portalının media dəstəyi ilə Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun Bakı Şəhəri Üzrə Təhsil İdarəsi ilə birgə keçirdiyi “Bir direktor və bir şagird” adlı layihəsinin məqsədi nümunəvi məktəblərimizi, istedadlı şagirdlərimizi üzə çıxarmaq, onların ədəbiyyata olan marağına diqqət yönəltməkdir.

Hazırda təqdimatda Bakı şəhəri Texniki Humanitar liseydir.

 Layihəni təqdim edir: Ülviyyə Əbülfəzqızı

DİREKTOR

Kamalə Rəfayıl qızı Mirzoyeva 13.12.1969-cu il tarixində Göyçay şəhərində doğulmuşdur. 1976-1986-cı illərdə Bakı şəhəri 31 nömrəli məktəbdə təhsil alıb, məktəbi Xüsusi nümunəli attestatla bitirmişdir.

1986-1991-ci illərdə Bakı Dövlət Universitetinin fizika fakultəsində təhsil almış, Universiteti Fərqlənmə Diplomu ilə başa vurmuşdur.

2018-ci ildə Montreux Bisiness School-da təhsil alıb və MBA üzrə magistr dərəcəsi almışdır. Hal-hazırda Odlar Yurdu Universitetinin psixologiya fakültəsinin doktorantıdır.

1991-1995-ci illərdə 267 saylı məktəbdə, 1995-2011-ci illərdə 167 saylı məktəbdə, 2011-2016-cı illərdə Akademik Zərifə Əliyeva adına liseydə fizika müəllimi kimi  fəaliyyət göstərmişdir.

2016-2021-ci illərdə 291 saylı Araz Ekologiya liseyinin direktoru vəzifəsini daşıyıb, 2021-ci ildən bu günə qədər Texniki Humanitar liseyin direktoru vəzifəsində çalışır.

“İlin müəllimi” müsabiqəsinin qalibi, “Qabaqcıl Təhsil İşçisi” fəxri adının daşıyıcısıdır.

ŞAGİRD

Mən, Hüseynli Şahram, Bakı şəhərində anadan olmuşam, Nəsimi rayonunda yerləşən Texniki-Humanitar Liseyin 10-B sinfində təhsil alıram. Təhsilim müddətində müxtəlif sahələrdə özümü sınamış və uğurlar qazanmışam. Eyni zamanda musiqi sahəsinə də marağım olub, musiqi məktəbini saz ixtisası üzrə bitirmişəm və müxtəlif dövlət və məktəb tədbirlərində çıxış etmişəm. Musiqi alətlərində piano da əlavə edərək bu sahədə özümü inkişaf etdirmişəm. Bu müxtəlif fəaliyyətlər mənim intizamlı, məqsədyönlü və məsuliyyətli formalaşmağımda mühüm rol oynayıb. AZMİO (Azərbaycan Milli İqtisadiyyat Olimpiadası) qaliblərindən biri olmuşam. 2025-ci ildə keçirilən “Heydər Əliyev və Azərbaycan Tarixi” adlı referat-yazı işi müsabiqəsinə qatılmışam. Rayon mərhələsini uğurla başa vurub, final mərhələsinə haqq qazanmışam. Bakı şəhəri üzrə final mərhələsində də qalib olaraq başa vurmuşam və yazı işim kitabda dərc olunub. Eyni zamanda rəsm ilə məşğul oluram və bu günə qədər onlarla əsərimi yaratmışam.

ESSE

“Təbiət və insanın harmoniyası”

Təbiət elmlərinə valeh oluram, çünki onlar kainatın dilidir. Həyatım boyu “niyə?” sualı ruhumun ən sədaqətli yoldaşı olub. Hər sualım məni bilinməzliyin ardınca daşıyıb, ən dərin anların içinə aparıb. Bəzən bir atomun içində, bəzən bir ulduzun səssizliyində cavab axtarmışam. Təbiət mənim üçün sadəcə mövcudluq deyil, suallar və cavablarla dolu sirli bir aləmdir. Və mən bu aləmə cavab axtaranlardan biriyəm. Hər yarpaq, hər damla su elmin pıçıltı ilə danışan sirləridir.

Marağım məni heç bir zaman sakit buraxmır, daim irəli aparır. Bu maraq bəzən məni qorxudur, amma daha çox cəsarətləndirir. “Niyə?” demək məni bir-birindən fərqli macəralara sürükləyir. Elm mənim üçün qaydalar yığını deyil, azadlıqdır. O, ağlımı sərhədlərdən azad edir, düşüncələrimi yüksəldir. Hər kəşf yeni bir qapıdır, hər qapı isə daha dərin sual. Bəzən cavab tapıram, bəzən isə cavab özü bir sual olur. Amma məhz bu sirr məni yaşayan edir.

Təbiət elmləri mənə səbr etməyi, dinləməyi öyrədir. Onlar mənə kiçik şeylərin içində böyük həqiqətləri göstərir. Elm sayəsində dünyaya baxışım dəyişir, ruhum genişlənir. Və mən bilirəm ki, bu yolun sonu yoxdur, amma məhz buna görə dəyərlidir. Gələcəkdə özümü tibb dünyasında görürəm. Eyni zamanda genetika və molekulyar biologiya sahəsinə böyük marağım var. Həkim olmaq sadəcə ağ xalat geyinmək deyil, hər insanın ən dərin duyğularına toxunmaqdır. Mən bu sahəni seçirəm, çünki yaşatmaq daha uca məqsəddir.

Sakitliyimi bəzən dərindən düşüncələr, bəzən də musiqi ilə dərk edirəm. Sazımın hər bir simi, pianonun hər bir dilinə toxunduqda sanki bir anlıq bu dünyadan qopub ayrılıram. Hər melodiya sanki ruhumla danışır. Və bütün bunlar gələcəkdə isim üzrə mütəxəssis olmağıma aparan bir cığırdır.

ŞAGİRD

Mən, Hüseynli Xəyyam, Bakıda anadan olmuşam və Bakı şəhəri Nəsimi rayonunda yerləşən Texniki Humanitar Liseyin 10-B sinif şagirdiyəm. Təhsil həyatım boyunca müxtəlif sahələrdə özümü sınamış və uğurlar qazanmışam. RFM üzrə biologiya fənnindən yarımfinal mərhələsinə qədər irəliləmişəm. Eyni zamanda musiqi sahəsinə də marağım olub, musiqi məktəbini saz ixtisası üzrə bitirmişəm və müxtəlif dövlət və məktəb tədbirlərində çıxış etmişəm. Musiqi alətlərinə piano da əlavə edərək bu sahədə özümü inkişaf etdirmişəm. İdman həyatıma aktiv olub, uşaqlıq yaşlarımdan taekvondo ilə məşğul olmuş, yarışlarda iştirak edərək yer tutmuşam. Bundan əlavə, illərdir futbol ilə məşğul oluram və hazırda AMF komandasında çıxış edirəm.

Bu müxtəlif fəaliyyətlər mənim intizamlı, ailəyə və Azərbaycana layiqli formalaşmağımda mühüm rol oynayıb. 2025-ci ildə keçirilmiş “Heydər Əliyev və Azərbaycan Tarixi” adlı referat-yazı işi müsabiqəsinə qatılmışam. Rayon mərhələsini uğurla başa vurub, final mərhələsinə vəsiqə qazanmışam. Bakı şəhəri üzrə final mərhələsində də qalib olaraq başa vurmuşam və yazı işim kitabda dərc olunub.

ESSE

İT müasir dünyanın səssiz qəhrəmanıdır

Gözə görünmədən həyatımızın hər anına toxunur. Bir kliklə açılan qapıların arxasında minlərlə sətir kod dayanır. İT sadəcə texnologiya deyil, düşüncənin rəqəmsal formasıdır. Bu sahə insan ağlının yaradıcılıqla birləşdiyi, hər yazılan kod sətiri gələcəyə atılan addımdır. İT sərhədləri silir, məsafələri mənasız edir. Bu sahədə bir fikir dünyanı dəyişə bilər. Texnologiya insanlara vaxt qazandırır, imkan yaradır, ümid verir. İT-lə kiçik ideyalar böyük layihələrə çevrilir. Bu sahə daim yenilənir və insanı da yenilənməyə məcbur edir. Burada öyrənmək heç vaxt bitmir. Burada problemlər maneə yox, fürsət kimi görülür.

Gələcəyin dili kod dilidir. Süni intellekt və rəqəmsal sistemlər bunun açıq sübutudur. İT insanı yalnız mütəxəssis yox, vizyon sahibi edir. Bu sahədə çalışan insan dünyaya fərqli baxır. Texnologiya ilə gələcək qurulur. İT olmadan sabah yarımçıq qalar. Məhz buna görə mən İT-ni seçirəm. Eyni zamanda, futbol mənim həyatımın ayrılmaz arzularından biridir. İllərdir bu sahədə məşğul oluram və gələcəkdə də davam etməyi düşünürəm. Yaşıl meydanlar mənim üçün yalnız oyun yeri deyil, həm də xəyallarımı böyüdən, istəklərimi formalaşdıran bir dünyadır. Mənim futbol arzularım böyükdür və bu mənim intizamımı, məqsədimə bağlılığımı və səbrimi daha da gücləndirir. Hər ikisi — İT və futbol — mənim həyatımda bir-birini tamamlayır, biri məni ağılla, digəri ruhla inkişaf etdirir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.12.2025)

Nemət Tahir, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Qarabağ təmsilçisi

Şuşadan oğurlanan abidələr Gürcüstan vasitəsilə gizli yolla qaytarılıbmış...

Milli Məclisin Mədəniyyət komitəsinin sədri, sabiq nazir və səfir Polad Bülbüloğlu ilk dəfə işğal dövründə Şuşadan oğurlanmış və güllələnmiş abidələrin ölkəyə necə qaytarıldığını açıqlayıb.

O, Gürcüstandan daxil olan təsadüfi məlumatdan sonra abidələrin qaytarılması üçün “səssiz əməliyyat” həyata keçirildiyini bildirib.

“Tam təsadüfən Gürcüstandan mənə xəbər gəldi ki, Ermənistandan Bülbülün abidəsini satırlar. Mən atamın abidələri haradadır, hamısını bilirəm. Tez ürəyimdən keçdi ki, yalnız Şuşadan çıxan abidə olar.

Bakıda oğlan var idi, atası gürcü, anası azərbaycanlı. Çağırdım onu, dedim ki, gürcü dili yadındadır? Dedi hə. Soruşdum ki, sərbəst danışa bilirsən? Dedi təbii ki. Dedim gedəcəksən Tiflisə, o adamı tapacaqsan. O adam sənə göstərəcək abidə haradadır-nədir.

Oğlan Tiflisdən zəng elədi ki, Polad müəllim, orda ancaq Bülbül yox, Üzeyirin də abidəsi var, Natəvanın da abidəsi var.

Soruşdum ki şəkillərin çəkmisən. Dedi hə. Dedim tez gəl. Oğlan səhərisi çatdırdı özünü Bakıya”.

Polad Bülbüloğlu şəkilləri çap edib Heydər Əliyevin qəbuluna gedib:“Şəkilləri göstərəndə dərhal dedi ki, nə olur olsun, biz bu abidələri qaytarmalıyıq. Nə olur olsun. Dedi ki, bunun səs-küyü çıxmasın. Əgər ermənilər bilsələr ki, bunu biz eləyirik, təbii ki, bunlar verməzdilər.

Hardasa dörd aya yaxın bir əməliyyat keçirdik. Gürcüstanda bir firma yaratdıq. Nail olduq və bu abidələri Azərbaycana gətirdik.

Heydər Əliyev çox diqqətlə baxdı. Üzeyirin boynu deşilmişdi, Bülbülün boynu deşilmişdi, Natəvanın barmağını sındırıblar. Üzeyir bəyin abidəsinə əlini qoydu, başını yellədi. Sonra özü-özünə dedi: Gün gələcək, biz bu abidələri aparıb Şuşada öz yerinə qoyacağıq. Mən heç dillənmədim. Elə bil bunu öz-özünə dedi. Bu sözü o hələ 1994-cü ildə demişdi”.

(Modern.az-ın yazısı əsasında)

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.12.2025)

(Qərib Mehdinin “16-LAR” kitabı haqqında düşüncələr)

Şəfa Vəli, “Ədəbiyyat və incəsənət”

“Günəşli günlər hardadır?” Başladığımız yeni gündə, yoxsa xatirələrdə? Bəlkə, hələ əlifbasını öyrənmədiyimiz “gələcək fənni”ndə?

Hə, bilirəm, hamınızın yadına Sədnik Paşanın “Qızıl tayfa” dediyi ayrımlarla bağlı o lətifə düşdü, yəqin. Yadına düşməyənlər desin, gələn dəfə danışaram o lətifəni. Mən indi məşhur “Qırmızı gün” ifadəsini təfəkkürümüzə həkk edən Dədə Qəribdən danışacağam. Bizi anam Güldərən Vəli “Qırmızı gün”ə güldürə-güldürə, “Günəşli günlər”ə ümidləndirə-ümidləndirə böyütdü.  Böyüdük... Və gördük: “Qırmızı gün” ağlamalıymış, ümidləndiyimiz günəşli günlər isə öz ovuclarımızın içindəki gözyaşı güzgüsündəymiş...

Yox, yox, mən demirəm “analar aldatdı bizi”, yox... Atalar aldatdı bizi! Dedilər, “dünya yaxşı insanlardan xali deyil...” Amma izah etmədilər “yaxşı insan” nədir, kimdir. Demirəm, bizdə günah yoxdur... Var...  Bilə-bilə, göz görə-görə aldanan kim idi ki?!  Kor-koranə sevməklə korun-korun yanmaq arasındakı dəmir çərçivə qədərdir öz gözümüzdən düşməyimiz.  Yəqin, həmyaşıdım olan kənd uşaqları o dəmir çərçivələrdən olan çəpərləri necə əzib keçməyi də xatırlayır, hələ barmaqlarımızı büküb o çərçivədən içəridə qarağat dərməyi də...

Hə, Dədə Qərib, görün, sizin əl boyda kitabınız məni haralara aparır... Görün, hardan keçirəm “16-LAR” kitabındakı bulaq başına çatmaq üçün...  “Müəllifdən” yazısında yazırsınız ha, “Nə çoxdur sözü köhnə fikirlərin daşıyıcısına çevirən müəlliflər”, məni o siyahıdan çıxın.  Fikrin köhnəsi olmur ki... Fikrin təkrarı da olmur... Fikrin cücərməsi olur, təkmilləşməsi olur. Hətta, çürüməsi belə, olur, amma köhnəsi olmur: mən bunu yaşamadım...

“Bizim də adımızı soruş...” yazısı “könlümün sevdalı məhbubu” Aləmzər Əlizadəyə həsr olunub. Hə, insan da insana vətən ola bilirmiş! Aləmzər Əlizadə mənə-yazıçı, şair Şəfa Vəliyə vətən olmağı bacardı öz ömür payında... Və siz, Dədə Qərib, bu yazıda deyirsiniz: “Allah yaratdığı bəndəsinin taleyinə cavabdehdir”.  Burda susuram, Dədə, sözünüzün qarşısında... Sadəcə, sizdən soruşuram: “Ürəyim dərddən yananda Allahı hara qoyum ki, qarsalanmasın?”

Fərruxə Pərişan haqqındakı  “Özünüaldatmanın təsəllisi və faciəsi” adlı yazıda gözəl yazıçımızın  “Domino oyunu” hekayəsindən bəhs edirsiniz. “Zaman ömür çırağının yağıdır...”-deyirsiniz, gözəl bənzətmədir. Amma başqa bir cümləniz var ki, oxudum, kitabı oradaca qoyub getdim uzaqlara... Çox uzaqlara... Bəlkə də, hələ qayıtmamışam o uzaqlardan... Bəlkə, elə bu sətirləri yazarkən də hələ oradayam...  Əvvəl, istədim, bu cümlənizi büküb qoyum “abır sandığı”nın küncünə, sonra baxdım, susub o sandığa nə qoymuşamsa,  məğlubiyyətim sayılıb. İndi elə, o getdiyim uzaqlardan bağırıram cümlənizi:  “... övladdan  böyük qazanc yoxdur, əgər yanındadırsa...”

Abır sandığının ən gözəl halını bilir mənim sevimli Nuşa bibim... Və əminəm, bu yazımı hansı əhvalla yazdığımı ən gözəl o anlayacaq. Nuşa bibim-Azərbaycan ədəbiyyatının ən cəsarətli qələm sahiblərindən biri Nüşabə Əsəd Məmmədli... Və siz, Dədə Qərib, “Bahalı üzük”  adlı yazıda  bibimin bütün yaradıcılığının sirrini bircə cümlədə açırsınız. Qeyd edirsiniz ki, Nüşabə xanımın yazılarında  “ruhumuzu oxşayan yaşıl, fikrimizi oyadan qırmızı rənglərə rast gələcəksiniz. Və bir də bu qırmızı rənglərin bağrına ağrı kimi səpələnmiş qara-qara xallara...”

Sevinc Mürvətqızını xoşlayıram. Bunu o, özü də bilmir. Əgər bir gün gəlib soruşsa ki, “Niyə?”, çiynimi çəkərəm.  Onun şeiriyyəti haqqında  qələmə aldığınız  “Mümkünsüzlük” yazısında bir cümlə var: “Zirvədə olan saflar, həm də, sadəlövh olurlar...”  İzninizlə, Dədə Qərib, sizə “Ay və Gün əfsanəsi”ni xatırladım. Sədnik Paşanın fikrincə, dünyanın Xeyir və Şər nizamı bu əfsanənin bətnindən çıxmışdı.  Bütün dünya xalqlarının folklorunda, mifologiyasında yeri olan “Ay və Gün əfsanəsi”ni xatırlatmaqda məqsədim sizin cümlənizin o biri-qaranlıq üzünü özümə söyləməkdir: “Uçurumun dibində olan sadəlövhlər, həm də, saf olurlar...”

Elçin Hüseynbəyliyə həsr etdiyiniz  “Qarabağ həsrəti, Şahnisə nənə və qurbanlıq Qaraca”  adlı yazınızda xalq olaraq yaşadığımız o qara lentli günləri xatırlayırsınız... O gəldi, bu getdi, o baxdı, bu gördü, o dedi, bu güldü... Bizsə, elə hey oturub qan-qadasız sülhü gözlədik.  Əsl qafqazlı olaraq mərhəmətimizin qələbəsinə güvəndik. Anlamadıq ki, bu gün Qafqaza və qafqazlıya xor baxmağı öyrənmiş Qərb, lap elə Uzaq Şərq də bizim qüdrətimizdən çəkinib, çəkinir və çəkinəcək də... Neynək, o da bir tale idi, başımızı aşağı salmışdıq, cibimizə də bir səbir daşı qoymuşduq. Ki, insan qanı töküldü, bəsdir... Ki, atalar oğulsuz, oğullar atasız qalmasın... Əli qələm tutanımızın gücü ona çatırdı ki, yazsın, yazsın... Amma bəzən yaşananlar yazılanları utandıra bilirmiş... Bunu da, bizdən öncə siz gördünüz, Dədə... Siz yazdınız: “Ağrılı mövzuların oxucu meydanına çıxarılması vəziyyəti düzəltdimi?”  Bu cümlənin xeyrə yozulası bircə cavabı var ki, hardasa bir yazıçı kimi özümə də təsəlli sayıla bilər: “Həmin oxucular böyüdü, əldə silah düşmən üstünə yeridi və torpaqlarımızı azadlıq günəşinə qovuşduraraq ədaləti bərqərar etdi!”  Bu günə şükür! Hər mənada, şükür!

“Görəsən, birmənalı saydığımız ümid yerinin o biri üzündə hansısa nəsnələr baş verir?”  Bu cümlə  Xəzangül xanımın şeirindən bəhs edən  “İki misranın yükü” yazısındandır. Siz öz baxış bucağınızla bu suala cavab axtarmısınız. Tapdığınız kiçik cavablar üçün sizi təbrik etməyimə icazə verin. Amma gəlin, etiraf edək: çox vaxt heç bizə maraqlı da gəlmir ümid yerinin o biri üzü... Yapışırıq öz ümidimizdən, yellənirik  ömrün  yel dəyirmanında... Məna axtarmaq cəhdlərimiz Don Kixot olanda isə, özümüzlə məzələnirik.  Və də, etdiyimiz-etmədiyimiz nə varsa, qalaqlayırıq üst-üstə, ayağımızın altına qoyuruq, boynumuzu keçiririk vicdan kəndirinə, deyirik: “Pəh... Yaşadım...”  Sözlərimdə yalan tapsanız, xahiş edirəm, bir zərfə qoyun və poçtalyona verin.  Ünvanımı tapacaq... İnsan yalanına da sahib çıxmalıdır!

“Barat Vüsal kəhkəşanından bir ulduz” yazısında siz düşüncə həsrətlərini bitirirsiniz, mənim Damcılı bulaq həsrətim təzələnir. Elə bilirəm, Avey dağı yamacındakı Ay məbədinin qaralan qapısını özünə ağız bilib məni səsləyir. Elə bilirəm, Didvana qalxan dolaylarda qoyduğum izlərdə daşlar daha mamır saxlamır... Elə bilirəm, Qıraq Kəsəməndə  köhnə, gil başdaşılarının dibində daha ilanlar da yuva qurmur... Damcılıya bir də gedənədək elə biləcəyəm. Siz isə, “hərənin bir ucalıq etalonu var” deyirsiniz. Olsun... Bu da olsun... Amma gəlin görək, “ucalıq” sözünün özünün belə, konkret olaraq ehtiva etdiyi bir ölçü varmı? Saatlarla müzakirə edə bilərik “ucalıq” deyiləndə nəzərdə tutulanı. Lakin siz bu yazıda elə bir cümlə də işlətmisiniz ki, qarşısında əl-əl üstə duracağım bütdür o cümlə: “Barat torpağı ucalıq sanır...” Həqiqətə heyrət anında insan bütpərəst də olar, tərsa da...

“Di gəl, barışma...” Yox,  mən insan heyrətinin daşlığı, bütlüyü ilə barışmağa səsləmirəm heç kimi. Bu cümləni siz yazmısınız, Dədə Qərib. Hamımızın Zaur Həkim kimi tanıdığımız Zaur Əliyevin hekayəsi haqqındakı təəssüratlarınızı qələmə alanda başlığa bu kiçik cümləni çıxarmısınız.  Zaur Həkimin bədii qəhrəmanından danışarkən onun “qədrini bilmədiyi sədaəti geridə qoyduğunu, dumanlı olacaqlara doğru irəlilədiyini” göz önünə çəkirsiniz. Hansımız elə deyilik? Hansımız “xoş gün”ə  konkret tərif verə bilirik? Yazımın əvvəlindəki cümlənimi təkrarlayım, Dədə Qərib? Mən təkrarlamayım, oxucu özü istəsə, təkrar başa qayıdar... Oxucuya da seçim şansı verməliyik!

Nağılbilməz nənələrin nəvələrə ayırmağa vaxtı olmadığı bir dövrə gəlmişik... Mənsə, bu reallığı görə-görə, bilə-bilə, iztirabını dərk edə-edə hələ də oturub nağıl yazıram. “Azalyalı nağıllar”ın I cildi nəşr olunub, II üçün hazırlıq gedir. Bu boyda ümidsizliyə, hərfi mənada, bu boyda nağılsızlığa nağılla üsyan edirəm. Neynim, Əli Kərim demiş, “mənim də gücüm buna çatır”.  

“16-LAR”dakı “Elçinin nağılları və yaxud nağılın gerçəyə dedikləri” yazısı məni məcbur etdi ki, nağılın indiki halı haqqında bir-iki cümləlik fikir bildirim. Axı siz gözəl yazmısınız, Dədə Qərib: “Nağıl gerçəyə gərəkli söz deməlidir”.

Hə, bayaq Ramiz Rövşənin misrasını misal çəkmişdim... Bu il tərtib etdiyim bir kitabda Ramiz Rövşənə həsr olunmuş o qədər gözəl yazılar oxumuşam ki!  Əli Bağışın “Altı və Sıfır” adlı kitabını deyirəm. Əlinizə keçsə, istərdim o kitabı, xüsusilə, Ramiz Rövşəndən bəhs edən yazıları oxuyasınız, Dədə.  Onda gülümsəyəcəksiniz... Biləcəksiniz ki,  insan xislətində “qaranlığın mübarizə dövrü”ndə öz yenilməzliyi ilə seçilən şairin bəxtinə “işığın mübarizə dövrü” də kəm düşməyib...   Dediyiniz kimi, “İşıqla Qaranlığın mübarizəsi növbəlidir” axı...

Aydın Murovdağlıya “Aydınlığa doğru, Aydın!” deyirsiniz...  Bir epizod var, onu Qulu Ağsəsə söyləmişəm, kitabına salıb, sizə də söyləyim. Mahrasa bağında kirayə mənzil axtaran gənc ailəyə ev göstərir bir qoca.... Evin qapı-pəncərəsi qırıq, qaz borusu sızdırır, su sistemi işləmir. Gənc kişi təklif edir:

-Bir-iki ay kirayə pulu almayın, o pula biz buranı düzəldək. İnsan yaşayası ev deyil...

Ev yiyəsi deyir:

-Mən də bilirəm adam yaşayası deyil. Kirəçi üçündür də! 

...Bilirəm, məndən Aydın müəllimə, Ümbülbanu xanıma təsəlli cümləsi umurdunuz, Dədə. Neynim, həqiqət bu qədər ağır və acı olur...  Mən hələ o ev yiyəsinin baxışlarını da unutmamışam, səsini də... Heç o evin ünvanı da yadımdan çıxmır... Tanrı unutdurmasın!

“...Su vətənləşəndə” nə baş verir? Əli heç nəyə, heç yerə çatmayan bir kəlbəcərli 2005-ci ilin iyun ayında üzü dağlara sarı bayatı çəkmişdi. Görmüşdüm... Ümidi ərşin bu başından-o başınacan yüyürməyə hünərli olan bir kəlbəcərlinin ömrü yetməmişdi Zəylik kəndinin havasını içinə çəkməyə... Görmüşdüm... Və yazmışdım: “Müharibənin fəlsəfəsi yoxdur”.  Sonra 2020-ci ildə “32” ilə başlayan nömrələrə sahib maşınların Gəncənin asfalt küçələrini Ömər aşırımı bilib oyur-oynadığını da gördüm. İndi, ömrü yetməyən zəyliklinin oğlunun Kəlbəcərdə işlədiyini eşidəndə, bir vaxt “Nağıl-Kəlbəcər” şeirini yazmış biri kimi, bircə bunu bacardım: yarımlitrlik “İstisu” açdım, içi Adil Cəmil qarışıq, bütün kəlbəcərlilərə gözaydınlığı misalı başıma çəkdim... Bildim, “İstisu”, həm də, torpaq həsrətli ürəklərə vətəndir...

Xosrov Natil haqqındakı “O gün uzaqda deyil” yazınızda işğal günlərinin fəlsəfəsindən bəhs edirsiniz, Dədə.  Həmfikirəm sizinlə, “günlərin də insan ovqatına təsiri var”.  İllərlə işğal tarixlərini əzbərləyən uşaqlar böyüdü, indi öz uşaqlarına işğaldakı torpaqlarımızın azad edildiyi günləri öyrədirlər! Haqlıydınız, o gün-Qisas Günü də, Zəfər Günü də uzaq deyildi, uzaqda da qalmadı...

“Cazibə” yazısı Saleh Qurbanovdan bəhs edir. Ədəbi, nəzakəti və ədəbiyyata olan eşqiylə 15 il əvvəldən tanıdığım Saleh müəllim... İbadət xanım da, Kənan qardaşım da yadıma düşdü. Ədəbiyyatsevər və yazıb-yaratmaq şövqüylə ruhları çağlayan Qurbanovlar ailəsi, yaxşı ki, vardınız mənin baxdığım ədəbiyyat üfüqlərində... 

Dədə Qərib, siz Saleh müəllimin zəngin və nizamlı mütaliəsinə vurğu edərək yazırsınız: “... bu bədii qidalanmalardan sonra o, öz original şeirini yaradır”. Mənsə, əlavə edirəm: “Saleh müəllimin baxdığı dağlar, yeridiyi cığırlar, səsini dinlədiyi çaylar, quşlar, hətta bir qış gecəsində lap uzaqda ulayan qara canavar da yaradır onun şeirini. Buna görə safdır, dumdurudur Saleh Qurbanovun şeiriyyəti... Əl dəyməmiş, ilkinliyindən heç nə itirməmiş, cilalanmamış almaz misalı bir şeiriyyət!”

Təranə Vahid... Ötən payız ürəyimin bir parçası qaldı Təranə xanımın yanında... Bir ana ötürdü dünya öz sinəsindən üzü əbədiyyətə sarı... Təranə Vahid kimi bir qızı, bir şairi, bir insanı dünyaya gətirən, böyüdüb boya-başa yetirən ana... Anam Güldərən Vəliyə dediyim bir cümlə var: “Hər ana insan yetişdirmir, sən bacardın, anam!”. Təranə Vahidi tanıyanların hamısı bilir  ki, onun anası da əsl insan yetişdirməyi bacarıb!  O ana getdi... Qaldı Təranə Vahidə deyiləsi/yazılası min-min söz... Ya da sözə sığmayan duyğular... Hansı harada, necə yazılacaq/dilə gələcək, bilmirəm. Hələliksə, Dədə Qərib, sizin “İkinci yolu unutma” adlı yazınızdakı cümlənizi təkrarlamaq istəyirəm: “Qələm ilə oxucu arasındakı “dartışmanın” öz halal yolu, halal qələbəsi mövcuddur”.  Təranə Vahidin yazdıqlarını az-az oxuyuram... Çünki o yazılara uduzuram. Məğlubiyyətimin etirafı, ən azı, 3 abzas tutur...

“Nə yaxşı o yağış yağdı” deyib Eltun Türkel ilə bağlı xatirənizi qələmə almısınız, Dədə.  O kiçik zaman kəsiyində təbiətin ən böyük hadisələrindən biri yaşanıb-yağış yağıb, insan xisləti “yağışın altında qoyub qaçmaq” və “birgə islanmaq” qarşıdurmasında özünü ən ucqardakı mənasınadək açıb... Və siz, Dədə Qərib, bir daha əmin olmusunuz ki,  “Şairin də göyqurşaqlı bir səması var”.   Onda, sizə qəşəng bir alqış edəcəyəm: həmişə şairə rast gəlin!

Dədə Qərib, əl boyda kitabın mənə bələdçilik edərək gah daxili dünyama,   gah təbiətə, gah insan-həyat-xislət mürəkkəbliyinə çəkib apardığını gördünüzmü? Sizdən soruşmayacağam ki, müəllif olaraq bunu necə bacardınız?  Çünki kitabın sonundakı iki yazını da oxumuşam: redaktorlar Ümbülbanu xanımın və Firəngiz xanımın yazılarını... Ümbülbanu xanım sirrinizə sadiq qalıb. Firəngiz xanım isə sirrinizi açmaqda heç tərəddüd etməyib. Yazıb: “17-ci.....filosof Qərib Mehdidir”.

Yenə yazın, Dədə, yenə yazın... Yazılarda görüşək!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.12.2025)

İmran Verdiyev,

Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi. “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Oğuz təmsilçisi

Toponimlər tarixin açarıdır. Onlar tariximizə işıq salırlar. Belə toponimlərdən biri də Sincan toponimidir.

Mənbələr göstərir ki, Sincan adlı oykonim dünyanın bir sıra ölkələrində mövcud olub və indi də var. Hazırda Çində bu adda muxtar rayon (Uyğur Muxtar Rayonu) və əyalət, Türkiyədə bölgə və kənd, Ankara şəhərində bir rayon (ilçə) vardır. Hətta Ərəb Əmirliyində Mərva yaxınlığında da Sincan adlı yaşayış məntəqəsi var. Qərbi Azərbaycanda isə vaxtı ilə Sincan etnonimi əsasında formalaşmış xeyli oykonim olmuşdur.

 A.Qəhrəmanovanın da yazdığına görə, XIX əsrdə İrəvan quberniyasında və Gürcüstanda Azərbaycan türklərinin yaşadıqları bölgələrdə “Sincan” sözünə bənzər çoxlu toponimlər varmış. Tədqiqatçılar onların Sincan toponiminin təhrif olunmuş forması hesab edirlər. (Elmi-əsərlər-2023-1-1.pdf). İraqdakı “Sincar” adlı şəhər və dağ adları da “Cincan”ın təhrif olunmuş şəkli hesab edilir.

Tarixi faktlardan o da məlum olur ki, orta əsrlərdə hazırkı Azərbaycanın ərazisində də Sincan adlı bir neçə yaşayış məntəqəsi olub. İndi isə ölkəmizin Oğuz rayonunda Sincan, Dəvəçi rayonunda Sincan Boyat adlı kəndlər vardır.

Oğuzdakı Sincan kəndi rayon mərkəzindən 28 km. cənub-şərqdə, Alazan-Əyriçay çökəkliyində, Şəki-Qəbələ şose yolunun solunda yerləşir. Eyni adlı İnzibati Ərazi Dairəsinin mərkəzidir. Kəndin ətrafında aparılmış kəşfiyyat xarakterli qazıntı işləri və 4946 inventar nömrəsi ilə dövlət qeydiyyatına alınmış məscid və minarə buranın qədimdən yaşayış məskəni olduğunu göstərir.

Sincan oykoniminin tarixi çox qədimdir. Mənbələr göstərir ki, hələ qədimdə köçəri türkmənlər içərisində “Sencan” adlı tayfa olmuşdur. Bir türk mənbəyinə görə, Osmanlı dövründə “Sincan, Sincanlı (Sincanlu)” bir əşirətin adı olub. 1577-ci il tarixli bir sənəddə türkmənləri oluşturan Bəydili boyu arasında Sincan obasının adı keçir. Bəydili boyu Oğuz türklərinin Boz-Ox qoluna mənsub Yıldız Xanın oğullarından sayılır. (https://www.sincan.bel.tr/sincan-tarih-kultur-atlasi/files/ basic -html/page518.html)

B.Əhmədov da “Göyçə mahalı keçmişdən bu günə” adlı əsərində orada Sincan qolunun olduğunu bildirməklə, onların oğuzların bəydili tayfasına mənsub olmalarını təsdiq edir.

A.Qəhrəmanova isə “Qafqazda etnogenez məsələsi və Şahbuz bölgəsi əhalisinin tərkibi” adlı məqaləsində yazır ki, Sincan türk tayfasının adı Orta Asiyadakı Sinqan əyalətinin adı ilə də səsləşir…Tayfanın bir qolu Azərbaycanda da məskunlaşmış, bir qolu isə Anodoluya getmiş, ərəb ölkələrinə kimi yayılmış, orada Sincan adı təhrif olunaraq müxtəlif formalara düşmüşdür. Sincan adının qeyri-türk ölkələrində də peyda olması qədim türklərin, o cümlədən Bəydili boyuna mənsub sincanlıların tarixi yürüşlərinin izləri sayılır.

Bəzi mənbələrdə əsassız olaraq bu sözün Çin dilindən (çincə Xinjuan) götürüldüyü və “yeni işğal olunmuş torpaq” anlamına gəldiyi qeyd olunur ki, bu da tamamilə əsassızdır.

Toponim yuxarıda bəhs etdiyimiz səlcuq oğuzlarının Bəydili boyuna aid eyni adlı tayfanın bir qolunun adından yaranmışdır. Tamamilə türk mənşəli bir etnotoponimdir. Oykonimin daha çox türk mənşəli xalqlar üçün istifadə edilməsi və əsasən bu xalqların yayğın olduğu bölgələrdə çox mövcud olması da bunun sübutudur.

Günümüzdə Sincan kəlməsi yer, insan və gül adları kimi işlədilir. Türk ölkələrində, (xüsusən Türkiyədə) eləcə də Çində Sincan adlı insan adları çoxdur. Qambatı adlanan çoxillik ot və kol bitkisinin adına da bəzən Sincan deyirlər Amma biz Sincanı daha çox yer adı – toponim kimi təsəvvür edirik.

Yazılı mənbələrdə Sincan toponiminin formalaşması barədə iki əsas fikir movcuddur. Birinci fikrə görə, söz “sin” (kimi, sanki) və “can” (həyat) sözləri ilə yaranıb, “can kimi” anlaşılır.

İkinci fikrə görə, Sincan kəlməsi “sin” və “qan” hissəciklərindən yaranıb. “Sin” ordugah, düşərgə, “qan” isə yer deməkdir. Mənası “düşərgə yeri” anlamındadır.

Digər bir mülahizəyə isə hörmətli yazarımız Rövşən Şərifin çox maraqlı “Sincan” romanında rast gəlirik. Hörmətli Rovşən müəllim (XIX əsrdə S.Peterburqda yaşamış türkoloq alim, çar EA-nın üzvü akademik V.Radlovun "Rodoslovie Turok" adlı əsərinə və bir uyğur dastanına istinadən) özünün həmin romanında yazır ki, Günəş allahı hər səhər öz qızıl arabasına minib göy üzünü səyahətə çıxır. Göyün ortasında bir dəlik vardır. Günəş bu dəliyə yaxınlaşanda yerə işıq çox düşür. Uzaqlaşanda isə qaranlıq olur. Bu dəliyin adı "Sincan”dır.

Bunlar öz yerində. Bizim də Sincan tayfasının adı, eləcə də toponiminin formalaşması barədə bir neçə mülahizəmiz vardır.

İlk mülahizəmizə görə, “Sincan”ın birinci hissəsi olan “sin” qədim hind dilində Ay Allahının adıdır (Q.Bağırov: “Ədəbiyyat dərslikılərində təsadüf olunan çətin sözlərin izahlı lüğəti”, “Maarif”, Bakı-1983, səh:68 və digər mənbələr). Bu söz türk dillərində də çox işlənən söz olub. İndi də türklərin folklorunda və yazılı ədəbiyyatında həmin sözə təsadüf etmək mümkündür. (Məsələn, Azərbaycan ədəbiyyatında Y.V.Çəmənzəminlinin əsərində)

Yazılanlara görə, Şumerlərdə də “Sin” (digər adı “Nanna”) adlı Ay Allahı varmış. Yasin sürəsinin ilk ayəsində keçən "Sin" də ərəblərdə Ay tanrısının adı deməkmiş. (Bir uyğur dastanında və R.Şərifin eyni adlı romanında "Sincan" sözünün göylə, göy cismi ilə əlaqələndirilməsi də diqqət çəkicidir.) Sözün ikinci hissəsi olan “Can” isə dilimizdə əsasən ruh, nəfəs, həyat mənalarını verir. Beləliklə, Sincan sözünün mənası “Tanrının ruh, həyat, nəfəs və can verdiyi” (tayfa) anlamında olub, tayfanın özünün və tayfa üzvlərinin yaşadıqları məkanların adıdır. Yəni Sincan oykonimi etnotoponimdir.

İkinci mülahizəmizdə isə biz də “Sincan” etnotoponiminin “sin” və “qan” hissəciklərindən yaranmasını ehtimal edirik. Amma sözün birinci hissəsinin (“Sin”in) yenə də Tanrı mənasında olmasında israr edirik. İkinci sözün – “qan” sözünün isə “yer” yox, “xan” (“kan/qan”) anlamında olduğunu düşünürük. (Orta Asiyada Sinqan (Sin xan) adlı əyalətin adı da buna haqq qazandıra bilər.) Təxmin edirik ki, qədimdə sözün ilkin forması “Sinqan/Sinkan/Sinxan olub. Sonrakı dövrlərdə “q/k/x” samitləri “c” ilə əvəzlənmiş, söz evfemizmə uğradılaraq “Sincan” şəklinə düşüb. Sonralar dialektal, folklorik, ya da daha poetik bir variant olaraq “Sincan” adı kimi bəyənilib, qəbul olunub, belə də sabitləşib. Beləliklə, sözün mənası “ulu, möhtəşəm, ilahi ədalətə malik xanı olan” (tayfa) anlamında olub, həm həmin tayfanın özünün adı, həm də tayfa üzvlərinin məskunlaşdıqları məkanların adı kimi anlaşılır. Yenə də etnotoponimdir.

Biz ikinci mülahizəmizi reallığa daha yaxın hesab edirik.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.12.2025)

Rəqsanə Babayeva,

Beyləqan rayon Mədəniyyət Mərkəzinin rejissoru, "Gənclik" xalq teatrının rəhbəri, yazıçı. “Ədəbiyyat və İncəsənət” üçün

XXI əsr insanlığın tarixi inkişafında qloballaşmanın ən intensiv mərhələsinə şahidlik etdiyi dövrdür. Əvvəllər əsasən iqtisadi və texnoloji anlayış kimi qəbul edilən qloballaşma bu gün artıq cəmiyyətlərin mədəni strukturlarına, sosial davranış modellərinə, dil siyasətinə, kimlik təsəvvürlərinə və kollektiv yaddaşına birbaşa təsir göstərən sosio-mədəni reallıq kimi çıxış edir. Qloballaşma yalnız sərhədlərin açılması deyil, eyni zamanda dəyərlərin, simvolların və həyat tərzlərinin dövriyyəyə girməsidir. Bu proses bəzən görünən, bəzən isə səssiz şəkildə cəmiyyətin daxili tarazlığını dəyişir.

Bu məqalədə qloballaşmanın sosio-mədəni mahiyyəti, onun mədəni kimliklərə təsiri, dil və dəyərlər üzərində yaratdığı transformasiya elmi əsaslarla, publisistik üslubun imkanlarından istifadə edilərək təhlil olunur.

Qloballaşmanın sosio-mədəni mahiyyəti

Sosiologiyada qloballaşma, fərqli cəmiyyətlərin bir-biri ilə artan qarşılıqlı asılılığı kimi izah olunur. Mədəniyyətşünaslıqda isə bu anlayış daha dərin məna kəsb edir: qloballaşma mədəni sərhədlərin yumşalması, simvolik məkanların üst-üstə düşməsi və vahid mədəni dövriyyənin formalaşmasıdır.

Bu gün bir şəhərin küçəsində eyni vaxtda müxtəlif mədəniyyətlərin izlərini görmək mümkündür: musiqidə, geyimdə, qidalanma vərdişlərində, gündəlik dildə işlədilən ifadələrdə. Qloballaşma cəmiyyətlərə seçim bolluğu təqdim edir, lakin bu bolluq bəzən mədəni dərinliyin azalması ilə müşayiət olunur. Sosio-mədəni reallıq kimi qloballaşma, insanı öz mədəni kökləri ilə qlobal tendensiyalar arasında balans yaratmağa məcbur edir.

Kütləvi mədəniyyət və standartlaşma problemi

Qloballaşmanın ən mübahisəli nəticələrindən biri kütləvi mədəniyyətin sürətli yayılmasıdır. Kütləvi mədəniyyət, əsasən, bazar mexanizmlərinə əsaslanan, sürətlə istehlak edilən və tez unudulan mədəni məhsullar yaradır. Film sənayesi, pop musiqi, sosial media trendləri bu prosesin əsas daşıyıcılarıdır.

Bu vəziyyət milli və lokal mədəniyyətlər üçün ikili xarakter daşıyır. Bir tərəfdən, qlobal platformalar yerli mədəniyyətlərin dünyaya çıxmasına imkan yaradır. Digər tərəfdən isə standart zövqlər formalaşdıraraq mədəni müxtəlifliyi azaldır. Nəticədə mədəniyyət istehsaldan çox istehlak obyektinə çevrilir.

Elmi baxımdan bu hal “mədəni homogenləşmə” anlayışı ilə izah olunur. Yəni fərqliliklərin tədricən oxşarlığa doğru yönəlməsi. Sosio-mədəni reallıq olaraq qloballaşma burada təkcə texnoloji üstünlük deyil, eyni zamanda simvolik üstünlük yaradır.

Kimlik böhranı və müasir insan

Qloballaşma dövründə ən çox müzakirə olunan mövzulardan biri kimlik məsələsidir. Ənənəvi cəmiyyətlərdə kimlik əsasən dil, din, tarix və coğrafiya üzərində qurulurdu. Müasir qlobal dünyada isə kimlik daha çevik, lakin eyni zamanda daha kövrək xarakter alır.

“Qlobal vətəndaş” anlayışı fərdi milli çərçivələrdən çıxmağa təşviq etsə də, bu proses bəzən mədəni köklərin zəifləməsinə səbəb olur. İnsan eyni anda bir neçə mədəni mühitin təsiri altında qalır və bu, daxili ziddiyyətlər yaradır. Sosio-mədəni reallıq kimi qloballaşma burada həm imkan, həm də risk mənbəyidir.

Sağlam mədəni inkişaf üçün əsas məsələ qloballaşmaya qapılmaq deyil, qloballa dialoq qurmaqdır. Kimlik qapalı sistem deyil; o, özünü qoruyaraq yenilənə bilən canlı strukturdur.

Dil: qloballaşmanın ən həssas sahəsi

Dil mədəniyyətin əsas daşıyıcısıdır və qloballaşma prosesində ən çox təsirə məruz qalan sahələrdən biridir. Beynəlxalq dillərin dominantlığı, xüsusilə rəqəmsal mühitdə, kiçik və regional dillərin istifadə sahəsini daraldır. Bu, təkcə ünsiyyət məsələsi deyil, düşüncə və yaddaş məsələsidir.

Dil zəiflədikcə mədəni kodlar da zəifləyir. Atalar sözləri, deyimlər, folklor elementləri gündəlik istifadədən çıxır. Sosio-mədəni reallıq kimi qloballaşma burada neytral proses deyil; o, simvolik güc balansını dəyişir.

Bu səbəbdən ana dilinin qorunması müasir dünyada nostalji deyil, strateji mədəni məsələdir. Dilini qoruyan cəmiyyət qloballaşma qarşısında passiv deyil, mövqeli olur.

Dövlət, cəmiyyət və mədəni məsuliyyət

Qloballaşma prosesində mədəniyyətin qorunması yalnız fərdin öhdəsinə buraxıla bilməz. Burada dövlət siyasəti, təhsil sistemi, media və mədəni institutlar mühüm rol oynayır. Lakin bu rol təcridetmə üzərində deyil, şüurlu inteqrasiya üzərində qurulmalıdır.

Mədəniyyətin müasir dillə ifadəsi, milli irsin yaradıcı şəkildə təqdim olunması qloballaşma şəraitində əsas üstünlüklərdən biridir. Qapalı mədəniyyətlər yox olur, lakin köksüz mədəniyyətlər də uzunömürlü olmur. Sosio-mədəni reallıq olaraq qloballaşma bu həqiqəti açıq şəkildə göstərir.

Qloballaşma və mədəni müqavimət anlayışı

Bəzən qloballaşmaya qarşı münasibət “mədəni müqavimət” termini ilə ifadə olunur. Lakin bu müqavimət radikal inkar şəklində deyil, şüurlu seçim şəklində baş verdikdə faydalıdır. Yəni hansı dəyərlərin qorunacağına, hansılarının isə dəyişə biləcəyinə cəmiyyət özü qərar verməlidir.

Elmi yanaşmada bu proses “selektiv qloballaşma” adlanır. Bu modelə görə cəmiyyət qlobal axından öz mədəni kimliyinə uyğun elementləri qəbul edir, uyğun olmayanları isə süzgəcdən keçirir.

Qloballaşma sosio-mədəni reallıq kimi müasir dünyanın qaçılmaz prosesidir. O, nə tam şəkildə təriflənməli, nə də bütövlükdə demonizə edilməlidir. Qloballaşma mədəniyyətləri zənginləşdirə də bilər, onları səthiləşdirə də. Burada həlledici amil mədəni özünüdərk səviyyəsidir.

Güclü mədəni yaddaşa, sağlam dil siyasətinə və yaradıcı yanaşmaya malik cəmiyyətlər qloballaşma qarşısında assimilyasiya olmur, əksinə, özünü dünyaya təqdim edir. Sosio-mədəni reallıq olaraq qloballaşma yalnız təhlükə deyil, doğru idarə edildikdə mədəni inkişaf üçün geniş imkanlar açan bir prosesdir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.12.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

İndiki orta yaşlılarıən böyük əksəriyyəti onun “Dərədən-təpədən” verilişinə baxa-baxa böyüyübdür. Məmməd Aslan – poeziyamızın unudulmaz imzası...

Bu gün onun anadan olmasının 86-cı ildönümüdür...

Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü Məmməd Aslan 1939-cu il dekabrın 24-də Azərbaycanın Kəlbəcər rayonunun Laçın kəndində ziyalı ailəsində anadan olub. Klassik ədəbiyyata dərin bələd olan atasının gözəl şeir demək təbi olsa da, onları çap etdirməyib.. Lakin bunlar kiçik yaşlı oğlunda şeirə-sənətə tükənməz həvəs oyadıb. Kəlbəcər qəsəbəsində (indi şəhərdir) orta məktəbi bitirdikdən sonra APİ-nin filologiya fakültəsində təhsil alıb.

Əmək fəaliyyətinə Kəlbəcər rayonundakı Yanşaq, İstisu kənd məktəblərində Azərbaycan dili və ədəbiyyat müəllim kimi başlayıb. O, Kəlbəcər qəsəbəsində bir müddət müəllimlik etdikdən sonra rayonda nəşr olunan çoxtirajlı "Yenilik" qəzeti redaksiyasında məsul katib işləyib. 1970-ci ilin axırlarında Bakıya köçüb, burada "Ulduz", "Azərbaycan təbiəti" jurnallarında, "Azərbaycan gəncləri", "Ədabiyyat və incəsənət" qəzeti redaksiyalarında çalışıb, "Yazıçı" nəşriyyatında böyük redaktor olub. Azərbaycan Dövlət Teleşirkətinin, "Ekran-Efir" qəzetinin baş redaktoru olub.

Bədii yaradıcılığa 1960-cı ildə "Azərbaycan müəllimi" qəzetində çıxan ilk şeirilə başlayıb. Dövri mətbuatda müntəzəm çıxış edib. Keçmiş SSRİ xalqları ədəbiyyatından tərcümələrə xüsusi qayğı ilə yanaşır. Zülfiyyənin "Torpağa səcdə", qazax şairi Qədir Murzalıyevin "Bu bağda bülbüllər ötər" (1980) şeirlər məcmuələrini şərikli tərcümə edib.

Bir sıra beynəlxalq və respublika mükafatları laureatıdır.Azərbaycan prezidenti Heydər Əliyevin 1998-ci il 4 noyabr tarixli fərmanı ilə "Azərbaycan Respublikasının əməkdar incəsənət xadimi" fəxri adına layiq görülüb. 5 aprel 2000-ci il Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafındakı xidmətlərinə görə "Şöhrət" ordeni ilə təltif edilib.

Kitabları:

1. Allahın rəsulu

2. Dağ ürəyi

3. Böyürtkən böyrü tikan

4. Səhəri kim açır

5. Səsimə səs ver

6. Bizdən sonra nə qalır

7. Ürək möhlət verəydi

8. Durnalar lələk salır

Tərcümələri

1. Türk xalqlar şeirlərindən seçmələr

2. Yunus İmrə, Aşıq Veysəl, iki zirvə

Filmoqrafiya

1. Bu torpağın nemətləri

2. Məmməd Aslan

3. Soyuq münasibət

4. Şirvan qoruğu

5. Böyük ömrün 7 anı

Məmməd Aslan 23 sentyabr 2015-ci ildə Zaqatalada vəfat edib. Masazır qəbiristanlığında dəfn olunub.

Allah rəhmət eləsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.12.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Çəmbərəkənd məzarlığında bir aktrisa uyuyur. O, 19 fevral 2005-ci ildə xərçəng xəstəliyindən dünyasını dəyişmiş Nataliya Tağıyevadır. Bəzən bu amansız xəstəlik qəfil gəlir, adına uyğun olaraq xərçəng adlı canlı öz ovunu yediyi kimi insanı daxildən yeyir...

Nataliya Tağıyeva 1978-ci ildə Azərbaycan Dövlət İncəsənət İnstitutunun aktyorluq fakültəsini bitirib. 1978-ci ildən S. Vurğun adına Azərbaycan Dövlət Akademik Rus Dram Teatrının aktrisası olub. İlk dəfə səhnədə Rüstəm İbrahimbəyovun "Ultimatum" pyesində gəlin rolunda çıxış edib. Bağırova soyadı ilə də çıxış edib.

Rolları: Xumar ("Şeyx Sənan", H. Cavid), Ziba xanım ("Lənkəran xanının vəziri", M. F. Axundov), Nastasya Filippovna ("İdiot", F. Dostoyevski), Dvoyra ("Qürub", İ. Babel), Azaliya ("Azaliya", İ. Jamiak), Marianna ("İdeal cütlük", A. Popov) və s.

"Azərbaycanfilm"in istehsalı olan "Yarımçıq qalmış serenada", "Onun dəlisov məhəbbəti", "Cin mikrorayonda", "Ailə" və başqa filmlərində çəkilib.

Məbud Məhərrəmov xatırlayır:

O vaxt Nataliyanın xəstəliyi şiddətləndi. O, xəstəliyini bilirdi və əli hər yerdən üzülmüşdü. Xərçəng onun ağciyərini və bir böyrəyini zədələmişdi. Moskvadan bir onkolooq gəlmişdi. Mən Nataliyanın bütün analizlərini göstərdim. Həkim mənə dedi ki, təcili onu Moskvaya gətirin, onun bir böyrəyini götürəcəyik, bundan sonra iki il normal işləyəcək. Əməliyyat olunandan sonra Nataliya ilə iki il səhnəyə çıxdıq, hətta İsrailə qastrol səfərinə də getdik. Həkim necə demişdisə, elə də oldu. Ölümünə iki ay qalmış, çox üzüldü, yatağa düşdü. Onda mən tez-tez onun yanına gedirdim, onu ruhlandırmağa çalışırdım. Bir dəfə mənə dedi ki, "bəs sən mənə söz vermişdin ki, məni xilas edəcəksən, indi elə də, niyə eləmirsən?" Onun son arzusu əlbəttə ki, sağalmaq, xəstəlikdən xilas olmaq idi. Amma təəssüf ki, olmadı. Mən də bu haqda ona heç nə deyə bilmirdim. Çünki bilirdim ki, vəziyyəti çox ağır idi və son günlərini yaşayırdı...

Filmoqrafiya

1. Dədə Qorqud (film, 1975)

2. Yarımçıq qalmış mahnı (film, 1979)

3. Onun bəlalı sevgisi (film, 1980)

4. Cin mikrorayonda (film, 1985)

5. Aşkarsızlıq şəraitində... (film, 1986)

6. Ailə (film) (tammetrajlı bədii film)-rol: Sofiya Mixaylovna

7. Etimad telefonu (film, 2001)

8. Bəyaz həyat (film, 2003)

9. Yumurta (film, 2003)

Allah rəhmət eləsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.12.2025)

Murad Vəlixanov, "Ədəbiyyat və İncəsənət

“İlklər” rubrikasında bu gün Azərbaycanda ilkdiplomatqadınolanSaraXatunbarədə danışacağıq.

Adı Azərbaycan dövlətçilik tarixinə ilk xanım diplomat kimi daxil olan Sara Xatun tarixdə mühüm rolu olan bir qadındır. Osmanlı mənbələrinin yazdığına görə, onun əsl adı Gövhərşah xatundur. Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsənin anası, demək olar ki, bütün Şərqdə dövrünün yeganə istedadlı diplomat qadını kimi tanınan Sara Xatun böyük ağıl və mətanət, müdriklik və cəsarət sahibi idi.

Sara Xatun Ağqoyunlu dövlətinin möhkəmləndirilməsində, onun xarici siyasətinin müəyyənləşdirilməsində və həyata keçirilməsində mühüm rol oynayıb. O, Uzun Həsənin ən məsul diplomatik tapşırıqlarını böyük səylə və müvəffəqiyyətlə həyata keçirirdi. Elə buna görə də, həmin dövrdə kiçik Ağqoyunlu dövləti, Osmanlı Türkiyəsi və Qaraqoyunlu kimi iki qüvvətli rəqib arasında müstəqilliyini saxlaya bilmişdi. Olduqca ağıllı, tədbirli qadın olan Sara Xatun dövlətin idarəçilik işlərində oğluna yaxından kömək edirdi.

Sara xatun Bayandur eli içində doğulmuşdu. Ağqoyunlular dövlətinin siyasətinin sahmana salınmasında görkəmli diplomat və dövlət xadimi Sara xatunun böyük rolu vardı. Demək olar ki, bütün Şərqdə yeganə istedadlı diplomat qadın kimi məşhur olan Sara Xatun, hətta Avropa ölkələrində də tanınırdı. Azərbaycana göndərilən Avropa, xüsusilə də, Venesiya elçilərinə verilən məxfi məlumatlarda mütləq Sara Xatunla görüşmək və öz məqsədləri üçün onun saraydakı nüfuzundan istifadə etmək tapşırılırdı.

O, bir dövlət xadimi kimi, hakim sinfin mənafeyini müdafiə edir, feodal dövlətinin möhkəmləndirilməsinə çalışırdı. Bu məqsədlə feodal pərakəndəliyinə və sülalə üzvlərinin mərkəzi hakimiyyəti ələ keçirmək uğrunda ara müharibələrinə, saray çəkişmələrinə qarşı mübarizə aparırdı.

Ağqoyunlu hakimi Cəlaləddin Əli bəyin ölümündən sonra onun oğulları, habelə bayandurlar sülaləsinin başqa nümayəndələrinin taxt-tac uğrunda ara müharibələrinin sakitləşdirilməsində onun böyük rolu olmuşdur. Bunun nəticəsində, həmin dövrdə kiçik Ağqoyunlu dövləti iki qüvvətli rəqib arasında müstəqilliyini qoruyub, saxlaya bilmişdi.

Olduqca ağıllı və tədbirli qadın olan Sara Xatun dövləti idarə işlərinin bütün sahələrində oğlunun yaxın yardımçısı idi. Ağqoyunlu dövlətinin xarici ölkələrlə diplomatik əlaqələrində Sara Xatunun rolu daha mühüm idi. Uzun Həsən bütün xarici siyasət məsələlərini onunla məsləhətləşir, ən məsul diplomatik danışıqlar üçün onu göndərirdi. O, nəinki xarici ölkələrin ayrı-ayrı diplomatları ilə, həmçinin Teymuri hökmdarı Əbu Səid, Osmanlı imperatoru II Mehmet kimi dövlət başçıları ilə də diplomatik danışıqlar aparmış, Ağqoyunlu dövlətinin xarici siyasi mənafeyini müvəffəqiyyətlə müdafiə etmişdi. Teymurlu hökmdarı Əbu Səidin Azərbaycana hücum təhlükəsi yarandıqda sülh danışıqları üçün göndərilən elçilərə Sara xatun başçılıq etmişdi. Türkiyə Ağqoyunlu dövlətinin müttəffiqi və Aralıq dənizi sahilində əlverişli strateji məntəqə olan Qaraman əmirliyini aradan qaldırmaq istədikdə Osmanlı imperatoru II Mehmetlə danışıqlar aparmaq üçün yenə də Sara Xatun göndərilmişdi.

O, Avropada da yaxşı tanınırdı…

Venesiya respublikasının senatı onun Ağqoyunlu sarayındakı nüfuzunu nəzərə alaraq, demək olar ki, Azərbaycana göndərilən bütün diplomatlarına ciddi tapşırırdı ki, Sara Xatuna ehtiram göstərsinlər, müxtəlif hədiyyələr versinlər, məqsədlərinə nail olmaq üçün onun nüfuzundan istifadə etsinlər. Venesiyadan Azərbaycana göndərilən, demək olar ki, bütün diplomatik sənədlərdə Sara Xatunun adı çəkilir, ondan bəhs olunur. Bir diplomat kimi Sara Xatunun fəaliyyətində, onun sultan II Mehmetlə bağladığı 1461-ci il sülhünün böyük əhəmiyyəti var. Bu sülh hələlik əlimizdə olan məlumata görə, Sara Xatunun xarici ölkə hökmdarları ilə bağladığı ilk müqavilələrdən biridir. Uzun Həsən Sara Xatunu Sultan II Mehmetin hərbi düşərgəsinə göndərərkən, onun qarşısına iki çətin vəzifə qoymuşdu. Əvvəla o, Osmanlı sultanını Ağqoyunlular üzərinə hücum etmək fikrindən daşındırmalı idi. Çünki II Mehmetin bu hücumu Ağqoyunlu dövlətinin varlığına son qoya bilərdi. Bu məqsədə nail olduqdan sonra Sara Xatun sultanı mümkün qədər Trabzonu fəth etmək fikrindən də döndərməli idi. Bütün Yaxın və Orta Şərqdə böyük nüfuzu olan Sara Xatun Osmanlı sultanının hərbi düşərgəsində yaxşı qarşılandı. Mənbələrin məlumatına görə, diplomatik danışıqlar zamanı Sara Xatun və II Mehmet bir-birinə “ana”, “oğul” deyə müraciət edirmişlər. Sara Xatun bu danışıqlar zamanı özünün bütün diplomatik ustalığından istifadə edərək Uzun Həsənin birinci tapşırığını yerinə yetirə bildi – II Mehmeti Ağqoyunlu dövlətinə qarşı müharibə etmək fikrindən daşındırdı. Iki ölkə arasında sülh bağlandı. Bu sülhün o zaman Ağqoyunlu dövləti üçün böyük əhəmiyyəti olmuşdu. Məhz Sara Xatunun bağladığı bu müqavilə nəticəsində o zaman Türkiyə ilə toqquşmağa qadir olmayan kiçik Ağqoyunlu dövləti öz müstəqilliyini saxlaya bilmişdi.

Lakin Sara Xatun ona tapşırılmış ikinci vəzifəni yerinə yetirə bilmədi. Daha sonrakı mənbələrdə Ağqoyunlu dövləti ilə Venesiya arasında haqqında bəhs etdiyimiz sülh müqaviləsinin bağlanmasına dair ətraflı və zəngin məlumat var. Ağqoyunlu dövlətini təcrid etdikdən sonra II Mehmet Trabzon üzərinə yeridi. Lakin o, Uzun Həsənin arxadan hücum etməyəcəyinə əmin deyildi. Odur ki, Sara Xatun başda olmaqla, Ağqoyunlu elçilərini də sultan özü ilə götürdü. Sara Xatun yol boyu sultanı Trabzonu fəth etmək fikrindən çəkindirməyə çalışdı. Lakin onun səyləri heç bir nəticə vermədi. Dənizdən Osmanlı donanması tərəfindən mühasirəyə alınan Trabzon 30 günlük mühasirədən sonra – 1461-ci oktyabrın 26-da Türklər tərəfindən zəbt edildi. Qara dənizdə Genuya ilə rəqabət aparan mühüm ticarət mərkəzi süqut etdi. Artıq Trabzonun əldən getdiyini görən Sara Xatun öz gəlininin – Dəspinə Xatunun Trabzonun taxtına varislik hüququnu irəli sürdü. Trabzon xəzinəsini sultanla bölüşdürdükdən sonra Ağqoyunlu elçilərinin başında geri qayıtdı. Görünür, Ağqoyunlularla kəskinləşən münasibətləri yumşaltmaq üçün II Mehmet Sara Xatuna xoş rəftar göstərmiş, onu çoxlu hədiyyələrlə geri yola salmışdı.

Hərbi istedada malik diplomat…

Teymurlu hökmdarı Əbu Səidlə danışıqlar aparan Ağqoyunlu elçilərinə də Sara Xatun başçılıq etmişdir (1468). Sara Xatun diplomat və dövlət xadimi olmaqla bərabər, böyük hərbi sərkərdəlik bacarığına və hərbi intuisiyaya malik qadın olmuşdur. Onun əqli çevikliyi dar məqamlarda tez qərar çıxarmağa imkan verirdi. Sara Xatun qeyrətli qadın, diplomat və hərbi istedada qadir bir şəxsiyyət idi.

Ağqoyunlu dövrünün ən görkəmli tarixçisi Əbubəkr Tehrani yazır ki, Sara Xatun Qaraqoyunlu Cahanşahla danışıqlar aparmaq məqsədilə onun yanına gəlmiş, bu zaman Rüstəm Tərxanın düşərgəsində olmuşdur. Onun ordusu Sara Xatuna o qədər də əzəmətli görünmədiyindən, Cahangir Mirzə və Uzun Həsənə sifariş göndərir ki, “Əgər gəlsəniz, qələbə sizin olacaq. Bu işi təxirə salmaq olmaz”.

Sara Xatunun orduya sadəcə, bir nəzər salmaqla ağqoyunlular arasındakı qüvvələr nisbətinin Ağqoyunlu dövlətinin xeyrinə olduğunu düzgün qiymətləndirməsi onun hərbi intuisiya və səriştəsindən xəbər verir. Həqiqətən də, bundan sonra Uzun Həsənin kəşfiyyat dəstəsi Rüstəm Tərxanın ordularına hücum edərək onları darmadağın etmiş, Qaraqoyunluları bərk qorxuya salmışdı.

Kişilərə nisbətən qadınların həyatın bütün sahələrində hüquqsuz yaşadığı bir dövrdə, Azərbaycan tarixində belə mərd və cəsarətli, diplomat qadınlarımızın mövcudluğu təqdirəlayiq haldır. Sara Xatun uzaq tarixi keçmişimizdə yaşasa da, onun siyasi mədəniyyəti, diplomatik fəaliyyəti və şəxsi şücaəti gələcək nəsillər üçün gözəl bir örnəkdir…

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.12.2025)

Fatimə Məmmədova, “Ədəbiyyat və incəsənət”

İllərin dəyişməsi, yenisinin köhnəni əvəz etməsi, köhnə ilin bitməsinə saniyələr qalması, bax, illərin qovuşuğu dediyimiz məqam məhz budur. Zamanın nə qədər sürətlə axıb getdiyini dərk etdiyimiz o an...

Səsinə heyran qaldığımız çayın şırıltısı kimi axıb gedən, görünüşünə aşiq olduğumuz şəlalənin axınıtək sürətli, vaxtı bitəndə isə vətən səmasına qayıdan köçəri quşlar kimidir illər. Şırıltı sürəti ilə itir, dayanmaq nədir, heç bilmir. Elə buna görə də deyirik: “Bu il nə tez keçdi"

Bu həyatda ən məsuliyyətli anlayış elə zamandır. O, heç vaxt gecikmir. Yeni ilə girərkən bir çox insanın içində qəribə bir hüzur yaranır. Bunun adı keçmişdir.Keçmişin artıq keçmişdə qalması, bir yoxa bərabər olması və geri qayıtmayacağını bilmək hissi. O an bir cümlə səslənir: “Kaş belə olmazdi”. Amma “kaş”lar sadəcə insanı kədərləndirir.

İllər qovuşmaq üzrəykən əslində qovuşmur. Qovuşa bilmir. Sanki 2025 yaxınlaşır, 365-ci addımdan sonra 366-cı addım atılacaq. Yox-yox.O addım alınmır. Artıq 2025 geri çəkilir və yerini 2026-ya verir. Onlar eyni anda var olmaq istəsələr də, qismət deyil. Lakin illər əbədi olaraq insanların qəlbində qovuşur.

İli başa vurduqda xatirələr canlanır. Bir gün sürət qatarına çatmadığın üçün, səni gözləyən müəllimə verdiyin sözü tuta bilmədiyin üçün pilləkənlərdə oturub ağladığın an yadına düşür. Hətta bir insanı pişiyi sığallamağa məcbur etməyin verdiyi o saf sevinc belə xatırlanır.

Və anlayırsan ki, illərin qovuşuğu gəlməmiş, qısa bir zamanda hər kəsdən daha doğma bir mənanı ürəyində əbədiləşdirmisən.

O, özünü tənha hiss edəndə dərhal dərsdən çıxar, aylar öncə bağlanmış, ünvanı dəyişmiş köhnə ofisin olduğu yerə gedərdi. Yol boyu aylar əvvəl gördüyü hər şeyin eyni qaldığına şahid olardı: evsiz kişinin hələ də eyni yerdə oturması, pişiklərin eyni bucaqda gizlənməsi.  Bir şey bu qədərmi dəyişməz?

Min bir xatirəsi olan köhnə ofisə gedərdi, amma içəri girə bilməzdi. Çünki artıq ora bir yerə deyil, bir xatirəyə çevrilmişdi. Buna görə də həyətindəki skamyada oturar, ilin ən gözəl xatirələrini yada salardı. Ən pisi isə o idi ki, gözəl xatirələr ağlayaraq xatırlanardı.

Pəncərələri toz basmış, sahibsiz qalmış o məkanda yaşanan xoş anlar gözünün önünə gələrdi. Halbuki ona son deyilən söz bu olmuşdu: “Əvvəlki ofisdəki kimi deyilsən artıq” O isə öz-özünə deyərdi: Kaş əvvələ dönsəm.Kaş yenə bu yerin ən dəli, ən enerjili, eyni zamanda ən küsəyən insanı olardım. Hətta məni “mavibaş” deyə çağırardılar...

Şükür ki, dünyasını dəyişən yaxınlarının məzarına gedib dərdləşəcək kimsəsi yox idi. Amma itirdiyi insanla ən xoş günlərin yaşandığı məkanın qarşısındakı skamyada oturub hönkür-hönkür ağlayarkən, sanki bütün dərdlərini ona demiş olurdu. Bu da ilin ona ən çox təsir edən anı idi.

İllər bəlkə bir gün qovuşar.

O zaman -qovuşması imkansız olanların qovuşması diləyi ilə…

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.12.2025)