Super User

Super User

Kübra Quliyeva və Harun Soltanov, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

 

 

İnsanlar yazmağa başladıqları hekayələrin baş qəhrəmanı olduqları zaman onun sonsuza qədər davam edəcəyini düşünürlər. Amma hər hekayənin bir sonu var—bəzən qəfil, bəzən səssiz, bəzən də baş qəhrəmanın heç gözləmədiyi bir anda.

 

Hekayənin sonu çox vaxt müəllifin qələmindən süzülən bir hiss kimi baş rola duyurulur. Bəzən bir söz, bəzən bir baxış, bəzən isə sadəcə susqunluq o sonun başlanğıcını gətirir.

 

Amma bəlkə də hekayələr həqiqətən bitmir? Müəllifin qələmi dayansa belə, qəhrəmanın içində başqa bir səs yazmağa davam edir. O səs, bəzən ümidin pıçıltısı, bəzən isə xəyal qırıqlıqlarının sükutudur. Hər xəyal qırıqlığı yeni bir başlanğıcın pəncərəsidir, çünki qəlb qırıldığı yerdən yenidən düzəlməyə başlayır. Və bəzən qələm ən dərin ağrılardan, ən gözlənilməz sonlardan doğulan yeni bir hekayəni yazmaq üçün titrəyir.

  

Bəlkə də gerçək müəllif heç vaxt tamamilə hekayənin içində itməz. O, bir kənardan baxar, seyr edər, lazım gəlsə, bir cümlə ilə hər şeyi dəyişdirər. Çünki yazmaq sadəcə bir son yaratmaq deyil—o sonu qəbul edib yeni bir hekayəyə çevirməkdir.

 

Bəzən bir hekayə bitər, amma o bitmənin içində daha dərin bir davam gizlənər. İnsan qələmini bir kənara qoyduğunu zənn edər, amma düşüncələrinin arxasında başqa bir yazar, başqa bir səs onun yerinə yazmağa başlayar. Çünki hər bir son, içimizdə başqa bir şeyin doğuluşuna zəmin hazırlayır.

Ən çətini, hekayənin necə bitdiyini bilməməkdir. Bəzi insanlar üçün hekayələr qışqırıqla sona çatar. Ayrılığın səsi, bir qapının çırpılması, bir mesajın cavabsız qalması kimi. Digərləri üçün isə bu son, səssizliyin içində əridiyindən, onlar nə vaxt bitdiyini belə anlamazlar. Sevgi də belədir. Bəzən bir sözlə ölər, bəzən isə səssizlik onu içdən-içə çürüdər. Ən təhlükəlisi də budur, yavaş-yavaş yox olan şeylər, insanı içindən gəmirən izlər qoyar.

Hekayələrin bitməsi insanın əlində deyil, çünki biz sadəcə onları yazdığımızı düşünürük. Əslində, yazdığımız hər cümlə bizdən kənara çıxır, öz həyatını yaşayır, başqalarının gözlərində, xatirələrində və toxunuşlarında fərqli şəkillərə bürünür. Bir zamanlar gözlərinə baxaraq sevdiyini sandığın insan, bir gün yad bir simaya çevrilir. Amma yadlaşmaq, unudulmaq deyil. Yadlaşmaq, sadəcə, başqa bir hekayədə başqa bir rol almaqdır.

Əsl sual budur ki, biz birini sevdiyimizdə, onu həqiqətən tanıyırıqmı? Yoxsa sevdiyimiz şey, onun haqqında yazdığımız hekayənin içindəki obrazdır? Çünki insanı tanımaq, onu həqiqətən olduğu kimi görməkdir. Amma sevgi insanın gözlərini örtər, onu xəyalına uyğun formaya salar, onu öz daxili aləminə uyğun bir qəhrəmana çevirər. Sonra bir gün o qəhrəman öz gerçək simasını göstərəndə, biz hekayənin bitdiyini düşünərik. Amma bəlkə də hekayə o anda başlayır. Bəlkə də sevgi, insanın yaratdığı bir yalandan oyandığı an doğulur.

Sevgilər unudulmur, sadəcə susur. Susqunluq isə öz dilində danışır. Bəzən gecənin qaranlığında, bəzən bir küçənin tinində, bəzən isə heç gözləmədiyin bir musiqinin içində. İnsan keçmişi geridə qoyduğunu sanır, amma bir gecə yuxusunun içində unudulmuş bir adın fısıltısı ilə oyandığında anlayır ki, heç nə itməyib.

Və bəlkə də bütün bu sonsuz dövrənin içində, yazmağa davam etməyin yeganə səbəbi budur: İnsan yaşadıqlarını bitirmək üçün yazır, amma hər yazdığı şey onu yenidən o hisslərin içinə çəkir. Biz yazdıqca, yaşadıqlarımız bizdən qurtulmur, sadəcə yeni formalar alır. Çünki hekayələr, onları yazanların belə bilmədiyi şəkildə davam edir.

Bəlkə də insan, qələmi yerə qoyduğunu sandığı anda belə, içindəki görünməz qələm yazmağa davam edir. Və bəzən, ən böyük həqiqətlər susqunluğun içində gizlənir. Çünki bəzi hekayələr, yalnız danışılmadığında həqiqi olur.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.02.2025)

 

 

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Tələbə yaradıcılığı rubrikasında bu gün sizlərə Ağdam Dövlət Sosial-iqtisadi Kolleci, Məktəbəqədər təhsil fakültəsinin 2-ci kurs tələbəsi Ayşən Cəfərlinin yaradıcılıq nümunəsi təqdim edilir.

 

Dəyərli məktub. Dostum, necəsən?

Son məktubun əlimə daha yeni çatdı və mən bütün bu işlərimin arasında, indi vaxt tapa bilmişəm və sənə cavab yazıram. Bilirsən, sənin üçün həddindən artıq darıxıram. Səninçün və onlarüçün.

Bilirsən, sən gedəni burada hər şey çox dəyişib. Amma hər şeyin dəyişdiyi bir dövrdə, mənim sənə olan sevgim dəyişməz qalıb. Son zamanlarda ən çox düşündüyüm şey keçmişdi.

Əvvəllər qoca nənə və babalar hey deyinirdilər;

- Kaş o vaxtlar olaydı.

Əvvəllər sözün düzü onları başa düşməzdim. Çünki, o zamanlar mənə dünyanın ən gözəl günləri kimi gələrdi. Onlarla birlikdəydik və ən əsası sən yanımdaydın. Səninlə danışmaq isdədiyimdə, sözlərimi bir kağız parçasına yazmır, o mavi gözlərinin içinə baxar, elə danışardım. Sən bilməzdin, amma mən o gözlərin içində itər, o mavilikdə boğulardım.

İndi yəqin deyirsən ki, görüntülü danışırıq. Amma inan mənə, o danışıqlar mənə bəs etmir. Bir ekranın içindən səni görmək yox, yanımda, yaxınında olmanı daha çox istərdim.

Keçən gün Gültacı gördüm. Saçlarını kəstirmişdi. Tanımadım desəm yalan olmaz. Dəyişmişdi.

Niyə, bilmirəm, onu görəndən sonra özümü çox pis hiss etdim. Mənə uzaqdan salam verdi.

Mən də ona. Amma nə isə əksik idi. Dinlə, burada hamı çox dəyişib və bu məni incidir.

İllərimin birlikdə keçdiyi bu uşaqlarla bu qədər uzaq olmağınız, məni dərindən yaralayır.

Dəyişən zamandı, yoxsa insanlar?

Zaman qorxunc və qəribədir. Eynən insanlar kimi. Xatırlayıram, çox yox, bir 6-7 il bundan əvvəl, ən yaxın dostlarımla küçədə oynayırdım. Dan ulduzu çıxanacan. Anam, “Gecdi artıq evə gəl!” deyə qışqırana qədər. Sonra səhər açılar, yenə eyni qaydayla oynayardıq. Mənə sanki bunlar dünən yaşanmış kimi gələrkən, əslində üzərindən illər keçdiyinin də fərqindəydim. Eh, ötüb keçən zaman heç nəyi geri gətirmədiyi kimi, o günlərdəki insanları da geri gətirməmişdi.

İnsanlar evlərinə qapanarkən, yalnızlıq onları əsir alarkən, həm dostluq, həm də qonşuluq unuduldu. Birlikdə saatlarımı keçirdiyim insanları görməz oldum. Zamanla, o insanlarla salamlaşarkən, o salamı necə çətinliklə... - bunu sənə necə deyim axı - hə, yadlıqla verildiyini gördüm. Sanki heç tanımadığım bir insanla salamlaşırdım.

O gün Gültacı gördüm dedim, bundan başqa bir il əvvəl Sənan əsgərliyə getdi. Bunu sənə niyə demədim, bilmirəm. Bəlkə də onlar haqqında danışmağı sevmədiyin üçün deməmişəm, inan yadımda deyil. Nəysə, onun yığıncağı oldu, amma biz onlara getmədik. Ailəsi qonşulardan heç kimi çağırmamışdı. Amma, qonşuluqdan kənar, biz axı dost idik? İcazə günlərində evə gələndə arada onu görürəm. Nə o, nə də mən, salam vermirik, bir-birimizin yanından ötüb keçirik. Gültacla arada salamlaşırıq, Laləylədə. Digərləri ilə isə heç, üzümüzə belə baxmırıq. Muradı danışdım heç? O qədər uşağın içində mənə ən yaxın olan oydu. Ən yaxın dostum idi. İndi qarşılaşanda üzümə belə baxmır!

Mən isə onların hər birinə uzun-uzun baxıram. Çünki, onların baxmayacağından əminəm. O gözlərdə, nə qədər böyüsələr və dəyişsələr də o balaca uşağı axtarırdım.

Hərdən düşünürəm ki, vaxtında təməli sağlam dostluqlar qura bilməmişik. Əgər qursaydıq bu gün bir-birimizdən belə ayrı olmazdıq.

İlk sən getdin, sonra Murad, sonra zamanla Lalə, Gültac və Sənan. Domino daşları kimi dağıldıq. Sən getdin və mən tək qaldım. Sən getdin və onlar da getdi. Mən tamamən yalnız qaldım.

İllər keçsə də, zaman dəyişsə də, səni hələ də əvvəlki kimi sevirəm.

Çox sevgili məktub dostum, ümid varam bir gün evə geri dönərsən və mən o mavi gözləri bir ekranda yox, daha yaxından görərəm.

Sevgilərlə, Aylin.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.02.2025)

Rubrikanı təqdim edir: Könül, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

Rubrikamızda Davud Nəsib həftəsi davam edir.

Azərbaycan poeziyasının görkəmli nümayəndələrindən olan Davud Nəsib (Davud Məcid oğlu Nəsibov (25 avqust,1942, Qazax – 26 mart,2003, Bakı) SSRİ dönəmində gəncliyin ən sevilən şairlərindən biri olub. Vətənə, valideyinlərə ülvi məhəbbət, saf sevgi hissləri, nəcibliyin, xeyirxah əməllərin tərənnümü Davud Nəsib poeziyasının leytmotivini təşkil edib. Müstəqillik dönəmində isə şair qələmini süngüyə çevirərək erməni millətçiliyi ilə mübarizəyə qalxıb, bir-birindən sanballı əsərlər ortaya qoymaqla gənc nəslin vətənpərvərlik, qəhrəmalıqn ruhunda yetişməsinə öz töhfələrini verib.

Bu gün sizlərə “Nəsihət” şeirini təqdim edəcəyik.

Bu bir atanın bir oğula nəsihətidir, amma həm də bir müdrik şairin minlərlə gəncə nəsihətidir. Razılaşın ki, günümüzdə məhz bu sayaq nəsihət verənlərə kəskin ehtiyacı yaranıb gəncliyin.

 

 

NƏSİHƏT

 

Enişli, yoxuşlu uzanır bu yol,
Demə, atam varsa, mən aşacağam.

Hələ sakit dayan, ehtiyatlı ol,
Alış bu həyata neçə ki, sağam.

 

Bu dağlar haraylı, bu düzlər haylı,
Hər qaya bir tarix, hər daş ocaqdır.
Yıxılsan torpağa sən üzüqoylu
Torpağın nəfəsi qaldıracaqdır.

 

Keçilməz sədləri

                        çağır yol üstə,
Neçə ki, atan var

                        ağır yol istə,
Sına öz qüvvəni

                         yoxuşlar üstdə.

 

Həyat silkələyib çəksə də dara,
Qorxaqlar yıxılır, qorxma sən bir an.
Demə, çətinlik yox, ta bundan sonra,
Ucalmaq, ucaltmaq, yaşamaq asan.

 

Bu həyat yolları qurtaran deyil,
Bilmirsən haradan hayana gedir.
Bunu yadda saxla, bunu yaxşı bil:
Həyat axıracan mübarizədir!

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.02.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının üç yarpaq rubrikasında sizlərə Təranə Dəmirin şeirlərini yarpaq-yarpaq təqdim edirik.

 

 

***

 

Bir dünya  da tapılmır

Bu Yerdən çıxam, Allah.

Bu kələfdən, düyündən,

Bu sirrdən çıxam, Allah.

 

Heç nəyə yox  həvəsim,

İçimdə susub səsim,

Məni  hayanda gəzim,

Özümdə yoxam, Allah.

 

Bir canım var, min qəmim,

Buğda  qəmim, dən qəmim,

Mənə haqq olub  qənim,

Düyünəm, dağam, Allah.

 

Dərd üçün seçilmişəm,

Dərdimə biçilmişəm,

Böyüyüb kiçilmişəm,

Hələ ki, sağam, Allah.

 

Dörd yanımız qurd, köpək,

Çığır, bağır, küy, kələk,

Qoymadılar sevinək

Bu şeytan, xoxan, Allah.

 

Bir  dünya da tapılmır

Bu Yerdən çıxam, Allah.

Bu kələfdən, düyündən,

Bu sirrdən çıxam, Allah.

 

 

***

 

İnamımdan büdrəyib dəymədiyim zamanlardı ,

Hələ dünyanın tərtəmiz, pak vaxtıydı,

Anamın nağıllarıyla ovunurdum hələ,

Hər gecə göy üzündən ətək-ətək alma dərirdim,

Yuxuma ağ atlı oğlanlar girirdi,

Göyçək Fatmanın qismətinə düşürdü ögey bacının gözü,

Ayaqqabısı ayağına dar gəlirdi.

Hələ cırtdanlar divlərə papuc tikirdi,

Ölümə yuxarıdan aşağı baxırdım hələ.

Günəş də yerindəydi, Ay da, ulduzlar da,

Nənəmin laylası üstə qurulmuşdu bəxtəvərliyim,

Anamın səsindəydi bütün notlar.

Hələ ağaclar yaşıl donunu soyunmamışdı,

Hələ azadlıq  havasındaydı adamlar, çiçəklər, otlar.

Dərdim böyümək idi bircə,

Böyüyüncə sığallanmaq, ətirlənmək, bəzənmək, 

Sonra ürəkdolusu sevmək, sevilmək.

Sonra bəs?

Sonra  inamımdan büdrəyib yıxıldım,

Sonra sınıb töküldü hər şey, hər kəs,

Bütün inanclar, bütlər.

Sonra ağ atlı oğlanlar atından düşdü,

Sonra  göyçək Fatmanın ayaqqabısını ögey bacıya geyindirdilər,

Sonra xəyanətlər başladı,

Sonra beşgünlük sevgilər,

Sonra kirləndi bütün nağıllar, laylalar, türkülər...

 

 

***

 

Dünyadan  nakam  getmiş  Vüqarın  əziz  xatirəsinə. Hiss  etdiklərim  və yaşadıqlarım..

 

O gecə saatın əqrəbləri  

2 -nin üstündə ilişib qaldı,

Tutub  çəkə bilmədim səhərə sarı.

Adını pıçıldadım Göy üzünə 

ən azı min kərə o gecə, 

Səni Tanrıya, ulduzlara, aya, səmaya  tapşırdım,

Səsim  göy  üzündə  azdı.

Başımın  üstündə dayanıb sakit-sakit 

üzümə baxdı qaranlıq, 

Kimsə Göy üzünə daş atmışdı deyəsən, 

O gecə  pəncərəmdən  işıq  düşmədi. 

Kölgə xatirələr boylandı  zülmətin   dörd  tərəfindən,

Dolandım yarımçıq arzularının başına,

Çıxa bilmədim sənsizlikdən. 

Qaldım gecəylə səhərin arasındakı alatoranda,

Ümidlərim çilik-çilik olub 

töküldü  sənin otuz üç yaşına.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.02.2025)

 

Enver Aykol, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Türkiyə təmsilçisi

 

Beynəlxalq Türk Ədəbiyyatı Fondu ilə “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının birgə layihəsi olan TÜRK MƏDƏNİYYƏTİ ÜNLÜLƏRİ layihəsindəyik. Bu dəfə sizlərə Türkiyə yazarı, Türkiyə ədəbiyyatı klassikasında yer alan Halide Edip Adıvar barədə danışacağıq.

 

Türk ədəbiyyatının ən mühüm qələmlərindən biri olan Xalidə Edib Adıvar (1884-1964) təkcə yazıçı deyil, eyni zamanda görkəmli bir təhsil xadimi və siyasətçi idi. Əsərləri ilə türk cəmiyyətinin keçid dövrlərini işıqlandırarkən, qadın hüquqları, milliyətçilik və Şərq-Qərb ziddiyyəti kimi mövzuları dərinləşdirdi. Bu yazıda onun bioqrafiyasını ədəbi şəxsiyyəti və yaradıcılığı əsasında təhlil edərək, türk ədəbiyyatındakı mövqeyindən və irsindən bəhs edəcəyik.

 

Xalidə Edib 1884-cü ildə İstanbulun Beşiktaş səmtində, Ceyb-i Hümâyun katiblərindən Mehmet Edib Bəy ilə Fatma Bədirfəm xanımın qızı olaraq dünyaya gəldi. Anasını uşaq yaşlarında itirməsi, onun Mövlavi mədəniyyəti ilə yoğrulmuş nənəsinin evində böyüməsinə səbəb oldu. Bu mühit, mistik və ənənəvi dəyərlərlə iç-içə keçmiş bir uşaqlıq həyatı yaşamasına şərait yaratdı. Nənəsindən aldığı tərbiyə, sonradan əsərlərində hiss olunacaq türk ənənələrinə sadiqliyinin əsasını qoydu.

Təhsil həyatına Üsküdar Amerikan Qız Kollecində davam edən Xalidə Edib burada qərb tərzi təhsil aldı. Lakin xüsusi müəllimlərdən aldığı dərslərlə Şərq və Qərb mədəniyyətlərini sintez etmək fürsəti tapdı. Rza Təvfiqdən ədəbiyyat və fəlsəfə, Salih Zəkidən riyaziyyat, Şükrü Əfəndidən ərəb dili dərsləri alması onun intellektual şəxsiyyətini formalaşdırdı. Rza Təvfiqin təsiri altında türk xalq ədəbiyyatına və mistisizmə maraq göstərərkən, Salih Zəkidən qazandığı pozitivist baxış bucağı əsərlərində ağıl-hiss ziddiyyətini dərinləşdirdi.

Xalidə Edibin ədəbi dünyaya girişi 1897-ci ildə John Abbotdan etdiyi "Mâder" tərcüməsi ilə başladı. Lakin əsl çıxışını 1908-ci ildən etibarən "Tanin", "Mehasin" və "Müsəvvər Muhit" kimi jurnallarda dərc olunan yazıları ilə etdi. İlk romanı "Heyula" (1909) psixoloji gərginlik və qadın şəxsiyyəti əsasında qurulmuşdu. Bu əsərdə cəmiyyətin qadına yüklədiyi rolları sorgulayan bir dil diqqət çəkdi.

1901-ci ildə riyaziyyat müəllimi Salih Zəki ilə evlənən Xalidə Edib bu evlilikdən sonra uşaqlarına fokuslansa da, 1908-ci ildə II Məşrutiyyət elan edildikdən sonra yenidən yazı həyatına qayıtdı. "31 Mart Hadisəsi"ndən sonra Misir və İngiltərəyə getmək məcburiyyətində qalması ona Qərb mədəniyyətini yaxından tanımağa imkan verdi. İngiltərədə feminist İzabel Fray ilə tanışlığı qadın hüquqlarına dair fikirlərini möhkəmləndirdi. Lakin Xalidə Edibin feminizmi Qərb modellərindən çox, türk qadınının ictimai və milli məsuliyyətləri ilə uyğunlaşdırılmış bir yanaşmanı əks etdirirdi.

Bu dövrdə qələmə aldığı "Seviyə Talip" (1910) və "Handan" (1912) kimi romanlar təhsilli və müstəqil qadın personajlar vasitəsilə ictimai tənqidlər irəli sürdü. "Handan" xüsusilə avtobioqrafik elementlər daşıyan və "dərin psixoloji böhran keçirən bir qadının hekayəsi" kimi qiymətləndirilən bir əsər idi. Yakub Kadrinin də vurğuladığı kimi, bu roman Xalidə Edibin daxili dünyasındakı tərəddüdləri əks etdirməsi ilə diqqət çəkici idi.

1910-cu illər Xalidə Edibin Türkçülük hərəkatına yaxınlaşdığı bir dövr oldu. Ziya Göyalp, Yusif Akçura və Həmdullah Suphi kimi şəxsiyyətlərlə Türk Ocağı ətrafında bir araya gəlməsi onun ədəbi və siyasi duruşunu formalaşdırdı. "Yeni Turan" (1912) bu təsirin konkret bir məhsulu idi. Roman utopik bir "Turan" dövləti xəyalını təsvir edərkən, mərkəzsizləşdirici və zorakılıqsız bir cəmiyyət modeli təklif edirdi. Qadın personajların təhsilli və fəal rol alması Xalidə Edibin qadını milli mübarizənin bir hissəsi kimi konumlandırdığını göstərirdi.

Balkan Müharibələri və I Dünya Müharibəsi Xalidə Edibin Qərbə olan münasibətini köklü şəkildə dəyişdi. Xüsusilə Qərbin türklərə qarşı tutumu onun əsərlərində "milli şüur" mövzusunu ön plana çıxartdı. Bu dövrdə xəstəxanalarda könüllü işləməsi və Suriyadakı təhsil fəaliyyətləri ictimai məsuliyyət anlayışının bir əksi idi.

1919-cu ildə İzmirin işğalı Xalidə Edibin həyatında dönüş nöqtəsi oldu. Sultanəhmət mitinqindəki ehtiraslı çıxışı onu milli bir simvola çevirdi. "Millətlər dostumuz, hökumətlər düşmənimizdir!" ifadəsi xalqın müqavimət ruhunu alovlandırdı. 1920-ci ildə həyat yoldaşı Adnan Adıvar ilə Anadoluya keçərək Milli Mübarizəyə qoşulması onun ədəbi şəxsiyyətini də dərin təsirləndirdi.

Bu dövrdə yazdığı "Odlu Köynək" (1922) və "Vurun Mərhəmətsizə" (1923) Milli Mübarizəni təsvir edən ilk romanlar arasında idi. "Odlu Köynək" cəbhədəki əsgərlərin və cəbhə arxasındakı qadınların mübarizəsini təsvir edərkən, "Vurun Mərhəmətsizə" müəllimə Əliyənin Anadoludakı işğalçı qüvvələrə qarşı mübarizəsindən bəhs edirdi. Bu əsərlərdə əvvəlki romanlarda görülən "dost Qərbli" imici yerini "müstəmləkəçi düşmən"ə buraxdı. Xalidə Edib bu kitablar vasitəsilə türk ədəbiyyatında "sənədli roman" janrının öncülərindən biri oldu.

“- İngilis qanı və türk qanı bir şeydir, madam?

- İngilis qanını mikroskop altında görmədim. Qırmızı və ya mavi rəngdə olub olmadığını bilmirəm. Ancaq türk qanı atəş kimi isti və qırmızıdır.” (Odlu Köynək, s. 40)

Milli Mübarizənin qələbə ilə nəticələnməsinə baxmayaraq, siyasi ixtilaflar səbəbilə 1925-ci ildə həyat yoldaşı ilə xaricə getmək məcburiyyətində qalan Xalidə Edib İngiltərə, Fransa və ABŞ-da keçirdiyi illərdə intellektual fəaliyyətini davam etdirdi. "The Clown and His Daughter" (1935) adı ilə ingilis dilində yazdığı "Sinekli Bakkal" türk dilinə tərcümə edildikdə CHP Roman Mükafatını qazandı. Bu əsər II Əbdülhəmid dövrü İstanbulunu təsvir edərkən Şərq-Qərb ziddiyyətini Rabiə və Peregrini personajları vasitəsilə işlədi. Rabiənin ənənəvi dəyərlərə sadiqliyi ilə Peregrininin Qərbli ziyalı kimliyi Xalidə Edibin idealizə etdiyi sintezi simvollaşdırırdı.

Xaricdə olduğu illərdə yazdığı "Turkey Faces West" (1930) və "Conflict of East and West in Turkey" (1935) kimi əsərlər Türkiyənin modernləşmə prosesini təhlil edən mühüm tədqiqatlar idi. Həmçinin Hindistanda keçirdiyi konfransların yekununu "Inside India" (1938) adlı kitabda toplaması, ingilis müstəmləkəçiliyinə tənqidi yanaşma təqdim edərkən, Qandinin zorakılıqsız müqavimət fəlsəfəsinə heyranlığını əks etdirirdi.

Xalidə Edibin əsərləri tematik olaraq üç əsas qrupa bölünə bilər:

 

1.Qadın və Cinsiyyət: Qadınların təhsili, azadlığı və ictimai rolları Xalidə Edibin erkən dövr əsərlərinin mərkəzində dururdu. "Handan" və "Seviyə Talip" kimi romanlarda təhsilli, lakin ictimai təzyiqlərlə mübarizə aparan qadınlar ön plana çəkildi. "Yeni Turan"da isə qadınlar siyasi və sosial sahədə fəal rollar üstləndi. Lakin yazıçı Qərb feminizmini kölgədə qoymadan türk qadınının milli və mədəni dəyərlərlə təchiz edilmiş bir şəxsiyyət inkişaf etdirməli olduğunu müdafiə etdi.

 

2.Milli Kimlik və Şərq-Qərb Sintezi: Xalidə Edibin əsərlərində Şərq və Qərb arasındakı gərginlik davamlı bir tema kimi özünü göstərir. "Sinekli Bakkal"da bu sintez Rabiənin ənənəvi musiqi istedadı ilə Peregrininin Qərbli intellektual bacarığının birləşməsində təcəssüm tapır. Yazıçı Osmanlının çoxmədəniyyətli quruluşunu zənginlik kimi qiymətləndirərkən, Qərbin texnoloji irəliləyişini rədd etmir. Onun fikrincə, türk cəmiyyəti yalnız bu ikisinin sintezi vasitəsilə inkişaf edə bilərdi.

 

3.İctimai Ədalət və Siyasi Tənqid: Milli Mübarizə dövrünə aid əsərlər ictimai ədalət və vətənpərvərlik mövzularını vurğulayırdı. "Vurun Mərhəmətsizə"də dini xadimlərin ikirəngliyi tənqid edilərkən, "Odlu Köynək"də adi insanların qəhrəmanlıqları diqqət mərkəzində idi. Xalidə Edib romanlarında xalqın səsini əks etdirməklə kifayətlənmədi, həm də dövrün siyasi çaxnaşmalarını sənədli dəqiqliklə təsvir etdi.

 

Xalidə Edibin üslubu psixoloji dərinlik və ictimai realizm arasında gedib-gəlir. İlk dövr əsərlərində romantik və emosional bir dil üstünlük təşkil edərkən, Milli Mübarizə illərində daha sadə və epik bir ifadə tərzi qəbul etdi. “Sinekli Bakkal” kimi yetkinlik dövrü romanlarında isə simvolizm və istehza ön plana çıxdı.

Personaj yaradıcılığında qadınların daha güclü və dinamik olması diqqət çəkir. Kişi personajlar isə ümumiyyətlə ikinci planda qaldı. Bu vəziyyət yazıçının qadın şəxsiyyətinə verdiyi əhəmiyyəti əks etdirir. Lakin bəzi tənqidçilər kişi personajların səthi şəkildə işləndiyini irəli sürmüşlər.

Xalidə Edib Qərb ədəbiyyatını türk dilinə qazandırmaq sahəsində də mühüm rol oynamışdır. Şekspirdən “Hamlet” və “Antoni və Kleopatra”, Orvelldən “Heyvan Ferması” kimi tərcümələri türk oxucusunun dünya ədəbiyyatı ilə tanış olmasını təmin etdi.

1939-cu ildə Türkiyəyə qayıdan Xalidə Edib İstanbul Universitetində İngilis Dili və Ədəbiyyatı Kafedrasını yaratdı. 1950-1954-cü illər arasında İzmir millət vəkili kimi siyasətə atılsa da, əsas irsini ədəbiyyat sahəsində qoydu. “Tatarcıq” (1939) və “Sonsuz Panayır” (1946) kimi son dövr romanları ictimai dəyişiklikləri istehzalı bir dillə təhlil etdi.

Xalidə Edib 9 yanvar 1964-cü ildə İstanbulda vəfat etdi. Əsərləri türk ədəbiyyatında qadın səsinin güclənməsinə, milli şüurun formalaşmasına və mədəni sintez axtarışlarına rəhbərlik etdi.

 

Biblioqrafiyaya keçməzdən öncə sizə aşağıda təqdim edilən foto barədə bir neçə kəlmə demək istəyirəm. Bu özəl bir fotodur. Edip Adıvar 1-ci Dünya savaşı sonunda İstanbulun işğal edilməsinə qarşı Sultanahmed meydanında böyük bir mitinq təşkil etmişdi. Bu fotoda o mitinqdə çıxış edir.

 

Biblioqrafiya

İpek Çalışlar, Halide Edip: Biyografisine Sığmayan Kadın, İstanbul: Everest Yayınları, 2010.

Ayşe Durakbaşa, Halide Edip Türk Modernleşmesi ve Feminizm, İstanbul: İletişim, 2000

İnci Enginün, Tanzimat'tan Cumhuriyete 1839-1923 Yeni Türk Edebiyatı, İstanbul: Dergah Yayınları, 2019.

Berna Moran, Türk Romanına Eleştirel Bir Bakış, İstanbul: İletişim, 2021.

İnci Enginün, "ADIVAR, Halide Edip", TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/adivar-halide-edip [Erişim Tarihi: 12.02.2025.

Münire Kevser Baş, “Halide Edip Adıvar”,Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü, https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/adivar-halide-edip [Erişim Tarihi: 11.02.2025].

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.02.2025)

 

 

 

 

12 fevral 2025-ci il tarixində Respublika Uşaq Kitabxanasında gənc kitabxanaçılar üçün yazıçı, psixoloq, filosof-şərqşünas Rövşən Abdullaoğlunun “Qorxular”, “Hər bir insan hökmdardır” adlı kitablarının və yazıçı, publisist, şair Vaqif Bəhmənlinin “Hamı” adlı şeirlər toplusunun icmalı keçirilib. İcmal zamanı müəlliflərin yaradıcılığı haqqında, sonra isə kitabların məzmunu barədə məlumat verilib.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalına kitabxanadan verilən məlumata görə, kitabxana əməkdaşı tərəfindən “Qorxular” kitabının icmalı zamanı qeyd olunub ki, insanlar kəskin qorxduğu zaman vəziyyət nəzarətdən çıxır və bu ssenarilərdən biri fəaliyyətə keçir: qaçmaq, təslimiyyət, donub qalmaq, mübarizə aparmaq.

İnsanlar bu davranışların hər birini özündə cəm edib. İnsan qorxu hissi keçirəndə qalib gəlmək üçün ən ali və düzgün çıxış yolunu tapmalıdır.

 “Hər bir insan hökmdardır” kitabının icmalı zamanı isə qeyd olunub ki, uğur irsən keçmir, öncə məqsəd və hədəfin olmalıdır. Hədəf nə qədər aydın, ali və dəqiq olarsa cazibə qüvvəsi bir o qədər güclü olar.

Sonda Vaqif Bəhmənlinin “Hamı” şeirlər toplusu kitabından “Xeyir” və “Vaxt” adlı şeirlər səsləndirilib.

Kitab icmalının keçirilməsində məqsəd kitabın əsas ideyalarını, qəhrəmanlarını, mövzusunu və müəllifin məqsədini izah etməklə, insanlar arasında müzakirələr və düşüncələr yaratmaqdır. Həmçinin kitab icmalları kitabxana sahəsində kitabın dərindən öyrənilməsi məqsədini daşıyır. Kitabxanaçılar kitabları birgə təhlil etməklə, müəyyən mövzular üzərində müzakirə aparmaqla öyrənilən bilikləri daha yaxşı mənimsəyir və oxuculara təqdim edə bilirlər.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.02.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı Coşqun Xəliloğlunun “Şəhidlər barədə şeirlər” silsiləsini təqdim edir. Bu gün Kamil Şirinova həsr edilmiş şeirlə tanış olacaqsınız.

 

 

KAMİL ALTAY OĞLU ŞİRİNOV

(09.08.1999-12.10.2020.)

 

 Kürdəmir rayonunun Ərəbqubalı kəndindən olan Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin çavuşu, Qarabağ uğrunda Vətən müharibəsinin şəhidi

 

 

K A M I L

 

Kamil  birinci sinifdə oxuyarkən.                                     

Müəllim:

-Kamil, sən,  böyüyəndə, söylə, kim olacaqsan?

Bəlkə, dülgər, mühəndis, ya həkim olacaqsan?

Kamil:

Müəllim, böyüyəndə, mən  əsgər olacağam,

Düşməni Qarabağdan biryolluq qovacağam!

 

Uşaqlar səs saldılar, hamısı gülə-gülə

İstədilər, fürsətdir-  lağ etsinlər Kamilə.

Müəllim əsəbləşib, bir az qaldırdı səsin,

Dedi: - Kamilə əhsən, sizsə, gülməyi kəsin.

 

Kamil lap uşaqlıqdan çox sevirdi bayrağı,

Uşaqkən anlamışdı  kimdir dost, kimdir yağı.

Böyüdü,  yaşa doldu, mətinləşdi, bərkidi,

Oldu Ərəbqubalının  qoçaq, cəsur igidi.

 

Vaxt ötdü, əsgər oldu, Vətən borcunu verdi,

Qarabağ azad olsun, yoxdur başqa bir dərdi.

Əsgərlikdə hamının dilinin əzbəriydi,

Yaxşı xidmət edirdi, manqa rəhbəriydi.

Qurtarıb xidmətini, qayıtdı kəndlərinə,

Lənətlər yağdırırdı ermənin şərinə.

Səfərbərlik başladı, vaxt gəldi, çatdı məqam,

İgid, qorxmaz oğullar alacaqlar intiqam.

 

Kamil  də döyüşlərə atıldı şücaətlə,

Vuruşdu Füzulidə qorxmadan, rəşadətlə.

Qəhrəmanlıq –şanlı ad! –hər kəsə qismət olmaz,

Qorxaq, aciz insana heç yerdə hörmət olmaz.

 

Vətən sevdası ilə canından keçdi, Kamil,

Vətənçün  şəhidolub, cənnətə köçdü Kamil.

Ən əziz insan kimi ürəklərdə yaşayır,

Bu gündən gələcəyə xoş müjdələr daşıyır.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.02.2025)

 

Mədəniyyət Nazirliyinin Mədəniyyət üzrə Elmi-Metodiki və İxtisasartırma Mərkəzinin (MEMİM) təşkilatçılığı, Azərbaycan Dövlət Uşaq Filarmoniyası və Qara Qarayev adına Mərkəzi İncəsənət Məktəbinin dəstəyi ilə “Sənətkarın dostu” layihəsi çərçivəsində Azərbaycan Dövlət Rəqs Ansamblının bədii rəhbəri, Xalq artisti, xoreoqraf Rüfət Xəlilzadə ilə görüş keçirilib.

 

MEMİM-dən AzərTAC-a bildirilib ki, Uşaq Filarmoniyasında keçirilən görüşdə Mərkəzin direktoru vəzifəsini icra edən Vüqar Hümbətov, Uşaq Filarmoniyasının direktoru Dilarə Əliyeva və Mərkəzi İncəsənət Məktəbinin direktoru Könül Hüseynova çıxış ediblər. Bildirilib ki, layihə uşaq və gənclərin sənətə sağlam köklərlə bağlanması, həmçinin inkişafı baxımından vacibdir.

 

Rüfət Xəlilzadə isə xoreoqrafiya və milli rəqs ifaçılığı sənətinin tarixi, inkişafı, müasir zamanda milli ənənələrin qorunması və dəyərlərin yaşadılması, tədris üsulları, rəqs geyimlərimiz, həmçinin gənclərin milli rəqslərə marağının artırılması mövzularından söhbət açıb.

 

Görüşdə Azərbaycan Dövlət Uşaq Filarmoniyasının və Q.Qarayev adına Mərkəzi İncəsənət Məktəbinin gənc istedadlarının və Azərbaycan Dövlət Rəqs Ansamblının solistlərinin ifasında rəqs kompozisiyaları təqdim olunub.

 

Ustad dərsi formatında keçirilən tədbirdə iştirakçıları maraqlandıran sualları cavablandırılıb.

 

Layihə mədəniyyətin təşviqi, uşaq və gənclərin yaradıcılığının stimullaşdırılması, görkəmli mədəniyyət xadimləri ilə gənc istedadların zəngin təcrübə mübadiləsinin təşkili məqsədilə həyata keçirilib.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.02.2025)

 İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

 

Xanoğlan Məmmədov 1975-ci il 13 fevral tarixində Neftçala rayonunun Beşdəli kəndində anadan olmuşdur. 1983-cü ildə VIII sinfi bitirib Salyan rayonundakı 104 saylı texniki peşə məktəbinə daxil olmuş, iki il dülgərlik sənətinin sirlərini öyrənmişdir. 1993-cü ildə hərbi xidmətə yollanaraq, Periküşküldə, Murovdağda xidmət etmişdir.

 

Bir müddət təlim keçdikdən sonra Murovdağ cəbhəsinə göndərilmiş və bir neçə döyüşdə iştirak etmişdir. 1995-ci il martın 15-də Qazax–Ağstafa bölgəsində dövlət əleyhinə çıxmış qiyamçılarla döyüşdə qəhrəmancasına həlak olmuşdur.

Neftçala rayon Mədəniyyət və İncəsənət sarayı onun adını daşıyır. Məzarı Beşdəli kənd qəbiristanlığındadır.

 

Azərbaycan Respublikası prezidentinin 4 aprel 1995-ci il tarixli 307 saylı fərmanı ilə o, ölümündən sonra "Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı" adına layiq görülmüşdür.

Allah rəhmət eləsin. Amin!

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.02.2025)

Fevralın 11-də Dohada yerləşən Katara Ud Mərkəzində 13-cü Beynəlxalq Musiqi və Rəqs Konqresi keçirilib. Azərbaycan, Türkiyə, Qırğızıstan və Özbəkistan universitetlərinin tərəfdaşlığı ilə keçirilmiş Konqresdə Üzeyir Hacıbəyli adına Bakı Musiqi Akademiyası, Bakı Xoreoqrafiya Akademiyası və Azərbaycan Milli Konservatoriyasının bir qrup musiqi xadimləri də iştirak ediblər.

 

AzərTAC ölkəmizin Qətər Dövlətindəki səfirliyinə istinadla xəbər verir ki, tədbirin bədii hissəsində Azərbaycan və xarici bəstəkarların əsərlərindən ibarət konsert proqramı təqdim olunub. Konsertdə sənətçilərimiz fortepiano, həmçinin fleytada "Ay Laçın", "Sarı gəlin" və digər Azərbaycan xalq mahnılarını ifa ediblər.

 

Azərbaycanın Qətər Dövlətindəki səfiri Adış Məmmədov beynəlxalq konqresin əhəmiyyətindən danışıb. O, bu kimi tədbirlərin türk dünyasının birliyinin, həmçinin türk xalqlarının ortaq mədəniyyətinin formalaşmasında müstəsna rolunu qeyd edib.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.02.2025)

Sayt Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən 2024-cü ildə “Qeyri-hökumət təşkilatları üçün qrant müsabiqəsi” çərçivəsində Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun həyata keçirdiyi “Yeniyetmə və gənclərdə mütaliə mədəniyyətinin formalaşdırılması” layihəsinin tərəfdaşı olaraq yenilənmiş, yeni bölmələr əlavə ediımiş, layihənin təbliği üzrə funksional fəaliyyət aparılmışdır.