Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun “Yazıçı” nəşriyyatında Xalq yazıçısı Anarın “2=3+4, yaxud iki ailədə üç Xalq yazıçısı, dörd Xalq şairi” adlı kitabı işıq üzü görüb. Nəfis tərtibatlı, illüstrasiyalı kitab Azərbaycan ədəbiyyatı irsinə böyük töhfələr vermiş iki nəsildən, onlar barədə həqiqətlərdən və onların ədəbi nümunələrindən ibarətdir.

608 səhifəlik bu unikal kitabı tərtib edən Xalq yazıçısı Anar uzun illər ərzində təkcə öz yazdıqlarını yox, qəhrəmanlarının – Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Nigar Rəfibəyli, Vaqif Səmədoğlu, Ənvər Məmmədxanlı və Yusif Səmədoğlunun yazdıqlarını eyni ideya-estetik yaradıcılıq məcrasına qoşaraq, onları eyni axında birləşdirərək ən yeni ədəbiyyatın ən milli paradiqması olaraq təqdim edibdir.

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı kitabdan hissələri oxucularına təqdim edir.

VAQİF SƏMƏDOĞLU. “RUS ÇARININ TANKLARI”

Sən bəlkə də sevinərdin

Baxıb dənizə sarı

Axı yuxuna girməzdi

Rus çarının tankları.

Bilirsənmi, artıq kəsib

Ümid keçən yolları

Tikilməmiş türmələrin

Hörülməmiş hasarı.

Bu şeiri mən 1968-ci ildə, Sovet ordusu Çexoslovakiyaya girəndə Füzuliyə həsr etmişəm. Səhv eləmirəmsə, o vaxt Füzuli gecəsi keçirilirdi. İşə bax, üstündən iyirmi il keçəndən sonra sovet tankları Bakıya girdi. Göz yaşları içində Anara zəng vurdum. Dəstəyi həyat yoldaşı götürdü. “Axı yuxuna girməzdi rus çarının tankları”, – dedim telefonda, Zemfira xanım da kövrəldi. Müdriklər düz deyib ki, tarix təkrar olunur.

(“Azərbaycan” jurnalı, 1996)

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(15.12.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə Biri ikisində layihəsində bu gün sizlərə Şahanə Müşfiqin Zemfira Məhərrəmlinin yaradıcılığına həsr edilmiş essesi təqdim edilir.

ŞAHANƏ MÜŞFİQ

SÖZÜN İŞIĞINDA – ZEMFİRA MƏHƏRRƏMLİNİN YARADICILIQ DÜNYASI

Fikrimcə, insan ömrü təkcə yaşanan illərlə deyil, söylədiyi sözlərin, ortaya qoyduğu fikirlərin, əməllərinin çəkisi ilə ölçülür. Zaman keçdikcə hadisələr unudulur, amma vicdanla qələmə alınmış bir sətir illərin tozuna təslim olmur. Azərbaycan ədəbiyyatının və publisistikasının tanınmış imzalarından olan Zemfira Məhərrəmli də bu “unudulmayan sətirlər”in müəlliflərindəndir. Onun yazılarını oxuyanda hiss edirsən ki, bu sətirlər informasiya çatdırmaq üçün deyil, insanı oyatmaq, onu düşündürmək, mühüm ictimai problemlərə diqqət çəkmək üçün yazılıb.

Zemfira Məhərrəmlinin publisistikası həm ağılın səsi, həm də ürəyin çağırışı dır. Onun yazılarında məhkəmə baxışı ilə qadın zərifliyinin, analıq duyğusu ilə vicdan mühakiməsinin, vətən ağrısı ilə bəşəri düşüncələrin bir nöqtədə birləşdiyini görürsən. Bu harmoniyanı təkcə yaxşı yazıçı, jurnalist yox, min bir duyğunu öz könül süzgəcindən keçirməyi bacaran, yazdıqlarını həm də öz daxilində yaşayan bir qələm sahibi qura bilər.

Publisistikanın dəyəri, yazının arxasındakı vicdanla ölçülür. Zemfira Məhərrəmli bu baxımdan “sözün vicdanını qoruyan” müəlliflərdəndir. Onun yazılarında sadəcə hadisə deyil, bütöv bir insan taleyi var. O, bir cəbhə döyüşçüsünü də, bir müəllimi də, bir gənci də eyni qayğı ilə yazır, eyni sevgi ilə əzizləyir. Çünki bilir ki, hər insan öz hekayəsinin qəhrəmanıdır.

Zemfira xanımın məqalə və hekayələrində oxucu təkcə “müəllif baxışı” ilə deyil, həm də müəllifin ürəyi ilə qarşılaşır. O bunun üçün xüsusi olaraq heç nə etmir, sadəcə yazdıqlarını yaşayır. Onun yaradıcılığında ən çox qarşılaşdığımız mövzular olan Qarabağ müharibəsi, şəhidlər, bir zamanlar işğal altında olan, indi isə 5 ildir azadlığı ilə xoşbəxt olduğumuz torpaqlara həsr olunmuş bütün məqalə və hekayələrinin sətirləri arasından bir qadın səsi duyulur. O səs ağrıyır, o səs hıçqırır, o səs sevinir, o səs inanır… Zemfira xanım həyatda necə sakit, sadə, təvazökardırsa, əsərlərində də eyni sadəlikdədir. O, heç zaman pafosa qaçmır. Onun vətənpərvərliyi təntənəli ritorika deyil, sakit, amma sarsılmaz, son dərəcə qətiyyətli bir inamdır.

Zemfira Məhərrəmliyə görə, Vətən təkcə torpaq deyil, həm də yaddaşdır. Bu düşüncə onun bütün yaradıcılığının bünövrəsidir. O, öz qələmi ilə insanlara həm şəxsi, həm də milli yaddaşı xatırladır.

Zemfira Məhərrəmli elə yaradıcılığının ilk illərindəncə klassik mənada “xəbər” jurnalistikasından çıxaraq emosional və analitik publisistikaya keçid edib. Bu keçid həm onun həyat təcrübəsindən, həm də içindəki yazıçı duyumundan qaynaqlanır.

Onun yazılarında sözlə həyat arasında məsafə yoxdur. Onun publisistik məqalələri belə özünün bədii yükü, poetik çalarları ilə hekayə təsiri bağışlayır. Burada bədii boyalar o qədər təbii tətbiq olunur ki, oxucu publisistik yazı oxuduğunu unudur, özünü hekayəvari mistikanın içərisində tapır. Onun yazılarının içində həm ədəbi zövq, həm yüksək səviyyəli analitika, həm də humanist bir baxış olur. Bu da onu bir çox həmkarlarından fərqləndirən, “Zemfira Məhərrəmli” imzasını özəl edən xüsusiyyətlərdən başlıcasıdır.

Zemfira xanım həm Azərbaycan ədəbiyyatında, həm də jurnalistikasında qadının gücünə sahib olan, bu gücü illərdir yaşadan və sübut edən simalardandır. Bəli, o bir qadın kimi zərifdir, amma əsla zəif deyil. Əksinə, o, qələmi ilə çox kişilərdən daha güclü, daha qüdrətlidir.

Onun mövzuları çox zaman kişilərin sərt, rasionallığa söykənən publisistik dünyasından üstündür. O, hadisələrə “xaricdən” baxmır, hadisənin içindən yazır. Əsgərin anası kimi, tələbənin müəllimi kimi, bir vətən qızı kimi…

Bu üslub həm də onun yaradıcılığına ruhi bir poetika qazandırır. O, oxucunu inandırmaq üçün deyil, hiss etmək və hiss etdirmək üçün yazır. O yazır ki, oxucu o hekayədəki qəhrəmanların ağrılarını hiss etsin, hətta bəzən öz ağrılarını orada görərək təsəlli tapsın, ondan çıxmaq yollarını görsün. O yazır ki, oxucu bu keşməkeşli, qaçaqaçlı həyatda bir anlıq ayaq saxladığı o hekayə sayəsində bir hovur nəfəs alsın, düşünməyə zaman qazansın. Bəlkə də onun hekayələrini daha qüvvətli, daha oxunaqlı və daha təsirli edən əsas məqam da məhz budur.

Zemfira xanımın bədii üslubunun ən xarakterik xüsusiyyəti, fikrimcə, sakitlikdir. Onun mətnlərində “qışqıran” cümlələr yoxdur. Hər şey sakit, amma dərindən gəlir. Bu, bəlkə də illərin təcrübəsindən, jurnalistikanın səs-küylü dünyasında “sükutun dəyərini” anlamasından doğur.

Bəzən onun fərqli mətləbləri ələ alan hekayəsi çox sadə bir sonluqla bitir. İlk oxuyanda elə bilirsən ki, hətta cümlə tamamlanmayıb, nəsə yarımçıq qalıb. Amma sonra düşünəndə görürsən ki, əslində, o sadəliyin arxasında çox böyük mənalar gizlənib. Yazıçı demək istədiklərini yazıb, yazmadıqlarını isə oxucunun ixtiyarına buraxıb, “bundan sonrasını sən yaz!” – deyərcəsinə. Burada başlayır oxucunun oxuduğunu, həyatı və özünü sorğulaması. Yəni, xanım yazar bununla bir növ oxucusunu düşünməyə vadar edir.

Onun hekayələrində emosiya təmkinlə birləşir. O, ağrını romantikləşdirmir, amma gizlətmir də. Bəlkə də bu tarazlıq Zemfira Məhərrəmlinin həm jurnalist, həm yazıçı, həm də düşünən insan kimi bütünləşmiş xarakterindən irəli gəlir.

Onun yaradıcılığında əsas mövzular insanın mənəvi durumu, insan dəyərləri və zamanın ədalətsizliyi səviyyəsində cəmlənir. O, təkcə hadisəni təsvir etməklə kifayətlənmir, həm də zamanın, dövrün ruhunu çəkir.

Zemfira xanım öz qələmi ilə nə qədər mülayim, həssas olsa da, ədalətsizliyə, biganəliyə, riyakarlığa qarşı nifrətini də gizlətmir. Bu yerdə onun qələminin sərtliyi, tənqidinin amansızlığı üzə çıxır. O, bir yazıçı kimi cəmiyyətin nöqsanlarına ən güclü silahla- sözlə reaksiya verir. Bu, təkcə məsuliyyəti deyil, hər şeydən öncə mənəvi vətəndaşlıq hüququdur.

Zemfira xanımın ən çox müraciət etdiyi mövzulardan biri Qarabağ müharibəsi və qadın taleyidir. Çox zaman bu iki mövzu bir nöqtədə birləşib, ədəbiyyatımıza əvəzsiz əsərlər təqdim edib. Məsələn, onun "Qarabağ müharibəsi: zərif talelər" kitabı bu mənada çox dəyərli və cəmiyyətdə olduqca müsbət reaksiyalar doğuran əsəri oldu.

Əslində, Zemfira Məhərrəmli Qarabağ müharibəsində evini, yurdunu, isti ocağını atıb, uşaq sayıla biləcək yaşda cəbhəyə yollanan, uzun saçlarını bir yerə yığıb əsgər papaqlarının altında gizlədən, kişilərlə çiyin-çiyinə vətəninin müdafiəsinə qalxan qızlarımız haqqında bir çox kitabın müəllifidir. Onun "Qarabağ müharibəsi: zərif talelər" kitabında da həmin qızlardan, qadınlardan bəzilərinin müharibə həyatı, döyüş yolu, çəkdiyi ağrılar sənədli hekayələr və portret yazılar şəklində öz əksini tapıb. Onlar arasında sıravi əsgər, tibb bacısı, kəşfiyyatçı, tankçı, snayper, jurnalist və başqa xidməti vəzifələrini yerinə yetirərək Qarabağ müharibəsində önəmli rol oynamış minlərlə qızlarımız, qadınlarımız var. Zemfira Məhərrəmli bu yazıları ilə həkim Gültəkin, rabitə komandiri Gülbar, sıravi döyüşçülər Kəmalə, Xanımzər, Aliyə, Gülpəri, Diləfruz, Sədaqət, Nurcahan, Cəvahir, Rahilə, Könül, Nərminə, kəşfiyyatçı Səadət, Növrəstə, snayper Kəmalə, tankçı Şirin, cərrahiyyə üzrə tibb bacıları Məleykə, Rada, Tərlan, Sevda, Rüxsarə və onlarca başqaları haqqında söz açmaqla Azərbaycan qadınının mətanətini, vüqarını, cəsurluğunu, qorxmazlığını, Vətənə, millətə sədaqətini həm gənc nəslə, həm də gələcək nəslə çatdırmaq yönündə ciddi iş görür. 

Onun son illər yaradıcılığı isə yenə də Qarabağa, Azərbaycanımızın haqq mücadiləsinə həsr olunub. Amma bu yazılarda artıq Zəfər sevinci, qələbə ətri var. Onun “Zəfər yolçuları” kitabı taleyimizə yazılan qanlı-qadalı Qarabağ savaşının başlanğıcından 44 günlük Vətən müharibəmizədək olan bir dövrü əhatə edir. Bu kitabda işğal illərində yaşadığımız iztirab və kədərdən, uzunillik mücadiləmizdən, intizarında olduğumuz böyük Qələbəyə yetmək üçün çarpışan, canından keçən oğul və qızlarımızın hünərindən, eləcə də hər birimizə böyük coşqu və sevinc bəxş edən möhtəşəm Zəfərimizdən bəhs edən bədii və sənədli hekayələri toplanıb. Ən yaxın keçmişimizdə baş verən bu hadisələr ədəbi örnəklərdə təkcə bədii boyalarla təsvir edilmir, həm də ağrılı və qürur dolu tariximiz oxucu yaddaşına ötürülür.

“Zəfər yolçuları” kitabında Birinci Qarabağ savaşı dönəminə məxsus olan nəslə vurulmuş psixoloji zərbələr, işğalçıların törətdikləri ağlasığmaz vəhşiliklər, Vətən, hərb tariximizin sinəsində açılmış çalın-çarpaz şırımlar, həmçinin millətimizə xas olan yurd sevgisi, müzəffər Ali Baş Komandanın rəhbərliyi ilə əsgər və zabitlərimizin, eləcə də bütöv xalqımızın bir yumruq tək birləşərək göstərdiyi qəhrəmanlıq, igid qazilərimizin, al qanı əzəli torpaqlarımıza səpələnmiş şəhidlərimizin, rəşadəti dolğun və əhatəli əks etdirilib.

Zemfira Məhərrəmli bu kitabda müharibəni qəhrəmanlıq salnaməsi kimi yox, insanlıq imtahanı kimi təqdim edir. Hər bir şəhidin hekayəsində həm ağrı, həm də ucalıq var. O, qəhrəmanları yalnız medalla deyil, həm də ruh təmizliyi ilə tanıdır. Bu yanaşma onun əsərlərini digər müharibə mövzulu yazılardan fərqləndirən əsas xüsusiyyətdir. Çünki o, hadisələrə təkcə ağrı və ya sevinclə yox, ən başlıcası vicdanla yanaşır, özünün vicdan tərəzisində ölçür. Onun üçün Zəfər yalnız düşmənə qalib gəlmək deyil, ən başlıcası, insanlığını itirmədən qala bilməkdir.

Zemfira Məhərrəmli yaradıcılığının əsas prinsipi milli dəyərlərin, mənəvi təmizliyin və insan hüquqlarının qorunmasıdır. O, qələmi ilə sadə camaatın, şəhid ailəsinin, qazinin, hüquqları tapdanan qadınların, eləcə də bir xalqın səsi olmağı bacaran yazıçıdır. Onun üçün yazı masası bir “mövqe tribunası”dır. O, bu tribunada heç vaxt populizmə uymur, dəyər və məsuliyyət anlayışlarını ciddi cəhdlə qoruyur.

Bu ilə Zemfira xanım öz yubiley yaşını qeyd edir. Əminliklə deyə bilərəm ki, bu yubiley yalnız illərin hesabatı deyil, yazılmamış sətirlərin başlanğıcıdır. Çünki o, hələ də düşünür, yazır, oxucularla, xüsusən, gənclərlə görüşür, onları dinləyir və yeni mövzular axtarır.

Zemfira xanım o nadir imzalardandır ki, özünü təkrarlamadan illər boyu aktual qala bilib. Onun səsi bu gün də eyni həssaslıqla, eyni hünərlə, eyni cəsarətlə və eyni həvəslə eşidilir. O, yorulmadan, usanmadan, əksinə, hər gün bir az daha həvəsli, enerji ilə yazır, yaradır və bu yazıların arxasında yenə də illərin təcrübəsi, vicdanın səsi və bir qadın qəlbinin zərifliyi dayanır.

Onu bu gün də belə enerji ilə, ruhla, həvəslə yazmağa vadar edən əsas qüvvə isə sözə olan inamıdır. O, hələ də yazının gücünə inanır, bir sətrin, bir cümlənin bütöv bir dövrü, böyük bir cəmiyyəti dəyişə biləcəyinə ümidini itirmir. O, əmindir ki, vicdandan doğan, qəlbdən süzülən söz heç zaman köhnəlmir.

Hörməti yazıçımız, Əməkdar jurnalist, ictimai xadim Zemfira Məhərrəmlini yubileyi münasibəti ilə təbrik edir, ona möhkəm can sağlığı, uzun ömür, bitməz enerji və daha böyük yaradıcılıq uğurları arzu edirəm!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(15.12.2025)

Nemət Tahir, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Qarabağ təmsilçisi

“Tarixin ağ ləkələri” rubrikasında bu dəfə yaxın tariximzdə - 30 il əvvəl baş vermiş və uzun müddət təfsilatı və səbəbləri gizli qalan bir təyyarə qəzası barədə danışacağam.

5 dekabr 1995-ci il Naxçıvandan Bakıya uçan “Tu-134” təyyarəsi havaya qalxandan bir neçə dəqiqə sonra qəzaya uğrayır.

Hələ noyabrın 20-də təyyarənin heyəti jurnalda belə bir qeyd etmişdi: “Kondisioner sistemini yandıranda yağ yanığının qoxusu gəlir”. Kondisioner sistemi isə sol mühərriklə əlaqəlidir. Qoxu haqqında qeyd noyabrın 27-də təkrarlanır. Binə aeroportunun mütəxəssisləri səbəbi tapa bilmədikdə, noyabrın 30-da Moskvada yerləşən aviatəmir zavoduna teleqram vuraraq nümayəndə göndərmələrini istəyirlər. Təyyarənin istismarı isə davam edir.

Dekabrın 5-də “Tu-134” Bakıdan Naxçıvana uçur. Həmin gün saat 17:52-də isə geriyə dönmək üçün Naxçıvan-Bakı marşrutu üzrə havaya qalxır. Uçuşun 86-cı saniyəsində sol mühərrikdə problem yaranır, gücü aşağı düşür. Bort mühəndisi isə tələsik qərar verərək sağ mühərrikin sıradan çıxdığını kapitana xəbər verir. Bir neçə saniyə sonra sol mühərrikdən alov çıxır. Bort mühəndisin yanlış məlumatına əsaslanan kapitan isə sağ mühərrikin söndürülməsini əmr edir. Beləliklə, təyyarə tamamilə gücünü ititrir. Təyyarənin aşağı düşdüyünü, uçuş istiqamətində isə yaşayış evlərinin olduğunu görən kapitan təyyarəni kəskin döndərməli olur. Bu da onun maililiyini xeyli artırır və əkin sahəsinə planlaşdırılan enişini xeyli çətinləşdirir. Nəticədə, yerə birinci olaraq təyyarənin “qarnı” deyil, sol qanad toxunur. Fırlanaraq böyrü ilə hərəkət etməyə başlayan “Tu-134” beton elektrik dirəyinə çırpılır və dayanır. Qəza nəticəsində təyyarədə olan 82 nəfərdən 52 nəfər həlak olur. 30 nəfər müxtəlif xəsarətlər alsa da, sağ qalır. Möcüzə nəticəsində yanğın baş vermir, yoxsa qurtulan yəqin ki, olmazdı.

Bu hadisə Azərbaycanın müstəqillik tarixində ən dəhşətli aviaqəza sayılır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(15.12.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Ay uzunsaç, qaragöz,
Ağıllı kuklam mənim!
Gəl “Əlifba” oxuyaq,
Sən şagird ol, mən müəllim.
Bir de görüm “A”,
Ey gözəl kukla!
Yoxsa səninlə danışmaram, a!

Atam almış mənimçün,
Rəngli qələm və dəftər.
Gözəl-gözəl şəkillər.
Nə tənbəl qızsan,
Niyə dinmirsən?
Öyrənmişəm bacımdan,
Alacağam hər zaman.
İncimə, kuklam,
Alırsan “iki”!

Uşaqlığımızda bu mahnını hər birimiz oxumuşuq. Sonradan bilmişik ki, onun bəstəçisi Ağabacı Rzayeva adlı bir xanımdır...

Azərbaycan SSR əməkdar incəsənət xadimi Ağabacı Rzayeva15 dekabr 1912-ciildə Bakıdaanadanolub. 1929-cu ildə Bakı Pedoqoji Texnikumunu bitirmiş, bir neçə il Saray, Kürdəxanı və Maştağada müəllimlik edib.

Ağabacı xanımnot çalğısı üzrə bəstəkarSəidRüstəmovdan, muğam üzrə isə Mirzə MənsurMənsurovdandərsalıb. Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasında Üzeyir Hacıbəyovun kompozisiya sinifində təhsil alıb. Musiqi-nəzəri fənlərdən isə ona Ü. Hacıbəyov, Əfrasiyab Bədəlbəyli və Cövdət Hacıyev dərs deyib. Bir il sonra o, Üzeyir Hacıbəyovun yaratdığı ilk notlu xalq çalğı alətləri orkestrinə qəbul olunub, 1938-ci ildə isə Moskvada keçirilən Azərbaycan incəsənəti dekadasında iştirak edib. 1935–1944-cü illərdə Rzayeva Azərbaycan xalq çalğı alətləri orkestrində tarzən kimi fəaliyyət göstərib. O, həm Azərbaycanda, həm də bütün Şərqdə peşəkar musiqi təhsili alan ilk qadın-bəstəkardır.

Rzayevanın ilk əhəmiyyətli musiqi əsəri 1941-ci ildə xalq çalğı alətləri orkestri üçün yazılan "Vətənpərvərlik Marşı" olub. O, həmçinin bir sıra mahnı və romansların, "Mübahisə etmə" musiqili komediyasının (1965, İ.Quliyevlə birlikdə), xalq çalğı alətləri orkestrinin simli kvarteti üçün pyeslərin müəllifidir. Bundan əlavə, Rzayeva dahi şair Nəsiminin sözlərinə yeddi romans bəstələyib. Onun tərəfindən yazılan mahnıların (60-dan çox) əksəriyyəti uşaqlara həsr olunub ("Kukla", "Qaranquş", "Mənim ağ göyərçinim", "Sabahkı günün ustaları", "Kiçik kapitan", "Mən qərənfiləm" və s.)

O, 1950, 1953, 1955-ci illərdə Bakı Sovetinə deputat seçilib, 1963-cü ildə isə Ali Sovetin deputatı olub.

Mahnıları

1. Ad günü, İynə, Sarı limon, Sənət məktəbi - sözləri Tofiq Mütəllibov

2. Bağçamız, Balaca kapitan, Bizim gəmi, Buzov, Dostluq qatarı, Kukla — Sözləri: Cahangir Məmmədov

3. Bizim Bakı metrosu — Sözləri: Hikmət Ziya

4. Gəl, gəl, a yaz günləri — sözləri: Mirzə Ələkbər Sabir

5. Ağ göyərçinim

6. Ay nəğməsi

7. Ay yaxası güllü qız

8. Bahar oldu (romans, Nəsimi)

9. Balaca sürücü

10. Çoban qara

11. Dəcəl buzovum

12. Dilbərim

13. Durna qatarlı qızlar

14. Dünyanın gözəlliyi

15. Gözlərin

16. Gözləyir bizi

17. Gözləyirəm, sevgilim!..

18. Qaranquş

19. Qərənfiləm mən

20. Qızıl ulduzlu oğlan

Mükafatları

- Azərbaycan SSR əməkdar incəsənət xadimi

- "Qırmızı əmək bayrağı" ordeni (2 dəfə)

- "Şərəf nişanı" ordeni

5 iyul 1975-ci ildə Bakıda vəfat edən bəstəkar İkinci Fəxri Xiyabanda dəfn olunub. Allah rəhmət eləsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(15.12.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Satira sahəsində külüng döyənlərimiz ulu Sabirdən üzü bu yana çox azdır, ona görə də onların hər birinə diqqətlə yanaşmağımız zəruridir.

Rüfət Əhmədzadə 25 mart 1933-cü ildə Bakıda anadan olub. Atası Zülfüqar Əhmədzadə xalq düşməni kimi həbs edilib və ailə Azərbaycanın Balakən rayonuna köçüb. Əmək fəaliyyəti də erkən yaşlarında Balakəndə başlayıb. 13 yaşında səyyar kinomexanik vəzifəsində çalışıb.

Bakıya döndükdən sonra pionerlər evində direktor vəzifəsində çalışıb və mətbuatda müxtəlif şerləri ilə çıxış edib. "Kirpi" satirik jurnalının redaktoru Əvəz Sadıq onu jurnala dəvət edib və o, ömrünün sonuna qədər bu jurnalda çalışıb.

11 kitab, 4 musiqili komediya ("Sizin ilə, gülə-gülə", "Bildirçinin bəyliyi", "92 dəqiqə gülüş", "Hələlik"), 3 televiziya tamaşası ("Sonuncu məhəbbət", "Gülüş sanatoriyası", "Şirbalanın məhəbbəti") və yüzlərlə satirik televiziya novella-səhnəciklərin müəllifidir.

Bir çox tanınan mahnılar onun şerlərinə bəstələnib. Sonuncu "Sizin ilə gülə-gülə" kitabı 2012-ci ildə dərc olunub. Emin Sabitoğlunun bəstələdiyi "Sıravi Əhməd", Zeynəb Xanlarovanın ifasında məşhurlaşan "Necəsən?" kimi mahnıların sözlərinin müəllifidir

Korrektor vəzifəsindən baş redaktorun müavini vəzifəsinə qədər yüksələn Rüfət Əhmədzadə SSRİ Yazıçılar İttifaqının və SSRİ Jurnalistlər İttifaqının üzvü olub.

Kitabları

“Məhəbbətlə, gülüşlə"

"Sizin ilə, gülə-gülə"

Filmoqrafiya

- Sonuncu məhəbbət (film, 1985)

- Gülüş sanatoriyası (film, 1989)

- Şirbalanın məhəbbəti (film, 1991)

Rüfət Əhmədzadə 1988-ci il dekabrın 15-də 55 yaşında vəfat edib.

Qırmızı terrorun qurbanı olan atasının adını qoyduğu Zülfüqar Rüfətoğlu da şairlər yazdı, publisitik yazıları ilə sevildi, “Xalq qəzeti”ndə onun yazılarını minlərlə oxucu su kimi içdi. Sonra Londona mühacirətə getdi, o da 66 yaşında qürbətdə dünyadan köçdü. Baba, ata və oğul – üç fərli tale və oxşar aqibət.

Allah rəhmət eləsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(15.12.2025)

Kübra Quliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Anara sual verirlər: “Bu gün yazsaydınız, Təhminəni yenə öldürərdinizmi?”

Cavab isə qəribə bir sakitliklə gəlir: “Onu mən yox, insanlar öldürdü.”

Bu cümlə nə özünühaqqlandırmadır, nə də müəllifdən yayınma. Bu, ədəbiyyatın ən ağır funksiyalarından biridir — güzgü tutmaq. Çünki bəzən insanın ölümündə bıçaq olmur, güllə olmur, cinayət olmur. Amma ölüm var. Və o ölüm illərlə davam edən baxışların, sözlərin, susqunluqların nəticəsi olur.

Anarın “Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi” əsəri sevgi hekayəsi kimi oxunsa da, əslində bu mətn bir qadının cəmiyyət daxilində boğulmasının hekayəsidir. Burada sevgi əsas mövzu deyil, sadəcə vasitədir. Əsas məsələ qadının özünə aid olmaq cəhdinin hansı aqibətlə nəticələndiyidir.

Beşmərtəbəli binada altıncı mərtəbə yoxdur. Bu, sadə memarlıq detalı kimi görünə bilər. Amma Təhminənin məhz həmin mərtəbədə yaşaması onun cəmiyyətdəki yerini dəqiqliklə ifadə edir. O, sistemin qəbul etdiyi mərtəbələrdən birində deyil. O, normadan kənardadır. Və cəmiyyət normadan kənarda olanı ya içəri çəkir, ya da kənardan silir. Təhminə isə nə tam uyğunlaşır, nə də geri çəkilir.

Təhminənin faciəsi sevməsi deyil. Onun faciəsi sevdiyini gizlətməməsidir. O, qadın olmağı günah kimi daşımır. İstədiyini deməkdən, seçməkdən, hisslərini ifadə etməkdən çəkinmir. O, susmur. Patriarxal düşüncə üçün isə susmayan qadın təhlükədir. Çünki susmayan qadın idarə olunmur. İdarə olunmayan qadın isə sistem üçün riskdir.

Cəmiyyət bu riski sevmir. Ona görə də belə qadınları tək qoyur. Əvvəl adını çıxarır, sonra müdafiəsiz buraxır, ən sonda isə taleyini labüd göstərir. Təhminənin ölümü ani hadisə deyil. O, mərhələli şəkildə öldürülür. Hər qeybət, hər “ayıbdır” sözü, hər yarımçıq münasibət bu ölümün bir addımıdır.

Zaur obrazı bu faciənin ən tanış tərəfidir. O, Təhminəni öldürən deyil. Amma onu yaşadan da deyil. Sevir, amma cəsarət etmir. Anlayır, amma tərəf tutmur. Onun seçimi Təhminə yox, öz rahatlığıdır. Və məhz bu seçim əsəri faciəyə çevirir. Çünki Zaur pis adam deyil. O, sadəcə qorxaqdır. Anar isə bu qorxaqlığı açıq şəkildə ifşa edir.

Əsərdə ən ağır cəza nifrət deyil, laqeydlikdir. Çünki nifrət açıqdır, onunla mübarizə aparmaq olar. Amma laqeydlik səssizdir. O, insanı tədricən tükəndirir. Təhminə də məhz bu səssiz mühitdə tənha qalır.

“Onu mən yox, insanlar öldürdü” cümləsi ilə Anar məsuliyyəti süjetdən çıxarıb oxucunun üzərinə qoyur. Bu, oxucunu rahat buraxmayan bir mövqedir. Çünki burada günahkar təkcə obrazlar deyil. Günahkar onları yaradan düşüncədir. Qadının azadlığını təhlükə sayan, sevginin açıq yaşanmasını ayıb hesab edən, susqunluğu fəzilət kimi təqdim edən düşüncə.

Bu esse ittiham aktı deyil. Bu, düşünməyə məcbur edən çağırışdır. Çünki Təhminə ədəbiyyatda ölsə də, həyatda onun bənzərləri yaşayır. Və əsas sual hələ də cavabsızdır:

Əgər Təhminə bu gün yaşasaydı, biz onu yaşada bilərdikmi, yoxsa yenə də altıncı mərtəbədə tək buraxardıq?

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(15.12.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Səttar Bəhlulzadə heç vaxt evlənməyib, tək-tənha ömür sürüb. Amma onun gizli sevdiyi bir qadın olub. Sevdiyi qızla birlikdə Moskvaya, Vasiliy İvanoviç Surikov adına Rəssamlıq İnstitutunda təhsil almağa gəliblər. Səttar Bəhlulzadə qızı nə qədər çox sevsə də, sevdiyi qız ona həmişə bir dost kimi yanaşıb.

Bir müddətdən sonra onun sevdiyi qız başqa birisi ilə ailə həyatı qurub, lakin çox keçməyib ki, onların birgə həyatı baş tutmayıb və ayrılmalı olublar. Amma yenə də onun yolu Səttarın yolu ilə birləşməyib.

Deyilənlərə görə, Səttarla həmin o gizlincə sevdiyi qızı birləşdirən iki cəhətdən biri onların hər ikisinin rəssam olması idisə, digər bir cəhət hər ikisinin mavi gözlü olmaları idi.

Səttar Bəhlulzadənin hamıdan gizli saxladığı məhəbbəti – Xalq Rəssamı, qrafika ustası Maral Rəhmanzadə olub…

Azərbaycan SSR xalq rəssamı Səttar Bəhlulzadə 1909-cu il dekabr ayının 15-də Bakı yaxınlığındakı Əmircan (Xilə)  kəndində anadan olub. Səttarın anadan olduğu Əmircan kəndi çoxəsrlik mühafizəkar ənənləri ilə tanınan bir yer olub və burada kişilər əsasən tarla və bağlarda işləyiblər. Burada ailələr öz uşaqlarını rəsm məktəblərinə göndərməyiblər, rəsm çəkməyi uşaq hobbisi sayıblar. 1920-ci illərdə Azərbaycanda peşə məktəblərinin fəaliyyətə başlaması ilə bir çox rəssamlıq məktəbləri də işıq üzü görməyə başlayıb.

Beləliklə ailəsi onun həvəs və istedadına biganə qala bilməyərək 1927-ci ildə Azərbaycan Dövlət Peşə Rəssamlıq Məktəbinə göndərib. Buradakı tələbəlik illərində müəllimi, məşhur rəssam Əzim Əzimzadənin diqqətini çəkən Səttar onun baş rəssam olduğu "Kommunist" qəzetində müxtəlif mövzularda karikaturalar çəkmək təklifi alıb. Təklifi böyük məmnuniyyətlə qəbul edən gənc rəssam bu üslub onun üçün yeni olsa da, çəkdiyi rəsmlərlə yumorun və qroteskinin uğurlu bütövlüyünü əldə edə bilib.

Karikaturadakı bacarığını görən Əzim Əzimzadə ona təhsilini qrafika sahəsində davam ettirməyi tövsiyə edib. Onun tövsiyəsi ilə Səttar Bəhlulzadə 1933-cü ildə V. Surikov adına Moskva Dövlət Rəssamlıq İnstitunun qrafika fakültəsinə daxil olub. Burada o dövrün məşhur qrafika sənətçiləri V. A. Favorski, P. Y. Pavlinov, K. N. İstomin və L. A. Brunidən dərs alıb. 3-cü kursda olarkən müəllimi tanınan rəssam Q. M. Şaqal ona rəsm fakültəsinə keçməyi tövsiyə edib. Səttar heç tərəddüt etmədən bu təklifi qəbul edib və 3-cü kursdan təhsilini Şeqalın atelyesində davam etdirib.

Realist sənət ənənələrini dərindən mənimsəyən rəssamın hazırladığı "Qadın Model" (1939) və "Qaraçı qadın" (1939) etüdləri bu dəyişikliyin bəhrəsidir. Moskvada yaşadığı illərdə müəllimindən aldığı təhsillə yanaşı, onun məsləhəti ilə Tretyakov qalereyasında və Puşkin muzeyində yerli və xarici rəssamların əsərlərinin surətlərini çıxarıb. Görkəmli rəssam bu əsərlərin ona qazandırdıqlarını, xüsusən də bu araşdırmalar nəticəsində lirik rəsmlərə keçdiyini hər fürsətdə vurğulayıb. Bu müsbət təsir onun mənzərə janrındakı ilk əsərlərində (Qudyalçay vadisi (1953), Qızılbənövşəyə gedən yol (1953)) aydın görünür. Səttar Bəhlulzadə buraxılış işi kimi Babək hərəkatı mövzusunu seçib və 1939-cu ildə bu mövzuda araşdırma aparmaq məqsədilə Bakıya qayıdıb.

1940-cı ildə diplom işi kimi "Babək üsyanı" və "Bəzz qalasının müdafiəsi" tablolarını çəksə də, İkinci Dünya müharibəsi başladığına görə diplom işini müdafiə edə bilməyib. Hər iki əsər hal-hazırda Azərbaycan Dövlət İncəsənət muzeyində sərgilənməkdədir. Müharibədən sonra dəfələrlə müdafiə üçün Moskva Dövlət Rəssamlıq İnstitutu tərəfindən çağırılsa da getməyib, səbəbini soruşanlara isə "diplomsuz rəssam olmur?" cavabını verib. Rəssam 1941-ci ildə SSRİ Sənətkarlar Birliyinə üzv seçilib. Müharibə illərində bir müddət təhsil aldığı Əzim Əzimzadə adına Rəssamlıq Məktəbində müəllim olaraq çalışsa da, müharibədən sonra buradakı işindən ayrılıb.

1945-ci ildə ərsəyə gətirdiyi Qubalı Fətəli xan və Xəttat Mirzə Təbrizi portretləri Azərbaycan İncəsənət Muzeyində saxlanılıb. Bəhlulzadə bildirib ki, Babək üsyanı tablosu müəllimləri tərəfindən bəyənilib və ona tarixi mövzularda çalışmağı tövsiyə ediblər. Lakin rəssam onların bu istəklərinə qarşılıq verməyib və mənzərə janrında əsərlər yaratmağa başlayıb. Bu dövrdə Bəhlulzadənin yaradıcılığında təbiət təsvirlərinə meyil getdikcə güclənib, o, mənzərə janrında daha bitkin əsərlər yaratmağa başlayıb.

"Mən ilham və natura ardınca Qogen kimi baş götürüb Taiti adasına getmirəm və bunu başqalarına da məsləhət görməzdim. Çünki doğma xalqın həyatı, Vətən torpağı əsl ilham mənbəyidir", - deyib böyük rəssamımız.

Təltif və mükafatları

- "Azərbaycan SSR xalq rəssamı" fəxri adı

- "Azərbaycan SSR əməkdar incəsənət xadimi" fəxri adı

- Azərbaycan SSR Dövlət mükafatı ("Azərbaycan mənzərələri" işlər silsiləsinə görə)

- 2 dəfə "Qırmızı əmək bayrağı" ordeni

- "Əməkdə fərqlənməyə görə" medalı

Sərgilər

Sənətçinin qrafika əsərləri 1966-cı ildə Praqada, ölümündən sonra 1977-ci ildə Moskvada, Yalta (1978), Nyu-York (1994), İstanbul (1994), London (1995), Bonn (1996), Bakı (1999 və 2000), Daşkənd, Paris (2009) şəhərlərində sərgilənib. 1966-cı ilin yazında Praqadakı "U Rjeçitski" qalereyasında Bəhlulzadənin qrafika işlərindən ibarət fərdi sərgisi açıldı. Bu, sovet azərbaycanlı rəssamının xaricdə açılan ilk fərdi sərgisi olub. Fərdi sərgilərindən başqa S. Bəhlulzadənin əsərləri həm keçmiş sovet respublikalarının paytaxtlarında, həm də dünyanın bir çox şəhərlərində — Qahirə, Vyana, Berlin, Paris, Neapol, Monreal, Havana və b. şəhərlərdə keçirilən Azərbaycan təsviri sənəti, Azərbaycan rəngkarlığına həsr olunmuş sərgilərdə nümayiş olunub

Filmoqrafiya

1. Toğrul Nərimanbəyov 

2. Bu, Səttar Bəhlulzadədir

3. Üç hekayə

4. Səttar Bəhlulzadə

5. Sonuncu dərviş

Səttar Bəhlulzadənın həyatından bəzi anları diqqətinizə çatdırırıq:

-Səttar uşaqkən riyaziyyat fənnində xüsusilə diqqət çəkdiyindən, hər kəs onun gələcəkdə böyük riyaziyyatçı olacağını düşünüb. Qonşuluqda, yoldaşları arasında bu fəndən çətinə düşən uşaqlara köməklik etməkdə ad çıxardığından, onun rənglərə olan marağı hamıya ötəri hiss təsiri bağışlayıb.

-Səttar Bəhlulzadə dostu ilə trolleybusda söhbət edə-edə yol gedib. Dayanacaqlarınbirində trolleybusaminənbirqadınınyanındakı 2-3 yaşlı uşaqSəttarın üzünü görəndə qorxudanağlamağabaşlayıbvə heç cürsakitləşməkbilməyib. Səttarnövbətidayanacaqda, yarı yoldadostunuməcbureləyibki, ouşağınxətrinə trolleybusdandüşək...

-Səttarın özünəməxsus qəribə hərəkətləri olub. Günlərinin birində, gecə vaxtı dostu Bəxtiyar Vahabzadənin evinə qonaq gedib. Gec olsa da ona mürəbbəli çay süfrəsi açılıb. Süfrə arxasında əyləşən Səttar qəflətən barmağını mürəbbəyə batırıb yerdəki xalçanı qaldırıb və döşəmədə ceyranı andıran rəsm çəkib.

-Füzulini dəhşət çox sevib, ona vurğun olub. Bir dəfə, ad gününü qeyd edən Səttar başına yığışan yaxın adamları ilə yeyib-içdikdən, gülüb-danışdıqdan sonra o biri otağa keçib ordan xeyli şam gətirib. Sonra onların hamısını yandırıb masanın üzərinə, pəncərələrin qarşısına qoyub. Evin işıqlarını söndürüb belə bir təklif edib: "Gəlin ağır-ağır "Şəbi-hicranı" oxuyaq".

Otaqda olan hər kəs onunla birgə oxumağa başlayıb. Qaranlıq otaqda yanan şamların şöləsi, divarlarda əks olunan kölgələr və Səttarın üz-gözünə dağılan saçları, parlaq baxışları Füzulinin qəzəli ilə ahənglik yaradıb. Və həmin an bəlkə də elə Səttar bir neçə dəqiqəlik də olsa, Məcnuna çevrilib.

-Heç vaxt maddiyyat güdməyən, bir növ, təki-dünya həyat yaşayan birisi olubdur o. Yetmişinci illərin ortalarında “Ulduz” jurnalında rəsmlərinin çapından bir neçə aylıq qonarar yığılıb. Jurnaldan tez-tez ona zəng edib qonorarını almağa çağırırlarmış. Günlərin bir günü rəssam “Ulduz”un redaksiyasına gəlib və soruşub:

– Nə qədər qonorarım var?

Cavab veriblər:

– Min beş yüz manat.

Səttar Bəhlulzadə fikrə gedib və əlini cibinə atıb siqaret tapmayanda onun başına yığışan jurnalın əməkdaşlarına deyib:

– Mənim min beş yüz manatımı köçürdərsiniz yetimxanaların birinə. Ancaq üstümdə də pul yoxdur, gərək mənə bir qutu “Avrora” tapasız!

-Səttar Bəhlulzadə sufi həyatı keçirib, geyim-keçiminə qətiyyən fikir verməyib, həmişə nimdaş paltarda gəzib. Hətta əsgər şinelini də geyinməyi özünə ar bilməyib. Bir sözlə o, geyimə bəzək kimi yox, isti-soyuqdan qoruyan şey kimi baxıb. Bir dəfə rəssam elektrik qatarı ilə Əmircana gedərkən hava isti olduğundan beretini yanına, oturacağın üstünə atıb. Uzun yolda onu yuxu aparıb. Sənətkar ayılanda görüb ki, beretin içərisinə xeyli xırda pul atıblar. Görkəminə görə Səttar Bəhlulzadəni dilənçiyə oxşadıblarmış.

-Səttar Bəhlulzadə həyatda bir çox acılara, ağrılara sinə gərib, dərd-sərini çox adamla bölüşmədiyindən yaxınları onun xəstəliyindən çox gec xəbər tutublar. Həm də bu xəstəlik elə bir vaxtda onun yaxasından yapışıb ki, o, qayğıdan, diqqətdən də kənarda qalıb. Onun sənəti və şəxsiyyəti ilə ondan da qat-qat aşağı səviyyədə olan rəssamla davrandıqları kimi davranıblar. Belə diqqətsizliyi hiss etdikdə o, Əmircandakı evlərinə çəkilib, günlərlə oradan çıxmayıb. Yaxın dostlarından biri onun bu halını görüb çox pis olub və onun üz-gözündən öpüb leçkomissiyaya aparmaq üçün dilə tutub. O, isə ağlayıb deyib ki, onlar adam deyillər, məndən soruşurlar ki, niyə evlənmirsən?

-1973-cü ilin avqustunda Sabunçuda yerləşən xəstəxanaların birinin yoluxucu xəstəlikləri üzrə şöbəsinə yerləşdirib, sarılıq xəstəliyi diaqnozunu qoyublar. Dostları hər gün ona gül, meyvə aparıblar. Otuz doqquz dərəcə qızdırması olmasına baxmayaraq o, həmin güllərin və meyvələrin şəkillərini çəkib divarlara yapışdırıb.

-Əməliyyat olunsa da, Səttar Bəhlulzadənin vəziyyəti düzəlməyib. O, 1974-cü ilin yağışlı oktyabr ayının 15-də gözlərini əbədi olaraq yumub. Fəxri xiyabanda dəfn olunmasına icazə verilməyən cənazə rəssamın öz vəsiyyətinə uyğun olaraq, Əmircan kəndində anasının yanında torpağa tapşırılıb.

Halbuki, Fəxri Xiyabana məhz elə o layiq idi.

Allah rəhmət eləsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(15.12.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bu gün böyük bəstəkarın anım günüdür, 3 ildir ki aramızda yoxdur.

Onu xüsusən uşaqlar çox sevirdilər. Çünki uşaqlar üçün mən biləni, ondan başqa opera yazan bəstəkarımız olmayıb. “Göyçək Fatma"-cizgi film-operası var, “Xeyir və Şər", “Sərçəcik" uşaq operaları var…

Oqtay Məmmədağa oğlu Rəcəbov (Rəcəbli) 1941-ci il aprelin 5-də Bakıda anadan olub. Ali təhsilini Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunun fizika və istehsalatın əsasları fakültəsində alıb (1958–1963). Azərbaycan EA-nın Fizika İnstitutunda aspirantura təhsili alıb. Sonradan musiqiyə həvəs onu Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasına aparıb. Oranı da müvəffəqiyyətlə bitirib. 116 nömrəli axşam məktəbində fizika, 1 nömrəli Musiqi məktəbində isə musiqi fənnini tədris edib. Azərbaycan Elmi Tədqiqat Pedaqoji Elmlər İnstitutunda kiçik elmi işçi, baş elmi işçi və şöbə müdiri vəzifələrində çalışıb.

Ü. Hacıbəyli adına Musiqi Akademiyasının "Azərbaycan xalq musiqisi" kafedrasının professoru olub.  Mahnı janrı ilə yanaşı irihəcmli musiqi əsərləri də onu cəlb edib. 4 operanın, 3 musiqili komediyanın, 3 simfoniyanın, 2 oratoriyanın, 1 kantatanın, 500 mahnının müəllifidir. Pedaqogika və musiqi ilə bağlı 10 monoqrafiyanın, 70 dərslik, dərs vəsaiti və proqramın, 100-dən artıq məqalənin müəllifidir.

O. Rəcəbovun uşaq mahnıları 6 məcmuədə çap olunub. Onun uşaq mahnıları, əsasən vətənpərvərlik, Flora və fauna, rəqəmlər və vurma cədvəli kimi mövzuları əhatə edib.

Operalar

- "Göyçək Fatma"-cizgi film-opera (1992)- Azərbaycan xalq nağılı əsasında

- "Xeyir və Şər" uşaq operası (1994) — N. Gəncəvinin əsəri əsasında

- "Sərçəcik" uşaq operası (2012) — Libretto müəllifi Sevinc Nuruqızı

- "Atatürk" operası (2016) — Libretto müəllifləri Akif Abbasov, Babək Abbaszadə

Musiqili komediyalar, tamaşalar

- "Əlin cibində olsun" (2001) — libretto müəllifi Aqşin Babayev

- "Şeytanın yubileyi" — libretto müəllifi Aqşin Babayev

Simfonik əsərləri

- 4 saylı Simfoniya (1997)

- Simli orkestr üçün 5 saylı Simfoniya (1998);

Məqalə və kitablar

- Musiqi və mənəvi tərbiyə. Monoqrafiya. B., "Maarif", 1995.

- "Musiqi" — I sinif üçün dərslik (rus dil.), B., "Maarif", 1998.

- "Musiqi" — II sinif üçün dərslik (rus dil.), B., "Maarif", 1998.

- Dahilik fenomeni haqqında nə bilirik?"Musiqi dünyası" jurnalı, № 1, 1999.

Oqtay Rəcəbov 2022-ci ilin dekabrın 15-i vəfat edib.

Allah rəhmət eləsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(15.12.2025)

(TURKKON-un Türk Dünyası Yolçuluğu, Türkiyə–Azərbaycan Xətti və Vətəndaş Diplomatiyası)

Rəqsanə Babayeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Böyük quruluşlar deyil, uzunmüddətli niyyətlər

Türk dünyası üzərində düşünərkən çox vaxt dövlətlər, sazişlər və zirvələr mərkəzli bir narrativ qurulur. Halbuki son illərdə diqqət çəkən əsas inkişaf, bu rəsmi çərçivənin yanında və bəzən onun səssiz dəstəyi ilə irəliləyən vətəndaş, mədəni və intellektual təmaslardır. Bu sahə nə məcburi qərarlar qəbul edir, nə də yüksək səslə danışır; lakin qurduğu əlaqələrlə uzunmüddətli bir zəmin formalaşdırır.

TURKKON – Turan Dövlətləri Birləşmiş Konfederasiyası məhz bu zəmin üzərində fəaliyyət göstərən strukturlardan biridir. Konfederasiyanın baxışı və Türkiyə ilə Azərbaycan mərkəzli fəaliyyəti, Türk dünyasının bu günü və sabahı barədə mühüm ipucları təqdim edir. Bu məqalə TURKKON-un ümumi vizyonunu, Türkiyə və Azərbaycandakı fəaliyyətlərini, məqsəd və məramını; Məsud Gülaçtının təmasları və sahə müşahidələri işığında mədəni bir perspektivlə ele alır.

TURKKON-un Vizyonu: siyasi olmayan bir birlik təsəvvürü

TURKKON-un ən seçilən cəhətlərindən biri, özünü siyasi bir qurum kimi təqdim etməkdən şüurlu şəkildə çəkinməsidir. Bu seçim onu təsirsiz etmir; əksinə, daha əhatəli və çevik bir fəaliyyət sahəsi yaradır.

Konfederasiyanın əsas vizyonu aşağıdakı başlıqlarla ümumiləşdirilə bilər:

Türk dünyasında ortaq mədəni şüurun diri saxlanması

Dil, tarix və yaddaş üzərindən intellektual davamlılığın təmin edilməsi

Vətəndaş cəmiyyəti, akademiya və diaspora şəbəkələrinin bir-birinə bağlanması

Gənc nəsillərdə Türk dünyası ideyasının ideoloji deyil, mədəni bir zəmin üzərində qarşılıq tapması

Bu baxış, qısamüddətli görünürlükdən çox, uzunmüddətli mədəni inşa prosesinə işarə edir.

Türkiyədə TURKKON: Mərkəz, koordinasiya və mədəni təmas

TURKKON-un Türkiyədəki fəaliyyəti əsasən koordinasiya, təmsilçilik və əlaqə qurma oxunda formalaşır. Türkiyə təbii olaraq konfederasiyanın əsas təmas nöqtələrindən biridir.

Türkiyədə əsas fəaliyyət sahələri:

Vətəndaş cəmiyyəti təşkilatları ilə məsləhətləşmə görüşləri

Mədəniyyət dərnəkləri və federasiyalarla birgə tədbirlər

Türk dünyası mövzulu panellər, toplantılar və anım proqramları

Akademiklər, yazarlar və fikir adamları ilə təmaslar

Bu fəaliyyətlərdə önə çıxan cəhət mərkəzləşdirici olmayan yanaşmadır. TURKKON Türkiyəni bir “üst mərkəz” kimi deyil, təbii bir görüş və qovuşma məkanı kimi dəyərləndirir.

Bu mövqe Türk dünyası daxilindəki həssas tarazlıqları nəzərə alan, kimsəni kənarda qoymayan bir dilin qurulmasına imkan verir.

Azərbaycanda TURKKON: Mədəni yaddaşla qurulan əlaqə

Aərbaycan TURKKON-un vizyonunda yalnız bir “qardaş ölkə” deyil; Türk dünyası düşüncəsinin intellektual və mədəni mərkəzlərindən biri kimi yer alır.

Gəncə: Yerli Yaddaşla Təmas

Gəncədə həyata keçirilən təmaslar yerli vətəndaş aktorları və mədəni çevrələrlə görüşləri əhatə edir. Bu seçimlə verilən mesaj aydındır: Türk dünyası ideyası təkcə paytaxtlarda deyil, qədim şəhərlərin yaddaşında da yaşayır.

Bakı: İnstitusional və Akademik Dərinlik

Bakıda aparılan görüşlər isə daha institusional xarakter daşıyır:

Diasporla İş üzrə Dövlət Komitəsi ilə təmaslar,

AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu ilə görüşlər,

Akademiklər və mədəniyyət xadimləri ilə toplantılar.

Bu görüşmələrdə xüsusilə dil, diaspora və akademik əməkdaşlıqlar ön plana çıxır. Dil məsələsi Türk dünyasında tez-tez emosional bir mövzu kimi müzakirə olunsa da, burada elmi və davamlı bir çərçivədə ələ alınıb.

Tədbirlər və sahədə görünürlük

TURKKON-un Türkiyə və Azərbaycandakı tədbirləri iri miqyaslı təşkilatlardan çox, keyfiyyətli təmaslara fokuslanır. Panellər, mədəni görüşlər, federasiya ziyarətləri və ortaq proqramlar bu anlayışın konkret nümunələridir.

Bu tədbirlərdə üç əsas xüsusiyyət ön plana çıxır:

1. Rəsmi protokollardan uzaq, lakin hörmətli bir dil

2. Mədəniyyət və fikir insanlarının prosesə cəlb edilməsi

3. Görünürlükdən çox, əlaqə qurma hədəfi

Bu yanaşma konfederasiyanın “səs-küysüz, amma qalıcı” olma arzusunu əks etdirir.

Bakıda Mədəni Bir Kəsişim: Rəqsanə Babayeva(rejissor,teatr rəhbəri) və İrem Çetinkol(TRT Ankara radio yapımcısı, Kafkas esintisi proqram yapımçısı, tarixçi,sosioloq)

TURKKON-un Azərbaycan təmasları çərçivəsində baş tutan Rəqsanə Babayeva və İrem Çetinkol görüşü, bu prosesin mədəni ölçüsünü görünən edən önəmli nümunələrdəndir.

Bu görüş:

Mədəniyyət, media və fikir sahələrinin vətəndaş diplomatiyası ilə kəsişdiyi nöqtəni göstərir,

Qadın intellektual aktorların Türk dünyası narrativindəki yerini gücləndirir,

Rəsmi olmayan, lakin təsiri uzunmüddətli olan bir təmas sahəsi yaradır.

Bu tip görüşlər çox vaxt böyük toplantılardan daha qalıcı izlər buraxır; çünki onlar ortaq gündəmdən deyil, ortaq mədəni yaddaşdan qidalanır.

Məqsəd və Məram: bu gün üçün deyil, sabah üçün

TURKKON-un məqsədi qısamüddətli nəticələr əldə etməkdən çox, Türk dünyasında davamlı və etimada əsaslanan bir əlaqə şəbəkəsi qurmaqdır. Bu şəbəkə:

Dövlətləri zorlamır,

Cəmiyyətləri parçalamır,

Mədəniyyəti siyasətin önünə keçirmir.

Əksinə, mədəniyyəti daşıyıcı bir ünsür kimi mövqeləndirir.

Səssiz, amma qətiyyətli bir yol

TURKKON-un Türkiyə və Azərbaycandakı fəaliyyəti böyük iddialardan uzaq, lakin sabit bir vizyonun izlərini daşıyır. Bu vizyon:

Mədəniyyəti mərkəzə alır

Akademiyanı ciddiyə alır

Vətəndaş sahəsini gücləndirir

Bəlkə də bu gün Türk dünyasının ən çox ehtiyac duyduğu məhz budur: yüksək səslə iddialar deyil, doğru yerdə, doğru insanlarla qurulan səmimi bağlar.

Və bəzən ən qalıcı quruluşlar, ən səssiz addımlarla inşa edilir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(15.12.2025)