“Ədəbiyyat və incəsənət” portalını “Ulduz” jurnalı ilə birgə BİRİ İKİSİNDƏ layihəsində sıra gənc nasirlərindir. Bu gün sizlərə Orxan Həsəninin “Metro terminalının sevgisi”  hekayəsini təqdim edirik.

Orxan HƏSƏNİ

“METRO TERMİNALININ SEVGİSİ”

“Beləliklə, hər şey yuxuyla başladı”

Edqar Keret. “Yalanlar dünyası”.

“Qadın qəzəblə qışqırıb: “Axmaqlar!” Və fəhlələr ordan uzaqlaşmağa hazırlaşarkən belə deyib: “Oğlum öldü və bir göyərçinə çevrildi”.

Eduardo Qaleano. “Qadınlar”.

Birinci dəfə iyirmi yaşımda öldüm. Hər şey qəfil baş verdi və heyrətdən genişlənib az qala əlliqəpiklik boyda olan gözlərimdən xəstə bir sızıltı keçdi. Zəif bədənim ölümün bihuşedici dadını hiss edən an səyriməyə başladı, damar-damar olmuş sifətim buz soyuğu özünə çəkdi. Hündür körpüdən lil, bullanıq suyu üstündə çör-çöplə qabağına qatıb aparan çaya yıxıldım. Məni kimsə itələdi, ancaq bilmirəm kim. Suda çırpına-çırpına, ləhləyə-ləhləyə boğuldum. Lilli su həbəşi dodaqlarımı yarıb keçidi, zəif, incə boğazımın qısılmağına məhəl qoymadan ağciyərimə, mədəmə doldu. Ölüm anımda içimi nəhayətsiz bir genişlik duyğusu sardı. Hər yan dümağ, gözqamaşdıran işığa bürünmüşdü, daha sonra zil, qatı qaranlıq...

İçimə yığılan nəhayətsiz genişlik duyğusu çəkiləndən və yerini zil, qatı qaranlıq alandan sonra, təxmin edirəm, başqa bir aləmə keçid elədim. Ruhum soyuq bədənimdən yağdan tük çıxan kimi ləzzətlə çıxmışdı. Mən geniş, divarları görünməz salonda idim. Tavan və döşəmə şəffafdı. Bura kürsüdən, kürsünün üstündə səliqəsiz yığılan dairəvi püşk toplarından, bir külfət adamın asta-asta əyləşdiyi paralel masalardan ibarətdir. Mən elə düşündüm ki, biz səhradayıq, ətraf ucsuz-bucaqsız genişlik idi, ancaq istilikdən əsər-əlamət yoxdu. Daha sonra kürsüdə bir adam göründü və diqqətlə zilləndiyi yaşıl dəftərdən adlarımızı oxumağa başladı. Hamı buradaydı. O, şəhadət barmağını hərəkətsiz duran püşk toplarına çəkdi və astadan dedi:

– Diqqətlə baxın. Sizin gələcək taleyiniz onların içində gizlidir.

Düzü, heç nə anlamadım. O, püşk toplarını bir-bir qırmızı, zərli torbanın içinə atdı və qarışdırdı. Torbadan çıxan püşklə siyahıdakı adamları tutuşdurur; budur, beləcə sizin bundan sonrakı həyatınızın hansı bədəndə keçəcəyi məlum oldu. Adı tutuşdurulan adamlar qalxır və dümağ, gur işığın arası ilə uzanıb yoxa çıxan cığıra qoşulurlar, asta-asta duman içində itən kimi itirlər, nəhayətsiz genişlik onları udur. Siyahıda adım səslənəndə qəfil məni həyəcan bürüdü. Əlimi cibimdə gizləmək istədim, ancaq ciblərim yox idi.

– Orxan Həsəni! – Zərfi oxudu və gözlərimə dikilib birnəfəsə dedi – Siz bundan sonrakı həyatınıza metro terminalı olaraq davam edəcəksiniz.

***

İkinci həyatıma metro terminalı olaraq başladım. Yerin altında lal-dinməz, tərpənməz dayanmaq məni şiddətlə darıxdırır. Metal səthimin gur işığı şirə kimi canına çəkməyini, istiliyin qarmaqarışıq naqillərimin arasında gəzişməyini hiss edirəm. Yəqin ki, bu qəbir əzabından daha dəhşətlidir. Ah, kaş hamı kimi mən də çürüyüb torpağa qarışardım! Zavoddan Bakı metropoliteninə aparan yolda tozlu pəncərədən şəhəri izlədim. Bircə dəfə də olsun şəhər üzü görməmişəm. Yurdum arı vızıltılarının ətrafı bürüdüyü göyçəmənlər, sal qayaların bağrında yuva quran qartal qanadlarının altı və salxımlarından ətli meyvələr sallaşan yaşlı ağacların kölgəsi idi. Dümdüz asfalt, səkilər, insanlar, hamısı məni həyəcanlandırır, bu zaman elektrik naqillərimin əsdiyini ana bətnində körpə tərpənişi kimi duyuram. Nəhayət, məni o dərin çuxura saldılar. Tək deyiləm. Dostlarım da var. Onlar iki nəfərdir. Biz hərdən söhbətləşirik. Qaradinməz olsalar da, elə də pis oğlan deyillər. Dediyinə görə, Anton təyyarədən paraşütlə atlanıb, təəssüf, paraşüt açılmayıb. Rafiq isə Qarabağ müharibəsində minaya düşüb, ayaqlarının ikisini də itirib, qanaxmadan ölüb. O hərdən özü-özünə mızıldanır:

– Hər iki ayağımı itirmişdim. İndi isə düz dörd ayağım var. Cəhənnəmə ki, qoy heç yana tərpənməyək.

Mən isə darıxa-darıxa deyirəm:

– Elə bil bu gün dünənin təkrarıdır. Baxın, adamlar necə də bir-birinə bənzəyir. Dəhşətdir!

***

Bir aydan sonra bu amansız darıxmağı kəsib doğramaq, baş qatmaq üçün oyunlar kəşf etməyə başladıq. Kassamızdakı qəpikləri hərəkətə gətirir, qırıq-qırıq səslər çıxarırıq. Eyni anda təkrar olunan səslərdən ritm yaranır. Hə, onu da deyim ki, həftədə bir dəfə boz geyimdə, papaqlı adamlar gəlir, açarı kassanın kilidi üstə çevirir, yığılan qəpikləri, kağız pulları kassaqarışıq götürüb aparırlar. Başqa kassa qoyurlar və biz bir neçə gün bədənimizdəki yad parçaya öyrəşməli oluruq. Bu zaman özümü boş və mənasız hiss edir, şiddətlə darıxıram. Yox! Bunu heç kimə deməyin, biz yeni üsul tapmışıq. Qəpiklərdən bəzilərini kassaya yox, içimizdəki gizli, boş hissəyə yola salırıq və beləliklə, gecə əyləncəmiz davam edir. Çık, Tak. Tuk və s.

Günlərin bir günündə səhərin alatoranında mənə bir qadın yaxınlaşdı, metro kartına pul vurdu və necə gəlmişdisə, eləcə də tələsik yoxa çıxdı. Bu hadisə hər gün eyni saatda günlərlə, aylarla davam etdi. Onun saçı dağınıq idisə, deməli, bayırda külək əsirdi. Bu gün Bakıda əməllicə həngamə qopacaqdı və mən bütün gün həmin küləyin vıyıltısını öz içimdə dəfələrlə təkrar edəcəkdim. Yox, əgər yaşıl, iri düyməli paltosunun çiyinlərini yaş görsəm, deməli, bayırda yağış vardı, bu zaman ağacların yaşıl yarpaqlarına vuran, yarpaq üstə göllələn damcıları nöqtə-nöqtə hiss edəcəkdim. O vaxt bütün gün mənim içimdə yağış yağacaq, hər tərəfi sel-su aparacaqdı. Çiynində qoruyub gətirdiyi qar dənəsindən, çiyinlərini bir-birinə sıxmağından, ya ağzından çıxan isti buxardan sitildəyərdim.

Hə, bizim bu dilsiz-ağızsız dostluğumuz aylarla davam etdi. Mən artıq gecələr oyunlar oynamırdım. Dostlarımla kəlmə də kəsmirdim. Uydurduğumuz əyləncələrin hamısını tərgitmişdim. Bircə o qadın haqqında düşünür və qadının mənə düşündürdüyü yağış, külək, şəhər, səkilər, ağaclar üçün darıxırdım. Hisslərim alüminium tellərin arasından kəsik-kəsik keçən elektrik enerjisinə bənzəyirdi və hərdən bu metal bədənimin içində cövlan eləyən hisslərdən qorxurdum. Kənardan görən olsa, deyərdi: “Gör necə bədbəxtdir. Dünya dayandığı yerdən ibarətdir” – amma yəqin ki, içimdə birdən-birə baş qaldıran qəribə hisslər mənə özgə aləmlərin qapısını açırdı. Qorxunun xoşbəxtliyimə gücü çatmırdı.

Qızın atdığı qəpikləri kassaya yola salmırdım. Onları saxlayırdım ki, gecələr qoxusunu hiss eləyim, qəpiyin üstündə naxış kimi qalan əl izlərini öz içimə köçürüm, soyuğunu və getdikcə dəmir pulun içimdə istiləşməyini hiss eləyim. Kağız pullara hopan onlarla qoxudan onunkunu seçib çıxara bilirdim. Bu qoxu mənə yağışı xatırladırdı, hər tərəfi sel-su aparırdı, dəli bir külək ağacları döyür, şelə yarpaqlarını havada oynadırdı, ya da hava əməllicə isti idi, onun ağappaq boynundan muncuq kimi tər damcıları axıb sinə düyməsinin altında yoxa çıxırdı.

Dostum Antonun da dediyi kimi, hər şey gözlənilməz anda baş verdi. Adi səhərlərdən biri idi. Qadın gəlmədi, sonrakı səhər də gəlmədi və ondan sonrakı səhər də. Onu bir daha görmədim. Nə çiynindəki nəmişliyi, nə saçındakı küləyin çəkilməyən ətrini, nə də ki ağappaq boynundan muncuq kimi tər damcılarının axıb sinə düyməsinin altında yoxa çıxmağını. Və bununla sanki bir daha nə yağış yağdı, nə külək əsdi, nə də adamlar təri dabanından çıxa-çıxa dəhşətli istidən qorunmaq üçün bir kölgəlik gəzdilər. Özgə aləmlərə açılan qapı birdən çakk eləyib örtüldü. Qadın bətnimdə körpə kimi qoruduğum, üstünə əl izi hopmuş qəpikləri, qoxusunu onlarla qoxunun içindən çəkib çıxardığım kağız pulları qoyub birdəfəlik itdi. Və hekayəmin ən dəhşətli anları bundan sonra başladı.

Amansız darıxmaq məni büsbütün bürüdü. İçimdə yorğan içində eşələnən kimi eşələnir, özümə bir yer tapa bilmirdim. Məndən də, əziz oxucum, səndən də, burda səssiz-səmirsiz dayanıb taleyin onlara biçdiyi ömrə boyun əyən dostlarımdan da əvvəl axıb gedən həyatla aramdakı sonuncu tellər qophaqopdaydı. Və həmin amansız gecələrin birində elektrik naqillərimdən keçib bütün əzalarımda hiss olunan kədər məni bir anda yıxdı. Müqavimət hissimi itirdim və özümü elə qüvvətlə sıxdım ki, elektriklərin çırtıltısını eşitdim, bu an qısaqapanma baş verdi, yanan naqillərdən çıxan qatı tüstü məni bürüdü, bəyazlığın içində görünməz oldum. Yanan naqillərin qoxusu içimdə qadının aylarla saxladığım əskinazlara hopan qoxusunu yox elədi. Qəfil partlayışla öldüm. Bətnimdə körpə kimi qoruduğum qəpiklər dığırlana-dığırlana ətrafa yayıldı. Çık, tak, tuk. Kağız əskinazları od götürdü. Bir neçə saniyə havada uçuşdular və asta-asta quş lələyi kimi yerə qondular, kül oldular.

***

Mən yenidən həmin salondayam. Püşkatmadır. Kürsüdəki adam adımı ucadan çağırır.

– Orxan Həsəni! Siz bundan sonrakı həyatınızı dar otaqda, heç kimlə ünsiyyət qurmadan hekayə yazaraq keçirəcəksiniz.

Mən indi həmin eni, uzunu beş addımı keçməyən pəncərəsiz, dar otaqdayam. Başımın üstünü kəsdirən qara kapüşonlu, uzun plaşlı adam hər səhər məndən bir hekayə təhvil alır. Burda çox darıxıram, ona görə daha yaxşı hekayələr uydurmaq istəyirəm və hərdən o qadını düşünürəm. Burda çoxdandır yağış yağmır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.04.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı Kinoştrix-də Anar Tağıyevin mərhum aktyor Səməndər Rzayevin sənətə gəlişi əhvalatından ibarət yazısını təqdim edir.

Bir gün dostları ilə oynadığı zaman körpüdən sürüşüb üzüaşağı yuvarlanan Səməndər Rzayev dizindən ağır zədə alır. Diz qapağı sınan uşaq düz dörd il xəstəxana, sonra isə ev şəraitində müalicə olunur.

Elə bu hadisə də onun həyatını büsbütün dəyişir.

Həmin dörd il onun üçün gələcək həyatının bünövrəsini qoyur. Hər gün radio tamaşaları, verilişləri dinləməkdən başqa əlacı olmayan Səməndər radiodan dinlədiyi “Arxip baba və Lyonka” radio-tamaşasındakı Arxip baba rolunda Ələsgər Ələkbərovun səsini eşidib aktyor olmağa qərar verir.

Gürcüstanın o vaxtkı prezidenti Eduard Şevardnadze Səməndər Rzayevi çox sevərmiş, aktyor bir dəfə Tiflisdə qastrolda olarkən Şevardnadze əlini onun kürəyinə vuraraq “sən böyük aktyorsan” deyir.

Onun həm də gözəl şarjları, həcvləri vardı. Aktyor harda olsa, dəftərin, kağızın bir küncünə nəsə çəkirmiş. Rəhmətlik Mikayıl Mirzə Səməndər Rzayevin bu rəsmlərini ondan alır ki, haqqında yazacağı kitaba daxil etsin. Lakin, iş elə gətirir ki, Mikayıl Mirzənin evində yanğın baş verir, şarjlar da həmin yanğın zamanı tələf olur.

Bax belə bir tale.

Mərhum aktyor özü də çox az yaşayır, cəmi 41 il.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.04.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının UŞAQ SAATI rubrikasında “Ulduz” bu gün sizlərə ədəbiyyatşünas, publisist Azər Turanın “Toğrul Nərimanbəyovun nağıl ağacı, yaxud Teymur Elçinin yaratdığı mifik təsəvvürlər dünyası” məqaləsi təqdim edilir.

Uşaq ədəbiyyatı barədə mütəxəssislər yazsa, bu daha uyğun olar, lakin məni düşündürən odur ki, tutalım, Teymur Elçinin "Toğrul babanın nağıl ağacı" poeması, yazılışından 40 ilə yaxın vaxt keçsə də, ədəbiyyatşünaslığımızda niyə müzakirə və tədqiqat obyektinə çevrilməyib?

Teymur Elçinin bu poemasını hətta fransız şairi Prevertin "Bir quşun rəsmini çəkmək istəsən" şeiri ilə də müqayisə etmək mümkündür. Uşaq xəyalının sənət üfüqlərinə pərvazlanması, mifoloji yaddaşa, nağıllar aləminə səyahət, milli təfəkkürün və estetik dünyagörüşünün formalaşdırılması baxımından "Toğrul Babanın nağıl ağacı" poemasının doğurduğu intibalar çoxdur...

Şuşalı Teymur Elçin poeziya dili ilə Bakının sağ əlində, Xəzərin sahilində kuklaların evində şuşalı Toğrul Nərimanbəyovun çəkdiyi divar rəsmlərinin nağıllarını təfsir edib; rəng sözə, söz rəngə qarışıb.

Toğrul baba sehrkardır, rəngləri də sehrlidir, çubuqlarla – fırçayla "danışır" və kuklaların evinin divarında bircə anda bağ salır. Toğrul baba nağıl rəssamıdır... Onun rəngləri "gülür-danışır", "küsüb-barışır"lar. Lazım gələndə Toğrul baba rənglərə əmr edir, onlar bir yerə "yığışır", içi heyva, nar dolu xurcuna, səbətə çevrilirlər, yaxud göyçək bir qıza dönüb mışıl-mışıl yatır, nar olub yaşıl budaqlardan sallanırlar və s.

 "Kilimçi" nağılı Qız qalasının yaxınlığında qaravəlliylə başlayır. Teymur Elçinin yaratdığı teatral mənzərə unikaldır. Məncə, Azərbaycanda nağıl estetikasını bu qədər dərindən mənimsəmiş ikinci şairi təsəvvürə gətirmək çətindir.

Bayaq da qeyd etdiyim kimi, Teymur Elçinin "Toğrul babanın nağıl ağacı" poemasını Toğrul Nərimanbəyovun Kukla Teatrının divarlarına çəkdiyi rəsmlərin iştirakı ilə oxumaq xüsusi estetik anlam kəsb edir. Bu, Azərbaycan estetik düşüncə tarixində yeni hadisədir. Həm də o mənada ki, tutalım, bizdə nağıl motivləri əsasında yazılmış poetik nümunələr, hətta nağıl-pyeslər var. Amma Azərbaycan nağıllarının az qala hamısının divar rəsmlərinə mövzu olması, onların bir süjet ətrafında birləşdirilməsi ənənəsi Toğrul Nərimanbəyova qədər olmayıb və Teymur Elçinin bu poeması da o rəsmlərin təkrarsız poetik, nəzəri və ensiklopedik şərhidir.

Teymur Elçin Toğrul Nərimanbəyovun rəsmlərini şeirləşdirir. Bu şairanəlikdə rənglərin səciyyəsini dərindən bilən sənətşünas manerası da var; hər şey (məsələn, Qız qalasının yanında kilimçi Qara Vəlinin obrazı və bu obrazın ətrafında baş verənlər, görünən başqa obrazlar) şair Teymur Elçinin poetik izharları ilə tanınır:

Uzanıb pəhləvantək Kilimçi Qara Vəli.

Oyun çıxardır yenə, Danışır qaravəlli.

Əlləri, ayaqları meydançadır elə bil.

Göstərdiyi tamaşa bir xonçadır elə bil.

Kilimin üstündəcə arxası üstə uzanıb əlayaqlarını yuxarı qaldırmış kilimçini Toğrul Nərimanbəyov şəkilləndirir. Amma onu Qara Vəli olaraq tanıdan, poetik rakursu meydançaya çevirən, onun danışdığı qaravəllini mətnləşdirən, Toğrulun çəkdiyi tablonun şərhini verən Teymur Elçindir. Kilimçinin açıq ovcunun birində eşşəyə minmiş xurcunlu oğlan, digərində isə haldan-hala düşən və qazı əlbisəsi geymiş başqa bir obraz var.

Bax bu eşşəkçi oğlan evdən getmişdi çoxdan.

Quş südü istəmişdi şəhər qazısı ondan.

Quş südü bəhanədi, Kim bilir ki, o nədi...

Evlərində heç kəsi, Tamam boşdur heybəsi.

Gətirdiyi bir az nar – sirli bağın meyvəsi...

Sol ovcunda qazını oynadır Qara Vəli:

 – Qazı deməyin buna – Cəlladdır – əmmaməli...

Kilimçinin qaldırdığı ayaqlarının birinin pəncəsində bir oğlan təsvir edilib:

Bu da tacirin oğlu,

Pulu var çoxlu-çoxlu.

Satın alar dünyanı...

 Görün necə qalıb mat:

Oğlan gəlib salamat...

Qara Vəlinin yuxarı açılmış digər pəncəsi üstündə rəqs edən qız:

Qonşu qız çıxıb səsə,

Salmışdılar qəfəsə.

 Gah oynayıb-oxuyur,

Məhəl qoymur heç kəsə.

"Tut ağacı boyunca,

Tut yemədim doyunca.

Yarım qayıdıb gəlib,

Görəcəyəm doyunca".

Teymur Elçin Toğrul babanın nağıl personajlarını bir-bir şərh edir. Toğrul baba rənglərlə nağıl dünyası yaradır. Onun rəssam təxəyyülündən yaranan nağıllar ətirlidir, rəngarəngdir. Və elə buradaca əlavə edim ki, bu nağılların – rəsmlərin mifoloji mündəricəsi də çox dərindir. Teymur Elçinin qurduğu süjet Nərimanbəyovun çəkdiyi rəsmləri danışdırır. Boyu bir tikə olan Cırtdan Toğrul babanın xurcununa girir və oradan yekə bir nar çıxarır. Toğrul baba bütün dəcəlləri çağırıb nağıla başlayır.

Növbəti nağıl – "Nar bağı" təkcə uşaq ədəbiyyatında deyil, ümumiyyətlə, ədəbiyyatımızda yeni hadisədir. Günər Nar bağında "Məlikməmməd" nağılından tanıdığımız dördbuynuz devi öldürüb nar giləsi kimi şirin və gözəl qızları ölüm yuxusundan oyadır. Yuxudan ayılan Narcan: Arzun nədir, gizlətmə gəl, Eylərəm ona əməl, – deyə Günərə səslənir. Günərin arzusu günəşi tapmaqdır. Çünki eli-obası zülmətdədir. Narcan ona yol göstərir. Buynuzlaşa-buynuzlaşa qabağına gələcək Ağ qoçla Qara qoçun epizodu yekunlaşır və Narcan məsləhət görür ki, Günər Qara qoça yaxınlaşmasın, Ağ qoçun buynuzundan möhkəm yapışsın, çünki Ağ qoç onu işığın ünvanına – Qaf dağının ətəyinə aparacaq.

"Cırtdan" nağılındakı işıq gələn tərəf semantikası Azərbaycan uşaq şeirində bu şəkildə dəyişdirilir. Ardınca süjet xəttinə Qaf dağı səmtində uca və tənha çinar ağacında yuva qurmuş Zümrüd quşu – yuvasında balalarıyla daxil olur. Simurqun əfsanəvi səciyyəsinin müasir uşaq ədəbiyyatı mətninə bu şəkildə daxil edilməsi ədəbi baxımdan hadisədir.

Züm rüd indi Qaf dağının ətəyindədir. Amma Toğrul babanın nağıl ağacına o, Qız qalasından pərvazlanıb:

Pərdə salıb ağ bulud,

Üstündə Zümrüd quşu.

Qalanın başı üstdə

Göyərçinlər uçuşur...

Bütün mənəvi zirvələrdə Zümrüd quşu vardır. İşıq zirvədədir. İşığa qovuşmağın sirri isə narın içindədir. Narcan Nar bağında Günərə nar verib demişdi ki, çinar ağacında yuva qurmuş Zümrüdü görəndə narı dənələyib quşun balalarına yedirdərsən, sonra harda dara düşsən, zümrüd quşları səni xilas etməyə gələcək. İşıq soraqlı xəyali yol beləcə davam edir. Bu dəfə süjet xəttində Qaf dağının zirvəsində zəncirlənmiş gəncin obrazını görürük (Teymur Elçin mətni ağırlaşdırmır. İşıqdan soraq verən Prometeyi, sadəcə, zəncirlənmiş gənc oğlan olaraq təqdim edir):

 O zirvəyə çıxsan əgər,

O cavanın zincirini Qırıb atsan,

Çatacaqsan istəyinə.

Rəssamın yaratdığı rəng axını onun özünə olduğu kimi, şairə də intermedial qurğu üçün geniş üfüqlər açır. Burada dekorativ tətbiqi sənətin xalça sənətindan başlayaraq bütün növləri, eləcə də arxitektura, mifoloji anlamlar, həm musiqi, həm də folklor elementləri və s. birlikdə iştirak edir.

Teymur Elçin Toğrul babanın nağıl ağacını şimal motivləri – Şimal mifləri ilə də zənginləşdirir. "Nə yoğurub, nə yapıb, hazırca kökə tapan" Cırtdan "tapdığı" kökəni bir qartala verir. Qartal onu şimala aparır. Azərbaycan nağıl estetikasının obrazlar silsiləsinə yeni elementlər daxil olur. Cırtdan qarlı çöldə itlərə qoşulmuş xizəyə minir. Yolda qartalın "lazım olacaq" deyə ona verdiyi:

Lələyi verdim,

 Bir nağıl aldım.

Bura gələndə

 nağılı saldım.

Bir ağ göyərçin

 havada tutdu.

Ala bilmədim,

Nağılı uddu.

Göyərçin nağılı qardaşına danışanda Əsmər eşidib Cırtdana söyləyir. Teymur Elçin nağıl estetikası ilə, mifoloji təsəvvürləri, özü də həm türk mifologiyasını, həm yunan mifologiyasını, hətta xristian mifologiyasında müqəddəs ruhu təmsil edən Ağ göyərçini, o cümlədən, bir qartalın qanadlarında şimala uçan Cırtdanın nağılıyla şimal miflərini, üç oğulun etinasızlığından Ağ göyərçinə – ruha çevrilib evdən gedən Ananın nağılını, şimaldan gələn "Ağ göyərçinin nağılı"nı, eləcə də Azərbaycanın yeni Nar mifini – Nar qızın nağılını bir mətnin içində çox rahat şəkildə əridə bilib.

Poemanın dili nağıl dili kimi yüyrəkdir. "Elçi gəldi Təpəgöz" nağılı, əslində, xaosun gəlişidir, Səməndərin danışdığı "Yuxucul Domrulun nağılı"nda Domrulun yuxudan oyanması eli xilas edir, harmoniyanı bərpa edir. Uşaq şeirinin süjetinə Dədə Qorqud motivli təsvirin məhz bu şəkildə, rahatlıqla aşılanması Toğrul Nərimanbəyovun nağıl kosmosunu Teymur Elçinin qələmi ilə uşaq ədəbiyyatımızın poetik güzərgahına çevirir. Nağıl bitir. "Toğrul babanın nağıl ağacı"nda hər şey işıqla yekunlaşır, amma göydən üç alma düşmür:

Cırtdan çıxıb uzanmışdı

yaşıl nağıl ağacına.

Nağıllara baxırdı o,

 Nağılların qucağında...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.04.2025)

Əkbər Qoşalı, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Dahi Azərbaycan rəssamı Səttar Bəhlulzadənin “Torpağın arzusu” əsəri mən doğulmamışdan 10 il öncə çəkilib. – Azərbaycan təsviri sənətində unikal bir mənzərə poetikasını təcəssüm etdirən “Torpağın arzusu”nu çəkəndə rəssamın 54 yaşı vardı – sənətinin lap zirvə vaxtlarıydı… Hətta sənətkarın yaradıcılığında “partlayış dönəmi” (1950-ci illərin sonu – 1960-cı illər) də adlanırmaq olar: Bu, Bəhlulzadənin öz bənzərsiz üslubunu tapdığı və təbiətə fəlsəfi-mistik yanaşmasını ortaya qoyduğu bir mərhələ olsa gərək…

O, məhz həmin dönəmdə fantastik-realist adlanan özgü üslubda əsərlər yaradıb. “Xəzərdə axşam” (1959) əsəri ilə başlayan bu “partlayış dönəmi”nin digər ilk və əsas örnəkləri “Qudyalçay vadisi” ilə məhz “Torpağın arzusu” (1963) olmalı…

Bu mərhələdə sənətkarın yaradıcılığı həm tematik, həm forma baxımından tam çiçəklənib. Hətta təbiət motivləri fonunda mistik elementlər, torpaqla ruhun dialoqu kimi yeni məzmun qatları formalaşıb.

Mən məndən 10 yaş böyük olan bu əsərin vurğunuyam. İndi - bu sətirləri yazıram və düşünürəm, deyə bilərlər: sənətkatın doğum günü deyil, anım genü deyil, ev-muzeyinin açıldığı günün ildönümü də hələ gələn ayın 22-sindədir… bə bu yazı nə münasibətlə yazılmış ola? - Deyim: məncə, Səttar Bəhlulzadə kimi nadir sənətkarlar və “Torpağın arzusu” kimi möhtəşəm əsərlər haqqında özəl gün, münasibət, səbəb axtarmağa heç ehtiyac yoxdur - macal olsa, onlar elə hər gün yazılmalı hadisələrdir! Mənim də (ən azından bu ilki torpaq oyanışı vaxtından) könlümdən yazmaq keçirdi və bölüşmək imkanım bu günə düşdü…

Bu əsərdə torpağın, təbiətin və insan ruhunun sarsılmaz birliyi, içsəl özləmləri və ecazkar enerjisi ifadə olunub.

Əsərin önplanında al qırmızı lalə tarlaları — məhsuldarlığın, sevginin və torpağın canlı nəfəsinin rəmzi kimi canlanır. Və bəlkə də, “Nə vaxtdı Bakının gözü yoldadır, bir qonaq gələsiz bizə lalələr” Rəşidi ismarıcı vardır burada - nə bilim…

Ortada yerləşən su hövzəsi və onun çevrəsindəki çoxrəngli əkin zolaqları torpağın arzusunu — dirçəlişi, bərəkəti və rəngarəng həyat eşqini əks etdirir. Fon planında dağlar və göyə ucalan ağ buxar zolaqları isə həm mistiklik, həm də ümidin simvolik dilidir. Quş dəstəsi isə bu arzunun qanadlanması, təbiətin ruhani çağırışı, təbiət elementlərinin harmonik tamlığıdır…

Bu rəsm, bu rəsm özü dil açıb danışır, danışır sanki:

Torpağın arzusu - rəngin, ruhun və mədəniyyətin içsəsi yayılır dörd yana…

“Mən torpağın nəfəsini eşidirəm… Dağ danışır, çay isə ürəyini açır mənə. Mən sadəcə boyanı çəkirəm, amma mənzərə özü içimdə yaranır”… - Bu cümlələri sanki Səttar Bəhlulzadənin xatirə dəftərindən oxuyuram…

Sənətkarın əsərlərinə baxdıqda, hiss edirsən ki, o, təbiəti (sadəcə) seyr etməyib – təbiətin öz içindən baxıb dünyaya. Onun tabloları sadəcə gözəllik tərənnümü deyil – bunlar torpaqla ruhun dialoqudur. Hər bir rəsmdə bir içsəslə danışır – bu səs nə çığırtıdır, nə də pıçıltı – bu, torpağın arzusudur…

Əgər rəssamın fırçası bir alxışıydısa, həmin alxış torpağa deyilib…

Əgər rənglər bir səsiydisə, bu səs lalə kimi torpaqdan doğulub... 

Və əgər bir tablo öz içində təbiət qədər və təbii dərinlik daşıyırsa, o da Səttar Bəhlulzadənin “Torpağın arzusu” əsəri olmalı...

Bu əsər sadəcə bir mənzərə deyil, deyil!.. 

Bu əsər, bu əsər – torpağın nəfəsidir. 

Lalələrin qıpqırmızı alovu ilə yanan bir nəfəs... Əkin zolaqlarının müxtəlif rənglərə bölünməsi – torpağın göyüzünə doğru qanadlanması, yəni öz arzularını rənglərlə dilə gətirməsidir. Su isə… su – torpağın özünə baxdığı aynadır; duru, səssiz və anlamla dolu…

Hələ dağlar, fondakı dağlar – insanın sabit təbiətini, dəyişməz xarakterini simvolizə edir. Ancaq onların önündə yüksələn buxar sütunları – torpağın içindən göyə qalxan arzu çırpıntılarının ta kəndisidir... Və göyüzündə dövrə vuran quşlar – alxışların cavabıdır, arzuların çiçək açmasıdır. Onlar, onlar həm də qurtuluşdur, yurd həsrətidir, insan ruhunun təbiətə qovuşma ehtiyacıdır.

“Torpağın arzusu” Səttar Bəhlulzadənin sənət dünyasında bir dönüm nöqtəsi kimi də dəyərləndirilə bilər. Bəli, bu tablo onun öncəki əsərlərinin içindən boy verən məntiqi və poetik inkişafın zirvə nöqtəsi kimi çıxış edir. Əsərdə artıq təbiət portretləri sadəcə gözəllik obrazı kimi deyil, bir dünyagörüşünün, ekzistensial təbəddülatların vizual kodu kimi işlənib.

Öncəki əsərlərində torpağı, ağacları, çayları müşahidə edən, onlara bədii forma verən sənətkar, bu əsərdə artıq torpağın içindən danışır, onun adından danışır. “Torpağın arzusu” – əslində sənətkarın içsəsinin rənglə ifadəsidir. Sanki bu əsər boyaları ilə torpağın deyil, ruhun dilini danışır... Bu dil həm mistikdir, həm də yerli; həm milli, həm də kosmik...

Və elə bu səbəbdən də “Torpağın arzusu” yalnız ötən dönəmin tamamlayıcısı deyil, həm də gələcək tabloların başlanğıcıdır. Ondan sonra gələn əsərlərində (kompozisiyalarda) artıq torpaqla insan birləşir, məkana ruh qatılır, təbiət mədəni kimlik qazanır... Yəni bu əsər bir estetik və ideya qovşağıdır – həm ötəni özündə toplayan, həm də gələcək sənət xəritəsini işıqlandıran bir yaradıcılıq sınırıdır.

Bu əsərdə torpaq–ruh, rəng–kimlik, təbiət–mədəniyyət üçlükləri (triadaları) önplana çıxır. “Torpağın arzusu” sadəcə bir eko-etno-estetik ifadə deyil, həm də milli-mədəni kimliyin ruhani simvoludur. Torpaq burada yalnız fiziki məkan olmaqda qalmayıb, mənəvi dəyərlərə də işarə edir. Səttar Bəhlulzadə torpağa təkcə rəng verməyib – o, torpağın öz içində daşıdığı əbədilik kodlarını canlandırıb...

Bu torpaq bərəkət saçır…

Lalələr dilə gəlib, tarlalar söz deyir…

Dağ və su… - onlar bir-birinə nəğmə oxuyur…

Və quşlar… quşlar torpağın bağrından uçub göyə çatır…

Torpağın arzusu 

torpaqdan da, 

arzudan da 

artıqdır…

Bəli,

Səttar Bəhlulzadə Azərbaycan mədəniyyətində torpaqla insan, təbiətlə ruh arasında körpü salan sənətkarlardandır. Onun sənəti XX yüzilin ortalarında mədəni kimlik axtarışının vizual poetikasıdır. “Torpağın arzusu” bu axtarışın qovşağı, həm də ruhun manifestidir.

Əməkdar incəsənət xadimi, rəhmətlik Ziyadxan Əliyevin, Xalq rəssamı – ünlü sənətkar Eldar Mikayılzadənin ustadları – dahi sənətkarımız Bəhlulzadə haqqında anılarını öz dillərindən eşitmişəm.

Örnəyi, Eldar müəllim belə danışırdı:

“Sənətkar dəniz mənzərəsi çəkmək üçün adətən erkəndən yola çıxırdı. Ona görə də cavan vaxtlarımda bir gecə ustadın evində qalmalı oldum ki, səhər tezdən Xəzər sahilinə birgə gedək. Çəkiliş öncəsində Səttar müəllim nə edirdisə, eynisini təkrarlayırdım – o “üçayaqlı”sını (tripodunu) hansı istiqamətə qururdusa, mən də öz “üçayağ”ımı eyni səmtə ayarlayırdım. Bunu görüncə ustad sərt şəkildə rusca dedi: “Иди, найдисвоюточку, этомояточка” – yəni, “Get, öz nöqtəni tap, bu mənim nöqtəmdir”! Mən də dərhal başqa mövqeyə – “öz nöqtəm”ə keçib, orada işləməyə başladım…”

İndi isə sinestezi və ruhi palitraya - Bəhlulzadənin duyğu harmoniyasına odaqlanalım.

Səttar Bəhlulzadənin “Torpağın arzusu” əsərinə yalnız gözlə baxmaq yetərli deyil; bu tabloya (necə deyərlər) qulaq asmaq, onu hiss etmək, dadmaq, toxunmaq və onunla nəfəs almaq, ona baxıb toxtamaq mümkündür... Əsərdə duyğular bir-birinə qarışır. Burada rənglər danışır, səssizlik səsə çevrilir, təbiət bir musiqi kimi axır, axır…

Bu, sinestezinin – duyğuların vəhdətinin bədii təcəssümüdür. Rəsmdə:

-Qırmızı lalələr isti bir səda kimi ürəyə toxunur;

-Yaşıl zolaqlar yumşaq bir melodiyanın ritmində torpağa yayılır;

-Mavi su səthi sakit bir nəfəsin şəffaflığıyla baxır sənə;

-Dağlar kəsilməyən bir susqunluqla danışır, danışır…

-Quşlar, quşlar isə səssizliyin qışqırığı kimi göyə doğru uçur, uçur...

Burada rəng səsə, forma duyğuya, məkan isə ruha çevrilir.

Səttar Bəhlulzadə bu sinestetik harmoniyanı yalnız texniki ustalıqla deyil, ruhi gücün estetik yorumu ilə yaradıb. O, duyğular arasında sınır tanımayıb. Onun fırçasında 

su - dad verir, 

dağ - nəfəs alır, 

torpaq - danışır, 

göy - dinləyir…

Bu, klassik anlamda rəsmdən çox – 

şeir kimi bir tablodur, 

musiqili bir mənzərədir, 

ruhi bir ovqatdır. Və bu ovqat hər kəsin iç dünyasında fərqli rənglərlə təcalla tapır...

Sənətkar keçmiş partiyanın, onun keçmiş Mərkəzi Komitəsinin, keçmiş SSRİ Rəssamlar İttifaqının və b… deyil, torpağın arzusunu çəkib, torpağın! - Özü də, elə çəkib, baxan kimi görürsən: bu, Azərbaycan torpağının arzusudur!

Ona görə də “Torpağın arzusu”na baxmaq, sadəcə görmək deyil. - 

Eşitmək, 

hiss etmək, 

duymaq və 

ruhən içində olmaq 

deməkdir... Rəsmdə torpaq yalnız arzulanmır – torpaqla birlikdə tamaşaçı da öz arzunu tapır elə bil…

Elə bil,

sənətkafın palitrasından hisslər, hisslər danışır:

Qırmızı – torpağın ürək döyüntüsü;

Yaşıl – nəfəs alan sükut;

Mavi – anılar kimi axın edən səssizlik;

Ağ – alxış kimi ucalan sakitlik;

Sarı – işığın altun pıçıltısı;

Qəhvəyi – torpağın dilidir…

Bəhlulzadənin “Torpağın arzusu” əsəri, əslində bir arzunun özüdür – bu, insanın torpaqla harmoniyada yaşamaq istəyinin, içində daşıdığı təbiət ruhunun rənglərə çevrilmiş mükəmməl şəklidir...

Bu tablonun önündə dayananda, sanki torpaq səni tanıyır, səni öz rəngində qəbul edir və deyir:

“Mən sənin də içində varam. Mən sənin yaddaşınam. Gəl, bir anlıq dayan… nəfəsimi eşit… məni duy”!

Və sən susursan… Susursan ki, torpaq danışsın…

Azərbaycan torpağının arzusu ümumtorpaq arzuları ilə yanaşı, bütövlük arzusudur, “mavi Vətən” - Xəzər ilə, Xəzərə uzun, ağrılı yol keçib gələn Arazın o tayı ilə, yenə Xəzərə axan Terekin bu tayı ilə, Günbatar Azərbaycanla… bir ruhi güc nümayiş etdirməkdir… Əkilərək qorunmaq, qorunaraq əkilməkdi torpağımın arzusu… 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.04.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət!

Filologiya elmləri doktoru Qaley Allahverdiyev 1950-ci ilin aprel ayının 29-da Başqırdıstan MSSR-in Çelyabinsk vilayətinin Uçalı rayonunun Kiçik Uçalı qəsəbəsində zəhmətkeş ailəsində anadan olmuşdur. 1976-ci ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin Şərqşünaslıq fakültəsinin ərəb dili tərcüməçiləri şöbəsini bitirmişdir. Taleyini də elə həmin vaxtdan Azərbaycanla bağlamışdır.

Uzun illər İraq, Suriya, Livan, BƏƏ və Liviyada ərəb dili tərcüməçisi, Azərbaycan Respublikası müstəqillik qazandıqdan sonra Misir, Türkiyə, İndoneziya və Qətərdə müxtəlif diplomatik vəzifələrdə çalışmışdır, Azərbaycan Respublikasının Malayziyada, Myanma İttifaqı Respublikasında, Tailand Krallığında və Bruney Darüssalamda fövqəladə və səlahiyyətli səfiri vəzifəsini daşımışdır.

Müxtəlif sahələri, o cümlədən elmi və siyasi sahələri əhatə edən 22 kitab və tərcümələrin müəllifidir. 20-dən artıq monoqrafiya və tərcümələrin müəllifidir. Altıcildlik "Heydər Əliyev və Şərq" monoqrafiyasının həmmüəllifidir. Əsərləri Azərbaycan, rus, ərəb, ingilis və fars dillərində nəşr olunmuşdur.

Kitabları:

1. Xətib Təbrizinin "Kitab əl-kafi fi-l-əruz va-l-qavafi" traktatı Şərq poetikasının bir məxəzi kimi. Rus dilində 

2. Xətib Təbrizinin "Şərh əl-Həmasə"si. 

3. Nəsimi gəzən yerlər… 

4. Müstəqil Azərbaycanın lideri Heydər Əliyev. Ərəb dilində.

5. Azərbaycan bu gün. Ərəb dilində.

6. Erməni təcavüzü və Azərbaycan qaçqınlarının faciəsi. Dıktor Abdulla Əbdülhəmid İbrahim Səad ilə birlikdə. Ərəb dilində.

7. Heydər Əliyev və Şərq. l cild. Vəhdət Sultanzadə ilə birlikdə. 

8. Heydər Əliyev və Şərq. ll cild. Vəhdət Sultanzadə ilə birlikdə.

9. Heydər Əliyev və Şərq. lll cild. Vəhdət Sultanzadə ilə birlikdə. 

10. Heydər Əliyev və Şərq. lV cild. Vəhdət Sultanzadə ilə birlikdə.

Ailəlidir, 3 övladı var.

Biz həm səfir, həm alim, həm yazar, həm Azərbaycan vətəndaşı olan başqırd Qaley Əliyeviçi 75 illik yubileyi münasibətilə təbrik edirik!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.04.2025)

Elman Eldaroğlu, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Təqvimdə 1975-ci ilin aprel ayının 28-i idi. Həmin gün Ərəb Sosialist Dirçəliş partiyasının İraq üzrə rəhbəri və İnqilabi komandanlıq şurasının sədri, marşal Səddam Hüseyn 38 yaşını qeyd edirdi. Bu zaman Azərbaycanın Bakı şəhərində bir oğlan uşağı “İnqa-inqa“ çığıraraq dünyaya gəldi. Adını Tahir qoydular. Sonradan 38 yaşını qeyd edən dağıdıcı, yeni doğulan isə qurucu şəxs kimi tarixdə qalacaqdılar.

Üstəlik, həmin o 28 aprel gününün bir özəlliyi də vardı - 1923-cü ilin həmin günündə "Azərbaycanfilm" kinostudiyası yaranmışdı. Bəlkə də 28 aprel tarixinin bu mesajı idi ki, Tahir Tahiroviçi böyük kinoya gətirdi.

İllər ötdü. Tahir boya-başa çatıb orta təhsilini başa vurdu. Arzusu mülki təyarəçi olmaq idi. O qədər bu peşənin vurğunu idi ki, hətta özünə təyarəçi “paqon”ları da almışdı. Amma ataların sözü olmasın - sən saydığını say, gör Fələk nə sayacaq? Necə deyərlər, Fələk onu hərləyib-fırlayıb İncəsənət Universitetinə gətirdi. Qismətinə Cəmil Quliyevin emalatxanasında təhsil almaq düşdü...

Deyir ki:- “1993-98-ci illər aralığında mənim gəncliyim çox pis keçib. Niyə? 13-14 yaşım olanda Qarabağ hadisələri başladı. 15 yaşımda 20 yanvar qırğını oldu. 17 yaşım olanda Şuşanı itirdik. 20 yaşım komendant saatı olan vaxtlara düşdü. Mənim indiyə kimi yadımdadır 1995-ci ilin 28 aprelində 20 yaşım tamam olanda bir qızla şəhərdə gəzirdim, başımız elə qarışdı ki, bir də gördük gecə saat 12-dir. Həmin gün məni həbs etdilər. Səhv etmirəmsə, Hüsü Hacıyev küçəsində baş vermişdi bu hadisə. Dedilər, siz getməlisiniz komendaturaya, orada qalmalısınız. Dedim, icazə verin, bu gün şənlənim, mənim ad günümdür axı. Pasportuma baxanda, dedilər sən çox pis gündə doğulmusan. Söz yox, bizi həmin gün azad etdilər. Yəni onu demək istəyirəm ki, çox pis vəziyyətdə, normal, xarakteri olmayan cəmiyyətdə böyüdük. 20 yanvarda və Qarabağda baş verənlər xaraktersiz hadisələr idi. Dediyim kimi əcaib bir cəmiyyətdə böyüdüm...”

1988-ci ildə meydan hərəkatında fəal iştirakçılardan biri olub. 20 yanvar hadisələri də ondan yan keçməyib, küçə barikadalarında iştirak edib. Bu hadisələr onun təfəkkürünə elə təsir göstərib ki, İncəsənət Universitetinə, kinoya gəlib. Kinonu incəsənətin kəskin və aqressiv növü hesab edir. Düçünür ki, ictimai baxışı, ictimai rəyi, ictimai düşüncəsi olmayan adam kino rejissorluğundan uzaq olmalıdır...

“80 milyondan çox əhalisi olan Türkiyədə ildə 500 nəfər rejissor diplomu alır. Ona görə ki, telekanalların sayı 5000-dən çoxdur, rejissorlara ehtiyac var. Sizcə, Azərbaycanda sənədli kino 90-cı illərdə niyə inkişaf etdi? Çünki Azərbaycan kinosunda bədii filmlərə dövlət dəstəyi olmadı. Amma buna baxmayaraq müəyyən şirkətlər kinoya pul ayırırdılar. Sadəcə bu şirkətləri tapmaq çətin idi. Televiziyalarda sənədli filmlərin çəkilişi isə istedadlı tələbələrin hesabına başa gəlirdi.”- söyləyir.

İnanır ki, kino baxımından 5-10 il sonra hər şey öz qaydasına düşəcək. Qarabağı dirçəldənnən sonra dövlət bu sahəyə də əl gəzdirəcək, kino sənətinin inkişafına daha böyük yardımlar edəcək. Amma inanmır ki, dövlətdən kənar kimsə kinoya külli miqdarda pul qoysun. Bunu mümkünsüz hesab edir...

Deyir ki:- “Azərbaycan kinosu artıq inkişaf edir. Yeni kino təşkilatları var. Kino Agentliyi, “Cinema” Gənc Kinematoqrafçıları Mərkəzi, Azərbaycan Gənc Film İstehsalçıları Assosiasiyası, Ssenari Mərkəzi və digər təşkilatlar fəaliyyət göstərir. Belə təşkilatların sayı çox olmalıdır. Xarici fondlarla əlaqələr qurulub müştərək işlər görülməlidir. İnkişaf puldur. Pul da ki var. Yaxşı filmlərin ortaya çıxmamağı isə pulla bağlı deyil. Pulun olub-olmamağının kinomuzun inkişafına dəxli yoxdur. Futbola Azərbaycandan çox pul buraxan ölkə var? Amma qol vura bilmirlər. Problem başqadır. Ədəbiyyatın da inkişafı da lazımdır. Nuri Bilgə Ceylanın son illərdə qazandığı uğurlar təkcə ona aid deyil. Onun uğurlarında Orxan Pamukun da payı var. Buna görə düşünürəm ki, Kamal Abdulla ya da başqa bir yazıçımız "Nobel" mükafatı almalıdır...”

...Rəhmətlik atası Cabbar kişi kinonu sevən adam olub. Oğluna komandiri, bir vaxtlar marşal Jukovun yavəri olmuş, azərbaycanlı polkovnik Nemət Kərimovdan çox danışıb. Bu da Tahirdə müharibədə iştirak etmiş marşallara ciddi maraq yaradıb. Uşaq vaxtı marşalların fotolarını toplamaqla yanaşı, müharibə haqqında çəkilmiş filmləri də diqqətlə izləyirdi. Böyüyüb sənədli kinoya gələndən sonra isə, özünə söz verib ki, ikinci dünya müharibəsini araşdırıb, bu haqda sənədli filmlər çəksin. Bu da onda alınıb və çox maraqlı filmlər ərsəyə gətirib. Deyir ki, elə qəhrəmanlar var ki, Azərbaycanda tanınmırdılar, unudulmuşdu, onları ortaya çıxardıq...

Bəli, Tahir Əliyev 1993-1998-ci illərdə Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin kinorejissorluq fakültəsində ali təhsil alıb. 2012-2014-cü illərdə isə Türkiyə Cümhuriyyəti İstanbul Beykent Universitetində Sinema üzrə magistr pilləsinə yuksəlib. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Memarlıq və İncəsənət insitutunun "Teatr, kino və televiziya" şöbəsinin aspirantıdır...

“Elə adamlar var ki, pul onları qudurğan edir, elə adamlar da var ki, pul onları zadəgan edir. Biri var milyonçu, biri də var oliqarx. Oliqarx odur ki, televiziya, kinostudiya açır və oraya qazanc mənbəyi kimi baxmayaraq pul xərcləyir. Milyonçu isə milyonunun üzərinə milyon gətirmək üçün çalışır. Bax, milli zadəganlarımız kinoya yadım etməlidirlər...”- söyləyir.

Tahir Əliyev 1995-2000-ci illərdə "Azərbaycanfilm" kinostudiyasında rejissor assistenti, 2003-2007-ci illərdə "Azərbaycantelefilm" Yaradıcılıq Birliyində kinorejissor, 2007-2008-ci illərdə AzTV-nin "Xüsusi layihələr" departamentində rejissor, 2008-2016-cı illərdə "Salnamə" kinostudiyasında quruluşçu rejissor kimi fəaliyyət göstərib. 2016–2020-ci illərdə Aran Film Yaradıcılıq Mərkəzinin bədii rəhbəri kimi çalışıb. Azərbaycan Kinematoqrafçılar İttifaqının katibidir. "Nova Gorica" kino mərkəzinin təsisçisi və direktoru, Sloveniya-Azərbaycan Dostluq Cəmiyyətinin Azərbaycan nümayəndəsidir. Bir çox Beynalxalq Kino Festivalların iştirakçısı və qalibi olub. Azərbaycan Peşakar Kinorejissorlar Gildiyasının üzvdür. İndiyədək bir neçə filmin ssenari müəllifi, eləcə də otuz beşə yaxın bədii və sənədli filmlərin rejissoru olub...

Xülasə, onun 4 yaşı olanda Səddam Hüseyn İraqın prezidenti vəzifəsini icra etməyə başlayıb və 24 il İraqın prezidenti olub. 2003-cü ildə iraqlılar onu ölümdən qoruya bilmədilər. Corc Buşun zavalına tuş gəldi. Onda Səddamın 66, Tahir Əliyevin isə 28 yaşları vardı. Artıq o vaxtdan 22 il ötüb. Düşünürəm ki, Tahir Əliyevin xidmətlərini nəzərə alıb, onu mükafatlandırmağın zamanı çatıb...

Bəli, dünən, aprelin 28-i kinorejissor, kinossenarist Tahir Əliyevin 50 yaşı tamam oldu. Gec sayılmaz, ona möhkəm can sağlığı, firəvan həyat və yaradıcılıq uğurları arzulayırıq.

Yubileyi mübarək olsun!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.04.2025)

Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının birgə Türk xalqlarının mədəni irsi layihəsində növbəti görüşümüzdə sizlərə "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanı barədə danışacağıq.

Türk xalqlarının ən qədim və möhtəşəm ədəbi abidələrindən biri olan "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanı, türk mifoloji dünyagörüşünü, qəhrəmanlıq idealını və tarixi yaddaşını əks etdirir. Dastan yalnız bir ədəbiyyat nümunəsi deyil, həm də türklərin mənəvi-mifik dünyasının, sosial münasibətlərinin və dəyərlər sisteminin ifadəsidir. Oğuz türklərinin tarixi, dini inancları, adət-ənənələri və qəhrəmanlıq anlayışı bu əsərdə özünə güclü yer tapmışdır.

Dədə Qorqud dastanının mənşəyi:

• Tarixi Kontekst: Dastan Oğuz türklərinin VIII–X əsrlərdə Orta Asiyadan Ön Asiyaya və Qafqaza köçü zamanı formalaşmışdır.
• Şifahi ənənə: Əsərin yaranmasında aşıq-ozan ənənəsi mühüm rol oynamış, dastan nəsildən-nəsilə ağızdan-ağıza ötürülmüşdür.
• Yazıya alınması: XV–XVI əsrlərdə Azərbaycan və Anadolu ərazisində dastan yazıya köçürülmüşdür.

Türklərin mifoloji dünyası və Dədə Qorqud:

1. Kosmoqonik təsəvvürlər:

• Göy Tanrı inancı: Dastanda təbiət hadisələri, səma qüvvələri müqəddəsləşdirilmişdir.
• Su və torpaq kultu: Yer və suyun həyat mənbəyi kimi təsviri ("su başı", "dağ kökü" ifadələri).
• Qurd simvolu: Qurd türk mifologiyasında qəhrəmanlığın və soyun başlanğıcının rəmzidir. Bu simvol Dədə Qorqudda birbaşa göstərilməsə də, qəhrəmanların şücaətində bu mifoloji kök hiss olunur.

2. Ruhlar və şəhidlik:

• Qoruyucu ruhlar anlayışı: Döyüşçülərin ruhunun döyüş zamanı ilahi qüvvələr tərəfindən qorunduğuna inam.
• Ölüm və qəhrəmanlıq arasında əlaqə: Ölüm şərəflə qəbul edilir, şəhidlik və igidlik bir arada təsvir olunur.

Dədə Qorqud dastanında qəhrəmanlıq anlayışı:

1. İdeal qəhrəman modeli:

• Fiziki güc: Dastanın qəhrəmanları (Basat, Bamsı Beyrək, Qazan xan və başqaları) fiziki güc və cəsarətləri ilə seçilirlər.
• Əxlaq və vicdan: Qəhrəmanlıq təkcə fiziki şücaət deyil, eyni zamanda ədalət, böyüyə hörmət, vədə sadiqlik, sözə əməl etmək kimi dəyərlərlə ölçülür.
• Ailə və icma qoruyuculuğu: Qəhrəman yalnız öz şəxsi şərəfi uğrunda deyil, ailəsinin, tayfasının və xalqının rifahı uğrunda mübarizə aparır.

Nümunə:
Bamsı Beyrək öz sevgilisi Banuçiçək uğrunda mübarizə aparır, lakin əsas məqsədi Oğuz elinin şərəfini qorumaqdır.

2. Qadın qəhrəmanların Rrolu:

• Dastanda qadınlar yalnız sevgi obyekti deyil, həm də mübarizə aparan, ağıllı və iradəli şəxsiyyətlər kimi təqdim olunur (məsələn, Banuçiçək döyüş bacarıqları ilə fərqlənir).

3. Qəhrəmanlıq və taleyin rolu:

• Dastanda qəhrəmanların taleyi Tanrı iradəsinə bağlıdır. Bu, türklərin qədim qismət və yazıqlıq inancını əks etdirir.

Simvollar :

 Dədə Qorqud – mifik şəxsiyyət:

• Dədə Qorqud özü yalnız bir dastan yaradıcısı deyil, həm də şaman obrazı kimi təqdim olunur.
• O, həm nəğməkar, həm kahin, həm də ağsaqqaldır – bu, qədim türk şamanlarının və ozanlarının xüsusiyyətlərini birləşdirir.
• Dədə Qorqud dastan boyunca qəhrəmanlara ad verir, yol göstərir, cəmiyyətin mənəvi lideri kimi çıxış edir.

 Nəticə:

 "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanı türk mifoloji düşüncəsinin və qəhrəmanlıq ideyasının ən parlaq ifadələrindən biridir. Burada insan və təbiət, fərd və icma, şərəf və cəng, ölüm və ölümsüzlük kimi fundamental anlayışlar bir-birinə bağlı şəkildə təsvir olunur. Dədə Qorqud dastanı təkcə tarixi bir abidə deyil, həm də türk xalqlarının ortaq mənəvi yaddaşının, kimliyinin və qəhrəmanlıq ruhunun təcəssümüdür.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.04.2025)

Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun “Yazıçı” nəşriyyatında Xalq yazıçısı Anarın “2=3+4, yaxud iki ailədə üç Xalq yazıçısı, dörd Xalq şairi” adlı kitabı işıq üzü görüb. Nəfis tərtibatlı, illüstrasiyalı kitab Azərbaycan ədəbiyyatı irsinə böyük töhfələr vermiş iki nəsildən, onlar barədə həqiqətlərdən və onların ədəbi nümunələrindən ibarətdir.

608 səhifəlik bu unikal kitabı tərtib edən Xalq yazıçısı Anar uzun illər ərzində təkcə öz yazdıqlarını yox, qəhrəmanlarının – Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Nigar Rəfibəyli, Vaqif Səmədoğlu, Ənvər Məmmədxanlı və Yusif Səmədoğlunun yazdıqlarını eyni ideya-estetik yaradıcılıq məcrasına qoşaraq, onları eyni axında birləşdirərək ən yeni ədəbiyyatın ən milli paradiqması olaraq təqdim edibdir.

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı kitabdan hissələri oxucularına təqdim edir. Anar qəhrəmanlarının ən populyar əsərlərini bir daha yaddaşlarda təzələyir:

RƏSUL RZA

“DARISQALLIQ”

Uzun illər sıxdı məni:
gah çəkmələrim –
bəzən uzunu, bəzən eni ilə,
Gah ötüb keçən ilə təəssüfüm.
Gah ümidim, yeni ilə.
Gah dünyanın dərdi, qəmi sıxdı məni,
gah corablarımın boğazı,
Gah alçaq buludların qalın pərdəsi;
Gah bir nadan qələmindən
tökülən yazı.
Gah avtomat qələmin bahalığı.
Gah sözün ucuzluğu.
Gah köynəyimin yaxalığı.
Qırıb çıxmaq istədim
"olar", olmaz" çərçivəsindən.
Dedilər, yox, yox!
Dəblərə, qaydalara gir!
Vərdişləri, adətləri gözlə!
Sığallı dillə yaz!
Sıxdılar məni,
maddələrlə, sözlərlə…
İş otağım
on iki metr yarım.
Altısında
mən,
yazı masam,
həsrətim, ümidim.
Sabir.
Heminquey.
Tavandan süzülən damcıların izi.
Bricid Bordonun
bığsız, pişik üzü.
Falk, Mikayıl,
Tağı,
Bəhlulun nəvəsi.
İlk sırada olmaq
və qalmaq həvəsi.
Altı metr belə.
Altı yarım:
kitablar, kitablar, kitablarım.
Pəncərələr sıxdı məni
uzunsov dördbucaqda göstərib
küçənin evlərlə sərhədlənmiş yarğanını.
Maşınlar sıxdı məni
markalarına münasib.
Sıxdı məni vaqonların
güzgülü kupeləri və
yol hesabatını yoxlayan mühasib.
Məsafələr metrlərlə,
işıq kilovatlarla doldurulub.
Nəğmələr oktava içində
Xəstələrin hərarəti
dərəcələr içində.
İri meyvələr dənələrə,
üzüm – göz yaşı gilələrə dolub.
Şəhərimin yaşıllığı
ölçülüb, biçilib
salınıb rəqəmlərə.
Dağlar darıxıb göyə qalxıb
dərələr çöküb yerə.
Darıxır insan
hüdudlar, ölçülər içində.
Yayda uzun gündüzlər,
qışda uzun gecələr içində.
Deyirəm:
öləndə, atın
ən dərin dəryaya məni;
qaldırıb buludlardan yuxarı!
Son yolum uzun,
son mənzilim geniş olsun barı.
Yox, yox.
Ən dərin dəryalar da
sahillərin çənbəri içindədir.
Görünür,
darısqallıq kənarda deyil;
hər meyvənin tumunda,
hər canlının hüceyrəsində,
hər binanın daşında, kərpicindədir.
Görünür,
yolumuz budur.
Zərurəti dərk etməyincə
gedirik, gedəcəyik
Darısqallıqdan keçə-keçə…
                                   1967

“Ədəbiyyat və incəsənət”