İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bəlkə də onun potensialı tam açılmayıbdır, baxmayaraq ki Xalq artisti adını qazanıbdır. Çünki əksərən çəkildiyi rollar epizodik, ikinci dərəcəli rollar olubdur. Halbuki, məxsusi ona uyğun rollar tapa bilərdilər rejissorlar.

Ağaxan Salmanlı 29 oktyabr 1941-ci ildə Suraxanıda anadan olub. 1949–1959-cu illərdə orta məktəbdə təhsil alıb. İlk sənət təhsilini Suraxanıda fəhlə gənclər dram dərnəyində, daha sonra Teatr İnstitutunun dram-kino aktyorluğu fakültəsində Rza Təhmasibin kursunda təhsil alıb. Peşəkar səhnə fəaliyyətinə Gənc Tamaşaçılar Teatrında Seyfəddin Dağlının "Bahar oğlu" əsəri əsasında Cəfər Cabbarlı rolu ilə başlayıb. Bir neçə Mozalan kinojurnalında çəkilib. Əməkdar artist, xalq artistidir.

9 may 2012-ci ildə, 30 aprel 2014-cü ildə və 6 may 2015-ci ildə Prezident Mükafatına layiq görülüb. 10 mart 2016-cı ildə Azərbaycan Teatr Xadimləri İttifaqının "Sənətkar" medalı ilə təltif edilib. 6 may 2016-cı ildə Azərbaycanın Respublikası Prezidentinin fərdi təqaüdünə layiq görülüb.\.

Teatr sahəsindəki rolları

1. Cəfər Cabbarlı — ("Aydınlığa doğru" Seyfəddin Dağlı)

2. Romeo — ("Romeo və Cülyetta" Vilyam Şekspir)

3. Dinar — ("Yadındamı" Altay Məmmədov)

4. Səməd — ("Sən nə üçün yaşayırsan?" İmran Qasımov, Həsən Seyidbəyli)

5. Doktor — ("Yuxulama" Kamal Aslanov)

6. Kazım — ("Məhəbbət bir bəladır" Əhməd Orucoğlu)

7. Qulam — ("Pul dəlisi" Əhməd Orucoğlu)

8. Artur — ("Ovod" Eteri Voyniç)

9. Hacı Murad — ("Tamahkar" Süleyman Sani Axundov)

10. Kərbəlayi Mirzalı — ("Danabaş kəndinin məktəbi" Cəlil Məmmədquluzadə)

Filmoqrafiya

1. İstintaq davam edir

2. Axırıncı aşırım 

3. Tülkü həccə gedir

4. Maqarıç

5. 1001-ci qastrol

6. Pıspısa xanım və Siçan bəy.

Aktyor 29 fevral 2020-ci ildə səhər saatlarında qəflətən vəfat edib. Suraxanı qəbiristanlığında dəfn olunub.

Allah rəhmət eləsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.10.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Həm aktrisa, həm kuturoloq, həm də prodüsser təqdimatı ilə söhbət kimdən gedir? Rada Nəsibovadan. Bir neçə roluna baxmaq kifayət edir ki haqqında ağızdolusu danışasan.

Rada Nəsibova 29 oktyabr 1982-ci ildə Gəncə şəhərində anadan olub. 2001-ci ildə Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin kulturologiya fakültəsinə daxil olub, 2005-ci ildə oranı prodüserlik ixtisası üzrə fərqlənmə diplomu ilə bitirib.

2002-2007-ci illərdə Cəfər Cabbarlı adına İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrında aktrisa vəzifəsində çalışıb. 2007-ci ildən indiyədək Azərbaycan Dövlət Akademik Milli Dram Teatrının aktrisası olaraq fəaliyyət göstərib. İşlədiyi müddət ərzində o, müxtəlif janrlı obrazlar yaradıb. Kinoda 2002-ci ildən fəaliyyət göstərir. 20-ə yaxın filmdə, 10-dan çox teatr tamaşasında rol alıb.

Teatr səhnəsindəki rolları

1         Oqtay Eloğlu -    Sevər

2       Nəsrəddin -          Pəri  

3       Ağa Kərim xan Ərdəbili- Leyla       

4       Təklif -       Nataliya    

5       Tribunal      - Nadya      

6       Durnalar qayıdanda -     Günay        

7       Məhəbbət əzabları -        Reyhan      

8       Kömürçü ailəsi -   Mərziyyə    

9       Xurşidbanu Natəvan      - Təhminə  

10       Mesenat     - Tələbə qız

Mükafatları

6 may 2023-cü ildə və 9 may 2024-cü ildə Prezident Mükafatına layiq görülüb

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.10.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Azərbaycan miusiqisində, xüsusən klassik musiqimizdə çox önəmli adlar vardır ki, min təəssüf, onlar barədə ictimaiyyət yetərincə məlumatlı deyildir. Halbuki, bu misiqi xadimləri elitar musiqi qanadı olan klassik, simfonik musiqimizin təbliği baxımından müstəsna rola malikdirlər.

Bu gün sizlərə dirijor Rauf Abdullayev barəsində danışacağam.

Rauf Abdullayev 1937-ci ildə anadan olub. Əslən Qubadlının Qarağac kəndindəndir. 1959-cu ildə Ü. Hacıbəyov adına Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasını və 1965-ci ildə isə Leninqrad Dövlət Konservatoriyasını dirijorluq üzrə bitirib. 1965–1968-ci illərdə M. F. Axundov adına Azərbaycan Dövlət Opera və Balet Teatrının dirijoru, 1968–1984-cü illərdə baş dirijoru, 1984–2023-cü illərdə Ü. Hacıbəyov adına Azərbaycan Dövlət Simfonik Orkestrinin bədii rəhbəri və baş dirijoru olub.

1991–1997-ci illərdə Ankara Dövlət Opera və Balet Teatrının bədii rəhbəri və baş dirijoru, beynəlxalq əhəmiyyətli musiqi festivallarının və layihələrin iştirakçısı olub. 20 ildən artıq bir müddətdə teatrın baş dirijoru kimi 30-a yaxın opera və balet tamaşalarına (istər klassik, istərsə də müasir repertuarda) dirijorluq edib. Bir çox ölkələrdə (Rusiya, Almaniya, Hollandiya, İsveçrə, fransa, Türkiyə, Misir, ABŞ, İtaliya, Dubay, və s.) məşhur kollektivlərə dirijorluq edib. Repertuarına bir çox qərbi Avropa, rus və Azərbaycan bəstəkarlarının əsərləri daxildir.

Filmoqrafiya

1. Babək

2. Yeddi gözəl

3. Qətl günü

4. Özgə vaxt

5. Könül nəğməsində variasiyalar

6. Maestro

7. Bir anın həqiqəti

8. Arxada qalmış gələcək

Təltif və mükafatları

- "Azərbaycan SSR xalq artisti" fəxri adı

- "Azərbaycan SSR əməkdar incəsənət xadimi" fəxri adı

- Azərbaycan SSR Dövlət mükafatı

- Azərbaycan SSR Lenin komsomolu mükafatı

- "İstiqlal" ordeni

- "Şərəf" ordeni

- "Şöhrət" ordeni

- "Xalqlar dostluğu" ordeni

- Azərbaycan SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin fəxri fərmanı

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.10.2025)

Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun “Ədəbiyyat və incəsənət” portalında yayımlanan Türk dünyası məşhurları layihəsində bügünkü təqdimat Bayançur xan barədədir.

VIII əsr Türk tarixində mədəni, siyasi və dini baxımdan dönüş mərhələsi hesab olunur. Bu dövrdə yaranmış Uyğur Xaqanlığı(744–840) türk sivilizasiyasının klassik formalarından birinə çevrildi. Bu dövlətin formalaşması və güclənməsi birbaşa olaraq Bayançur xanın (744–759) fəaliyyəti ilə bağlıdır. O, Türk dövlətçilik ənənəsini yeni mədəni və dini məzmunla birləşdirərək, Türk-İslam öncəsi intibah dövrünün banilərindən biri olmuşdur.

Bayançur xan, əsil adı ilə Kutluğ Bilgə Kül Qaghanın oğlu, İdikut soyuna mənsub idi. Atasının ölümündən sonra, təxminən 747-ci ildə Uyğur taxtına çıxmış, 759-cu ilə qədər hakimiyyətdə olmuşdur. O, hakimiyyətə gəldiyi dövrdə türk dünyasında siyasi dağınıqlıq hökm sürür, Göytürk imperiyasının dağılmasından sonra müxtəlif boylar müstəqillik uğrunda mübarizə aparırdı.

Bayançur xan on boylu uyğur ittifaqını birləşdirərək vahid dövlət strukturu yaratdı və paytaxtı Qarabalasagun şəhərində qurdu. Bu şəhər sonradan Orta Asiyanın ən mühüm mədəni mərkəzinə çevrildi.

Bayançur xan dövləti təkcə hərbi güclə deyil, həm də qanun və mədəni islahatlar vasitəsilə möhkəmləndirdi. Onun dövründə:

• Türk runik əlifbası ilə dövlət yazışmaları aparılmış,

• Yerli idarə və vergi sistemi tənzimlənmiş,

• Ticarət yollarının təhlükəsizliyi təmin edilmişdir.

O, Göytürk mirasını qoruyaraq, yeni dövləti qanun, tərbiyə vənizam əsasında idarə etmiş, bununla da, türk dövlətçiliyinə hüquqi təməl vermişdir.

Bayançur xanın hakimiyyəti dövründə Uyğur xaqanlığı mani dini(manixeizm) ilə tanış oldu. Hərçənd bu din onun dövründə hələ rəsmi ideologiya kimi qəbul edilməmişdi, lakin Bayançur xanın sarayı manixey rahiblərinə açıq idi və dini dözümlülük siyasəti yürüdülürdü.

Bu siyasət nəticəsində:

• Çin, Soğd, Tibet və Hindistanla diplomatik və mədəni əlaqələrinkişaf etdi;

• Uyğur şəhərlərində elm, yazı və sənətkarlıq mərkəzləri yarandı;

• Türk yazı mədəniyyəti ilk dəfə şəhər mədəniyyəti ilə sintez halında inkişaf etdi.

Bayançur xan dönəmində Uyğurlar:

• 750-ci illərdə Qarluq və Türgəş üsyanlarını yatırdı,

• Çin Tang imperiyası ilə ittifaq quraraq An Luşan üsyanının yatırılmasında iştirak etdilər (755–757).

Bu yürüşlər nəticəsində Uyğurlar Çin üzərində böyük nüfuz qazandılar və Tang imperatoru onlara “Tian Kehan” (Göy xaqan)titulunu verdi.
Bununla da, Uyğur dövləti regionda həm siyasi, həm də diplomatik baxımdan əsas gücə çevrildi.

Bayançur xan yalnız bir sərkərdə və hökmdar deyil, həm dəmədəniyyət qurucusu idi. Onun dövründə:

• Uyğur şəhərləri Ordu-Balıq, Beşbalıq, Qoço elm və sənət mərkəzlərinə çevrildi;

• Türk dilində runik yazılı abidələr çoxaldı;

• Uyğurların dövlət rəmzləri (bayraq, möhür, damğa) formalaşdı;

• Dövlət idarəçiliyi hərbi demokratiyadan hüquqi-monarxik modelə keçdi.

Bayançur xanın qurduğu siyasi və mədəni sistem sonradan Karaxanilər (Qaraxanlılar), Qəznəvilər, Səlcuqlar və Osmanlılar kimi türk dövlətlərinin idarəçilik ənənələrinə təsir etmişdir.

Bayançur xan türk tarixində mədəni dövlətçiliyin və idarə hüququnun simvoludur. O, türklərin yalnız döyüşkən xalq deyil, həm də dövlət, yazı və mədəniyyət yaradan millət olduğunu sübut etmişdir. Onun yaratdığı Uyğur dövləti, türklərin yazılı ədəbiyyata, şəhər mədəniyyətinə və çoxdinli tolerant idarə sisteminə keçidinin başlanğıcı olmuşdur.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.10.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

“Uzaq və yaxın Lütfi Zadə” ekranlara çıxanda, düzü, təəccübləndim. Sənədli film şəkmək – məncə filmlərin ən ağırını, ən məşəqqətlisini dünyaya gətirməkdir. Burada sən reallıqdan, tarixi xronikadan, real görüntülərdən qopa bilmir, təxəyyülə meydan verə bilmirsən. Əslində, həm də monoton bir sahədir. Və bu konkretlik şərçivəsinə sığınıb da bu cür ustalıqla iş ortaya qoymaq, əlbət ki böyük ustalıq və peşəkarlıq tələb edir.

Görkəmli Azərbaycan əsilli Amerika aliminin həyatına və elmi fəaliyyətinə həsr olunmuş bu sənədli film 1998-ci ildə çəkilib (qısametrajlı sənədli film formatında) və TV üçün nəzərdə tutulub. Film Lütfi Zadə ilə bağlı müxtəlif müsahibələri, onun elmi irsini, xaricdəki fəaliyyətini, vətənə münasibətini əks etdirir. Məsələn, film çəkilişi zamanı alimlə ABŞ-da görüşlər olmuşdur. Az büdcə ilə buna nail olunması da bir hünərdir.

Film niyə önəmlidir? Film, dünya elminə böyük təsir göstərmiş bir azərbaycanlı alimin həyat və fəaliyyətini tanıtmaq baxımından əhəmiyyətlidir. Alimin həm “uzaq” (yəni ABŞ və beynəlxalq müstəvidə) həm də “yaxın” (xaricdə yaşayan soydaşlarımız, vətəni ilə əlaqələri) tərəfləri vurğulanır — buna görə də “Uzaq və yaxın” kimi metaforik başlıq seçilmişdir. Azərbaycan elmi və mədəniyyətində belə film-portretlərin çəkilməsi alimin xatirəsinin qorunması və gənc nəslə nümunə olması baxımından əhəmiyyətlidir.

Və bu işi ərsəyə gətirənlər sirasında bir ad da var: Sənan Sultanov!

Aktyor, prodüser, rejissor Sənan Sultanov 29 oktyabr 1978-ci ildə Bakıda dünyaya göz açıb. 4 saylı rus məktəbini bitirdikdən sonra Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin rejissorluq fakültəsinə daxil olub. Bir çox sənədli filmlərin rejissorudur. Hal-hazırda Azərbaycan Televiziyasının film studiyasında rejissor kimi fəaliyyət göstərir.

Qısametrajlı sənədli-bioqrafik televiziya filmləri rejissoru Sənan Sultanov fəaliyyətlərinə görə 2012-ci ildə "Qızıl Dərviş" mükafatına layiq görülüb.

Filmoqrafiya

1. Uzaq və yaxın Lütfi Zadə

2. Rənglərdə yaşayan kino

3. Biz qayıdacağıq — rejissor asistenti

4. Cavid ömrü — rejissor asistenti

5. Kinolentdə imzası... Həbib İsmayılov (sənədli film) — AZ-Tv rejissor

6. Yaşadım ki, yaşadam. Yaşar Nuri

7. Qəribə taleli aktyorun sənət dünyası. Əfrasiyab Məmmədov (sənədli film) — Az-TV rejissor

8. Muxtar Avşarov xatirələrdə...  Az-TV rejissor

9. Ürəklərdə yaşayan sənətkar. Lütfəli Abdullayev (sənədli film) — Az-TV rejissor

10. Sənətin sönməyən ulduzu. İsmayıl Osmanlı (sənədli film) — Az-TV rejissor

11. Gülüş fenomeni. Sabit Rəhman (sənədli film) — Az-TV rejissor

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.10.2025)

İlhamə Məhəmmədqızı,

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Sumqayıt təmsilçisi

Sumqayıt şəhərində 8 Noyabr – Zəfər Günü ilə əlaqədar təşkil olunan “Zəfərin rəngi” adlı tədbirdə “44 Zəfər Plakatı” rəsm sərgisi açılıb. Tədbir Milli Məclisin deputatı Səbinə Salmanovanın təşkilatçılığı ilə Sumqayıt şəhər Heydər Əliyev Mərkəzində baş tutub.

Tədbirdə Sumqayıt şəhər İcra Hakimiyyəti başçısı Zakir Fərəcov, deputatlar, şəhid ailələrinin üzvləri, qazilər, ictimaiyyət və media nümayəndələri iştirak ediblər.

Tədbirin əvvəlində 44 günlük Vətən müharibəsində Azərbaycan Ordusunun qəhrəmanlıq səhnələrinin, azad edilmiş şəhər və kəndlərin görüntülərinin, eləcə də şəhidlərin xatirəsinin əbədiləşdirilməsinin əks olunduğu videoçarx nümayiş etdirilib.

Daha sonra tədbirin rəsmi hissəsi çərçivəsində “44 Zəfər Plakatı” adlı rəsm sərgisinin açılışı olub.

Mərasimdə çıxış edən Sumqayıt şəhər İcra Hakimiyyətinin başçısı Zakir Fərəcov Zəfər Gününu Azərbaycan xalqının qürur və şərəf səhifəsi kimi dəyərləndirib: “Ali Baş Komandan İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə ordumuz düşməni torpaqlarımızdan qovaraq 30 illik həsrətə son qoydu. Bu Qələbə xalqımızın birliyinin, Vətən sevgisinin və əsgərlərimizin qəhrəmanlığının nəticəsidir. Biz şəhidlərimizin qanı ilə yazılmış bu tarixi Qələbəni heç vaxt unutmayacağıq”.

Milli Məclisin deputatı Səbinə Salmanova çıxışında təşkil olunan tədbiri Azərbaycan xalqının qəhrəmanlıq tarixinin bədii təcəssümü olaraq xarakterizə edib: “Zəfərin rəngi” sərgisi gənclərin Vətənə, şəhidlərə olan sevgisinin göstəricisidir. Biz bu əsərləri Sumqayıt məktəblərinə hədiyyə etməklə Zəfər tariximizi gələcək nəsillərə ötürmək istəyirik. Şəhidlərimizin ruhu qarşısında baş əyir, qazilərimizə minnətdarlığımızı bildiririk”.

Tədbirdə həmçinin şəhid ailələrinin üzvləri də çıxış edərək Vətən müharibəsində canlarını fəda etmiş oğullarının xatirəsinin belə tədbirlərlə anılmasının onlara böyük mənəvi dəstək olduğunu vurğulayıblar.

Tədbir zamanı iştirakçılar “44 Zəfər Plakatı” adlı rəsm sərgisinə baxış keçiriblər. Sərgidə nümayiş olunan əsərlərdə Vətən müharibəsindəki birlik, mübarizə ruhu və Qələbə sevinci bədii şəkildə ifadə olunub.

Bildirilib ki, sərgidə təqdim olunan bütün rəsmlər Sumqayıt şəhər məktəblərinə hədiyyə ediləcək.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.10.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Azərbaycan teleradiosunda zaman-zaman ömürlərini xalqın maariflənməsinə, uşaqların tərbiyəsinə həsr edən bir çox xadimlər fəaliyyət göstəriblər, adları teleradio tarixinə daimi həkk edilibdir. Belə bir imza da var idi – Rafiq Savalan!

Rafiq Savalan (Ağayev Rafiq) 1940-cı il dekabrın 1-də Bakı şəhərində fəhlə ailəsində anadan olub. İbtidai təhsilini Bakıda, orta təhsilini Neftçalada alıb. Eyni zamanda neft mədənlər idarəsinin elektrik quraşdırma sexində fəhlə işləyib. ADU-nun filologiya fakültəsində təhsilini davam etdirib.

Əmək fəaliyyətinə Azərbaycan Dövlət Televiziya və Radio Verilişləri Şirkətində Azərbaycan radiosu təbliğat və xəbərlər baş redaksiyasında müxbir kimi başlayıb. Kiçik redaktor, böyük redaktor, siyasi icmalçı, radionun uşaqlar üçün proqram baş redaksiyasının baş redaktoru vəzifələrində çalışıb.

Teleşirkətdə "Səhər" proqramının baş redaktor müavini vəzifəsində işləyib. Hər bazar günü uşaqların maraqla dinlədikləri "Biləyən" radio verilişinin yaradıcısı, müəlliflərindən biri və redaktoru olub. Ədəbi fəaliyyətə 60-cı illərdən başlayıb. Onun hekayələri, felyetonları, publisist yazıları və tərcümələri dövri mətbuatda müntəzəm çap olunub, efirdə səslənib. Son illər televiziya və dövri mətbuatda islam tərbiyəsi mövzusunda çıxışlar edib, "İmam Əli" və "İmam Rza filmlərinin dublyajına rəhbərlik edib.

Əsərləri

1. Nigarın nağılları

2. Ağ qızılın nağılı

Tərcümələri

1. L. N. Tolstoy. Əsərləri. XII c.

2. L. N. Tolstoy. Əsərləri. XVI c.

3. V. V. Ovçinnikov. Palıd kökləri

4. M. M. Zoşşenko. Lenin haqqında hekayələr.

5. F. Məmmədova. Azərbaycanın siyasi tarixi və tarixi coğrafiyası

Filmoqrafiya

1. Dağlı çörəyi

2. Bakı milyonçuları. Ağa Musa Nağıyev

Rafiq Savalan 29 oktyabr 2023-cü ildə vəfat edib. Bu gün anım günüdür.

Allah rəhmət eləsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.10.2025)

Şəfa Vəli, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Qadın olmaq… Bağışlamaqdır tüm dünyanı hər rəngiylə…

Təkcə özündən başqa! 

İnsanlar dünya yaranandan bəri, ölümdə sirr axtarıb həmişə. Ən böyük sirrin insanın doğuluşu olduğu unudulub. “İş və İşşa” hekayəmdə ODun unudulmağından yazanda mənə gülümsəyənlərin, tək qaldıqlarında ağladıqlarını bilirəm. Onlar da bildiyimi bilirlər… Mən də, onların bunu bildiyimi bildiklərini bilirəm… Sözlərim Soljenitsının sözlərinə oxşasa da, belədir.

Qadın olmaq…

Doğuluşun sirrinin adi bir şeymiş kimi danışılmasına vəsilə olmaq, ən böyük sirri öz  təbəssümündə gizləməkdir. Və sonra dünyaya içindən üsyan etməkdir: “Mən sirli deyiləm, dünya! Var olduğumun fərqində olması üçün hamıya sirli kimi görünməliyəm!”

O üsyanları eşidənlər az olur. Onlar da susur… Susduqlarını bilirəm. Onlar da bunu bildiyimi bilirlər. Mən də bildiyimi bildiklərini bilirəm…

“Bilmək” qazanca deyil, əzaba bu cür çevrilir. O əzabın içində bir kişi qürurundan damlayan yağda qızaran bir qadın ruhu var. Dözənlər olur “qəhrəman qadın”, dözə bilməyənlər olur qorxaq. Ən yaxşı halda isə, sirli! Hə, görürsünüzmü, “sirli” kəlməsi necə xilaskarına çevrilir qadının?

…Dünyanın ən sirli qadınlarındandır Silviya Plat. Dünyanın ən üsyankar qadınlarındandır… Dünyanın ən sadə dillə danışan qadınlarındandır… Və də, anlaşılandır.  Norma Cin öləndən sonra onun İQ-sünün Eynşteynin İQ-sündən  yüksək olduğunu öyrənən dünya hələ də küləkdə uçuşan ağ donu, kartof kisəsindən hazırlanan məzəli paltarı xatırlayır. Amma onun oxuduğu kitabları, elədiyi ədəbi və ya siyasi söhbətləri xatırlamır.  Nə dünyaya, nə də insanlara Norma Cin heç vaxt maraqlı olmadı. Dünya üçün ikonik məxluq Merlin Monro idi! 

Silviyanın yeganə “günahı” özündən ikinci qadını “yarada” bilməməsi idi.  Bəlkə də, “günah”ı onda deyil,  şeirdə axtarmalıyıq. O şeir ki, uğrunda ölən olmur,  əlində ölən olur.   İndiyədək hamıdan eşitdiyim/oxuduğum bu olub: “Silviya sevirdi!” Amma kimsə onun haqqında Maqdalenanın haqqında deyilənləri demədi: “O, günahsızdır! O, sevirdi!” Çünki Maqdalenanın sonrakı taleyi naməlumdur, Silviya isə göz görə-görə intihar edib. 

Mən Silviyanın əri Ted naminə intihar etdiyini qəbul etmirəm. Mən Silviyanın ən yaxın rəfiqəsinin hansı sözünün doğru olduğunu da bilmirəm. Hər halda, kimsə dəqiq bilmir ki, Silviya intihar edəndə Ted İspaniyada idi, yoxsa bir gün əvvəl Silviya ilə görüşməyə gəlmişdi?  Bircə onu bilirəm ki, Silviya özündən qadın “yarada” bilmədiyi kimi, “ana” da yarada bilmədi. Uşaqları onunçün şeir qədər toxunulmaz ola bilmədi. Silviya bircə dənə idi! Və nə kainat, nə də dünya qadına “bir” olmağı bağışlayır…

“Qadın başlanğıcı” haqqındakı ilk məqaləm yayımlananda dəyərli Ənvər Börüsoy  (ruhu şad olsun!) demişdi: “Sirri açırsan! Amma gözəl açırsan!” Nolar, bu da mənim “günahım” olsun… Mən özümü bağışlamağı öyrənmişəm ki, dünyayla sevgili olmağım Silviyadan uzun çəkib/çəkir…

Məncə, Silviya elə buna görə intihar etdi… Məncə,  Silviya özünü güzgü ilə eyniləşdirib “zalım deyiləm mən” deyəndə çox yaxşı tanıyırdı içindəki amansız qadın qürurunu.  Məncə, o amansız qürur qatili oldu Silviyanın…

Silviyanın intihar səbəbini qələmdaşlarımla müzakirə etməyə tələsməyim qənaətimin qeyri-qətiliyindən doğmurdu. Mən bu intiharı Silviyanın “Güzgü”sündəki “gölə əyilmək” kimi görürdüm. O göldə qələmdaşlarımın nə gördüyünü anlamaq istədim sadəcə…

Qulu Ağsəs (şair):

“O, elə əvvəldən depressiyadan əziyyət çəkib.  Ola bilər ki, çox xoşbəxt, ola da bilər ki, çox bədbəxt bir ailədə doğulub. Maraqlı olan həmdövrlərinin sonradan onun intiharı düşünmədiyi barədə qeyd etdikləridir. Yəni Silviya intihar etmək istəməyib. Amma intiharı həyata keçirib! Niyə?  Ən maraqlı məqam budur.

 İkinci maraqlı məqam odur ki, ölməzdən qabaq uşaqlarına süd və şirniyyat verib, sonra gedib başını sobaya soxub.  Bəzən adama elə gəlir ki, ana olan qadın daha heç vaxt zəif ola bilməz. Məsələn, mənim nəzərimdə, ana intihar edə bilməz. Şair də olsa, yazıçı da olsa, anadırsa, özü də körpə övladları varsa, intihar etməz. Uşaqları üçün özünü öldürər, amma özünü öldürüb uşaqlarını yiyəsiz buraxmaz. Bu məqamda onun müasirləri ilə razılaşıram: “O, intihar etmək istəməyib”. Sadəcə, ətrafındakıları qorxutmaq istəyib, o cümlədən, sevdiyi insanı. Amma nədənsə bu intihar baş tutub. 

Bir də, məndə tərəddüd yaradan odur ki, ölməzdən qabaq uşaqlarını yedirib. Uşaqlarını yedirən, onları ac qoymayan ana… Sonra ölməyə gedən… Ürək ağrıdan, tükürpədici məqamdır. Son anda o, analıq borcunu yerinə yetirib.

Özündən sonra əsərləri ilə yanaşı, sonsuz suallar qoyub gedib. Məncə, bütün yazıçılar, şairlər nə vaxtsa intihara cəhd edir. İstedadından asılı olmayaraq, ucdantutma hamısı… Bu onların az qismində alınıb. Silviya da o az qisim qələm adamlarındandır”.

Xanım Anela  (yazıçı):

“Silviya Platın intiharı, ümumiyyətlə, intihar mövzusu bir az qəliz məsələdir. Çünki heç kəs o an intihar edənin nə yaşadığını, hansı psixoloji hallar keçirdiyini bilə bilməz. Silviya Platın da şəxsi həyatı, psixoloji problemləri və yaradıcılığı arasındakı əlaqə bu qərarın arxasında duran səbəblər kimi izah edilə bilər.

Silviya Plat ciddi depressiyadan əziyyət çəkib, həyatının bir neçə dövründə psixoloji çətinliklərlə üzləşib və gənc yaşlarında bir neçə dəfə intihar cəhdləri də etmişdi. Platın 1963-cü ildə intihar etməsindən əvvəl yaşadığı şəxsi həyatında olan problemlər, o cümlədən əri Ted Hughes ilə olan problemli evliliyi də onun psixoloji vəziyyətinə təsir etmiş ola bilər. Platın şəxsi həyatı çətin və gərgin idi. O, tanınmış şair Ted Hughes ilə evli idi, lakin bu münasibət son dərəcə çətin keçirdi. Hughes-un Silviyaya qarşı xəyanəti və onların ayrılığı Platın emosional vəziyyətini daha da ağırlaşdırmışdı. Ayrılmaları və ailə münasibətlərindəki çətinliklər Platın psixoloji vəziyyətinə ciddi mənfi təsir göstərmişdi.

Platın yaradıcılığı onun daxilində baş verənləri, daxili dünyasını o qədər yaxşı əks etdirir ki… Şeirlərində tənhalıq, özünü dərk etmə və həyatın mənasızlığı kimi mövzulara toxunur. Məsələn, “Güzgü” şeiri, onun içindəki təlatümləri, daxili mübarizələri və zamanla olan qarşıdurmasını poetik şəkildə ortaya qoyur. Şeirdəki obrazlar (güzgü və göl) vasitəsilə Plat insanın daxili səyahətini, özünü axtarışını və öz kimliyi ilə qarşılaşmasını təsvir edir. Bu şeir Platın depressiya və özünü tanıma məsələlərinə necə dərindən bağlı olduğunu da nümayiş etdirir. Yaradıcılığında özünü ifadə edə bilsə də, bu onun üçün kifayət qədər çıxış yolu olmadı.

Plat çox istedadlı bir şair və yazıçı idi, lakin onun yaradıcılıq fəaliyyəti ilə bağlı da bir sıra çətinliklər yaşanırdı. Bəzən öz yaradıcılığına, yazılarına və uğurlarına qarşı şübhələri olurdu. O, bir çox yazar kimi, uğursuzluq qorxusu və təzyiq altında idi.

Təbii ki, tənhalıq hissi də öz rolunu oynayır, belə ki, Plat intihar etməzdən əvvəl iki uşaq anası olaraq tək yaşayırdı. O, təkbaşına uşaqlara baxır, yazıçılıq karyerasını davam etdirməyə çalışırdı, lakin bu yük onun üçün ağır idi. Qışın soyuq və qaranlıq dövründə, emosional və fiziki tənhalıq onun vəziyyətini daha da pisləşdirmişdi.

Bir dəfə onun “The Bell Jar” adlı avtobioqrafik romanı haqqında bir yazıya rast gəlmişdim. Orda onun ruh sağlamlığı ilə bağlı yaşadığı çətinliklərin aydın şəkildə təsvir olunduğu qeyd olunurdu. Silvia Platın intiharını şəxsi və ruhi çətinliklərin bir yerdə yığılmasının nəticəsi kimi qiymətləndirə bilərəm”.

Günay Səma Şirvan (şair):

 “Silviya Plat ingilisdilli ədəbiyyatda “etiraf poeziyası”nın əsasını qoymuş amerikan şair və yazarıdır. Həyatı çox keşməkeşlidir. Son sözü əvvəl demək olmasın, elə ölümünə səbəb də  yaşam tərzi, taleyi və ya talesizliyidir. 20-ci əsrin ən istedadlı gənc qadınının  tərcüməyi-halını bilən hər kəs razılaşar ki,  çətin uşaqlıq, avtoritetli valideynlər, sevgidə uğursuzluq, səhhət problemləri,  ömür payına düşən sonsuz sınaqlarlar axır-əvvəl onlarla baş edə bilməməsinə gətirib çıxarıb. Elektroşok terapiyalardan sonra özündə güc tapıb ədəbiyyatda inqilab edən Silviya hesab edirdi ki, onun ən böyük bədbəxtliyi qadın doğulması idi.  Plat  hələ 60 il əvvəl tabuya yaxın çox kəskin mövzular qaldırırdı: intihar, özünə nifrət, ölüm, dağılmış, funksional  olmayan ailədə anormal münasibətlər və s.  Silviya dövrünü qabaqlamış şairdi, buna görə də tənqidçilərin də dediyi kimi, “50-ci illər mühafizakarlığının qurbanı” oldu. Həmişə həyatda  öz yerini axtarmaq və total tənhalıq duyğusu Silviya Platın faciəli ömür hekayəsinin məğzidir. 

P.S. Ölümündən sonra psixiatr Ceyms Kaufman qadın şairlərdə “sinir pozuqluğunun depressiv əlamətləri” xəstəliyini “Silviya Plat sindromu” adlandırmışdır. Silviya Platı oxumaq lazımdır; sinir pozuqluğunun depressiv əlamətlərinə yoluxmadan”.

Şahanə Müşfiq (yazıçı, jurnalist):

“Silviyanın “Göbələklər” şeiri depressiyanın insanı necə ələ keçirməsindən bəhs edir. “Görən yox bizi, Bizi dayandıran, bizi aldadan…”-deyə yazır ha,   insanın ümidsizliyinin onu necə əsir etdiyini anladır. Bu misralarını oxuyanlar onun  xilas olmaq cəhdini anlamaqda gecikməzdilər, əgər şeirin sonunda “Səhərlə birgə Miras qalır dünya bizə-Ayağımız astanada…”-deməsəydi.  Hər kəsi, hətta ölümün özünü belə aldatdı Silviya Plat. Ölüm neçə dəfə əllərini uzatdı ona,  amma Silviya ölümü sevmədiyini söylədi. Halbuki,  yaradıcılığından da görürük, o, ölümün platonik aşiqi olub. Başqa sözlə, Silviya  illərlə ondan qaçdığını düşündüyü sevgiliyə-ölümə qovuşmağa tələsdi. 

Eşq bir dənədir, onu insan hansı istiqamətə istəsə, o yönə çevirər və “sonra” o yöndə davam edər.  Həmin seçim nöqtəsində yalnız iki səmt ağacı var: “Həyat” və “Ölüm”. Silviya eşqinin yönünü  ölümə çevirdi…”

 Pərvanə Məmmədova-Kəlağay:

 “Silviyanın intiharının arxasında Ted durur. O vaxt dəyərli şairimiz Fərqanə Mehdiyevanın bir müsahibəsini oxumuşdum.  Demişdi ki, “Şair qızları elə şair oğlanlar alsalar, yaxşıdır”.  Ümid idi bu sözlər. Fərqanə xanım ümid edirdi ki, şairlər bir-birini daha yaxşı anlayar. Amma burada bir məqam var: kişilik, yaxud qadınlıq şairliyin önünə keçirsə,  ümid edilən anlayışdan söhbət gedə bilməz axı!   Haqqında oxuduqca görürük ki, evliliklərində Tedin kişiliyi, Silviyanın isə şairliyi öndə imiş.  Bu toqquşmada qalib gələn şair olmadı, təəssüf ki…”

Bəsti Məmməd (şair):

“Silviyanın faciəsi “Ata” şeirində əks olunur, fikrimcə. Onun intiharının əsası alman atasının qəddarlığı ilə hələ uşaqlığında qoyulmuşdu.  Digər tərəfdən, bəlkə də, Silviya yanlış zamanda, yanlış yerdə doğulmuşdu.  Bəlkə də, Silviya Almaniyada doğulsaydı, alman atanın  davranışlarını “adi alman intizamı” saya bilərdi. Amma keçən əsrin Bostonunda  bir qıza qoyulacaq o qəti sərhədlərə, ondan tələb edilən “keçmişə sayğı”ya yer yox idi axı…  Ardınca da uşaqlar üçün əsərlər yazan Tedin  uşaqlığı travma ilə keçmiş bir qadından anlayış gözləməsi gəlir ki, bu da sosial münasibətlər baxımından uçuruma uzanan yol idi. Və o uçuruma Silviya tək düşdü…  Bizə qalan  qələminin düşüncələrindən “oğurlaya” bildikləri oldu”.

…Hə, Silviya, gördünmü, intiharın min yerə yozulur hələ də.

Hə, bütün dünya “atalar və oğullar” məsələsini düşünərkən, ondakı tələbləri, xəyal qırıqlıqlarını araşdırarkən sən bütün dünyaya hayqırdın: “Atalar və qızlar” da var!”

Bir gün bundan da yazaram, xatirənə ehtiramla…

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.10.2025)

Nail Zeyniyev, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Şeir çələngimi təqdim edirəm. Əlbət ki bu şeirlərdə bədbinlik notu aşkar duyulacaqdır. Məsələn, bu bənddəki kimi.

Yaşarkən baş daşını,  

Mən gəzdirən adamam.  

Özümü öz canımdan,  

Mən bezdirən adamam.

Amma onu da nəzərə alaq ki payız ovqatı daha çox bədbinliyə köklənmiş olur. Xoş mütaliələr.

SALAM

Göydə bir Allahım var,

Yerin yeddi qatından

Bir aciz bəndəsini

Eşidərmi, görəsən?

Hələ çovğun gəlməmiş,

Bu yerlərin soyuğu

Bəs adamı bu qədər

Üşüdərmi, görəsən?

Mənim ahım yağışı

Sel edəcək, tələsmə,

Küləklərə sözüm var:

Əsmə, insafsız, əsmə!

Yenə nəsə istədim,

Yarımçıq bir kəsimdən.

Qulaqlarım tutulur

Maşınların səsindən.

Əzabların canı üçün,

Yol verin, mən gəlirəm.

Çarəm olan ölümün

Qoynunda dincəlirəm.

DEYİLMƏMİŞ ƏLVİDA…

Biryolluq mən gedirəm,  

Əlvida, bədbəxtliyim.  

Gəlirəm, gözlə məni,  

Əbədi xoşbəxtliyim.

Yaşarkən baş daşını,  

Mən gəzdirən adamam.  

Özümü öz canımdan,  

Mən bezdirən adamam.

Bax, taqətim qalmayıb,  

Təmiz ruhdan düşmüşəm.  

Həyat, həyat söyləmə!  

Əlimi ondan üzmüşəm.

Hesaba qatmamışdım,  

Fələyin bu işini.  

Qazandığım birdisə,  

İtirmişəm beşini.

Həqiqəti göstərmir,  

Saxtadır güzgülər də.  

Mən bir adam itirdim,  

Tapmadım güzgülərdə.

Hələ körpə ümidlərin  

Məndən sonra,  

İsinməyə bir yeri var.  

Daha solmuş ümidlərə,  

Söz deməyin nə yeri var?

İndi daha gedirəm,  

Əlvida, bədbəxtliyim.  

Gəlirəm, gözlə məni,  

Əbədi xoşbəxtliyim.

BİLMƏRƏM

Nə Bakı qayıtmaz köhnə halına,

Nə də mən xoşbəxtlik tapa bilərəm.

Qaranlıq çökübdür güzəranına,

Şairəm kədərdən qopa bilmərəm.

Doymuşam yalançı, haqsız qəhərdən,

Gözlərim intizar çəkir səhərdən.

Ömürdü fərqi yox acı zəhərdən,

Gözlərim yumulur, yata bilmərəm.

Tozlanıb kitablar həyat rəfində,

Yolumu gözləyir ölüm qəfildə.

İzləri bu evin hər tərəfində,

Yuxuma mən haram qata bilmərəm.

Tənhalıq köksümü sıxıb, sarsıdır

Qırılmış aynalar məni yansıdır.

Bəlkədə taleyin bu son şansıdır,

Fikrini başımdan ata bilmərəm.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.10.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı yazıçı, Milli Məclisin deputatı Əlibala Məhərrəmzadənin olduqca maraqlı yazısını təqdim edir. Söhbət tarixə qovuşmuş Quba Xan Sarayının bərpa edilməsi perspektivləri barədədir.

“Mən çox şadam ki, Azərbaycanın qədim torpağı olan Quba inkişaf edir”.

                                            İlham Əliyev, Azərbaycan Respublikasının prezidenti

Xalqlar min illərdir ki, öz mədəni irsini formalaşdırırlar, hər bir kəsin də ən ümdə vəzifəsi bu irsi qorumaq olur. İmtiyaz sahiblərinin, əlaqədar təşkilatların isə daha bir funksiyası müəyyən səbəblər üzündən tam itmiş, yaxud zədələnmiş, təsirə məruz qalmış artefaktları bərpa etməkdir.

Azərbaycanın ən dilbər guşələrindən biri olan Qubanın əsrlərin sınağına tab gətirə bilməyən və yer üzündən silinən Xan Sarayının aqibəti bir qubalı olaraq uşaqlıqdan məni düşündürüb, zamanəsinin bu möhtəşəm tikilisi barədə ata-babaların ürək ağrısı ilə danışdıqlarından mən də təsirlənmişəm.

Ağlım kəsəndən Qubamızı bu sarayla təsəvvür etmiş, sarayı eyni dövrdə - Xanlıqlar dövründə inşa edilmiş və dəfələrlə baş çəkdiyim Şəki Xan Sarayının ekiz tayı kimi təsəvvür etmişəm.

Quba Xan Sarayını bərpa etməklə tariximizin daha bir şanlı səhifəsini vərəqləmək imkanına malik ola bilərikmi?

Niyə də yox?

1.

Quba Xan Sarayı barədə danışmazdan öncə çox vacibdir ki, sarayın inşa edildiyi dövrə – XVIII əsrin ortalarına nəzər salaq, həmin dövrdə Quba xanlığının iqtisadi-siyasi və mədəni gücü barədə yazılan mənbələrə müraciət edək. Çünki mədəniyyət, o cümlədən də onun bir qolu olan memarlıq və şəhərsalma bilavasitə dövrün siyasi-iqtisadi mənzərəsinin təsiri ilə formalaşır.

Quba xanlığı 1726–1810-cu illərdə Azərbaycanın şimal-şərqində mövcud olmuş ən güclü tarixi feodal dövlətlərdən biri olub. Xanlığın əsasını 1726-cı ildə Hüseynəli xan qoyub. O, əvvəlcə xanlığı hakim kimi, 1747-ci ildə hakimi-mütləq olan Nadir şah Əfşarın ölümündən sonra isə müstəqil idarə etməyə başlayıb.

Xanlığın iqamətgahı əvvəlcə Xudat qalası, 1735-ci ildən Quba şəhəri olub. Quba şərq üsulu ilə divar və qalalarla möhkəmləndirilmiş bir şəhər idi. Xanlıq şərqdə Xəzər dənizi,  şimalda Dərbənd və Tabasaran əraziləri, qərbdə Şəki, cənubi-qərbdə Şamaxı, cənubda isə Bakı xanlıqları ilə həmsərhəd idi.

Qubanın yaranma tarixi və Quba toponimi barədə də danışmalıyıq, belə ki, bu mövzular uzun zamanlar mübahisə predmeti olmuşdur.

Quba yaşayış məskəninin tarixi səhvən XVIII əsrin əvvəllərinə aid edilir, Hüseynəli xanın adi ilə bağlanır. Halbuki, Hüsynəli xan, qeyd etdiyimiz kimi, Quba şəhərinin yox, Quba xanlığının əsasını qoyub. Qubanın gerçək tarixi isə  miladın 4-cü əsrinə aiddir. Quba rayonu ərazisində aparılan arxeoloji qazıntılar nəticəsində 60-dan yuxarı arxeoloji abidə aşkarlanmışdır. Tanınmış tarixçi, arxeoloq Cabbar Xəlilov indiki Quba şəhəri ilə Nərimanoba kəndi arasında, Ağçayın sol sahilində yerləşən Sandıqtəpə şəhərgahında və qəbristanlığında aparılan qazıntılar zamanı oradan qədim Quba şəhərinin xarabalıqlarını aşkar etmişdir.

Halbuki, yazılı mənbələrdə də “XVIII əsrin əvvəlləri” versiyasını alt-üst edən faktlar az deyildi, sadəcə, alimlərimiz uzun illər inadla real olanı təkzib etməklə məşğul idilər.

Baxın, orta əsrlərdə venesiyalı diplomat Amvrosi Kontarini özünün “Səfərnamə” əsərində yazırdı:

“…Biz Şamaxıdan Dərbənd şəhərinə yola düşdük. Yolumuzun yarısında kiçicik, ancaq sözün doğrusu, gözəl bir şəhər yerləşir. Burada o qədər gözəl meyvələr, xüsusilə alma yetişir ki, baxdıqca öz gözlərinə inana bilmirsən”.

Əlbəttə, aydındır ki, söhbət Qubadan gedir.

1718-ci ildə Rusiya səfirliyinin üzvü A.Lopuxinin hazırladığı icmalda isə Quba haqqında xeyli məlumatla rastlaşırıq:

“Şəhər 600 həyətdən ibarətdir, əhalisi olduqca sərbəstdir, İran hakimiyyətinə tabe olmurlar. Quba xanları şah fərmanı ilə təyin olunsalar da, əvvəlki xanın varisliyi əsas götürülür. Qubada döyüşə hazır 500 döyüşçü də var.”

Quba toponiminə gəlincə, həm A.Bakıxanovda, həm F.Köçərlidə, eləcə də onlarca tarixçidə “Quba” sözünün mənşəyinin “qübbə” sözü olduğu qeyd edilmişdir, hətta böyük satirik şairimiz M.Ə.Sabir “Qübbə şəhəri” ifadəsini işlətmişdir. Bunu opponentlər onunla əsaslandırmışlar ki, Quba Nadir şahın böyük şah çadırınının qübbəsinə bənzəyirmiş. K.F.Qan isə Qubanın qübbəvari yüksəklik üzərində yerləşdiyindən Qübbə adlandırıldığını iddia etmişdi.

Əslində isə Quba sözü Qübbə sözünün şəkildəyişməsi deyildir, bu söz daha qədimlərdən mövcud olmuşdur, bunu ən azından Türkmənistan, Qaraqalpak, Qazaxıstan, Kabardino-Balkar və digər ərazilərdə minlərlə yaşı olan Qubatəpə, Qubasəngər, Qubadağ, Kuba Taş, Kubadalqı kimi toponimlər sübut edir. Səüdiyyə Ərəbistanının müqəddəs Məkkə şəhərində Quba adlı məscidin mövcudluğunu da buraya əlavə etsək, mənzərə tam aydınlaşar.

Quba toponiminin kökündə məhz elə “Quba” kəlməsinin dayanmasını tədqiqatçı Əli Hüseynzadə geniş və ətraflı sübutlarla ortaya çıxarmışdır.

2.

Quba Xan Sarayının aqibətini düşündükcə bir daha etiraf etməli oluruq ki, biz tariximizə çox biganəyik. Mən bunu israrla deyirəm. Günü bu gün də tarixi əhəmiyyət kəsb edən nə qədər abidələrimiz var ki uçulub dağılmaqdadır. Uzun illər onların qeydiyyata alınması, mühafizəyə götürülməsi işlərində natamamlıq hökm sürmüşdür, nəticələr də acınacaqlı olmuşdur. Sadə vətəndaşların da biganəliyi, etinasızlığı bu işdə böyük rol oynayır. Əksər halda biz tarixi abidələrimizə qarşı özümüz vandallıq edir, meşələri kəsib-doğrayır, su hövzələrini çirkləndiririk.

Adi bir faktı deyim. Sovetlər dönəmində - 1974-cü ildə Quba şəhərinin lap mərkəzində yerləşən, böyük tarixi əhəmiyyətə malik əzəmətli Ərdəbil məscidi kimlərinsə səhlənkarlığı üzündən yanıb kül oldu. Düzdür, sonradan Ərdəbil məscidi bərpa edildi, amma bu, əvvəlki məscidin əlbəttə ki, yerini verə bilmədi.

Quba Xan Sarayının gəlib bu günümüzə çatmaması səbəbləri qaranlıqdır, onun tam memarlıq və planlaşdırma xüsusiyyətlərini əks etdirən qrafik materiallar da gəlib dövrümüzə çatmamışdır. Yeri gəlmişkən, internetdə (Wikiwand və s.) Quba Xan Sarayının qalıqları kimi nümayiş etdirilən tikili qalıqları əslində Gəncə Xan Sarayına aiddir.

Amma biz əlimizdə olan tarixi mənbələrə istinad edərək sarayın görünüşü barədə müəyyən bilgilərə malikik, demək, bu möhtəşəm tikilini bərpa etmək yönündə addımlar ata bilərik. Bu addımları isə mən bir qubalı olaraq, bir millət vəkili olaraq atmaqda israrlıyam. Bu, həm də bütün qubalıların arzusudur.

3.

Sarayın tikilmə tarixini 1770-ci ildə Qubaya səfər etmiş Rusiya Elmlər Akademiyasının akademiki S.Q.Qmelin yol qeydləri əsasında müəyyənləşdirə bilərik. O, şəhərin və Xan Sarayının quruluşunun qısa təsvirini vermiş və yerli əhalinin dediklərinə əsaslanaraq, sarayın tikilmə və şəhərin ətrafının daş hasarla hörülmə tarixinin 30 il əvvələ - yəni 1740-cı ilə təsadüf etdiyini göstərmişdir.

Qeyd etdik ki, sarayın inşası Hüseynəli xanla bağlıdır. Sarayla bağlı bir neçə mənbələrdən bilgi almağa müəssər oluruq. Qasi Abdullayevin rus dilində çap edilmiş “Azərbaycan 18-ci əsrdə və onun Rusiya ilə qarşılıqlı münasibətləri”, Tofiq Mustafazadənin “Quba xanlığı” və Şahin Fərzəlibəylinin “Quba Tarixi” kitablarından aldığımız həcmcə çox kiçik olan ümumi bilgilər deməyə əsas verir ki, xanlıq dövrü mədəniyyətinin nümunələrindən biri kimi Hüseynəli xan tərəfindən inşa olunmuş və sələfləri tərəfindən bərpa edilib dekorativ bəzək verilmiş bu saray bişmiş kərpicdən tikilmişdi, tavanı gül şəkilləriylə bəzədilmişdi. Divarlarını zəngin kirəc dekorasiyası və təsvirlər fərqləndirirdi. 

Təbii ki, Hüseynəli xanın sələfləri dedikdə, ilk əvvəl 1758-ci ildə o vəfat etdikdən sonra yerinə taxta çıxan oğlu Fətəli xandan söhbət gedir. Böyük ərazilər ələ keçirən, Quba xanlığının dörd ətrafda ən güclü hakimiyyətə və orduya malik olmasını təmin edən Fətəli xan, şübhəsiz ki, oturduğu sarayın daha da gözəlləşməsi və zənginləşməsinin qeydinə qalmışdı.

Sarayın hansı memar tərəfindən inşa edilməsi barədə günümüzə dəqiq bir məlumat gəlib çıxmayıbdır, ancaq fərziyyələr mövcuddur və bu fərziyyələr içində birisi xüsusən inandırıcı görünür: Quba Xan Sarayının memarı Hacı Zeynalabdin Şirazi ola bilər və Quba xanı ilə rəqabət aparan Şəki xanı Məhəmmədhüseyn xan Müştaqın həmin memara Şəkidə Qubadakından daha böyük və daha əzəmətli bir saray inşa etməyi sifariş verməsi, nəticədə Şəki Xan Sarayının ərsəyə gəlməsi reallığa çox yaxındır. Şəki sarayının dəqiq tikilmə tarixi də versiyanın inandırıcı olmasına dəlalət edir: 1762-ci il.

Tarixi mənbələr arasında Quba sarayının adına çox az rast gəlirik. Məsələn, sarayın bir təsviri rus məmuru P. Butkov tərəfindən verilmişdir. O, Qubaya Şeyxəli xanın hakimiyyəti dövründə səfər edərkən Xan sarayını Şeyxəli xanın evi kimi qələmə vermişdi: “Şeyxəli xanın evi zərif kərpiclər və yonulmamış daşlardan tikilməklə üzlənməmişdir: bəzi otaqlar tamamilə üzlənmişdir və onlardakı sənətkar işinə təəccüblənməmək mümkün deyil. Alebastr üzərində oyma işləri isə elə səviyyədədir ki, təqlid edilməyə layiqdir. Plafonlar gül rəsmləri ilə bəzədilmişdir."

Memarlıq abidələrimizi öyrənən rus Şebilkin yazır:”Quba sarayı öz zəngin naxışlarına görə XVIII əsrin başqa saray tikintilərinin xarakterik nümunəsidir”.

Quba Xan Sarayı barədə məlumat verən başqa tarixi mənbə isə rus diplomatı Mixail Markovun Həştərxan qubernatoruna yazdığı məktubdur. Burada qeyd edilir ki, saray İrandan qaçıb gələn bir çox əyanlar üçün sığınacaq rolunu oynamaqdadır. Belə ki, Hüseynəli xan II Təhmasibin oğlu Süleyman Mirzəyə burada sığınacaq verib.

4.

Quba qalasının baş planına görə, qalanın üç qapısına aparan üç əsas küçə öz başlanğıcını Xan Sarayının yerləşdiyi meydandan götürürdü.

Quba xanlığının mövcudiyyəti dövründə yaranmış abidələr arasında Quba Xan Sarayı ən əsas mədəniyyət abidəsi hesab edilir, bu dövrdə yaradılmış digər əhəmiyyətli mədəniyyət abidələri  isə Fətəli xanın həyat yoldaşı Tuti Bikə üçün Dərbənddə inşa olunmuş türbə (1787–1788-ci illərdə tikilmiş, ümumi hündürlüyü 4–5 metr olan 8 guşəli mərkəzli zaldan və ona bitişik 4 kiçik otaqdan ibarət olan türbənin interyeri tağlı tavanla örtülüb), bir də zəngin memarlıq üslubuna malik ən qədim məscidlərdən biri olan Quba Cümə məscididir (1802-ci ildə Qazi Nəsrullah əfəndinin oğlu Qazi İsmayıl əfəndinin maddi yardımı ilə tikilib, məscidin mehrab hissəsi Mədinə şəhərində olan Quba məscidində olduğu kimi işlənib, məscid səkkiztinli prizma şəklində olub içəri tərəfdən hündürlüyü 28 m, sahəsi 400 m²-dir. Məscidin tikintisində istifadə olunan zığ kərpiclər, rayonun 8–10 kilometrliyində yerləşən İqrığ kəndində hazırlanıb. Maraqlıdır ki, Quba camaatı həmin kənddən kərpicləri sıraya düzülərək, əlləri ilə bir-birinə ötürə-ötürə məscid tikilən yerə gətiriblər).

Əlbəttə ki, biz Quba Xan Sarayını bərpa etmək istəyiriksə və əlimizdə qeyd etdiyim istinadlardan başqa heç bir tutalqa yoxdursa, yəni, günümüzə sarayın tam memarlıq və planlaşdırma xüsusiyyətlərini əks etdirən qrafik materiallar gəlib çıxmayıbsa, bu o deməkdir ki, biz XVIII əsrin ortalarında – xanlıq dövründə Azərbaycan memarlığının aparıcı xüsusiyyətlərinə istinad etməliyik, çünki Quba Xan Sarayının özündə məhz bu xüsusiyyətləri ehtiva etməsi bir qanunauyğunluqdur.

5.

Bildiyiniz kimi, Azərbaycanın memarlıq sənəti Ümumşərq bədii memarlıq sisteminin məcrasında nəzərdən keçirilir, bu sənətin formalaşmasında milli spesifik çalarlar, eləcə də lokal memarlıq məktəblərinin rolu vardır.

Çoxplanlı inkişaf prosesində regional memarlıq məktəblərinin qarşılıqlı bədii təcrübə mübadiləsi və Şərq ölkələri ilə çoxtərəfli sıx memarlıq əlaqələri rol oynamaqdadır.

XVIII əsrdə Azərbaycan memarlığında Arran memarlıq məktəbi bərqərar idi, Quba Xan Sarayı da bu memarlığın bir nümunəsi hesab edilməlidir. Arran memarlıq məktəbinin səciyyəvi xüsusiyyətləri – əsas inşaat materialının kərpic olması, çaydaşı ilə kərpicin birlikdə naxış şəklində işlədilməsi, hörgüyə ağ daşın da əlavə edilməsi, əlvan, naxışlı hörgü prinsipi - bir sözlə rəngarənglik kəsb edən polixromik hörgü, çox şübhəsiz, Quba Xan Sarayında da dominantlıq təşkil etmişdir.

XVIII əsrdə memarlıqda monumental tikililərin miqyası, böyüklüyü, ifadəli formaların mürəkkəbləşdirilməsi onlarda dekordan gen-bol istifadədən ibarət olmuşdur. Bu dövr Azərbaycan memarlığının ümumi inkişaf kontekstində lokal memarlıq məktəblərinin spesifikası aydın görünür.

Saray memarlığı ənənələri bu dövrdə uğurla davam etdirilib, ona yeni nəfəs verilib. Bura dəbdəbəli bəzəklər vurulmuş ziyafət zalları, çoxsaylı şəxsi otaqlar, sututarlı daxili həyətlər, həyətlərdə güllük, meyvə ağacları, tağlı eyvanlar, qalereyalar,  örtüklü balkonlarla dövrələnmə aiddir.

Səfəvilər dövründə formalaşmış saray memarlığı bu dövrdə tam bərqərardır, hakim ideya saray mədəniyyətinin dəbdəbəli, aşıb-daşan atmosferidir.

Xanlıqlar dövrü mədəniyyətinin bir səciyyəvi cəhəti də sarayların füsunkar təbiət mənzərələri ilə əhatələnməsidir ki, Quba Xan Sarayı dəniz səviyyəsindən 642 metr yüksəklikdə, Qudyalçayın yaratdığı terrasda, çay sahilindən 33–34 metr yüksəklikdə, Qaraçaya kimi sıx meyvə bağları ilə əhatələnmiş, Qərb tərəfdə Şahdağa açılan misilsiz mənzərə fonunda qərarlaşmışdı.

“Azərbaycan memarlığı XV-XIX əsrin əvvəllərində” adlı tədqiqat işində Rayihə Əmənzadə XVIII əsr Xanlıqlar dövrü Azərbaycan memarlığının xarakteristik xüsusiyyətlərini göstərəkən memarlıq abidələrində mütləq şəkildə rast gəlinən bir element olaraq Qurani Şərifdən xəttatlıq yazılarının olmasını qeyd edir. Kaşılarda, daşda, gəcdə, mərmərdə icra edilmiş inşaat epiqrafikası qurğuların eksteryer və interyerində kompozisiya baxımından bütöv, rahat oxunan halda divara hörülürmüş.

Ənənəvi olaraq epiqrafika portalların tağlarının arxivoltlarında, giriş aşırımlarının üst pannosunda, timpanlarda п-şəkilli çərçivələrdə yer alırdı. Demək, Quba Xan Sarayında da bu elementlərə rast gəlinirdi.

Monumental boyakarlıq özündə çoxrəngli rəsmlərin harmoniyasını, bitki, antropomorf və zoomorf təsvirləri, çoxfiqurlu kompozisiyaları ehtiva edir. Xatırladaq ki, P. Butkov Quba Xan Sarayındakı gül rəsmlərindən bəhs etmişdi, Şebilkin də Quba sarayının zəngin naxışları olduğunu vurğulamışdı.

6.

Beləliklə, bütün bu ipucuları bizim peşəkar bərpaçı rəssamlarımıza Quba Xan Sarayının eksteryer və interyerinin orijinala yaxın görüntülərini hazırlamağa yardımçı ola bilər.

İşin ikinci mərhələsində isə əl-ələ verib XVIII əsr Azərbaycan memarlığının ən möhətşəm abidələrindən olan Quba Xan Sarayını bərpa edərik.

Bu nəcib işdir, gözəl missiyadır, Zəfər qazanmış Azərbaycanın qürurlu bugününə veriləcək layiqli bir töhfədir. Və mən inanıram ki, Quba Xan Sarayı Simurq quşu kimi yanıb kül olduqdan sonra küldən yenidən doğulacaq, Qubamızın ən əsas mədəniyyət abidələrindən birinə çevriləcək.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.10.2025)