İlham Tahirov,

Filologiya elmləri doktoru, professor. “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Dil haqqında elm – ümumi dilçilik – çoxəsrlik yol keçmiş, bu yol boyu böyük məktəblər və görkəmli alimlər öz izlərini qoymuşdur: Qədim Mesopotamiya və Misirdə yazı ilə bağlı ilkin təsəvvürlər, Çində nitqin fəlsəfi mahiyyəti barədə düşüncələr, Paninidən başlayan hind qrammatika ənənəsi, Qədim Yunanıstanda fəlsəfə və ritorika müzakirələri, orta əsrlər ərəb-müsəlman-türk dilçiliyi, Por-Royal rasionalizmi, Avropada müqayisəli-tarixi metodun doğuluşu, Humboldtun dil fəlsəfəsi, Sössürün struktur konsepsiyası, XX əsrin strukturalizm məktəbləri, N. Xomskinin generativ nəzəriyyəsi və nəhayət, müasir multidissiplinar yanaşmalar... Hər biri dil adlı sirli kainatın müxtəlif qatlarını işıqlandırmışdır.

Bu işıq dalğaları yalnız nəzəriyyədə qalmamış, monoqrafiyalarda, dərsliklərdə, müntəxəbatlarda sistemləşdirilmişdir. Dilçilik laboratoriyalarda deyil, həm də auditoriyalarda – müəllimin səsində, lövhədəki izahda, tələbə qeydlərində – yaşamışdır. Hər yeni kitab, hər yeni kurs minillik elmi yaddaşın bugünkü nəfəsi olmuşdur.

Azərbaycanda da bu ümumbəşəri ənənənin davamı formalaşmışdır. B. Çobanzadədən başlayaraq N. Məmmədov, A. Qurbanov, A. Axundov, A. Babayev, Z. Verdiyeva, F. Ağayeva, M. Adilov, Ə. Rəcəbli, N. Cəfərov və başqalarının dərslikləri bu yolun Azərbaycan dilçiliyindəki ifadəsidir. Onlar həm dünya nəzəriyyələrinin sistemli təqdimatını, həm də milli elmi düşüncəmizi zənginləşdirmişdir. Bu gün həmin ənənəni gənc tədqiqatçı Qismət Cəfərov davam etdirir: onun “Ümumi dilçilik mühazirələri” tələbələrin ixtiyarına verilir. Müəllif bundan əvvəl də “Ümumi dilçilik müntəxəbatı”, “Ümumi dilçilik etüdləri”, “Ümumi dilçilik oçerkləri” (şərikli) kitablarını yazmışdır.

Adətən belə dərslikləri təcrübəli və daha yaşlı alimlər yazır. Lakin bəzən elm üçün gərəkli olan yeni nəfəs məhz gəncliyin cəsarətində tapılır. Qismət Cəfərovun təşəbbüsü də göstərir ki, Azərbaycan dilçilik elminin sabahı üçün ümidverici qüvvələr yetişməkdədir. Onun sözügedən mühazirələr kitabı, əslində, qədimdən gələn elmi dalğaların Azərbaycan auditoriyasındakı yeni əks-sədası sayıla bilər. Bu da göstərir ki, dilçilik təkcə elm deyil, həm də ənənədir; təkcə nəzəriyyə deyil, həm də nəsildən-nəslə ötürülən mənəvi mirasdır.

“Ümumi dilçilik mühazirələri” (Bakı: Azərnəşr, 2025, 164 s.) müəllifin həm elmi araşdırmalarına, həm də BDU-da apardığı mühazirələrə əsaslanır. Kitabın strukturu ardıcıllığı ilə seçilir: dilçiliyin predmeti, tarixi, metodları, dilin mahiyyəti, intra- və ekstralinqvistika, interdisiplinar yanaşmalar – hamısı bir-birini tamamlayan zəncirin halqalarıdır. Kitab müəllifi tələbəyə yalnız faktları təqdim etmir, müqayisə etməyə, nəticə çıxarmağa da yönləndirir.

Kitabın girişində müəllif deyir: “Dilçiliyin, yəni dil haqqındakı elmin üstünlüyü odur ki, o öz baxışlarını tənzimləyə bilir; hətta yanlış nəzəriyyələr müəyyən bir dövrdən sonra maraqlı nəticələr verə, redaktə oluna bilir. Bu mənada dilçilikdə tam səhv nəzəriyyə yoxdur” (s. 8–9). Bu fikir yalnız elmi tezis deyil, həm də gənc bir tədqiqatçının nəzəriyyələrin dialoquna verdiyi dəyərin göstəricisidir.

Müəllifin izahında dilçilik tarixi sadəcə faktların xronologiyası kimi yox, poetik-metaforik bir yol kimi təqdim olunur: qədimdən gələn işıqlar birləşərək müasir dilçiliyin bilik səmasında yeni şəfəq yaradır. Burada Panini qrammatikası ilə Xomskinin generativ nəzəriyyəsi arasında qurulan əlaqə də diqqətəlayiqdir – gənc müəllif yalnız tarixi ardıcıllığı izləmək deyil, müasir nəzəriyyələrin köklərini göstərmək istəyir.

Əsərin güclü cəhətlərindən biri mürəkkəb nəzəriyyələrin sadə, aydın və bəzən poetik izahıdır. Məsələn, Sössürün “dil və nitq” konsepsiyası belə şərh olunur: “Nitq fəaliyyəti, əslində, dil + nitq deməkdir. Dil ona görə lazımdır ki, nitq anlaşılan olsun, nitq isə ona görə lazımdır ki, dil təşəkkül tapsın” (s. 12). Bu izah mürəkkəb nəzəriyyəni bədii bir metaforaya çevirir.

Kitabda ənənə ilə yeniliyin dialoqu aydın görünür. Yuxarıda adları çəkilmiş Azərbaycan dilçilərinin ümumi dilçiliyə aid dərslikləri dilçiliyimizin bu sahəsinin elmi təməlini təşkil edir. Qismət Cəfərovun kitabı (və adlarını çəkdiyimiz digər tədqiqatları) isə bu təməl üzərinə qoyulmuş yeni daş, gənc bir filoloqun elmi mozaikaya əlavə etdiyi yeni rəngdir. Klassik dərsliklər əsasən sistemi bütöv təqdim edirdisə, Qismət Cəfərovun işində müəllifin şəxsi müşahidə və təhlilləri də öz yerini tutur. Bu isə dərsliyi təkcə tədris vəsaiti deyil, həm də müasir dilçilik tədqiqatlarına töhfə kimi dəyərləndirməyə imkan verir. “Ümumi dilçilik mühazirələri” həm də elmi tədqiqatlar yolunun başlanğıcında olan bir gənc filoloqun öz səsini eşitdirmək cəhdi də sayıla bilər. Və bu səs, zənnimizcə, artıq eşidilməkdədir – həm tələbə auditoriyasında, həm də ümumən Azərbaycan elmi mühitində.

Əsərin dili canlı, üslubu səmimidir. İzahlar həm akademik, həm də maarifləndiriçi səciyyəsi ilə seçilir. Müəllifin təhkiyə dilinin diqqətçəkici cəhətlərindən biri tələbələrlə birbaşa ünsiyyət və müraciət formalarından istifadə etməsidir: “əziz tələbələr”, “tələbə dostlar”, “İndi sizə elə bir məktəb haqqında danışacağam ki...”, “Bir az da Sössürün müqayisələrindən danışaq”.Bu cür müəllif təhkiyəsi oxucunu passiv müşahidəçidən fəal iştirakçıya çevirir. Bu xüsusiyyət kitabı həm tələbə üçün “dərs otağında işıq”, həm də elmi ictimaiyyət üçün “gənc bir nəfəsin sorağı”na çevirir.

Əminliklə demək olar ki, Qismət Cəfərovun bu əsəri Azərbaycan dilçilik elminin davamlı inkişafına verilən dəyərli töhfədir. Kitab həm müəllifin gələcək fəaliyyətinə stimul olacaq, həm də tələbələr üçün mürəkkəb elmi yolları asanlaşdıran bələdçi rolunu oynayacaq.

Gənc bir filoloqun açdığı bu cığırın sonunda geniş elmi üfüqlər boylanır; o üfüqə doğru atılan hər addım isə günbəgün daha da möhkəmlənir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(16.09.2025)

 İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Hüseyn Cavid yaradıcılığının dəyərli tədqiqatçısı, böyük türkmü, turançı... Gözəl publiisist, dəyərli qəzet redaktoru...

Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin və Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü, “Ədəbiyyat qəzeti”nin baş redaktoru Azər Turanın bu gün doğum günüdür.

Azər Turan 16 sentyabr 1963-cü ildə Neftçalada anadan olub. O, Azərbaycanın ən görkəmli ədəbiyyatşünaslarından olan İmamverdi Əbilovun oğludur.

Neftçalada 1 saylı orta məktəbdə təhsil alıb. Azərbaycan Dövlət İncəsənət İnstitutunu bitirib. Neftçala İcra Hakimiyyətində müxtəlif vəzifələrdə çalışıb. "Yeni Azərbaycan" qəzetində humanitar şöbənin müdiri, "Ədəbiyyat" əlavəsinin məsul redaktoru olub. "Ədəbiyyat qəzeti"ndə baş redaktorun müavini, baş redaktor əvəzi vəzifələrində çalışıb, bundan sonra burada birinci mövqeyə yüksəlib. Filologiya üzrə fəlsəfə doktorudur. "Hüseyn Cavid yaradıcılığının ədəbi-fəlsəfi qaynaqları" mövzusunda dissertasiya müdafiə edib (elmi rəhbər akademik Bəkir Nəbiyev olub).

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 28 oktyabr 2000-ci il tarixli sərəncamı ilə Prezident Təqaüdünə layiq görülüb. Azərbaycan Universitetinin Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası və Azərbaycan Yazıçılar Birliyi ilə birgə təsis etdiyi "Hüseyn Cavid" mükafatı laureatıdır. Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin "Qızıl Kəlmə" mükafatının laureatıdır. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2019-cu il 27 may tarixli sərəncamı ilə "Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 100 illiyi" yubiley medalı ilə təltif olunub. 2019-cu ildə Rəsul Rza Fondu tərəfindən Rəsul Rza Mükafatına layiq görülüb..

2020-ci ildə AMEA-nın Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu Elmi Şurasının qərarı ilə ədəbiyyatşünaslıq elmi sahəsində səmərəli fəaliyyətinə görə “İlin alimi” seçilib. 2021-ci ildə Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən "Nizami Gəncəvinin 880 illiyi" xatirə nişanı ilə təltif olunub. 2022-ci ildə Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin “Səməd Behrəngi” adına mükafatına layiq görülüb. 2024-cü ildə türkolojidəki xidmətlərinə görə TÜRKSOY tərəfindən Vamberi medalı ilə təltif olunub. 2024-cü ildə Azərbaycan Yaradıcılıq Fondunun “Ədəbiyyat adamı” mükafatına layiq görülüb.

Yaradıcılığa 1980-ci illərin əvvəllərində başlayıb. İlk yazıları "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzetində dərc olunub. 40-dan artiq kitabı nəşr olunub. Əli bəy Hüseynzadə və Hüseyn Cavid irsinin tədqiqatçısı kimi tanınan Azər Turan, əsasən, türk düşüncə tarixini, türk ədəbiyyatında modernizm cərəyanı və onun təzahür şəkillərini tədqiq edir. İstanbulda, Ankarada, Moskvada, Tbilisidə, Bakıda, Almatıda, Daşkənddə keçirilən elmi konfranslarda məruzələrlə çıxış edib.

Mahmud Qaşqarlı, Əhməd Yəsəvi, İsmayıl bəy Qaspıralı, Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd bəy Ağaoğlu, Cəmaləddin Əfqani, Yusif Akçura, Mehmet Akif Ərsoy, Hüseyn Cavid, Yəhya Kamal Bəyatlı, Fuad Köprülü, Nihal Atsız, Rza Nur, Zəki Vəlidi Toğan, Bəkir Çobanzadə, Cənab Şəhabəddin, Əhməd Haşım, Nəcib Fazil Qısakürək, Nazim Hikmət, Orxan Vəli, Ədib Cansevər, Cahid Sidqi Tarançı, Camal Sürəya, Çingiz Dağcı, Çingiz Aytmatov və b. barədə silsilə yazıları Azərbaycanda və xarici ölkələrdə dərc olunub.

Filmoqrafiya

1. Əlif Lam Ra (rejissor Tariyel Vəliyev, 1992. Az TV) (ssenari müəllifi)

2. Səma şairi(ssenari müəllifi)

3. Kürün mənsəbində soyqırım. 1918-ci il hadisələri barədə (ssenari müəllifi)

4. Cavid ömrü (məsləhətçilərindən biri)

Kitabları

1. Ölüm süvarisi

2. Əbədi Turan

3. Dahi və dünya

4. Hüseyn Cavid

5. Yorğun şəhərin yuxusu

6. Əli bəy Hüseynzadə

7. Cavidnamə

8. Cavid əfəndi

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı olaraq Azər Turanı doğum günü münasibətilə təbrik edir, ona yeni yaradıcılıq nailiyyətləri diləyirik.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(16.09.2025)

Mina Rəşid, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyət Nazirliyi, Teatr Xadimləri İttifaqı və Akademik Milli Dram Teatrının təşkilatçılığı ilə Milli Teatrın 153-cü mövsümünün təntənəli açılış mərasimi keçirildiyindən yəqin ki, xəbəriniz var. Bu tədbir 13 sentyabr 2025-ci il tarixdə baş tutub. Mənsə, bir qədər təfərrüatla danışmaq istəyirəm.

Akademik Milli Dram Teatrında keçirilən tədbirdə Mədəniyyət Nazirliyinin, Teatr Xadimləri İttifaqının, ölkədə fəaliyyət göstərən teatrların nümayəndələri, ziyalılar və media işçiləri iştirak ediblər.

Aparıcıların salamlama nitqindən sonra Ulu öndər Heydər Əliyevin teatr haqqında fikirləri səsləndirilib.

Tədbirdə çıxış edən Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyinin İncəsənət və qeyri-maddi mədəni irs şöbəsinin müdiri İntiqam Babayev və Teatr Xadimləri İttifaqının sədri, Xalq artisti, Dövlət mükafatı laureatı Hacı İsmayılov yeni teatr mövsümünün açılışı münasibəti ilə sənətsevərləri təbrik edib,  Azərbaycan teatrının keçdiyi şərəfli yoldan danışıb, teatrın bu günü və gələcəyi barədə dəyərli fikirlər söyləyiblər.

Mərasimdəmədəni dəyərlərimizin qorunması, inkişafı və dünyada təbliği sahəsində Ümummilli lider Heydər Əliyevin,  ölkə Prezidenti, Müzəffər Ali Baş Komandan, cənab İlham Əliyevin və birinci vitse-prezident Mehriban xanım Əliyevanın diqqət və qayğısı qeyd olunub, dövlətin teatra göstərdiyi dəstəyin uğurlu nəticələri vurğulanıb.

Rəngarəng mahnı və rəqslərlə zəngin olan mərasimdəMilli Teatrın ötən mövsümdə Azərbaycanda və onun hüdudlarından kənarda qazandığı uğurlardan danışılıb.

Tədbirdə Çıxış edən "Kaman" rəqs qrupunun, Xalq artisti Azər Zeynalov, Dövlət Mahnı Teatrının solisti Aynur İsgəndərli və Beynəlxalq Muğam Mərkəzinin solisti Bəyimxanım Vəliyevanın ifaları mərasimə xüsusi rəng qatıb.

Sonra söz teatrlara verilib.  Azərbaycan Dövlət Akademik Opera və Balet Teatrı, Azərbaycan Dövlət Akademik Musiqili Teatrı, Azərbaycan Dövlət Akademik Rus Dram Teatrı, Azərbaycan Dövlət Milli Gənc Tamaşaçılar Teatrı, Şuşa Dövlət Musiqili Dram Teatrı və Azərbaycan Dövlət Pantomim Teatrı aktyorlarının ifasında repertuarda olan tamaşalardan səhnələr təqdim olunub.

Tədbirin sonunda xatirə şəkilləri çəkilib.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(16.09.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Azərbaycan ədəbiyyatını güneyli quzeyli təbliğ etmək bizim missiyamızdır, məncə bütün sahələrdə, nədən danışırıqsa, əsla Güney Azərbaycan unudulmamalıdır.

Azərbaycan şairi Mirzə Tağıxan Rafət Təbrizi 1890-cu ildə Təbrizdə anadan olub. Müasir İran poeziyasının birinci şairi kimi tanınır. O Azərbaycan dilində, fars və fransız dillərində poemalar yazırdı. O "Azadıstan"' qəzetinin baş redaktoru olub və "Təcaddüd "(Müasirlik) qəzetində sosial və ədəbi sahədə məqalələr nəşr etdirib.

 Həbib Sahir, Əhməd Xürrəm, Yəhya Mirzə Daneş və başqa şairlərin və yazıçıların ardıcılları olduqları "Rafət Məktəbi" adlandırılan ədəbi məktəbin yaradıcısı olub. Trabzonda (Türkiyə) Naseri məktəbinin rəhbəri olub və həmçinin orada fransız məktəbində müəllim olub. Paris qəzetlərində ədəbi və siyasi məqalələr ilə çıxış edib. Trabzonda fransız konsulluğu tərəfindən fransız hökuməti tərəfindən göndərilən fəxri medal ilə təltif edilib.

O, Modernistlərin Bəyənatını nəşr edib: "Əziz yoldaşlar, biz ədəbi inqilabın çətin vaxtlarını yaşayırıq. Bizim istədiklərimiz heç də düşüncə və incəsənət dünyasında, ədəbiyyatda müasir eranı yaratmaqdan az deyil. Köhnəlmiş lakin, hələ də üstün olan statusu dəyişərək yeni müasir status ilə əvəz etməliyik.

Dil insanın fikir və hisslərini ifadə etmək üçün alətlərdir. Əgər biz iddia edə biləriksə ki, insan fikirləri və hissləri eralar ərzində heç bir dəyişikliyi qəbul etmir, onda dil dəyişikliyin yararsızı ola bilər. Aydındir ki, intellektual və perseptual müasirlik ədəbi müasirliyi tələb edir".

Mirzə Tağı xan Rafət Təbrizi çox az yaşayıbdır, 15 sentyabr 1920-ci ildə 31 yaşında Təbrizdə vəfat edibdir. O vaxtların siyasi vəziyyətinin altında, onun poetik işlərinin çoxu dağıdılıb və onun indi əldə çox məhdudlaşdırılan işləri vardır.

Allah rəhmət eləsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(15.09.2025)

Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Türk Mədəniyyhəti və İrsi Fondu ilə “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının birgə layihəsində bu gün mövzumuz orta əsr türk şəhərlərində küçə teatrları və əyləncə mədəniyyətidir. Düşünürük ki, marağınıza səbəb ola biləcəyik.

Orta əsr türk şəhərləri yalnız siyasi və iqtisadi mərkəzlər deyil, həm də mədəni həyatın canlandığı məkanlar olmuşdur. Bu şəhərlərdə küçə teatrları və ictimai əyləncə mədəniyyəti xalqın gündəlik həyatının ayrılmaz hissəsi idi. Əyləncə mərkəzləri yalnız zövq və istirahət məqsədi daşımır, həm də sosial tərbiyə, informasiya yayımı və mədəni kodların qorunması funksiyasını yerinə yetirirdi. Bu yazıda orta əsr türk şəhərlərində küçə teatrları, performanslar və əyləncə mədəniyyətinin ictimai və mədəni aspektləri araşdırılacaq.

Türk şəhərlərində küçə teatrları bazar meydanları, karvansaralar ətrafı və dini mərkəzlərin yaxınlığında yerləşirdi. Burada tamaşalar geniş auditoriyaya təqdim olunurdu. Küçə teatrları yalnız əyləncə məqsədli deyildi; onlar həm də sosial mesajların, dini və əxlaqi təlimlərin çatdırılması vasitəsi idi.

Küçə teatrlarının aparıcıları əsasən musiqiçilər, rəqqaslar, dastançılar və söz ustaları olurdu. Bu sənətkarlar yalnız əyləncə təqdim etməklə kifayətlənməyib, həm də ictimai tərbiyə rolunu yerinə yetirirdilər. Onlar dastan və nağılları ifa edərək nəsillər arasında mədəni yaddaşı qoruyurdular.

Kitabi-Dədə Qorqud və digər türk dastanları küçə teatrları vasitəsilə xalq arasında yayıldı. Dastan qəhrəmanlarının cəsarətləri, mənəvi və əxlaqi dərsləri tamaşaçılara əyləncə ilə birlikdə ötürülürdü.

Musiqi və rəqs küçə teatrlarının vacib hissəsi idi. Davul, qopuz, balaban kimi alətlər performansların ritm və dramatik effektini artırırdı. Rəqslər isə həm əyləncə, həm də dini-mifik məna daşıyırdı.

Küçə teatrlarında komik və satirik səhnələr geniş yayılmışdı. Bu performanslar ictimai problemləri, hökmdar və məmur davranışlarını dolaylı şəkildə tənqid etməyə imkan verirdi. Bununla da teatr həm əyləncə, həm də sosial nəzarət funksiyasını yerinə yetirirdi.

Küçə teatrları və əyləncə mərkəzləri şəhər sakinlərini bir araya gətirir, kollektiv təcrübə yaradırdı. Tamaşaçılar bir-biri ilə ünsiyyət qurur, xəbərlər və mədəni məlumatlar paylaşırdılar.

Tamaşalarda göstərilən qəhrəmanlıq nümunələri, dürüstlük, cəsarət və mərhəmət prinsipləri cəmiyyətin əxlaqi təliminə xidmət edirdi. Həmçinin dini bayram və mərasimlər zamanı küçə teatrları ritual elementlərlə birləşdirilərək, xalqın dini bilik və inamlarını möhkəmləndirirdi.

Küçə teatrları mədəni irsin qorunması və ötürülməsi üçün əsas vasitə idi. Dastan, nağıl, musiqi və rəqs performansları yazılı ədəbiyyat və rəsmi sənədlərlə yanaşı, xalq mədəniyyətinin canlı bir forması olaraq fəaliyyət göstərirdi.

Orta əsr türk şəhərlərində küçə teatrları və əyləncə mədəniyyəti yalnız istirahət məqsədi daşımır, həm də sosial tərbiyə, mədəni irsin qorunması və ictimai həyatın formalaşmasında mühüm rol oynayırdı. Bu mədəniyyət vasitəsi ilə türk şəhərləri yalnız siyasi və iqtisadi, həm də sosial-mədəni mərkəz kimi fəaliyyət göstərirdi. Küçə teatrları həm əyləncə, həm də sosial və mədəni inteqrasiyanın mühüm vasitəsi olmuşdur.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(15.09.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Güney Azərbaycan Poeziyası Antologiyası layihəsində Təbriz təmsilçimiz Əli Çağla Əhərdə yaşayıb yaradan Əhməd Purhəsənin şeirlərini təqdim edir.

Əbasət Purhəsən

Əhər

BİRİNCİ SUAL

Ölümlər şirindi, ölümlər acı,

Yoxsulluq ölümün biridi bəlkə.

Biz hələ dünyadan nə bilirik ki,

O qız, o oğlanın əridi bəlkə?!

Ağaclar köynəyin dəyişir nədən?

Küçədən, küçəyə min sualım var.

Yadımda babamın nağıllarında,

Bir nağıl deyirdi: “Axtaran tapar.”

Axtardım, tapdığım bu gün sən oldun,

Ah qundaq, sənin də dərdin çox imiş.

Inqıltı səsinə analar gəldi,

Heç elə bil sənin anan yox imiş!..

Gözlərimdə yollar, içimdə dağlar,

Səni evlərinə kimlər aparar?

Atalı, analı yetim qundağın,

Bələyin kim açar, başın kim dadar?

Günəş də küsürdü dağın dalından,

Quşlar da göylərdən yığışırdılar.

Sızıltı səsinə can-can deyənlər,

Sadağa tullayıb soruşurdular.

Sən qucağımdaydın, mən oturmuşdum,

Kiçik əllərini üzümə çəkdin.

Dilənçi deyildik, biz qərib idik,

Beynimdə nə varsa gözümə tökdün.

Yolun qırağına kim qoyub səni,

Bəlkə də yenidən Həvva doğubdur!

Bizi göydən yerə gətdiyi kimi,

Səni də cənnətdən yerə qovubdu.

Biz hələ dünyadan nə bilirik ki,

Bir uşaq qolumda, ana olmuşam.

Atası kim ola, anası kimdi?

Birinci sualda hələ qalmışam...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(15.09.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Müasir İncəsənət Muzeyində illər öncə bir sərgi düzənlənmişdi. Sərginin bir guşəsindəki rəsmlərdə o qədər işıq, o qədər rəng, kolorit var idi ki, istər-istəməz diqqətimi çəkdi. Rəsmlərin imzasına baxdım – Elbəy Rzaquliyev. O vaxtdan məşhur rəssamın yaradıcılığı daim diqqət mərkəzimdə olubdur.

Bugünsə onun anım günüdür...

Azərbaycan SSR xalq rəssamı Elbəy Rzaquliyev 17 iyun 1926-cı ildə Bakıda anadan olub. Hələ məktəbdə oxuyarkən Bakı Pionerlər evinin rəssamlıq studiyasında məşğul olub. Əzim Əzimzadə adına Azərbaycan Dövlət Rəssamlıq Məktəbini bitirdikdən sonra, 1946-cı ildə ÜDKİ-nin rəssamlıq fakültəsinə daxil olub. Burada rəssamlıq fakültəsində oxuyan gənc rəssam Q.Şeqal, Y.Pimenov, A.Dixtyar və M.Boqdanov kimi peşəkar rəssam-pedaqoqlardan dərs alıb.

Təhsilini başa vurub, 1953-cü ildən "Azərbaycanfilm" kinostudiyasında işləməyə başlamışdır. Bundan sonra onun yaradıcılığı iki əsas istiqamətdə inkişaf edib: rəngkar və kino rəssamı.

Rəssamın kinostudiyada ilk işi kinorejissor Hüseyn Seyidzadə və Yan Fridin 1954-cü ildə quruluş verdikləri “Doğma xalqımıza” bədii-sənədli filmidir. O, bu film üzərində rəssamlardan C.Əzimov və A.Freydlə birgə işləyib. Bu filmin ardınca 1955-ci ildə dostu C.Əzimovla birgə “Bəxtiyar” və “Görüş” kinokomediyalarına bədii tərtibat verib.

1960-cı ildə Bakıda, 1960–1967-ci illərdə isə Moskvada və Kaunasda fərdi sərgiləri böyük müvəffəqiyyətlə nümayiş etdirib və sənətsevərlərin diqqətini özünə cəlb edib. 1977-ci ildə Azərbaycanın xalq rəssamı fəxri adına, 1986-cı ildə SSRİ Dövlət mükafatına, 1998-ci ildə "Şöhrət" ordeninə layiq görülüb. Azərbaycan Rəssamlar İttifaqının katibi olub.

Yaratdığı əsərlərdən "Daşkəsənin gənc inşaatçıları", "Əli Bayramlı DRES-i", "İnsanların torpağı", "Çiçəklər arasında", "Qırmızı və ağ qızıl güllər", "Xəncər və məişət əşyalarından ibarət natürmort", "Tac-Mahal", "Yaponiya silsiləsi", "Əmək adamları", "Ana", "Montajçılar", "Kənddə" və digərləri böyük maraqla qarşılanıb. "Sevil", "Arşın mal alan", "Görüş", "Ögey ana", "Onun böyük ürəyi", "Bir məhəlləli iki oğlan", "Telefonçu qız", "Uşaqlığın son gecəsi" və s. kinofilmlərin rəssamı olub.

Filmoqrafiya

1. Araqarışdıran

2. Arşın mal alan

3. Arxadan vurulan zərbə

4. Arzularını çəkən rəssam

5. Bakıda küləklər əsir

6. Baladadaşın İlk Məhəbbəti

7. Bəxtiyar

8. Bəyin oğurlanması

9. Bir məhəllədən iki nəfər

10. Dənizə çıxmaq qorxuludur

11. Dərviş Parisi partladır

Mükafatları

- "Azərbaycan SSR xalq rəssamı" fəxri adı

- "Azərbaycan SSR əməkdar incəsənət xadimi" fəxri adı

- Azərbaycan SSR Dövlət mükafatı ("Azərbaycan Böyük Vətən müharibəsində" mövzusunda silsilə rəsmləri üçün)

- "Əməkdə fərqlənməyə görə" medalı

- "Şöhrət" ordeni

- Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərdi təqaüdü

Rəssam 2007-ci il 15 sentyabrda 81 yaşında vəfat edib. Həmin il Mübariz Nağıyev tərəfindən Elbəy Rzaquliyevin həyat və yaradıcılıq yolundan bəhs edən “Arzularını çəkən rəssam” adlı qısametrajlı sənədli film çəkilib.

Allah rəhmət eləsin.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(15.09.2025)

İnci Məmmədzadə

Könül, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Moskva şəhərində - soyuq şimalda yaçasa da poeziyası ilə qəlbləri, eləcə də öz ruhunu isindirən şair, publisist, tərcüməçi, həkim, həm AJB-nin, həm  AYB-nin Moskva bölməsinin katibi Afaq Şıxlı (Şıxlinskaya) ana vətəninə gəlibdir və Mirvarid Dilbazi Poeziya Məclisi İB-nin təşəbbüsü və təşkilatçılığı ilə, Bakı Xətai Sənət Mərkəzində onunla görüş keçirilib.

Tədbiri Mirvarid Dilbazi Poeziya Məclisi İB-nin sədri Güllü Eldar Tomarlı açaraq, Afaq Şıxlının ömür və yaradıcılıq yolundan danışıb. O, vurğulayıb ki, Afaq Şıxlı imzası ədəbiyyatsevərlərə yaxşı tanışdır və bu görüş oxuculara onu daha yaxından tanımaq imkanı yaratdı.

Sonra söz Afaq Şıxlıya verilib. O, çıxışında tədbirdən duyduğu məmnunluğu bildirib və oxucular qarşısında şeirlərini səsləndirib.

Tədbirdə Bakı Xətai Sənət Mərkəzinin direktoru Zahid Əvəzov, Əli Kərim adına Sumqayıt Poeziya Evinin direktoru, AYB Poeziya bölməsinin sədri, şair İbrahim İlyaslı, həmçinin Elşən İbrahimov, Tərlan Qasımov, Yunis Qaraxanov, Əli Nəsib Zərdabi, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, "Ədəbi Turan Kitab Evi" ictimai birliyinin sədri Esmira Fuad, Afaq xanımın məktəb yoldaşları, dostları və yaxınları, eləcə də Mirvarid Dilbazi Poeziya Məclisi İB idarə heyətinin üzvü Tərxanım Museyibqızı çıxış ediblər.

Tədbirin sonunda Afaq Şıxlı kitablarını tədbir iştirakçılarına hədiyyə etdi.

Bunə sirrdir? İnsanları tanımıram!..

Adamdımı, yoxsakimdiyanımızdayaşayanlar?

Fikirversək – çoxlarınıniki üzü,

çoxlarınınmindilivar.

Təpəgözdə şükürlüdür,

Çoxununheç gözü yoxdu.

Çuvalboydaağızvarkən,

danışmağasözü yoxdu.

Ayaqları filayağı –

həqiqətin üstdənkeçibtapdalayır.

Qarınları harınlıqdanpartlayarkən,

neçə insansəfalətdə çabalayır.

İnsafları deşik-deşik,

vicdanları döyənəkdi!

Əlyerinə – ikiqarmaq,

baş yerinə – boş sənəkdi...

Nə dəhşətdi!

İstəyirlər

adamlarınarasında çoxalsınlar...

İstəyirləradamkimiadamlardan çoxolsunlar...

Kimaçacaqbuncamənfurvarlıqlarınpaxırını?

Belə getsə,

belələrigətirəcək

budünyanınaxırını!

Dələduzlar “İnsan” adı

arxasındagizlənərkən,

niyə gərəkbuutancdanbiz əriyək?

Birdüşünün,

axı bizə nə düşübki, onlarada

adam deyək?

Bəli, Afaq xanımın şeiridir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(15.09.2025)

Könül, “Ədəbiyyat və incəsənət”

MÜTALİƏ MƏDƏNİYYƏTİNİ NECƏ FORMALAŞDIRMALI?

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının təqdim etdiyi bu silsilə yazılar Azərbaycan Yazıçılar Birliyi Ədəbiyyat Fondunun Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən 2024-cü ildə “Qeyri-hökumət təşkilatları üçün qrant müsabiqəsi” çərçivəsində həyata keçirdiyi “Yeniyetmə və gənclərdə mütaliə mədəniyyətinin formalaşdırılması” layihəsinin tərkib hissəsi olaraq nəşr edilir.

Sizlər üçün çağdaş yazıçı və şairlərimizin ən yaxşı ədəbi nümunələrini seçərək təqdim edəcəyik.

Azərbaycan Ədəbiyyat Fondu@

NƏSR

CAVİD BABAYEV

ÜÇ NƏFƏRLİK MOTOSİKLETLƏR

(hekayə)

Sən demə, məşhur Benzlər ailəsinin uşağı olmurmuş.

Avtomobil sənayesinin pioneri Karl Benz ilk gördüyü andan etibarən Bertha Ringerə aşiq olur, onunla evlənir, lakin sonradan Berthanın heç vaxt dünyaya uşaq gətirə bilməyəcəyi gerçəyiylə üzləşir. Elə Bertha da bu gerçəklikdən evlilikdən sonra xəbər tutur və dərhal Karldan ayrılmağı qərara alır. O, Karlı o qədər çox sevirmiş ki, onun sağlam, doğurğan bir qadınla ailə həyatı qurmasını və hələ evliliklərindən əvvəl Karlın həvəslə söhbət açıb dil boğaza qoymadan danışdığı “oğlan uşağı arzusu”nun reallaşmasını istəyirmiş. Bir axşam Karl əlində şərab şüşəsi, qoltuğunda qırmızı lentlə bağlanmış şokolad qutusuyla evə girib şad-şalayın işlərin necə əla irəlilədiyiylə bağlı sözə başlayanda Bertha ağlamaqdan özünü güclə saxlayır. O özünü Karlın bu böyük xoşbəxtlik şorbasının içinə düşmüş murdar bir milçək kimi hiss edir. Şam yeməyi boyu Karlın dilindən, gözündən sıçrayıb getdikcə ətrafı öz ağuşuna alan sevinc qığılcımlarının atəşinə tab gətirmir və ağlaya-ağlaya içini tökür. İş-güc əlindən arvadıyla doğru-düzgün vaxt keçirə bilməyən Karl o an bu qadının qəlbindəki gizli ağrılardan bu vaxtacan necə bixəbər qaldığının fərqinə varır. Həmin gecə mətbəxdə yemək masası başında arvadını bərk-bərk qucaqlayıb üz-gözündən öpən Karl Benz özünə bir söz verir: söz verir ki, bundan sonra atacağı hər addım arvadının xoşbəxtliyinə xidmət edəcək.

İllər keçir və Benzlər işlərində uğur qazanırlar. Bildiyiniz kimi, Karl Benz işində uğurlu olmaqla qalmır, hətta adını tarixə “avtomobilin atası” olaraq yazdırmağı da bacarır. Həyatları maddi baxımdan qaydasına düşən Benzlər pillə-pillə bütün problemlərdən xilas olduqca uzun müddətdir mətbəxlərinin tavanından asılı qalan o səssiz boşluq daha çox gözə batmağa başlayır. Karl uşaq mövzusunu yenidən açmaq barəsində haqq sahibi olmadığını düşündüyündən, həmişə söhbətin istiqamətini Berthanın müəyyənləşdirməsini gözləyir. Nəhayət, Berthanın bir sualı hər şeyin başlanğıcı olur: “Niyə düzəltdiyin maşın 1 yox, 3 yox, 5 yox, məhz, 2 nəfərlikdir?” Yəqin, təxmin edə bilirsiniz, bu sual başqa hansı suallara açar ola bilər. Bertha bu açarı kilidə özü qəsdən salmışdı. Beləliklə, bəzi qapılar açıldı və Benzlər övladlığa uşaq götürmək qərarına gəldilər. Qara saçlı, qara gözlü, qarayanız, iki yaşlı bir oğlan uşağı. Yox, üç yaşlı... yox, beş. İlahi, o necə də tez böyüyür. Çox keçmədi, Karl Benz anladı ki, artıq onun həyatında iki nəfərlik şeylərə yer yoxdur. İki nəfərlik çarpayılar üç adam tuturmuş. Beşiklər balaca otaqları daraltmır, böyüdür. Hər şeyi üç bərabər hissəyə bölmək olar. Hər şeyi! Bəs velosipedləri necə? Onları da üç bərabər hissəyə bölmək olar? Karl Benz ilk dəfə “ata” deyə çağırılanda anlamışdı... Anlamışdı ki, olar. Kağız üstündə cızma-qara və budur, Berthanın velosipedinin artıq 3 təkəri var. Velosipedi Karl idarə edir, arxasında Bertha və möhkəm borularla yan hissəyə bərkidilmiş böyük təkər üstündəki oturacaqda qara bir uşaq. Bu da son şəkil. Bilmirəm Benzlər xoşbəxt oldu, ya yox, amma deyə bilərəm ki, üç nəfərlik motosikletlər bax belə yarandı.

Bütün bunları mənə Deyşa demişdi. Deyşa qəhvəyi gur saçlı, geniş kürəkli, hündürboy, 29 yaşlı bir qız idi. Mən isə o vaxtlar 11 yaşlı cılız bir oğlan uşağıydım. Qara Qarayev metrostansiyası yaxınlığındakı beşmərtəbəli binalardan birində, beşinci mərtəbədə nənəmlə birlikdə yaşayırdım. Günüm məktəblə ev arasında nənəmin öyüdlərini dinləməklə keçirdi. Qarayevdə birlikdə vaxt keçirə biləcəyim cəmi bir dostum var idi. Adını bura yazmağın doğru olmayacağını düşünürəm, ona görə də hələlik ona T deyək. Dərslərin əlindən çölə çıxmağa çox da imkan olmurdu, ancaq olan kimi T’ylə maşın yolunda top oynamağa gedərdik. Futbol stadionunu əvəz edə biləcək başqa bir yer yox idi. Maşın yolu Deyşanın qaldığı iyirmi mərtəbəli binayla bizim binanı biri-birindən ayırır, qıvrılaraq məhəllələrdən keçir, metrostansiyaya qədər uzanırdı. Biz ta uşaqlıqdan burada məskən salmışdıq, ancaq bir dəfə də olsun, Deyşa adlı birinə rast gəlməmişdik. Deyşanın bura nə vaxt gəldiyiylə bağlı heç kim heç nə demirdi. Sanki o qəflətən yolun altından çıxıb qarşı binaya düşmüşdü. İndiyədək “Deyşa” deyə bir ad eşidən də olmamışdı, ona görə onun hansı torpaqlardan gəldiyi də hamıya qaranlıq idi. Soruşacaqsınız ki, bəs niyə bütün bunları kimsə onun özündən soruşmurdu? Məsələ burasındadır ki, o bir az, necə deyərlər, təhlükəli görünürdü. Məsələn, ətrafda ondan başqa tək yaşayan adam tanımırdıq. Hələ-hələ qadın olaraq tək yaşamaq bu məhəllələrə yad bir şey idi. Deyşa bütün qadınlardan iri, hətta kişilərin bəzilərindən də hündür və cüssəli görünürdü. Onun gözəl olduğuyla hamı, yəqin ki, razılaşardı, lakin zeytun dənəsi kimi qara gözləri insanların cəsarətini qırır, ona yaxınlaşmalarına əngəl olurdu. Kişilər kimi geyinərdi. Heç kim onu yubkada, donda, ya da adi ətəkli paltarda bir dəfə də olsun görməmişdi. Saçlarını mismara bənzər qəribə dəmirlərlə yığar, heç vaxt makiyaj etməz, əynində dəri kurtka, onunla dəst şalvar və qoltuğunda dəbilqəsi olardı. Hə, yanlış eşitmədiniz! Dəbilqə. Çünki onun üç nəfərlik motosikleti vardı. O vaxtadək üç nəfərlik motosiklet görməmişdim və əminəm ki, bizim məhəllənin adamları da görməmişdi. Qarayev küçələrində yalnız iki təkərli kuryer motosikletlərinə rast gələ bilərdin. Hər səhər Deyşanın motosikletinin səsi eşidilərdi. Məktəb avtobusuna çatmaq üçün səhərlər tezdən – saat 6-da oyanıb hazırlaşar, evdən çıxana yaxın o səsi eşidər və Deyşanın da yola düşdüyünü anlayardım. Məktəbdən qayıdıb eyvanımızda çay səfası sürərkən də çox keçməz, küçə başından motosikletin səsi gələr, Deyşa eyvanımızın qabağına çatarkən sağa burulub üzbəüz evlərin arasıyla 20 mərtəbəli binaya doğru irəliləyərdi. 13-cü mərtəbədə qaldığını bilirdim, çünki bu mərtəbənin eyvanında onu görmüşdüm. Nə qədər uzaqda olursa-olsun, onu tanımamaq mümkün deyildi. Gecə gec saatlara qədər dərs oxuyardım və fasilələrdə hərdən eyvana çıxıb boş-boş qarşı binalara baxardım. Deyşanın mənzilinin işıqları həmişə yanılı olardı. O vaxtlar qaranlıqdan qorxduğu üçün işıqları yanılı qoyduğunu düşünərdim, amma sonra onun pəncərə qarşısından o yan-bu yana keçdiyini, arabir eyvana çıxdığını görəndə sadəcə yata bilmədiyini başa düşdüm. Lap işıqlar sönülü olsa da, pərdəyə düşən mavi şüadan televizorun açıq olduğunu anlamaq olurdu. Axı necə belə gec yatıb tez oyana bilirdi? Hara gedirdi? İşləyirdi? Nə işləyirdi? Bunları da bilmirdim. Ən maraqlısı da bu idi ki, o niyə tək yaşamağına baxmayaraq, belə böyük 3 nəfərlik bir motosikletə sahib idi?! Ona kiçik kuryer motosikleti və ya iki nəfərlik adi motosiklet bəs edərdi. Ağlıma da gəlməzdi ki, bir gün onun motosikletinə oturmaq və bu sualı ona şəxsən ünvanlamaq imkanım olacaq.

Dekabr ayının tam ortasında, soyuğun bıçaq kimi kəsdiyi günlərdən birində dərsdən sonra kəskin qarın ağrısı səbəbindən məktəb tualetində qıvrıla-qıvrıla qalmışdım. T də xəstələnmiş və dərsə gəlməmişdi. Bütün günümü və tualetdəki ağrılarımı təkbaşına yaşadıqdan sonra birtəhər özümü toplayıb həyətə çıxanda bizim xidmət avtobusunun artıq məktəbdən uzaqlaşdığını gördüm. Arxalarıyca nə qədər əl yelləyib çığır-bağır salsam da, fərqimə varmadılar. Məni yaddan çıxarmışdılar. Hələ davam edən ağrıyla əlim qarnımda dayanacağa sarı gedəndə düz yanımda tanış səsi eşitdim. Bu, Deyşanın motosikleti idi. Kaskanın altından səs eşidildi: “Gəl, mən səni aparım”. İlk dəfəydi, onu belə yaxından görürdüm. Dəbilqəsinin şüşəsində qəribə şəkildə buruşmuş əksimi görüb özümü toplamağa çalışdım. Əvvəlcə etiraz etdim, çünki sözün düzü, deyəsən, mən də ondan bir qədər qorxurdum. İsrarla oturmağımı istədi. Nəhayət, çantamı kürəyimdən çıxarıb qucağıma aldım və yan oturacaqda büzüşdüm. Kəlmə kəsmədən bir xeyli yol getdik. Motorun səsi qulaq batırırdı. Qaranlıq otaqdaymışam kimi ətrafa diqqət kəsilmişdim. Açara keçirilən brelok gözümə sataşdı. Bu heyvanı biologiya kitabında görmüşdüm. Koala. Ara küçələrdə kəskin dönüşlər etdikcə balaca koala fiquru o yan-bu yana yellənirdi. Birdən Deyşa başını mənə sarı çevirdi. Özümü itirib gözlərimi tez yellənən brelokdan çəkdim və solumdan axıb gedən mağazalara baxmağa başladım.

– Nolub? Qarnın ağrıyır? – Deyşa qəfil soruşdu.

– Nə?

– Deyirəm qarnın ağrıyır?

– Hə, bir az.

Əlini oturacağımın yanına salıb kiçik bir termos çıxardı.

– Götür iç! Yəqin, soyuqlamısan.

Qapağı açanda zəncəfil qoxulu çayın ətri məni vurdu. Soyuqda buxarlanan çaydan içə-içə öz-özümə düşünürdüm: “Səsi təsəvvür etdiyim kimi kobud deyilmiş. Əksinə, mehribandır”. Yol boyu bir çox şeyin təsəvvür etdiyim kimi olmadığını başa düşdüm. Oğrun-oğrun ona baxır, xəyal dünyam və reallıq arasındakı fərqlərdən təəccüblənirdim. Axır, gəlib çatdıq. Məni binamızla üzbəüz marketin qarşısında düşürtdü. Təşəkkür edib uzaqlaşmaq istəyərkən dedi:

– Yaxşıca dincəl! Anana deyərsən sənə isti şorba hazırlayar. Yaxşı?

– Mənim anam yoxdur. Nənəmlə qalıram, – qeyri-ixtiyari bu kəlmələr ağzımdan töküldü. Duruxdu, qaldığım binaya baxdı. Kaskanın altında hansı ifadənin gizli qaldığını bilmədim.

– Onda nənənə deyərsən. – dedi və motoru işə salıb ara küçələrdə gözdən itdi.

O axşam nə düz-əməlli yemək yeyə, nə də dərs oxuya bildim. Elə hey Deyşa haqqında düşünürdüm. Düzü, heç qarın ağrısını da hiss etmirdim. Özlüyümdə qərar verdim ki, bu haqda mütləq T ilə danışmalıyam. Belə də etdim.

Sabahısı olanları T-yə danışdım, lakin o mənə inanmadı. Deyşaya kiminsə yaxın düşə biləcəyini mümkünsüz sayırdı. Ona izah etməyə çalışdım ki, təsəvvürümüzdəkilər yalandır, ancaq T məni dinləmədi. Bircə yolum qalırdı. T-ni o motosikletə mindirmək. Nə olur-olsun, bunu bacarmalıydım. Plan qurmağa başladım. Onun məktəb avtobusuna minməsinin qarşısını almalı, özümlə dayanacağa aparmalı və nəhayət, Deyşanın oradan keçməsini gözləməliydim. Gün boyu T-yə tez-tez sudan, çaydan, bufetdən aldığım meyvə şirələrindən təklif etdim. Dərsdən çıxanda isə mənlə ayaqyoluna qədər gəlməsini istədim. Əlbəttə ki, o da içəri keçmə ehtiyacı duydu. Elə bu an barmaq uclarımda cəld içəridən çıxıb təmizlikçinin qapı yanındakı dolaba söykədiyi saplı süpürgəni T-nin qapı kilidinə bərkitdim. Ayağımla süpürgəyə dayaq oldum. Planımın qalanı öz axarıyla getdi. T-ni inandırmağa çalışdım ki, qapı öz-özünə kilidlənib və mən də guya açmağa kömək edirdim. Təbii ki, biz çıxanda avtobus artıq yox idi. T mənimlə dayanacağa getməyə məcbur oldu. Geriyə Deyşanın gəlməsinə ümid bağlamaq qalırdı. Hər şey gözlədiyimdən də tez baş verdi. Uzaqdan motosikletin gəldiyini görən kimi cəsarətimi toplayıb əlimi azca yuxarı qaldırdım, ancaq tez də endirdim. T nə etdiyimi anlamağa macal tapmamış motosiklet qarşımızda dayandı və Deyşa kaskanın şüşəsini qaldırıb muncuq kimi gözləriylə bizə baxdı.

– Bu dəfə ikiniz də avtobusu ötürmüsünüz? – soruşdu.

– Hə, – cavab verdim.

Sonra olanları anlatmağıma ehtiyac belə yoxdur. T, gözlədiyim kimi, yan oturacaqda quruyub qalmışdı. Heyrətdən ağzını bıçaq açmırdı. Mən isə dediklərimin doğruluğunun isbatından zövq ala-ala Deyşanın arxasında oturub onun belindən yapışmışdım. Yol boyu özümü həm xoşbəxt, həm də bir qədər qəribə hiss edirdim. Deyşanın belini qucaqlamağımın nə mənaya gəldiyini anlamağa çalışıırdım. Filmlərdəki oğlanlar kimi hiss edirdim özümü. Uşaq ağlımla sanki Deyşanın mənim olduğuna qərar vermişdim. O vaxtlar bu hissin nə olduğunu anlaya bilməmişdim. O, nişanlım, sevgilim, dostum, bacım, yoxsa anam idi? Bəlkə, hamısı birdən? Bəlkə, heç biri? “Əsas odur ki, xoşbəxtəm” deyə, düşünüb bütün suallardan imtina etdim.

Ancaq xoşbəxtliyim çox uzun sürmədi. Növbəti gün T vacib bir məsələ ilə bağlı danışmaq istədiyini deyib məni bir küncə çəkdi.

– Anam o motosikletə mindiyimizi öyrənib. – dedi.

– Nə olsun ki?

– Dedi ki, bir də olmasın!

– Niyə?

– Çox bir şey demədi, sadəcə, dedi ki, o, yaxşı qız deyil. Onun yanında olmamalıyıq.

– Dəli olmusan? Soyuqda qarın ağrısından qıvrıla-qıvrıla küçələrdə qalanda məni evə aparan o oldu. Bəs dünən ikimiz də avtobusu ötürəndə bizə kim kömək etdi?

– Bilirəm. Bəs indi nə edək?

– Qulaq as, böyüklər hələ də elə bilirlər ki, Deyşa təhlükəli, pis bir adamdır. Biz onlara göstərməliyik ki, bu belə deyil. Əgər onun bizə necə kömək etdiyini hamı görsə, onda hər şeyi özləri başa düşəcəklər. Lap biz özümüz də onlarla söhbət edərik.

Həmin gün T ilə ətraflı söhbət edib axşam evə yenə Deyşayla qayıtmağa razı saldım. Bu dəfə Deyşayla aramdakı sədlərin qırıldığını, bağlarımızın gücləndiyini hiss edirdim. Onunla söhbət edib suallar verirdim. Motosiklet belində onu qucaqlamaq içimi güvən hissi ilə doldururdu. Əmin əllərdə idim və ən əsası, ilk dəfə idi ki, məni qoruyacaq, yanımda ola biləcək, problemlərimi bölüşüb birlikdə həll yolları yarada biləcəyim bir insana sahib olmağa başladığımı duymuşdum. O axşam Deyşaya üç nəfərlik motosikletlər barədə olan sualımı da verdim. O da Karl Benzlə bağlı həmin o hekayəni danışdı. Bəlkə də, hekayəni birbəbir mən yazdığım sözlərlə, mən yazdığım formada nəql etməmişdi, ancaq hər halda mövzu da, məqsəd də eyni idi.

Bir gün daha keçdi və hər şeyin necə daha bərbad bir hal aldığının fərqinə vardım. T döyülmüşdü.

– Anam dedi ki, bir də sözündən çıxsam, lap pis olacaq. – T tənəffüsdə başını aşağı salıb sulu gözlərlə olanları danışmağa başladı. – Dedi ki, hər şeyi gedib nənənə deyəcək!

– Nənəmə?

– Hə. Üstəlik, dedi ki, özü Deyşanın ağlını başına gətirəcək.

– Bu nə deməkdir?!

– Bilmirəm! Dedi ki, əgər sən də motosikletdən əl çəkməsən, bizi birlikdə oynamağa qoymayacaq.

– Axı niyə?!

– Deyir, Deyşa yaxşı qız deyil. Siqaret çəkir, pivə içir, gecələr tək qalır. Deyir... deyir...

– Nə deyir?

T üzünü yana çevirib asta səslə deyəcəyi son sözləri də dedi:

– Deyir ki, o, pozğundur!

– Pozğun?!

Qulaqlarıma inanmırdım. Bu deyilənlər doğru ola bilməzdi. Hər şey yalan idi, yalan!

T ilə dərsin sonuna qədər, demək olar ki, kəlmə kəsmədik. Olanlar qarşısında deməyə sözümüz qalmamışdı. Çıxışda hamı avtobusa tərəf irəlilədi. T də hamıyla birgə. Mən yerimdən tərpənmədim. T geri çevrilib gəlmədiyimi gördü. Çarəsizcə gözlərimə baxdı. Baxışlarımızla sağollaşdıq.

Bu dəfə lap çox gözlədim, amma nəhayət, küçə başından burulan motosikleti gördüm və sevincək ayağa qalxıb yola yaxınlaşdım. Deyşa kəskin tormozla düz qabağımda dayandı. Sonra kaskasını çıxardı. Saçları batan günəşdə parıldayır, balaca burnu qızarırdı. Ancaq nədənsə baxışlarını gözlərimdən yayındırırdı.

– Yenə avtobusu ötürmüsən?

– Yox, sadəcə, sənlə getmək istədim.

Deyəsən, bu cavabı gözləmirdi, çaşqınlığı gözlərindən bəlli oldu. Ətrafa boylandı, baxışları məktəbimin divarlarında gəzişdi. Sonra üzünü mənə tutdu:

– Qulaq as, əslində, mən indi başqa yerə gedirəm. Bəlkə, bu dəfə avtobusla gedəsən? Əgər üstündə pulun yoxdursa, mən verərəm.

– Yox, pulum var! Amma çox soyuqdur. Bayaqdan burdayam. Məni heç olmasa yaxın bir yerdə düşürə bilmərsən?

Deyşa iç çəkib o yan-bu yana baxdı.

– Həm də qarnım ağrıyır! – bunu yalan demişdim.

– Yaxşı, otur, getdik.

Sevincimin hüdudu yox idi. Yan oturacaq boş olsa da, Deyşanı qucaqlaya bilmək üçün arxa oturacaqda oturdum. O da heç nə demədi. Saçları daşda bitən güllər kimi kaskanın altından çıxıb üzümə toxunurdu. O an T-nin dediklərini düşündüm. İstədim Deyşaya bütün olanları deyib həqiqətləri öyrənim, ancaq demədim. Bir şeyi anlamışdım. Anlamışdım ki, mən artıq Deyşanı sevirəm. O lap doğrudan da, siqaret çəkib içki içirsə belə, mən yenə onu sevirəm. Əlbəttə, bunlar pis vərdişlərdir, ancaq əgər onu sevirəmsə və əgər bu içki, siqaret məsələləri həqiqətdirsə, onda mən özüm Deyşanın bu pis vərdişlərdən uzaq durmağına, onları tərgitməyinə kömək etməliyəm. Sevgimi göstərməliyəm. Qaldı ki onun haqqında deyilən başqa nalayiq ifadələrə, bunların heç birinə inanmayacaqdım. Artıq Deyşanı tanıyırdım. Onun necə biri olduğunu ona uzaqdan baxıb yaxın durmayan, dalınca danışan ikiüzlülər yox, mən bilə bilərdim. Bir də ki zamanla hər şeydən danışıb bir-birimizi daha yaxşı tanıyacaqdıq. Uşaq qəlbim mənə bunları dedikcə Deyşanı daha möhkəm qucaqladım, yanağımı kürəyinə qoydum. Ürək döyüntülərini hiss edirdim. Elə bil qəlbi yerindən çıxacaqdı. Mənə elə gəldi ki, bədəni şam kimi titrəyir. Yoxsa külək məni aldadırdı?!

– Üşüyürsən? – ondan soruşdum.

– Yox, – boğuq səslə cavab verdi. – Üşümürəm.

Yanacaqdoldurma məntəqəsində saxladı. İkimizə də isti şorba aldı. Həm motosikletin, həm də özümüzün qarnını doyurduq və yenidən yola düşdük. Biz metrostansiyaya çatanda yağış yağmağa başlamışdı. Stansiya çıxışında saxladı.

– Yaxşı, hələlik, burdan o yana özün getməli olacaqsan.

Kaskanın şüşəsindən damcılar süzülürdü. Sağollaşdıq. Çantamı başıma tutub evə yüyürdüm.

Sonrasını yazmaq, nələrin baş verdiyini danışmaq mənim üçün hər nə qədər ağır olsa da, deməliyəm.

Evə gələn kimi nənəm məni o ki var döydü. Anasının T-yə dediyi şeylərin eynisini nənəm də mənə dedi. Nənəm qoca qadın idi, qarşı qoya bilərdim, lakin alınmadı. Uşaq ürəyim içinə düşdüyü vəlvələdən, iyrənclikdən titrəkləşib daha da cılızlaşdı. Sanki hər şey bir uşağın heç vaxt anlaya bilməyəcəyi, böyüklüyü və bulanıqlığı içində boğulacağı şeylərdən hörülmüşdü. İnsanları belə qəzəbli görməmişdim. Dünya artıq mən bilən dünya deyildi. Bütün sözlər mənim lüğətimdən kənarda dayanmışdı. Ağlaya-ağlaya pəncərəmdən Deyşanın mənzilinə baxdım. İşıqları yanırdı. Yalan demişdi, başqa yerə yox, elə birbaşa evə getmişdi. Yavaş-yavaş böyüklərin real dünyasını anlayırdım. Yalan və gizlilik.

Növbəti gün müəllimlərimin ağzından çıxan heç nəyə qulaq vermir, T ilə danışmır, səssizcə son dərsin son zəngini gözləyirdim. Əslində, nəyi gözlədiyimi özüm də başa düşmürdüm. Daha nə olacaqdı ki? Nə ola bilərdi?

Çıxış zəngi ürəyimi saldı. Sərxoş halda partamdan qalxdım. Dumanlı fikirlərlə küçəyə çıxdım. Sıraya girən uşaqlar bir-bir avtobusa minirdi. Hər kəsi özümdən qabağa buraxırdım. Bir müddət daha küçə başına baxdım. Çiskinli havada hər şey bulanıq idi. Qəfil bu bulanıqlıq içindən uzaqda dayanmış motosikleti gözlərim seçdi. Ürəyim çırpındı. Ancaq motosiklet yerindən tərpənmirdi. Gözlərimi çəkmədən dayanacağa doğru bir-iki addım atdım. Elə bu vaxt motosiklet hərəkətə gəldi, sürət götürdü, mənə doğru istiqamət aldı, sonra qəfil burulub sol küçəyə girdi və gözdən itdi. Siqnal səsi məni ayıltdı. Hamı yerini almışdı, bir mən qalmışdım. Avtobusa mindim. Yalnız ən arxa oturacaqlarda boş yer qalmışdı. Avtobusun qapısı bağlandı. Başımı aşağı salıb arxaya keçəcəkdim ki, sürücümüz Hikmət dayı məni çağırdı. Ona yaxınlaşdım. Alçaq səslə dedi:

– İndicə qəşəng bir qız bunu mənə verdi və dedi ki, sənə verim. – gülə-gülə ovcuma nəsə basıb əlimi bərk-bərk sıxdı. – Hə, indi keç yerini al, gedək.

Uşaqların səs-küyü, gülüş dolu söhbətləri arasından keçib arxaya doğru irəliləyə-irəliləyə ovcumu açdım. Bu, brelok idi. Koala breloku. Yerimdə oturdum. Avtobus tərpəndi. Çevrilib arxa şüşədən son dəfə baxdım küçəyə. Çantamı çıxardım, yerimi rahatladım. Yanağımdan bir neçə damcı ovcuma – brelokun üstünə düşüb əridi. Avtobus sürət götürdü. Breloku çantamın zəncirbəndinə bərkitdim. Evə yollandıq.

Bu, Deyşanı son görməyim idi. Uzaqdan da olsa. Onu bir daha görən olmadı. 13-cü mərtəbənin pəncərələri uzun müddət qaranlığa gömüldü. Deyşa hara getdi? Nə vaxt getdi? Heç kim bilmədi. Qeybdən gəldiyi kimi, birdən-birə qeybə çəkildi.

Bu hadisələrin üstündən illər keçib, çox şey dəyişib. Artıq evliyəm və bir oğlum var. Nənəm torpaq altına, T isə Avropaya yollandı. Mən elə indi də Qarayev metrosu yaxınlığında yaşayıram. Oğlum özəl liseylərdən birində təhsil alır, həyat yoldaşım atçılıq mərkəzində çapar kimi yarışlara çıxır, mənsə vəkiləm. Qısası, həyatımdan narazı deyiləm. Uşaqlığımda baş verən bu hadisələri yazmaq ehtiyacı isə sonralar baş qaldırdı. Belə ki, mən uzun müddət sonra təsadüfən öyrəndim ki, üç nəfərlik motosikletlər heç də Deyşanın mənə danışdığı hekayədəki kimi yaranmayıbmış. Ümumiyyətlə, Karl Benzin bu məsələyə heç aidiyyatı yoxdur. Benzlər ilk avtomobili ortalığa çıxaranda artıq uşaqları da varmış. Özü də doğmaca, nə az, nə çox, düz 5 uşaq. Üç nəfərlik motosiklet ideyası isə Jean Bertoux adında bir fransız ordu zabitinə məxsusdur. Belə başa düşdüm ki, bu motosikletlər elə ən çox müharibənin işinə yarayıb. Britaniyalılar pulemyotlarını qoymağa yer axtaranda görüblər ki, belə bir motosikletin yan oturacağına qoysalar, elə yollarını gedə-gedə istədikləri yerə rahatca atəş aça bilərlər. Nəysə, bax belə. Üzülməyin, Karl Benzlə olan hekayənin çox şirin olduğunu mən də bilirəm, amma nə etmək olar?! Həqiqətlər şirin deyil. Düşünürəm, görəsən, Deyşa mənə həqiqəti olduğu kimi desə, nə olardı ki? Yoxsa onun özünü də aldatmışdılar? Nə bilim. 11 yaşlı uşağa həqiqətləri olduğu kimi deməyin çətinliyi bir yana, doğruluğu da sual altındadır. Şirin bir yalanla uşaq qəlbini isitmək, onu bu yolla “yaxşı bir insana” çevirməyə çalışmaq...

Maşında orta güzgüdən arxada oturmuş oğluma baxıram. Onun dünyayla bağlarının vaxtından tez qırılmaması naminə neçə cür yalan danışmışam? Sağımda oturan arvadıma baxıram. Görəsən, o neçə şirin yalan sayıb mənim ovcuma? Bu arada öz maşınım daxil bugünkü maşınların əksəriyyəti 4 nəfərlikdir. Mənim ailəmsə 3 nəfərlik. Orta güzgüdən oğluma baxdığım kimi, oğlumun yanındakı həmin o bir nəfərlik boşluğa da baxıram hərdən. Qoca Deyşanı orada xəyal edirəm. Saçları küləkdə uçuşur, burnunun ucu qızarır. Bu qədər şeyi danışmışkən bir sirri də aşkara çıxarım artıq: nənəmi belə xatırlamağa çətinlik çəkdiyim bu yaşımda, olmayan anamı təsəvvür etməyə çalışarkən gözlərimin qarşısında Deyşa dayanır.

Bir vaxtlar bel çantamda yırğalanan koala isə indi maşınımın açarından yapışıb.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(15.09.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Hər rejissor çəkdiyi filmlərdə, qoyduğu tamaşalarda özünü tam ifadə edə bilmir, istəyi ilə əməli uyğun gəlmir. Azərbaycan Respublikasının xalq artisti Xamis Muradov məhz istəyi ilə əməli uyğun gələn rejissorlardandır. Bu gün onun doğum günüdür. 82 yaşı qeyd ediləcək.

Rejissor, ssenarist Xamis Muradov 15 sentyabr 1943-cü ildə Qax rayonunun Qaxmuğal kəndində anadan olub. Yeddiilik məktəbi bitirdikdən sonra 14 saylı sənət məktəbində, 14 yaşında Bakıya gələrək 72 nömrəli məktəbdə təhsil alıb. 1962–1966-cı illərdə M.Əliyev adına Azərbaycan Dövlət İncəsənət İnstitutunda oxuyub. 1969–1971-ci illərdə Moskvada fəaliyyət göstərən ali rejissorluq və ssenarist kurslarında təhsilini davam etdirib.

1966-cı ildən C.Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" kinostudiyasında fəaliyyətə başlayıb. 50-dən çox sənədli filmin rejissoru, eyni zamanda 20-yə yaxın filmin ssenari müəllifidir. 1988–2001-ci illərdə "Salnamə" studiyasına rəhbərlik edib.  2002-ci ilin əvvəlindən 2011-ci ilin axırlarınadək C.Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" kinostudiyasının direktoru vəzifəsində işləyib.

Filmoqrafiya

- Rejissor assistenti kimi

1. Torpaq. Dəniz. Od. Səma

2. Qanun naminə

- İkinci rejissor kimi

1. Şərikli çörək

- Rejissor kimi

1. Nəsimi

2. Aşıq Ələsgər

3. Daşkəsən

4. Həmid Sultanov

5. Məndə sığar iki cahan...

6. Bahar günəşi

7. Şənlik bizə yaraşır

8. Əbədi qardaşlıq

Ad və mükafatlar

1. Azərbaycan SSR Dövlət mükafatı

2. "Azərbaycan Respublikasının əməkdar incəsənət xadimi" fəxri adı

3. "Qızıl Çıraq" Milli Kino Mükafatı

4. "Azərbaycan Respublikasının xalq artisti" fəxri adı

5. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərdi təqaüdü.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(15.09.2025)

İnci Məmmədzadə