Harun Soltanov, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Yenə də tavana baxdığım gecələrdən biridir. Otaq səssiz, hava tərpənmir, köhnə divar saatı fırlana-fırlana zamanı öldürür. Həyat isə tək bir sualın ətrafında fırlanır.. Bura niyə gəldim? Mən demirəm haraya, sadəcə bura. Həyat deyilən yerə, bu coğrafiyaya, bu zamana, bu toplumun arasına...

Heç kim məndən soruşmadı, gəlmək istəyirsənmi deyə. Mən bu sistemə yazılmadım. Qəbul imtahanı vermədim. Amma artıq buradayam. Və bu "burada olmaq" hissi bir tək oturub nəfəs almaq deyil. Bu, sanki bir gözəgörünməz miqyasa salınmaqdır, ölçülürəm, çəkilirəm, uyğun gəlib-gəlmədiyimə baxılır. Bəzən hiss edirəm, bu dünya mənə dar deyil, sadəcə mən bu dünyanın əlinə yatmıram.

 Yaxşı bəs, nə üçün varam? Bu sualı soruşmaq sadəcə bir intellektual məşq deyil. Bu sual nəfəs almaq kimidir, alınmasa, içimdə bir şey yavaşca boğulmağa başlayır. Yuxudan oyanırsan, gedirsən bir işin arxasınca, qayıdırsan, yeyirsən, yatırsan. Sabah yenə təkrar. Bir az gülürsən, bir az yazırsan, bir az göz gəzdirirsən. Amma içində elə bir səssizlik var ki, heç bir səs onu batıra bilmir. Mənə deyirlər, həyat elə budur. Mən isə içimdən soruşuram, bəs o zaman nəyə görə bu qədər narahatam? Mən artıq yaşamaq deyil, hiss etmək istəyirəm Çox adam yaşamaqdan danışır. Amma onların dediyi yaşamaq, sanki bir növ proqramdır, oxu, işlə, ailə qur, pul qazan, yaşa. Amma mən bu proqramda deyiləm. Mən yaşamaq deyil, hiss etmək istəyirəm. Hər şeyi. Özümü, səmanı, torpağı, onun səsini, gözəlliyini, mənanı.. Amma bəzən hiss etdikcə daha çox əzilirəm, çünki bu hisslərin qarşısında boşluq var. Heç nə cavab vermir. Və bu vaxt başa düşürəm ki, boşluq əslində qaranlıq deyil, cavabsızlıqdır.

 Bəzən küçədə dayanan bir gənc görürəm. Sakitdir, telefona baxır. Heç nə demir. Amma mən onun içində öz sualımı hiss edirəm. O da bilir, bu sistemin quruluşu onun içinə toxunmur. O da gözləyir, bir səs, bir işarə, bir mənzərə... nə olursa olsun, sadəcə bir şey olsun ki, ona desin: "Sənin burda olmağın boşuna deyil." Çünki insan varlığını doğrultmaq üçün yalnız yaşamalı deyil, tanınmalı, görünməli, hiss edilməlidir. Əks halda yaşamaqla yox olmaq arasında fərq qalmaz.

 Və ən dəhşətlisi nədir bilirsən? Həm var olmaq, həm olmamaq. Gündəlik həyatla axıb gedirsən, amma içində hər şey dondurulub. Qəlbinin bir yerində sanki kimsə hələ də səni oyatmağa çalışır, amma sən çoxdan yorulmusan. Niyə oyanaq ki, dünya yenə eyni olacaq. Mən tavanın çatlarını saydıqca bu düşüncə də çat verir, ya bu varlığın içində özümü tapmalıyam, ya da bu varlığın heç biri mənim deyil. İnsan buraya niyə gəlir bilmir, amma buradan necə gedəcəyini sorğulamağa başlayanda artıq var olmaq deyil, varlığı aşmaq istəyir. Mən hələ burdayam. Gözləyirəm ki, bu tavandan nə vaxtsa bir səs düşəcək... və deyəcək,  "gəl, indi sən başlayırsan."

Bu səhər çay içərkən pəncərədən baxdım. Birisi lüks maşında siqaret çəkirdi, digəri zibil qutusunu eşələyirdi. Eyni küçədə. Eyni havada. Eyni dildə danışan, eyni ölkədə doğulan iki insan. Amma biri üçün həyat seçimdir, digəri üçün isə məcburiyyət. Və içimdə sual qalxır. Hansı ədalət bu qədər fərqə izn verib? Əgər hər şey bu qədər təsadüfi və zalımdırsa, onda niyə bizə doğruluq öyrədilir? Niyə məktəbdə "yaxşı insan olun" deyirlər, sonra isə yaxşı olanlar arxa sırada qalır? Bəzən elə gəlir ki, bu düzümdə vicdan ayaq altında qalan bir səhv düymədir.

 Burda bir oyun var. Hamı oynayır. Bəziləri qaydalara əməl edir, digərləri isə qaydaları yazır. Ədalət, bir çox hallarda zəiflər üçün nəzərdə tutulub. Güclülər üçün isə alternativ yollar var. Bu o qədər gözəgirəndir ki, artıq gənclər ədalətə inanmır. Onlar uzaqdan izləyir, başını aşağı salır, ya da qəzəblə susur. Sual budur ki, əgər doğru olmaqla heç nə qazanmayacağıqsa, niyə doğru olaq? Və bu sual verilməyə başlayıbsa, cəmiyyət artıq ruhunu itirib deməkdir. Bəzən gecə oturub oxuyursan, çalışırsan, zəhmət çəkirsən. Amma sabah birisi gəlir, heç nə etmədən səndən qabağa keçir. Ya onun tanışı var, ya pulu, ya da sadəcə şansı. Əziyyətin nəticə ilə əlaqəsi itəndə, insanın içindəki səbəb nəticə hissi ölür. Həmin an artıq nə məqsəd qalır, nə motivasiya. Sadəcə yorğunluq qalır. Və səssiz bir sual.

"Bütün bunlar niyə idi?" Ən qəribəsi budur ki, bu oyunu oynamaq istəməyənlər bu torpağı tərk etmək istəyir. Deyirlər, "burda yaşamaq olmur."Amma bəlkə də problem yaşamaqda deyil, problem yaşamağın bu qədər ləyaqətsiz formada təqdim olunmasındadır. Bəzən mən də fikirləşirəm. Getmək, bu qədər bəsit olmamalıdır. Amma bəzən qalmaq da özünə qarşı zorakılıq kimidir. Düşünürsən ki, bəlkə başqa yerdə həyat səninlə danışar, sənin əziyyətini tanıyar.

 Bir çox adam sakitdir. Küçədə, sosial şəbəkədə, ailədə. Sakit görünür. Amma bu sükut məmnunluqdan yox, öyrəşməkdəndir. Hamı düzümün belə olduğunu qəbul edib. Və heç kim dəyişməyə çalışmır, çünki dəyişmək istəyənlər artıq dəyişib və getmişdir. Ədalət olmayanda, insanlar bir nöqtədən sonra öz kiçik dünyalarında öz şəxsi qanunlarını yaradır. Və bu cəmiyyət, çoxlu kiçik qapalı "mən"lərdən ibarət xaotik bir yerə çevrilir. Əgər yaxşılıq artıq nəticə vermirsə, biz yaxşı qalmağı necə bacaraq? Əgər səbr axırda yox olmaqla nəticələnirsə, səbr fəzilət olmur, sadəcə susdurma üsuluna çevrilir.

Bu gecə də bir pəncərə arxasında düşünürəm, bəlkə də, bu sistemdə ədalət yoxdu, sadəcə ümid saxlayanlara "ədalət" adı verilmiş bir illüziya var. Bəzən elə hiss edirəm ki, bu torpaq məni sevmir. Bunu demək təkəbbür deyil. Sadəcə... burda bir şey qırılıb. Sanki bu yerin ruhu ilə mənim ruhum arasında ünsiyyət pozulub. Nə o danışır, nə mən eşidirəm. Hiss etmədiyim bir torpaqda necə kök sala bilərəm? Çöldə dayanıram. Səssiz bir küçə, boş bir baxış və mən.. Bir yerdə olub, oraya aid olmayan bir varlıq.

Onlar deyir: "bura sənin vətənindir, torpağındır, anandı..."Amma bu torpaqla münasibət yalnız coğrafi olmamalıdır. Bir yerin sənə doğma olması üçün o da səni qəbul etməlidir. Yolunda gedərkən əzilməməlisən, sənə "get" deyən baxışlarla qarşılaşmamalısan. Bura doğrudursa, niyə bu qədər yad hiss edirəm? Əgər doğulduğum yer mənim yerim deyilsə, onda yerim hardadır?

 Biz nə kəndin uşaqlarıyıq, nə də şəhərin. Kənd bizə "unutdun bizi" deyir, şəhər isə "sən bizdən deyilsən." Arada qalmışıq. Ən təhlükəli yer, ikisi arasında, heç birinə aid olmadan yaşamaqdır. Bu hiss, köksüzlükdən daha ağırdır. Çünki sən bilirsən, hər yer var, amma sənin yerin yoxdur. Yatmağa yastıq var, dayanmağa yer yox. Bəzən bir kəndə gedirəm. Uzaqda. Çaylar axır, ağaclar titrəyir, səssizlik doludur. Amma o səssizlik illərlə unutmağa məcbur edilmiş nələrinsə susqunluğudur. Bu torpaqda bir zamanlar danışan çox şey vardı. İndi isə danışmaqdan yorulmuş kimi görünür. Bu torpağın özü belə susubsa, gənc insan burada necə danışsın?

Gedirik, çünki... Bəziləri deyir, gənclər niyə gedir? Cavab sadədir, çünki çağırılmırlar. Bu torpaq "qal" demir. Burda qalmaq təkcə fiziki mövcudluq deyil, qalmaq üçün ruhun da yer tapmalıdır. Əgər sənə lazım olan məktəb yoxdursa, sənət yoxdursa, söz yoxdursa, insan bir gün yorulur. Və yavaşca gözlərini sərhədlərə dikir. Bəzən qürbət bir yerdə doğma hiss edirsən. Sadəcə ona görə yox ki, səni anlayırlar. Ona görə ki, orada kim olduğunla maraqlanırlar. Burda isə çox vaxt kim olduğun önəmli deyil, sən sadəcə bir rol oynamalısan. Ailənin gözündə nə olmalısansa, dövlətin gözündə kim görünməlisənsə, məhəllənin gözündə necə davranmalısansa... Bu yer mənə deyir ki, "olma". Mən isə içimdən pıçıldayıram, amma mən artıq olmuşam...

 Bəzən insan bir torpaqda doğular, amma onun ağacına çevrilə bilməz. Sular onu sulamaz, küləklər onu oxşamaz, insanlar onu sezməz. Belə torpaqda qalmaq, sadəcə fiziki olaraq mövcud olmaqdır. Və mövcud olmaqla yaşamaq arasında, bəzən ölmək qədər fərq var. Bu gün bir yerdə səsimi qaldırdım, heç kim eşitmədi. Bəlkə də eşitdilər, sadəcə qulaq asmaq istəmədilər. Çünki bu cür səslər çoxalanda düzümün balansı pozulur. Və düzüm yalnız bir şeyi sevir, səssizliyi. Ancaq içimdəki səssizliklə çöldəki səssizlik eyni deyil. Mənim içimdəki, qışqırığın boğulduğu bir boşluqdur. O səslə bir yeri dəyişmək istəyirsən. Amma bilirsən ki, səsin divara dəyib geri qayıdacaq.

 İnsan elə-belə üsyan etmir dostum.  Əgər bir gənc sükutu dağıdırsa, demək ki, əvvəl çox uzun müddət susub. Bu qəzəb, sadəcə qəzəb deyil, tanınmaq istəyidir, dəyər görmək istəyidir, aid olmaq istəyidir. Yəni içində qaranlıq yox, əslində işıq axtarışı var. Amma sən bu qəzəbi ifadə etdikcə, insanlar susdurmaq üçün ya səni lağa qoyur, ya da "səbr elə"deyirlər. Əgər səbr sonsuzdursa, insan özü yox olur. Və bu yoxluğun içindən... başqa biri doğulur.

 Bir yerdə oturursan. Gözlərin ekranda, qulaqların musiqidə, əlin telefonda. Amma özün hardasan? Sənin içində iki nəfər var, biri bu qaydaları qəbul edən, digəri isə hər şeyi yandırmaq istəyən. Biri susur, digəri qışqırır. Biri təhlüklədir, digəri qorxaq. Biri uyğunlaşır, digəri gizlincə içindən qaçır. Bəzən hiss edirəm, içimdə nə qədər çox adam yaşayırsa, mən bir o qədər təkəm.

 Dəyişmək istəyirəm. Hər şeyi. Özümü, ətrafımı, düzümü, dili, mövqe anlayışını. Amma hara gedəcəyimi bilmirəm. Bu bir labirintdir, çıxış olduğunu hiss edirsən, amma heç bir divarın arxasında yol yoxdur. Və sən bu boşluqda ayaqda qalmağa çalışırsan. Yıxılmamaq üçün hərəkət edirsən, amma hara gedirsən bilmir, sadəcə yerində dövr edirsən. Bunu görənlər sənə "cəld fırlanırsan" deyir, amma sən bilirsən, çevrəndəki torpaq hələ də eyni yerdədir.

 İçimdə bu qədər enerji var. Yandırmaq, qurmaq, uçurmaq, yaratmaq, qoparmaq, dəyişdirmək.. Amma yön yoxdur. Və insan yönsüz gücə sahib olanda ya özü partlayır, ya da ətrafını dağıdır. Bu şəhərdə hər gün içində partlayan, lakin səssizcə yoluna davam edən neçə nəfər var görəsən? Hərəsi bir gün bir qığılcımla ya ucalacaq, ya da tam yanacaq. Bəzən hiss edirəm, içimdəki qəzəb, bir gün məni öz yerimdən qoparıb atacaq. O gün ya özüm olacam, ya da heç kim. Çünki bu qədər üsyan, bu qədər qaranlıq, bu qədər sorğu boşluqda qalmaz. Ya birinə çevrilər, ya da hamını dağıdar. Mən sadəcə istəyirəm ki, bu dağıntının içindən bir yol açılsın. Yolun haraya getdiyini bilmirəm, amma getmək istəyirəm. Çünki artıq burda qalmaq qaranlığa çevrilib. İnsan yalnız çörəklə yaşamazmış.

Səhər yeməyi yeyirəm, amma doymuram. Nə yeməyə, nə içməyə, nə də istirahətə ehtiyacım vardı o saat. İçimdə fərqli bir aclıq var, sözlərlə ifadə olunmayan, amma daim sızlayan bir hiss. Sanki nəsə çatışmır. Əlimdə olan hər şey tamamdır, amma həyatın özü natamamdır. Boşqab doludur, ruh isə boş. Bax budur bu dövrün aclığı.

 İnsanın aclığı bəzən mədəsində olmur ki. Bəzən bir cümləyə acırsan, bir baxışa, bir anlayışa, bir mənzərəyə. Bəzən tək bir sual var içində, "bütün bunların mənası nədir?" Əgər səhər oyanırsansa, gün boyu işləyirsənsə, axşam isə yatağa girib növbəti günü gözləyirsənsə və bütün bu dövrə bir cümləlik izah tapmırsansa, bu, sadəcə yorğunluq deyil. Bu, ruhun səssizcə acından ölməsidir.

 Bu günlərdə ümumiyyətlə çox danışırıq. Hər yerdə səs var, amma eşidiləcək söz yoxdur. Təhsil var, amma məna yox. Mədəniyyət var, amma ruh yox. Sistem var, amma məqsəd yox. Texnologiya var, amma niyə yaşadığımız bilinmir. İnsanlar canlıdır, amma sanki içlərində nəsə ölüb. Bir vaxtlar şeir yazırdıq, indi bloq. Bir vaxtlar sorğu vardı, indi "trendlər". Bir vaxtlar ruh danışırdı, indi sosial şəbəkə bağırır. Qurtuluşsa yalnız mənada var. Əgər həyatın mənası yoxdursa, zənginlik də, vəzifə də, münasibət də, mükafat da sadəcə üstü bəzədilmiş boşluqdur. Ruh yalnız öz yerində olarkən doyur. O yer isə, nə rəsmi kürsüdür, nə də diplom kağızı. O yer, səni sən edən şeyin yaşadığı məkandır. Əgər sən bu həyatda iz qoymaq istəmirsənsə, demək ki, artıq içindəki nəsə sönüb. İstəmək, ruhun sağ qalmasıdır.

İstəmək, mənaya toxunmaq istəyidir.

 Bu torpaqda bəziləri tarix tərəfindən unudulub. Amma daha qorxulusu odur ki, bəziləri özünü özü unutmaq məcburiyyətində qalıb. Çünki bu sistemdə mənanı axtarmaq çox vaxt "bədbəxtlik" sayılır. Sənə deyirlər ki, "çox düşünmə, özünü yorma, başını aşağı sal." Amma başını aşağı saldıqca, ruh da aşağı enir.

Ruhum acdır. Çünki bu həyat təkcə yeməklə, içməklə, çalışmaqla dolmur. İnsan nəsə gözləyir. Təsdiq, ilham, sevilmək, görülmək, hiss edilmək… Amma ən çox, mənanı hiss etmək istəyir. O mənanı tapmadıqca, bu yer ona tanış olmur. Tanımadığın yerdə isə insan həmişə qonaq kimi yaşayar. Bəzən bir sual, bir musiqi, bir cümlə yetər… Yetər ki, ruh öz evini tanısın.

O zaman, bəlkə də... qalmaq istəyə bilərik.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(15.09.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Onun əsas populyarlıq dönəmi müstəqilliyimizin ilk illərinə təsadüf etdi. Sovetlərdən müstəqilliyə adlayanda sovetlər dönəminin bir neçə gənc və orta yaşlı ifaçısı yeni dalğada yer alıb məşhurlaşdılar. Bu sırada əsasən iki ad var idi: Aygün Kazımova və Brilyant Dadaşova.

Bu gün Brilyant xanımın doğum günüdür.

Azərbaycan Respublikasının xalq artisti Brilliant Dadaşova 15 sentyabr 1959-cu ildə Bakı şəhərində anadan olub. Brilliant Dadaşovanın musiqi karyerası 1983-cü ildə Eldar Mansurovun mahnıları ilə başlanıb. 1985-ci ildə Brilliant Dadaşova Moskvada keçirilən Ümumdünya Gənclər Festivalında ilk dəfə böyük səhnəyə gəlib. 1986-cı ildə Brilliant Dadaşova və Akif İslamzadə "Hər şey gözəldir həyatda" adlı mahnını yazdırıblar və bu mahnı Azərbaycanda çox məşhur olub. Həmin ildə Dadaşovanın eyni adlı musiqi albomu çıxıb.

1987-ci ildə o, sovet ifaçıları arasında keçirilən müsabiqədə birinci yerə nail ola bilib. 1988-ci ildə Topxana meşəsindəki hadisələrdən sonra müğənni "Haydı, ər igidlər" mahnısını ifa etdiyinə görə ciddi töhmət alıb. 1989-cu ildə Brilliant Dadaşovanın çox məşhur "Bayatılar" adlı mahnısı işıq üzü görüb. Qısa müddətdə hitə çevrilən "Bayatılar" mahnınısı Brilliantdan sonra Sezen Aksu, Edvvard Maya, Keti Garbi, Reno, Levent Yüksel, Monika Salmaso, "Brazilian girls", "N Dubz", DJ Brizi və Eusebio Belli və başqa dünya ulduzları tərəfindən yüzlərlə versiyada ifa olunub.

1990-cı ildə müğənninin mövcud Sovet rejimin əleyhinə oxuduğu "Heykəllər" mahnısına görə yenidən qadağalara məruz qalıb. Elə həmin illərdə o Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin "musiqili teatr aktyoru" fakültəsini bitirib. Həmin ildə də Türkiyəyə ilk dəvət alan müğənni TRT kanalının "Avrasiya konseri" çəkimlərində iştirak edib.

1991-ci ildə Brilliant Dadaşova Yaşıl Teatrda ilk solo konsert proqramı ilə çıxış edib. 1993-cü ildə dövlət televiziyasında "Bu axşam" proqramının aparıcılığını etməklə Azərbaycanda ilk aparıcı müğənni olub. Həmin il müğənninin "Azərbaycanın səsi" adlı ilk albomu işıq üzü görüb. 1994-cü ildən müğənni indiki Heydər Əliyev adına Sarayda ilk böyük solo konsert proqramı ilə çıxış edib.

Brilliant Dadaşova Azərbaycanı İsveç, Avstriya, Almaniya, Böyük Britaniya, Amerika Birləşmiş Ştatları və digər dövlətlərdə uğurla təmsil etməyə başlayıb. Sovet İttifaqı dağıldıqdan sonra Rusiyada solo konserti ilə çıxış edən ilk Azərbaycan müğənnisi məhz Brilliant Dadaşova olub. O, Rusiyanın ən iri iki şəhərində — Moskvada və Sankt-Peterburqda çıxış etib.

Brilliant Dadaşovanın 1994-cü ildə "Sevəcəyəm" adlı musiqi albomu çıxıb. Bu disk həm Azərbaycanda, həm də Türkiyədə çox uğurlu olub.

1995-ci ildə "Züleyxa" mahnısına çəkilmiş videoklip Rusiya kanalında nümayiş etdirilməyə başlayıb və kanalın qızıl onluğunda uzun müddət ərzində ön cərgələrdə sabit qalıb. Həmin o ildə, müğənninin "Züleyxa" adlı diski çıxıb.

Albomlar

1. Sevəcəyəm (Cavanşir Quliyevin mahnıları)

2. Brilliant Dadaşova, İlqar Muradov, SKRUK – Azerbaycan Şarkıları

3. Eldar Mansurovun Mahnıları

4. Səninləyəm

5. Qəm eyləmə

6. Dönməz daha gedən qatar

7. Masal Dünyam

Kliplər

1. Züleyxa

2. Seveceğim

3. Azərbaycanım, Oy    

4. Oh Dedim, Ah Dedim

5. Самолёт

6. Dərdimdən Öləcəksən

7. Gözlərin Deyir Ki, Sevirsən

8. Ayrılıq Yağışı

9. Aytən

Filmoqrafiya

1. Yaramaz

2. Kənar adamlar

3. Haray

4. Bir cənub kəndində

5. Əzizə Cəfərzadə

6. Dəvətnamə

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(15.09.2025)

Cahangir Namazov,

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Özbəkistan təmsilçisi

Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun “Türk ədəbiyyatı ünlüləri” layihəsində bugünki həmsöhbətimiz - yaradıcılığında türkçülük, milli kimlik və azadlıq mövzuları əsas yer tutan, əsərləri ilə türk dünyasında tanınan, çağdaş Azərbaycan poeziyasının görkəmli nümayəndəsi, şair və publisist, Mahmud Kaşqarlı adına medalı, Türk Dünyası Uluslararası Şeir Festivalının qızıl mükafatının laureatı, Türk Dünyası Uluslararası Araşdırmalar Akademiyasının fəxri professoru Rüstəm Behrudidir.

Sentyabrın 12-də ünlü şair özünün növbəti doğum gününü qeyd edibdir.

Sual: — Şeirlərinizdə “xalq ruhunun iztirabları” və tarixin nəfəsi duyulur. Bir şairin qəlbində Vətənin ağrıları hansı ahəngdə əks olunur?

Cavab: — Mənim şeirlərimdə xalqın ağrısı təkcə söz deyil, nəfəsdir. Vətənin yarası şairin ürəyində qan kimi döyünür, hər misrada xalqın göz yaşının izi var. O ağrı mənim içimdə musiqi kimi səslənir – həm ahəngdir, həm də fəryad.

Sual: — Siz öz yaradıcılığınızla çox ürəklərə yol tapdınız. Amma bu yolda ədalətsizlik və inkar halları ilə qarşılaşdığınız oldumu?

Cavab: — Ədalətsizlik mənim yol yoldaşım olub. Kim sözünü düz deyirsə, qarşısında divar görəcək.Mən də gördüm. Amma inkar olunmaqdan qorxmadım – çünki həqiqət qəlblərə yol tapır, divarlar isə bir gün dağılır.

Sual: — Həyatda və ya yaradıcılıqda irəliləmək baxımından sizin üçün “səbir” nə deməkdir?

Cavab:— Səbir mənim üçün lal fəryaddır. Səbir – içində üsyan olan səssizlikdir.O səssizlik olmasa, sözün gücü də olmazdı.

Sual: — Bu gün çağdaş türk ədəbiyyatında sizi sevindirən və narahat edən meyillər nələrdir?

Cavab: — Məni sevindirən çağdaş türk ədəbiyyatında kimlik axtarışı, köklərə dönüşdür. Məni narahat edən isə bayağılıq, ruhsuzluqdur.Ədəbiyyat bazara çevriləndə, şair ruhunu itirir.

Sual:—Sizin üçün “ədəbiyyat – cəmiyyətin ürəyidir” ifadəsi nə məna kəsb edir?

Cavab: — “Ədəbiyyat – cəmiyyətin ürəyidir” – bu o deməkdir ki, xalqın qanı harada axırsa, şairin sözü də orada axmalıdır.Əgər ədəbiyyat yoxdursa, deməli cəmiyyətin ürəyi də dayanıb.

Sual: — Milli kimlik, xalq ruhu və Türk Birliyi kontekstində ədəbiyyat sizcə türkdilli xalqları mənəvi olaraq necə birləşdirə bilər?

Cavab: — Ədəbiyyat türkdilli xalqları Tanrının eyni nəfəsiylə birləşdirə bilər. Dilin gücü ilə, ruhun gücü ilə.Çünki türklərin böyük birliyi qılıncla yox, sözlə baş tutacaq.

Sual:— Sizin yaratdığınız şeirlər təkcə keçmişə deyil, həm də gələcəyə bir məktubdur. Siz hansı gələcək üçün yazırsınız?

Cavab:— Mən şeirlərimi gələcəkdə azad və kimliyini unutmayan bir nəsil üçün yazıram.Gələcəyin türk uşaqları şeirlərimdə öz kökünü tapsın deyə.

Sual: — Sizin fikrinizcə, şeir – dərdi dilləndirməkdirmi, yoxsa dərddən qurtulma vasitəsi?

Cavab: — Şeir dərdi dilə gətirməkdir, amma elə gətirmək ki, onu bölüşən insan dərddən yüngülləşsin. Şeir – həm dərd, həm də dərmandır.

Sual: — Təsəvvüfdə “yox olmaq” (fəna) vasitəsilə “var olmaq” (bəqa) mərhələsinə çatılır. Bir şair kimi siz bu mənəvi mərhələni necə yaşadınız?

Cavab:— Mənim üçün “fəna” – bu dünyadan küsmək, “bəqa” isə sözlə var olmaqdır.Şair ömründə çox ölür, çox doğulur. Mən də hər şeirimdə bir az yox oluram, bir az da var oluram.

Sual: — Mətanətin forması nədir? Həyatınızın hansı ağır günləri sizi bu günkü Rustəm Behrudi şəxsiyyətinə çevirdi?

Cavab:— Mətanət odur ki, sınsan da ayağa qalxasan.Mənim həyatımın ağır günləri – həbs, təqiblər – məni sındırmadı, əksinə içimdəki şairi böyütdü.

Sual: — Sizcə, bu gün Türk dünyası hansı yeni oyanışlara ehtiyac duyur?

Cavab: — Türk dünyası yeni oyanışa – öz köklərinə dönməyə ehtiyac duyur. Dilini, tarixini, mədəniyyətini qoruyub gələcəyə daşımağa. Bu oyanış olmadan millət özünü itirəcək.

Sual:— Bəzən şair öz qəlbini başqalarının ürəklərinə meydan edir. Sizdə ilham və yaradıcı iztirab bir-birinə necə təsir edir?

Cavab:— İlham mənim üçün Tanrı nəfəsidir.Amma o nəfəs gələndə qəlbimdə iztirab da baş qaldırır. Yaradıcı iztirabla ilham bir-birini tamamlayır – biri olmazsa, o biri də olmaz.

Sual:— Sizin yaratdığınız obrazlar – “Ruhsuzluq”, “Göz yaşı”, “Yara”, “Xatirə” – bunların içində hansında daha çox yaşamısınız?

Cavab:— Mən “Yara”da daha çox yaşamışam.Çünki yara sağalmır, şairin ömrü boyu qanayır. “Xatirə” də ordadır, “Göz yaşı” da, amma ən çox məni “Yara” təyin edib.

Sual:— “Millət” sözü sizdə yalnız Vətən sevgisi deyil, həm də yaddaş, iztirab və şərəf hissidir. Sizcə, bu gün gənclər bu duyğunu necə anlayır?

Cavab:— “Millət” mənim üçün torpaqdan əvvəl yaddaşdır. Gənclərin bəziləri bu gün milləti sadəcə bayraq və himnlə anlayır. Amma millət – iztirabdır, qan yaddaşıdır, şərəf yüküdür. Gənclərin bu dərinliyi anlaması üçün sözə, ədəbiyyata ehtiyac var.

Sual:— Rustəm bəy, hazırda xəyallarınızdan nələr keçir, nələrlə məşğulsunuz?..

Cavab:— “Acı Badem” xəstəxanasının pəncərəsindən ağrı içində yarpaqları yenicə saralmağa başlamış çinar ağaclarına baxıram...Adamlar da ağaclar kimidi! Qaçmağa, sığınmağa bir yer yox ki buralarda... “İnsan tək doğulub, tək yaşayıb, tək də ölür” demişdim bir zamanlar! Gəlib indi olan olur! Bir sonbahar sabahı qurd ulayanda doğulmuşdum, qurdlar ulaşanda bitəcək hər şey!

Tanrı mənə bir missiya vermişdi — türk yurdlarından Tanrı dağına gedən yola çıraq tutmaq, o yolun adı–adsız qəhrəmanların şeirlərini oxumaq, “Qızıl alma”nın nurunu anlatmaq! Bunu bacardımmı?Bilmirəm!Bu da belə bir ömürdü yaşadım!

Nə yatmısan, ruhum, oyan,

Bir də vaxt ola-olmaya.

Xəbər var Tanrı dağından,

Dur gedək “Qızıl alma”ya...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(15.09.2025)

Kənan Məmmədli, “Ədəbiyyat və incəsənət”

MÜTALİƏ MƏDƏNİYYƏTİNİ NECƏ FORMALAŞDIRMALI?

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının təqdim etdiyi bu silsilə yazılar Azərbaycan Yazıçılar Birliyi Ədəbiyyat Fondunun Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən 2024-cü ildə “Qeyri-hökumət təşkilatları üçün qrant müsabiqəsi” çərçivəsində həyata keçirdiyi “Yeniyetmə və gənclərdə mütaliə mədəniyyətinin formalaşdırılması” layihəsinin tərkib hissəsi olaraq nəşr edilir.

Azərbaycan Ədəbiyyat Fondu@

17.

MÜTALİƏNİN MAHİYYƏTİ

Hər bir mütaliə məhsulunun arxasında onun müəllifi – yazıçılar, jurnalistlər, alimlər, pedaqoqlar, filosoflar, mütəxəssislər dayanırlar, demək, hər bir məhsulun da öz hədəf qrupu, məqsəd və məramı vardır. Mütaliə mahiyyətcə fərdi psixoloji proses olsa da, cəmiyyətin sosial həyatına, ictimai marağın istiqamətlərinə, mövcud maraqların məhsulu olan yeni ideyaların yayılmasına, bütövlüklə hamının malına çevrilməsinə imkan yaradır. Bu qəbildən, mütaliə məhsulları sadaladığımız parametrlərə uyğun olaraq aşağıdakı növlərə bölünürlər:

-əhəmiyyətli və faydalı,

-öyrədici,

-asudə vaxtı keçirməyə yönəli,

-əhəmiyyətsiz.

Təbii ki, bizim mövzumuz özündə yalnız əhəmiyyətli və faydalı mütaliə məhsullarını ehtiva edir. Demək, müəllifin ərsəyə gətirdiyi mütaliə məhsulu bütün müsbət meyarlara və parametrlərə uyğundursa, onun oxunması cəmiyyət üçün faydalı hesab edilir. Beləcə də gəlib çıxırıq məsələnin ikinci tərəfinə. Həmin məhsulun oxucuya çatdırılması və oxunması məsələsinə.

Hədəf qrupumuz yeniyetmə və gənclər olduğundan, onda əhəmiyyətli və faydalı, öyrədici bölümlər bizim prioritetimizdir, burada isə əsas yerlərdə bilik almaq, məlumatlanmaq, tərbiyələnmək, habelə vətənpərvərlik keyfiyyətləri əxz eləmək dayanır.

Kitabları oxunması baxımından üç qrupa ayırmaq olar.

Birincisi, stolüstü kitablardır. Bunlar bir dəfə oxunaraq tərk edilmir, əksinə dönə-dönə mütaliə edilir. Qida kimi hər zaman onlara ehtiyac vardır.

İkincisi, elmi-tədqiqat əsərləridir. Bunlara da lüğətlər, ensiklopediyalar, hər hansı bir elm sahəsinə aid yazılmış kitablar, terminoloji əsərlər və s. daxildir. Bu tip kitablar da dərman kimidir. Ehtiyac duyulduğu zamanlarda oxunulur.

Üçüncüsü də ümumi deyə biləcəyimiz, mədəniyyət, fikir, tarix, ədəbi və s. sahələrlə bağlı olan kitablar, əsərlərdir. Bunlar elmi tədqiqat obyekti olmaqla yanaşı, həvəskarlar tərəfindən də həvəslə oxunulur. Bu cür kitablar adətən ən çox müraciət olunan kitablar olur.

Növbəti: 18.Elektron, yoxsa ənənəvi kitablar?

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(15.09.2025)

Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

“Mənə "əsəbisən" deyən düz deyir

Mənim nöqsanımı demək istəyir.”

Bəli, mən hirsliyəm, əsəbiyəm, kinliyəm. Və bu artıq 23 ildir ki, belədir.

İnsanın varlığını, həyata baxdığı nəzərləri formalaşdıran iki tip duyğu qrupu var məncə. İlki sevgi, məhəbbət, mərhəmət; İkincisi isə qəzəb, nifrət və kin. Kaş bunu seçmək insanın öz əlində olaydı. Düzdür, dəyişməyə çalışmaq, nəfsi və duyğuları idarə etmək kamilliyi insana Tanrı tərəfindən verilib, lakin bəzən seçə bilmədiyimiz seçimlər bizi daha yaxşı formalaşdırır, daha güclü böyüdür. Bəli, mən əsəbiyəm. Doya-doya yaşaya bilmədiyim, qorxularla dolu uşaqlığıma əsəbiyəm, gələcək qayğısıyla keçən yeniyetməliyimə, qaçaqaçda və iş, təhsil stressi çəkən, yorğun gəncliyimə əsəbiyəm. Amma bu mənə görünən hissədir. Əsəbim hədər olan illərə, yaşana bilməyən anlara deyil, məcburiyyət kimi dərk edib, qəbul etdiyim vəfasızlıqlaradır. Görünməyən hissəyə isə kinli və nifrət doluyam. Vahabzadə düz deyir;

“Bilmədim, nə zaman çıxdım özümdən,

Toxundun könlümə,

üstəlik hələ

Deyirsən, lal olum, qışqırmayım mən?”

 Mənim üçün hər şey ölçülüdür. Hər şeyin öz tərəfi, yansıması var. Soyuqqanlılıq mənə yad bir ölkədir, orada bircə addım da ata bilmərəm. Deyərdim ki, nifrəti ən yaxşı mən bacarıram, amma artıq mərhəmət və sevgiyə çox uzağam.

 Bəlkə də ilk yaradılmış dünya daşlarla doluydu, amma indi daşlaşmış baxışlarla doludur. Haqq, düzlük, vəfa, qayğı bu və bunun kimi müsbət xarakterik xüsusiyyətlər artıq sadəcə pafoslu nitqlərdə var. Gerçəklik isə ədalətsizliklə sinonimdir. Dünya dəyişməyib, insan dəyişib, ey insanlıq.

 Həyat nədir desələr, deyərəm ki, bir nəfəslik ölüm. Artıq ölümə bir nəfəs qədər, ömrə bir həyat qədər uzaqlıqdayam sanki.

Bu aralar sükutdayam. Çünki mənçün o yalan danışmayan yeganə sığınacaqdır. Amma eyni zamanda da ən sərt və amansız hakimdi. Həyatımın bəlkə də ən ağır dilemmasın yaşayıram. Arada öz-özümə deyirəm; “Bu mənlə mən biraz da tək qalsam, yəqin ki, dərviş olub inzivaya çəkiləcəm”.

 Mənə mərhəmət etməyənə mərhəmət etməməyi öyrəndim. İnsanlardan, insanlıqdan küsdüm.

 İnsan olmaq ulduz olmaq kimidir: yanmaq üçün varsan, qaranlığı işıqlandırmaq üçün, özünü oda verib yox olmaq üçün.

Və beləliklə, məni əslində uğurlara aparan əsas duyğu içimdə hirs və əsəbdir. Mənim olduğu halda məndən alınan hər şeyə qarşı olan əsəbim. Bəli, əsəbiyəm. Məndən əsirgənib gözümün önündə başqalarına qızıl qabda təqdim olunan güzəştlərə. Əlimdən alınan bir igidin ömrünə əsəbiyəm. Daha heç bir qüvvə mənə bu hirslə keçən 23 ili qaytara bilməyəcək. Mən daha nə bir yaşımın, nə də 18 yaşımın baharına qayıda biləcəyəm.

Amma yenə də Tanrının mənə bəxş etdiyi bacarıqlara görə Şükür edib hirslə, əzmlə bu yola davam edirəm. Çünki anama gözündən axan hər damla yaş qədər yaşatmalı olduğum sevinclər var.

Mən əsla qorxmamışam. Heç vaxt gözümün gördüyü heç nədən, heç kimdən qorxmamışam. Mənim qorxum gözümün görmədiyi içimdəki hirsimdi. Nə qandan, nə zülmdən, nə də ölümdən. Mən içimdə danışdırmaqdan qaçdığım uşaqlığımdan qorxuram. Çünki onun boğazında qəhərlə gələn incə sədası içimdə dinməyəcək tufanlar qopara bilər.

İndisə MƏN varam. Hər şeyə və hər kəsə rəğmən. Düşmən olan doğmalara, dost sandığım vicdansızlara rəğmən mən burdayam. Əminəm, Tanrımın nəzəri və sevgisi mənlədi.

Və sonda Vahabzadə demiş;

“Quzuya da bəli?

Qurda da bəli?

Deyirsən, olmasın baxışım mənim?

Nöqsanım budursa əgər...

Deməli,

Ancaq naxışımdır yalnışım mənim.”

 “Ədəbiyyat və incəsənət”

(15.09.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Tələbə yaradıcılığı rubrikası yay tətilindən qayıdıb bugündən fəaliyyətini davam etdirir. Bu gün sizə Ağdam Sosial İqtisad Kollecinin tələbəsi Ayşən Cəfərlinin “Araf” adlı hekayəsini təqdim edirik.

“ARAF”

AYŞƏN CƏFƏRLİNİN HEKAYƏSİ

Dərin bir nəfəs alıb gözlərimi açanda ilk öncə harada olduğumu düşünməyə başladım. Böyük, geniş bir zalda idim. Burada o qədər çox insan var idi ki, niyə belə bir yerdə olduğumu və yenə niyə burada yatıb qaldığımı fikirləşirdim. Nə qədər düşündümsə, bir cavab tapa bilmədim. Başımı bulayıb ayağa qalxdım. Sonra ətrafa bir də göz gəzdirdim. Bura sərgi salonuna oxşayırdı. Hər tabloda bir şəkli var idi və hər şəklin qarşısında bir nəfər dayanıb uzun-uzadı ona baxırdı. Qaşlarım çatıldı. Böyük bir tablonun qarşısında bir qadınla balaca bir uşaq dayanmışdı. Qarşılarında durduqları tabloda onların da yer aldığını gördüm. Sonra digər bütün tablolarda da qarşılarında dayanan adamların şəkilləri olduğunu fərq etdim.

Bir az irəliləyib içərini gəzmək və eyni zamanda çıxışı tapmaq istədim. Sonra yadıma düşdü ki, oğlum və qızım məni gözləyirlər. Evə tələsirdim. Niyə bura gəlmişdim? Bəlkə bir tanışımın sərgisi idi və məcbur, ayıb olmasın deyə gəlmişdim? Bəs onda niyə yatıb qalmışam?

Çıxışı axtararkən, elə qapının yanında gördüyüm tabloyla bərabər addımlarım dayandı. Böyük, çərçivəsi gümüşdən olan tabloda mənim də şəklim var idi.

Yaxşı, artıq işlər istədiyim kimi getmirdi. Ətrafa baxıb: – Bu sərginin sahibi kimdir? – deyə soruşdum.

Lakin heç kim mənə cavab vermədi. Dahası, kiminsə məni eşitdiyindən şübhəli idim. Qaşlarım bir daha çatıldı. Təkrar-təkrar soruşdum hamıdan. Amma nə qədər eləsəm də, kimsədən səs çıxmadı. Evdəkilərdən kimdənsə icazə almış ola bilərdimi sərginin sahibi? Çünki mən belə bir şeyə icazə verməzdim. Başımı iki yana buladım.

Oğlum və qızım məni gözləyirdi. Evə tələsirdim.

Oradan necə çıxdığımı xatırlamıram. Eləcə də evə necə gəlib çatdığımı. Yol boyu o qədər çox düşünmüşdüm ki! Harda idim, o sərgiyə necə getmişdim və niyə orada mənim şəkilim var idi? Dərin bir iç keçirdim. Bizim evin olduğu küçəyə çatanda, hər səhər çörək aldığım Əhməd kişiyə salam verdim. Amma o salamımı almadı. Qaşlarım çatıldı. Bəlkə nə isə olub inciyib məndən? Yaxud da eşitməyib? Üstündə çox dayanmadım.

Oğlum və qızım məni gözləyirdi. Evə tələsirdim.

Küçəni dönüb ən sondakı evə doğru irəlilədim. Kaş çörək alaydım. Yüz faiz indi evdə çörək yox idi. Simuzər mənim əliboş qayıtmağıma görə danlayacaqdı. Ona neçə dəfə demişdim ki, evdə nəsə əskik olanda qabaqcadan zəng etsin, xəbər versin. Evə çatanda isə o başlayırdı bütün əskikləri sadalamağa. Mən də məcbur qalıb bu uzun yolu geri dönürdüm. Nəysə... Gedək görək, bu gün hansı əskikləri sadalayıb məni geri göndərəcək.

Özümü qəribə hiss edirdim. Yanından keçdiyim insanlar dönüb mənə baxmırdılar belə. Halbuki mən harada olsam diqqət çəkərdim. Salam verdiyim adamlar belə salamımı almırdı. Küçəni dönüb evə yaxınlaşanda çoxlu adam gördüm. Daha diqqətlə baxanda onların fərqli geyimlərinə rəğmən, hamısını tanıdım. Sol tərəfdə başı aşağı gedən kişi Sabir idi. Zavodumuzda operator işləyirdi. Yanında Mustafa vardı. Fazili də gördüm. Demək olar, zavodun bütün işçiləri bizim küçədə idi.

Heyrətlə onlara baxdım. Addımlarım onlara tərəf yönəldi.
           – Sabir? – dedim, mənə baxması ümidi ilə.

Lakin o məni görmədi, elə bil. Dərin kədər içində baxışlarını yerə dikmişdi. Görəsən nə olub?
           – Mustafa? Fazil? –

Heç biri mənə baxmadı. Düzü, bu, məni artıq əsəbiləşdirirdi. Boğazım düyünləndi. Onların yanından keçib evə irəlilədim.

Küçənin sonunda idi bizim ev. Beş dəqiqəlik yol idi. Amma bu gün o beş dəqiqə mənə beş saat kimi gəlmişdi. Addımlarım qarşımda gördüyüm mənzərə ilə yenidən dayandı. Küçənin sonunda bir məclis qurulmuşdu. Gözü yaşlı bir neçə insan məclisdən çıxıb bir tərəfə yönəlirdi. Qarşıda kişilər yığılmış, samovarlar qalanmışdı. Qaşlarım çatıldı. Kiminsə yas mərasimi olduğu aydın idi. Lakin bizim küçədə kimə nə olmuş ola bilərdi ki? Addımlarım ağlıma gələnlərlə bərabər sürətləndi. Çoxdan gec qalmışdım. Yəqin bu yas xəbərini eşidəndə mənim üçün narahat olublar. Tələssəm yaxşı olar. Əslində bu vaxtlar mən işdə olmalıydım. Niyə evə gəldiyimi, ya da o sərgiyə necə getdiyimi xatırlamırdım. Bildiyim tək şey – tələsdiyim idi. Küçənin sonundakı ayracdan dönüb bizim evə irəlilədim. Darvazalar iki yandan açılmış, qara paltarlı qadınlar içəri keçirdi. Yoxsa qonşu Firuzə xala rəhmətə gedib?

“Bizə niyə gəlirlər onda? Yəqin Firuzə xalaya nə isə olub. Yazıq, yaxşı qadın idi. Allah günahlarını bağışlasın…” – düşündüm.

Solmazgilin evi balaca olduğuna görə qonaqları bəlkə də bizdə qəbul edirdilər. Simuzər qonşuluq bağlarına xüsusi önəm verirdi. Onun üçün qonşu ən yaxın qohumdan da yaxın idi.

Qapıdan içəri girdim. Balaca nəvələrimdən birini görüb səsləndim:
– Gültəkin! Gültəkin, bala, bəri gəl görüm!

Amma o məni eşitmədi. Əlində dəsmal tuturdu. İçəridən çıxan gözü yaşlı qadınlar əllərinə su tökür, sonra da dəsmalla qurulayırdılar. Nəvəmin yanına qədər gəlib qarşısında dayandım. O isə məni görmürdü.

– Gültəkin? – əlimlə qolunu tutmaq istədim, amma əlim boşluğa düşdü.

Dəhşətə gəldim. “Axı bu necə ola bilər?!” Sözlərimi tamamlamadan qonaq otağından bir qışqırıq, bir fəryad eşidildi. Simuzərin səsi idi. Qaçaraq qonaq otağına girdim. Amma... bir dəqiqə. Bura niyə bu qədər izdihamlı idi? Simuzər niyə ən öndə oturub ağlayırdı? Yanındakı qızım Zibər niyə saçlarını yolurdu?

– Cavan yaşında bizi tək qoyub getdin, ay bacı!
– Məni niyə tək qoydun, Kübra?!

Dəhşət. Hiss etdiyim tək şey dəhşət idi.

– Simuzər! – çığırdım. – Simuzər, dəlisən sən? Mən buradayam! –

Onun yanına gedib çiyinlərindən tutmaq istədim ki, özünə gəlsin. Amma əllərim yenə boşluğa düşdü.

– Bu zarafatdır? Kameralar hanı? Rizvanın işidir bu? Ay dəli! Elə bildiniz qorxacam? –

Səsimi eşitdiyindən şübhələndim. Əllərim boşluqda sallanmağa davam edirdi.

– Ana… məni niyə tək qoydun?.. –

Əsəbləşməyə başladım.
– Mən burdayam, qızım! Yanınızdayam! –

Sonra gözlərim Simuzərin əlində tutduğu çərçivəyə çevrildi. Mənim şəklim idi. Sərgidə gördüyüm şəklin eynisi. Geriyə doğru bir addım atdım. Yer adamla dolu idi, hamısı ağlayırdı. Amma buna baxmayaraq, ayaqlarım onlara ilişmədi, boşluqda itdi.

Bu gün olanları düşündüm. Dərin bir nəfəs aldım. İşə getmişdim. İşə getmək üçün evdən çıxmışdım. Sonra... sonra…

Oğlum və qızım məni gözləyirdi. Evə tələsirdim.

Sonra Sərdar mənə zəng vurmuşdu. Rizvan hərbidə idi. Görüşə gedə biləcəyimiz günü öyrənmişdi. İşdən tez qayıtmağımı istəmişdi ki, yubanmadan yola çıxaq. Alınacaqları alaq…

Sonra... sonra mən sərgidə oyandım. Necə oldu axı? Telefonla danışdıqdan sonra nə olduğunu niyə xatırlamıram?

Evdən tələsik çıxdım. Balaca nəvəmə baxmadan yanından keçib getdim. Küçə boyunca mağarın olduğu tərəfə addımladım. Mağardan içəri keçəndə orada da öz şəkilimi gördüm. Başımı iki yana buladım. O şəkil ölü insanlar üçün idi. İnsanlar öldükdə mağar qurular və mağarın başında o ölünün şəkli asılardı. Udqundum, amma boğazımda iri bir yumru vardı. Gözlərim insanları süzdü. Hamısı tanıdığım adamlar idi. Kişilərin çoxunu tanımırdım, amma qadınları tanıyırdım. Və o balaca uşaqları — öz tələbələrimi. Qaşlarım çatıldı. Yəni mən ölmüşəm? Ölmüşəmsə niyə buradayam? Ölümdən sonra insanlara bu mu olurdu?

Arxaya doğru bir addım atdığımda, birinə dəyib səndələdim. Bu məni təəccübləndirdi, çünki bayaqdan kimə toxunsam boşluq olurdu, amma indi yox. Qarşımda bir adam dayanmışdı — uzunboylu, qara saçlı, qara qaşlı. İri-yarı, heybətliydi. Gözlərinin rəngini tam seçə bilmədim.

– Sən? — dedim bir ümidlə. — Məni görürsən? — deyə soruşdum.

Başını yellədi.

– Əlbəttə. Sizi görürəm. Necə ki, siz də məni görürsünüz, — deyə güldü. Ətrafa baxan həyəcanlı gözləri mənim gözlərimdə dayandı.

– Adınız necə idi? Kəmalə? — deyə soruşdu.
– Kübra. Adım Kübra. Məni necə tanıyırsan? — cavab verdim.

– Bu ərazidə hamı bir-birini tanıyır. Ən azından qalxandan içəri yeni bir adam girəndə onun haqqındakı hər şeyi bilirik.

Qaşlarım çatıldı. İçimdəki qorxunun yerini maraq aldı.
– Sən kimsən? Ya nəçisən? Qalxan nədir və başqaları da varmı sənin kimi? Bizə nə olub? Ölmüşük yoxsa yox? — sual etdim.

– İnsanam. Sizin kimi. Adım Turandır. Hə, təəssüf olsun ki, ölmüsünüz. Qalxan — ölümdən sonra ruhunun bədənini tərk etməsi nəticəsində gəldiyin bu yerin sərhədidir. Belə izah edim: siz öləndə, bədəninizdən ayrılan ruh digər tərəfə keçir. Bədən insanların dünyasında qalır, ruh isə ölülərin dünyasındadır.

– Necə yəni? Heç nə başa düşmürəm. Mən necə ölə bilərəm? — dedim çaşqınlıqla.

– Hər insan ölümə məhkumdur. Əcəli gəlib çatdıqda, buna mane ola bilməzsən. İnsan oğlu hər şeyi xatırlayır, amma ölümün ani və qaçınılmaz olduğunu unudur.

– Mənimlə belə danışma. Başa sal məni. Nələr olub mənə? — istəklə soruşdum.

– Siz bu gün günorta saatlarında, işdən evə qayıdarkən maşın qəzasında həyatınızı itirmisiniz. Çoxlu qan itirdiyiniz üçün öldünüz. Bu da sizin dəfn mərasiminizə hazırlıqdır.

– Elə bu gün öldüm? — soruşdum.
– Aha, elədir.

– Bəs bu mağar? Daha... bu gün ölmüşəmsə, bədənim haradadır? —
– Bədəninizi dəfn üçün sabaha qədər burada saxlayırlar. Artıq gecdir. Bu mağar isə baş sağlığı üçün toplaşanlar üçün bir saat əvvəl sizin oğlunuz tərəfindən qurulub.

– Axı oğlum əsgərdədir. Gəlməsi mümkün deyil. — dedim itirilmiş halda.
– Anasının öldüyünü öyrəndi. İcazə alması çətin olsa da, dəfn üçün burada olmaq onun haqqı idi, — dedi Turan.

– Başa düşürəm, — dedim zəifcə.

– Yəqin ki qorxursunuz.

– Yox, sadəcə... Axı ölmüşəmsə necə belə danışa bilirəm və onları görürəm?

– Ehh, başa qayıtmaq istəmirəm. Sadəcə bir müddət gözləyin. Onda hər şeyi başa düşəcəksiniz.

– Bəs o gün gələnə qədər nə edəcəm? Hara getməliyəm? O sərgi yeri nə idi?

– Ora bu dünyanın girişi idi. Sizinlə birlikdə bu gün ora 40 ruh daxil oldu. Ya da sizin deyişinizlə ölü insanlar.

– Başa düşürəm.

– Başa düşmədiyinizi bilirəm. Yenə də, dəfn mərasiminin dadını çıxardın. Mən ən çox qırx günlərini sevirəm. Təbii ki, o günə qədər qalan biriləri olarsa, onları izləmə şansım olur.

O bir anda yox olanda, mən çaş-baş qaldım. Yenə də onun dediyini etdim. Geriyə dönüb baxdım. İndi bu mənim dəfn mərasimim idi? Başa gələn çəkilər... Deməli mən ölmüşəm? Həmişə qarşıdan qarşıya keçəndə çox səhlənkar davranırdım. Bir gün sonum olacağını bilirdim, amma bu şəkildə... İç çəkdim.

***

Günlər keçdi. Gəlib-gedənlərin sayı azalmır, daha da çoxalırdı. Öz yasıma yad bir insan kimi gəlirdim və iştirak edirdim. Öz əlimi, bədənimi rahatca görürdüm. Normal insan bədənindən heç bir fərqi yox idi. Bu məni təəccübləndirirdi. Biraz keçəndən sonra öldüyümü qəbul etmişdim. Təbii ki, bu qəbul asan deyildi. Mən özümü aldadırdım. Amma yenə də əlimdən heç nə gəlmirdi. Bu gün ölümümün dördüncü günüydü. Bir gün gec basdırıldığım üçün üç mərasim bu gün idi: iş yoldaşlarım, Sərdarın iş yoldaşları, ailəmin tanıdıqları — hər kəs gəlirdi. Qardaş-bacılarımın, qapı qonşularına qədər hər kəs.

          Gözlərimi küçənin ağzına çevirdim və oradan gələnləri izlədim. Qısacası, bütün yaxınlarım, tanışlarım, məni tanıyan hər kəs burada idi. Dünyadan silinməyimə baxmayaraq buradaydılar. Həyatlarından çıxsam da, bir gün məni unudacaqdılar. Sabirlə bir neçə gün əvvəl bir yerdəydik. Bu gün yanlarında yoxam və onlar yenə də həyatlarına davam edirlər. Sözsüz, bunun üçün onlara küsməyə, inciməyə haqqım yox idi. Sadəcə hər insanın fərqli hekayəsi var. Mən onların hekayəsindəki öz rolumu oynamışdım. Vaxtım dolmuş və həyatlarından çıxmışdım. Bir gün səhər açılacaq və onlar məni tamam unudacaqdılar.

Aradan yeddi gün daha keçdi. Simuzərin acısı ilk günkü qədər olmasa da gözlə görünən şəkildə böyük idi. Qızım artıq ağlamırdı; göz yaşları sanki qurumuşdu. Yoldaşım Sərdar kədər içindəydi. Oğlum hərbiyə geri çağrılmışdı. Amma arada onun olduğu yerə də gedə bilirdim — ruh olmanın üstünlükləri. İşin tərs tərəfi odur ki, bunu sevməyə başlamışdım. O adamı — Turanı — artıq çox görmürdüm. Yeddimə gələnlərin çoxu üçə gələnlər və dəfn mərasiminə gəlməyənlər idi; çoxu isə hər bir mərasimdə iştirak etmişdi. Bu gün gələnlər arasında çox sevdiyim bir neçə nəfər vardı: tələbələrim. Zavodda işləməyimə baxmayaraq rayondakı ən güclü ədəbiyyat müəllimlərindən biri sayılırdım. Özümü tərifləyirəm, çünki... niyə də olmasın? Artıq dünyada yoxam — tərifləməyin bir mənası da yoxdu, amma bunu deyəndə özümü yaxşı hiss edirəm. Düşünürəm ki, dünya üçün o qədər də pis insan olmamışam. Buraya gələn o qədər adamın birinin belə dilindən haqqımda pis söz çıxmamışdı. Arxamca yaxşı sözlər deyirdilər. Dəfn mərasimimlə yeznəm məşğul olurdu. Hər şeyi o təşkil edirdi: hər yerə qaçır, hər yerə yetişməyə çalışırdı.

Eyni anda qızımla da məşğul olur, onu tək qoymurdu. Bəzi gecələr qızımın fəryadlarını eşidirdim. Yanına qaçır, onu sakitləşdirir və təsəlli edirdi. Onun bu halını görəndə qızımın necə də doğru seçim etdiyini də görmüşdüm.

Küçənin ağzında tələbələrimə gülümsədim. Aylin, Lamiyə, Şahin və Nihad birlikdə addımlayaraq bura gəlirdi. Aylin hər zamanki kimi tək deyildi; yanında bir vaxtlar tələbəm olan bacısı Firəngiz də vardı. İkisi digərlərindən kənarda irəliləyirdi. Lamiyəni ilk dəfə makyajsız görürdüm. Eh, bu qızı makyajsız görmək mümkün deyildi. Gülümsədim. Şahin yanındakı Nihada sataşırdı. Bəzən hazırlıq zamanı ikisi arasında böyük davalar olardı. Nihad hamıyla dalaşardı, amma onun da içində çox yaxşı bir uşaq vardı. Bunu bilirdim. Müəllim olanda istər-istəməz şagirdlərin içini görmək imkanınız olurdu: nəyi niyə etdilər, hansı düşüncə ilə hərəkət edirdilər. Qısaca, hamısını bilirdiniz.

Aylinin gözləri dolu doluydu. Firəngiz isə sol yanağından axan bir damla yaşı kimsə görmədən sildi. Şahin ilk dəfə bu qədər səssiz idi. Tək bir sözlə, içlərində ölümümün kədərini yaşadıqlarını görürdüm. Aylinin addımları geri geri getdi.

– Mən inanmaq istəmirəm. Axı necə ola bilər, Şahin? –  üzünü ona tutdu.

– Şahin, Kübra müəllimə. Bizim Kübra müəllimə. Bu... –  baxışlarını qarşıda duran mağaraya çevirdi.

– Biz nə edirik? Geri dönək, –  dedi. Şahin iç çəkdi. Firəngiz bacısının qoluna toxundu, dəstək verərcəsinə. Lamiyə dedi:

– Düşünün, içəri giririk və Kübra müəllimə orada oturmuş olur.

Hamısı qısa bir an bunu düşündü.

            – Allah eləsin, elə olsun, – dedi Şahin. Hər biri tələbə adını qazanmış iki-üç ilin məzunu idi. Məni unutmayıb gəlmələri belə mənim üçün böyük bir şey idi.

             – Öldüyü gündən bir gün əvvəl onunla danışmışdım, – deyə başladı Şahin. – Görüş təyin etmişdi, ondan alacağım kitablar var idi. –  Gözlərinin dolduğunu gördüm. Lamiyə ona anlayışla baxdı. Aylinin gözləri hələ də mağarada idi. Nihad Şahinə baxdı:

           – Gedək keçək? Yoxsa elə burada dayanacaqsınız? – deyə soruşdu. Onların sözləri üzərinə addımlamağa başladılar.

Elə bu vaxt, mağardan çıxan qadınlardan birinin halı pisləşdi. Ah, bu bizim Mələk xanım deyilmi? Bir müddət, uzun bir müddət məktəbdə müəllim kimi fəaliyyət göstərmişdim. Sonra işlər düz getmədi və pambıq zavodunda işə düzəldim. Bu qadın, mənim məktəbdə ən yaxın sirdaşım olmuşdu. İnsanlar onun başına yığışanda, bizim uşaqlar olduğu yerdə donub qaldılar. Yeznəm qaçaraq su gətirdi və sudurğa keçirən qadına kömək edənlər arasına qarışdı. Mən də təlaşa qapıldım, amma heç nə edə bilmirdim. Onlara toxuna bilmirdim, səsimi duyura bilmirdim.

Aylin bərəltdiyi gözlərini bu mənzərədən tez uzaqlaşdırdı. Digərləri də bərabər evə doğru addımladılar.

– Siz ikiniz burada qalın, biz içəri keçək. Bacısı Simuzər xala bizi tanıyır. Görünüb qayıdacağıq, – dedi Lamiyə. Şahin və Nihad ikisini başlarıyla təsdiqlədi.

Mən də qızların ardınca içəri, evə keçdim. Bir küncdə dayandılar üçü də. Evdəki ağlaşma səsləri onlara yad idi. Daha 18-20 yaşında yeni yetmələr idilər. Təbii ki, ölümü görmüşdülər, amma yaşları balaca olduğundan ilk dəfə ölümü bu qədər yaxından hiss edirdilər. Ən azından Aylin ilk dəfə ölümü hissetmişdi. Küncdə durub, nəvəmə qaçaq baxışlar atırdı. Gözləri doldu, üzünü divara çevirdi.

Qadınlar arasından biri dedi:

– Qoyun uşaqlar gəlsin, tələbələri gəlib.

Qızları içəri aldılar. Onlar nə olduğunu anlamadan bir anda ağlaşmanın ortasında, hətta ən başında yer aldılar. Simuzər və qızımın qarşısında oturan Aylin baxışlarını yerə zillədi. Saatlardır tutduğu gözyaşlarını saxlaya bilmədi. İlk dəfə bu evə, mən olmadığım bu evə gəlirdi və evin yadlığını hiss edirdi. Balaca qız, əlindən ən sevdiyi əşyanı almışcasına ağladı. Lamiyə və Firəngiz qorxdular, çünki bunu gözləmirdilər. Aylin o qədər möhkəm ağlayırdı ki, orada oturan qadınların hər birinə əsəbləşdim. Uşaq idilər, burada olmamalı idilər. Ağlaşmalar artdıqca hər birinin ifadəsi dəyişdi. Lamiyə və Firəngiz də ağlamağa başladı. Aylin ayaqlanıb otaqdan sürətlə çıxdığında, digərləri arxasınca gəldi.

Çıxışda əllərində su və dəsmal tutan nəvəmə baxdı. Bir şeylər demək istədi, amma o an nə deyəcəyini bilmədi sanki. Bütün sözlərin kifayətsiz qalacağını bilirdi. Ovucuna azca su alıb oradan çıxdı. Ayaqqabılarını geyinib sürətlə küçəyə qaçdığında, az qalsın ona çatdıra bilmirdim. Şahin və Nihad tərəfindən dayandırıldığında, üzünün rəngi ağlamaqdan qıp-qırmızı olmuşdu.

– Ey! Yaxşısan? Otur. Nihad su gətir, –  Şahin onu dəmir durpanın üzərinə otuzdurdu.

– O mənim ən sevdiyim insan idi, –  dedi hönkürtülərinin ardından. – Mənə ədəbiyyatı sevdirən insan. Yazmağa onun sayəsində başlamışdım. Mənə qaranlıqdan çıxış yolunun sadəcə yazmaq olduğunu o öyrətmişdi. O mənim ən böyük dəstəkçimdi. Mən... Mən... – Sanki nəfəs ala bilmirdi.

Şahin qızın bu halını görüb təlaşlandı.

– İnsan ölümü qaçınılmazdır, Aylin, – dedi səssizcə. – Sırf biz çox sevirik deyə, sevdiklərimiz ölməyəcək deyə bir qanun yoxdur.

O anlarda Nihad gəldi. Əlindəki suyu Aylinə uzatdı. Qız yanlarına gəldikdə, az da olsa sakitləşmişdi. Onu izləyərkən gülümsədim. O görməsə də...

– Pul yazılıb, gedək. Halı daha da pisləşmədən buradan ayrılaq,” dedi Firəngiz.

Cumalarım verilmiş, qırxım çıxmışdı. Elə qırxım olan günü Turan yenidən qarşıma çıxmışdı.

– Salam, – dedim onu görəcək.

          – Salam. Hələ də buradasınız? Bax, bu məni təəccübləndirdi, –  dedi düşüncəli şəkildə.

– Niyə? – deyə soruşdum.

– Vaxtı gələndə görərsiniz, – deyib getdi.

Aradan bir il keçdi. Hər şey və hər kəs öz həyatına qaldığı yerdən davam elədi. Tək əksik mən idim, və mənim yoxluğum o qədər də bilinmirdi. Artıq ruh halındakı bədənim biraz solğunlaşmışdı. Ağır-ağır hərəkət edirdim. Cəld deyildim. Tez yorulurdum. Bütün bunların səbəbini öyrənmək istəyirdim, amma Turanı bir ildə heç görməmişdim. Ən azından dünən gələr deyirdim, çünki dünən ölümümün bir ili tamamlanmışdı. Amma gəlməmişdi. Deyəsən o da məni unutmuşdu.

Unudulmaq, bu günlərdə ən çox başıma gələn şey olmuşdu.

Evə gedən yoldakı böyük tut ağacının altında oturmuşdum. Bu yollardan deyib gülərək, bəzən də ağlayaraq keçmişdim. Bir il əvvəl isə bir tabutun içində, başqalarının, mənə tanış olanların çiyinində, son mərasimimə yola salınmışdım.

– Hələ də buradasınız? – Gözlərimi səsin sahibinə çevirdim.

– Səni görmək xoş oldu.

– Sizi də.

– Bilmirsən, nə vaxta qədər burada qalacam? –  deyə soruşdum.

– Bilirəm.

– Yəni mənə açıqlayacaqsan?

– Aha, vaxtı gəldi.

– Səni dinləyirəm.

– Bu dünya, insanların dünyasından fərqlidir. Orada bir bədənə sahipsən, lakin burada ruh halında yaşayırsan. Heç bir insani ehtiyacın olmur. Həyatda qalmaq üçün sadəcə bir şeyə ehtiyacın var: unudulmamaq.

– Burada sonsuz bir həyat keçirə bilərsən. Amma sadəcə yaxınların səni unuduncaya qədər. Səni xatırlayan nəfəs alan son insan səni unutduqda, bu dünyadan ömürlük silinib yox olursan.

– Özümü yorğun hiss edirəm. Bu silinmənin bir işarəti ola bilər? Elə bil rəngimdə solub.

– Elədir ki var. Çox təəssüf edərək bildirirəm ki, unudulursunuz, Kübra müəllimə.

– Bunu bilirəm. Onları izləyəndə bunu gördüm. Əvvəl evdəki izlərim silindi, kitablarım atıldı, paltarlarım ehtiyac sahiblərinə verildi. Sonra məzarıma kimsə gəlməz oldu. Oradakı qırmızı qərənfillər artıq gün işığından bozarmış bir toz parçasına dönüb. Yavaş-yavaş xatirələrindən silindim. Dünən ölümümün birinci ili tamam oldu, amma kimsə məni xatırlamamışdı. Balaca nəvəmin telefonuna mesaj gəldi və o zaman xatırlayıb tələm-tələsik hazırlıq gördülər.

– Deyəsən bu sizi incidib.

– Elədir ki var. Amma məni unutduqları üçün onlara inciməyə haqqım yoxdur.

– Düzdür.

– İndi mən silinəcəm? Yoxsa yox?

– Əslində silinməyəcəksiniz. Bura ona görə gəldim. Heç vaxt unudulmayacaq olan insanlar, qalxanın bir digər sərhədinə keçiş haqqı qazanır.

– Axı az əvvəl dedim ki, onlar məni unudublar.

– Biri sizi unutmayıb, Kübra müəllimə.

– Kim?

– Aylin adlı bir qız. Üçüncü kurs ədəbiyyat müəllimliyi oxuyur.

– Aylin? Həqiqətən məni unudmayıb?

– Elədir.

– Bəs necə əminsiniz ki, o məni heç vaxt unutmayacaq?

– Bax, bu yerində bir sual oldu. Belə izah edim: O, sizin ruhunuzun unudulmayacağı bir şey yaratdı.

– Ona görə siz daim yaşayacaqsınız. Oxuduğu bütün kitab sətirlərində sizin izləriniz olacaq. Yazdığı bütün yazılarda, kitablarında, keçdiyi bütün dərslərdə sizdən bəhs edəcək. Ruhunu bir kitabda yaşadacaq. İndi isə ayaqlanın, gecikmədən gedək.

Öz dəfn mərasimimi addım-addım izləyərkən çox şey öyrənmişdim. Hər şey bir neçə saniyəlik idi. O qapıdan içəri girənə qədər hamı deyib gülürdü. O qapıdan içəri girəndə isə ölünün ailəsinə dəstək olurdular, onu yad edirdilər. Elə ki, yenidən qapıdan çıxdılar, daha evdən ayrılmadan o ağlaşma otağından çıxdıqları an söhbətə başlayırdılar. Hər şey bir andan ibarət idi. Mən buradakı bütün insanların o qısa anı idim. Bir anlıq xatırlanıb ömürlük unudulurdum. Sonum qaçınılmaz idi, çünki öz ailəm belə məni unutmuşdu. İndi isə balaca bir qız işığım olmuşdu. Ruhumu bir kitabda yaşadırdı.

– Sən nə qədər müddətdir bu haldasan?

– On ildən çox olur.

– Necə bəs bu qədər tünd rəngdəsən? Olduqca gümrah görünürsən.

– Məni xatırlayanlar çoxdu.

– Sənin adına sevindim. Ölümün... necə olub?

– Mən şəhid olmuşam. Turan Muradov. 2015.

              Şəhid Turan Muradov. Şagird Turan Muradov.

          – Məni xatırlayanlardan biri də siz idiniz. Öləndən sonra məni tanıya bilməməniz məni çox heyrətləndirmişdi.

          – Çox üzr istəyirəm, Turan. Mən... sən olduğunu bilmirdim.

          – İnsanlar məni bir bayraqda, bir formada, hər hansı bir tarix kitabında, bir şəkildə, sosial mediada və ya başqa bir şeydə yaşadırlar. Unudulmuram. Bir an belə. Mənim kimi olan onlarca, hətta yüz milyonlarla şəhid var. Aylin sizi bir kitabda yaşadır, xalq isə mənim kimiləri mavi səmada dalğalanan üçrəngli bayraqda.

           Aradan neçə illər keçdi. Kübranın ailəsi onu tamamilə unuttu. Ölümünün səbəbi –  övladları üçün tələsməsi nəticəsində qarşıdan qarşıya keçərkən maşının altında qalması olsa da, –  onu ilk unudan övladları oldu. İllər keçdi. Ömürünü bərabər keçirdiyi adam, həyat yoldaşı da onu unuttu. Ruhu isə başqa bir dünyada, insanların dünyasında, bir kitabda yaşadığı üçün hələ də sağ idi. Görüntüsünün solmadığı, ruhunun ağırlaşmadığını hiss etmədiyi hər gün, bir az daha şükür etdi. Solğun görüntüsü isə günü-gündən tündləşdi, çünki tələbəsi, qarşısına çıxan hər şagirdinə onun haqqında danışırdı.

          Artıq bir kitabda yaşayan ruhu, yüzlərlə insanın zehnində bir kənarda var oldu.

Mənə ədəbiyyatı sevdirən, yazılarımda dəstək olan qadının artıq bu dünyada olmadığı neçənci gündü bilmirəm, artıq saymıram. Zaman və dünya o qədər qəribədir ki. Dünən yanımızda olan insanın varlığı bu gün yox olur. Bir daha dünyanın nə qədər ani olduğunu, bəzi şeyləri gecikdirməməyi öyrəndim. Kitab oxuyan insanlar ölmədən öncə, sayısız həyat yaşayar deyirlər. İnanıram ki sizin ruhunuz, bir kitabda, hər hansısa bir sətir aralığında yaşayır. Yazdığım bütün sətirlərdə artıq sizin gülümsəyən üzünüzün siması var.

 C.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(15.09.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

“Sarı güllər” və “Qara gözlər” – dillər əzbəri olan bu iki mahnı ilə bir vaxtlar İlqar xəyal əsl şöhrət piki yaşadı. Amma sonra ortaya diringi musiqilər çıxanda, trenfd dəyişəndə yeni mühitlə ayaqlaşa bilməyib get-gedə populyarlığını itirdi. Amma hələ də o hit mahnılar səslənəndə onlara gənc nəsil biganə qala bilmir.

Düşünürük, İlqar Xəyal bu gün də musiqimizə və səhnəmizə çox lazımdır.

Azərbaycanlı müğənni, televiziya aparıcısı İlqar Xəyal 1966-cı il sentyabr ayının 15-də Bakıda anadan olub. İlqar Xəyal orta təhsilini 190 nömrəli orta məktəbdə, ali təhsilini isə Azərbaycan Texniki Universitetində alıb. Tar üzrə musiqi təhsili vardır. Gənclik illərindən müasir musiqiyə və geyimlərə meyil göstərib. "Bakı payızı" müsabiqəsinin birincisi olandan sonra 1988-ci ildə Sevinc Kərimova İlqarı "Karvan" qrupuna dəvət edib və o zaman "Qərib Durnalar" mahnısı təqdim olunub. "Karvan" qrupu daxilində isə ilk mahnısı "Sarı güllər" olub. Bu mahnıya çəkilən klip Azərbaycanda çəkilən ilk rəsmi klip idi. 1990-cı illərin əvvəlində müğənni məşhur Karvan qrupunun tərkibində məşhurlaşıb.

Diskoqrafiya

Albom

Mahnılar

1. Bakinski bulvar

2. Ərköyün qız

3. Haradasan

4. İlahə

5. Kaş ki, olaydım

6. Mələyim

7. Ömür günləri

8. Ptitsa volnaya

9. Qara gözlər

10. Qərib dünyalar

11. Sarı güllər

12. Tufanla oynama

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(15.09.2025)