Cahangir Namazov, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Özbəkistan təmsilçisi. 

Sindh Courier — bu, Pakistanın Sind əyalətinə əsaslansa da, qlobal diqqəti cəlb edən onlayn xəbər jurnalıdır (veb əsaslı xəbər dərgisi). Saytda təkcə Sind əyaləti deyil, həm də bütün dünyada baş verən hadisələrə dair təhlili məqalələr, ictimai-hüquqi, təhsil, səhiyyə, mədəniyyət və texnologiya bölmələri mövcuddur.

Sindh Courier saytı sosial müdafiə, səhiyyə, təhsil, incəsənət, mədəniyyət, ədəbiyyat və siyasət kimi geniş mövzuları işıqlandırır. Saytda jurnalistik, bədii və analitik yazılara xüsusi diqqət yetirilir.

Azərbaycanlı şair-publisist, araşdırmaçı-yazar, Beynəlxalq “Alaş” Ədəbiyyat mükafatı laureatı, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının redaktoru Əkbər Qoşalı ilə müsahibəm Sindh Courier-də dərc edilibdir və mən məmnuniyyətlə həmin müsahibəni azərbaycanlı oxucuların da oxumasını istəyirəm.

1. Keçmişlə bu gün arasında dayanaraq, bu yola necə bir ruhi tərif verərdiniz? Bu yol sizi necə bir insana çevirdi?

- Müsahibə üçün, müsahibəyə belə bir sualla başladığın üçün sözümə təşəkkürlə başlamaq istərdim. Çox sağ ol! Zamanında Anadolunun ozan ruhu olmuş Aşıq Veysəl deyərmiş:

“Uzun, incə bir yoldayım, 

Yürüyorum gündüz-gecə”...

Bir yandan da, mənim rəsmi soyadım Yolçuyev, ən çox sevdiyim şüar isə “ortaq keçmişdən- ortaq gələcəyə!” kəlamıdır. 

Beləliklə, dediyin keçmişlə bu gün arasındakı yolu mən, sonsuz bir sahildə yürüyüş kimi görürəm. Görürəm, Abay demiş, “Atəş də, buz da var yanaqlarında”…

Su torpaqla, qayalarla rəqs edər, bəlkə onlara nəğmə deyər, cilvə atar da, amma ən ilginci, su atəşlə rəqs edincə, daha cazibədar olur - elə deyilmi?.. Su öz suluğunda, atəş atəşliyində və də torpaq öz torpaqlığında qalsın… Ruhun izini torpaqda deyil, sözlərdə, insanlarda və hadisə kimi dəyərlərdə, dəyər kimi hadisələrdə axtarmaq daha doğru olar yəqin. Ədəbiyyat, jurnalistika, mədəniyyət və rəsmi xidmət mənim üçün bir-birindən ayrılmaz həyat damarlarıdır. Bu yol bir deyən, iki “dinləyən” adama çevirir bizi – ulusu dinləyən, zamanın nəfəsini eşidən, milli yaddaşa üz tutan adam kimi adama… Yeri gələndə, yazı masasında əyləşən, yeri gələndə uzaq yollara çıxan, yeri gəlincə də cəbhə bölgəsində əsgərlə çörək bölən, ümumən bölüşən, paylaşan birinə dönürük: dədələrimiz necə deyib? - “Sevinci bölüş - çoxalsın, kədəri bölüş - azalsın”… Beləliklə, ulu yol bizi bir növ fədakarlığın, bununla belə, şərəfli məsuliyyətin yolçusuna çevirmiş olur... Bu özlüyündə özəl yolçuluq və də gözəl aqibətdir!..

2. Sizcə, bir yazıçının ürəyində necə bir yanğın olmalıdır ki, o, xalqın qəlbində də od qalaya bilsin?

-İlginc sualdır. 

Belə bir yanğın, hər halda, təkcə qəzəb və ya ehtiras olmayıb, habelə məhəbbətin, haqsızlığa qarşı üsyanın, gözəlliyə və həqiqətə bağlılığın birləşdiyi ruhi təcalla hallarıdır. Bu od, necə deyərlər, özünü yandırmaq bahasına işıq verən bir od olmalıdır. Ustad İsa Muğannanın “Yanar Ürək” qavramı və əsəri yadıma düşür. 

Bir ulusun od-ocağını yalnız öz ürəyini külə döndərənlər qalaya və odqoruyan ola bilər. Yazıçının içindəki yanğın, tarixə, mədəniyyətə, ləyaqətə qarşı duyduğu sevgidən, həyəcandan və məsuliyyətdən doğmalıdır. Nazim Hikmət demiş:

-“Sən yanmasan,

Mən yanmasam,

biz yanmasaq,

Necə çıxar

qaranlıqlar aydınlığa”?..

3. Əkbər Qosali üçün “Sükut ölkəsi” necə bir yerdir?

-“Sükut ölkəsi”! – Çox ilginc tapıntıdır - poetik amma kədərli tapıntıdır… Səsin-sözün yox, ÖZün, dərinliyin eşidildiyi məkandır yəqin. Orası mənim içimdə bir qocaman çınar ağacının dərin köklər atdığı məkan olsa gərək… Nə mahnıların çalındığı, nə də göz yaşlarının axdığı yerdir “Sükut ölkəsi”.. – Amma hər ikisinin izləri orada yaşayır. Ora, yazılmamış misraların, deyilməmiş duaların və unudulmuş kəlmələrin ünvanıdır yəqin. Orada söz deyil, bəlkə niyyət danışar. O ölkədə sükut hayqırır bəlkə də - bəli, sükutun dərinliyi elə hayqırış deyilmi? - Ariflər qatında belə olmuş olmazmı?.. – Lakin elə incə, elə içdən ki, həmin hayqırtını yalnız ürək eşidə bilər, ürək!..

4. Elə misralarınız varmı ki, göz yaşınızı əvəz edib? Bizə onlardan danışa bilərsinizmi?

- Yox, bu barədə yazmaq, danışmaq istəməm. Hətta yazmaq istəməmişəmsə, danışmamaq daha yaraşıqlı olmalı… Yazını yalnız özüm oxumuş ola billəm, danışıq isə o deməkdir, ən azı bir muhatab vardır… Əgər beləsə, deməli, sənin verdiyin sualı doğuran səbəblər mövcud olub, bu danılmazdır; bununla belə, ədəbiyyatın, poeziyanın mandat-missiyasında ağlamaq yoxdur mənimçün; mən onu başqa kateqoriyalara həvalə edərdim. Türk şeirinin xarakterində inama çevriləcək ümid var, əzm-iradə var; hətta “ağı” deyincə də, başıdik, gözü yaşsız olmuşuq; bizim “ağı”mız mərsiyyəyə dönüşdüyü yerin özü bizim ən ağlamalı yerimizdir - oranı qurutmamız lazım.

5. Sizcə, bu gün türk poeziyasının ən böyük dərdi və ən böyük qazancı nədir?

-Ən böyük dərdi – parçalanmışlığın və bir-birindən uzaq düşmüşlüyün ruh halımızda yaratdığı təlatümlər və yaddaşımıza ən azı son 200 ildə hopan - üst-üstə qalaqlanan kədərdir. Biz bir ağacın budaqları kimiyik, amma çox zaman öz kökümüzü görmürük, elə bil. Dilimiz birdir, amma bəzən qəlbimiz sanki bir-birinə “tərcümə” olunur. Qazancı isə – bu qırıq ümidlər içində yenə də danışan, yazan, dirənən şairlərin şeir-sənət, ədəbiyyat bayrağıdır! Örnəyi, dəmir pərdələr, rəsmi sınırlar meydana çıxınca, bir köyümüz o sınırın digər tərəfində qalınca, iqtisadiyyat, siyasət, hətta, hərbi və b. strukturlar qəbullansa da, şeirimiz, sənətimiz o halı qəbul etməyib! - 

“Orda bir köy var - uzaqda, 

O köy bizim köyümüzdür,

Getməsək də, varmasaq da, 

o köy bizim köyümüzdür” - demişik…

Demişik ki,

“Qafqazlardan aşacağız,

Türklüyə şan qatacağız!

Türkün şanlı bayrağını 

Turan eldən asacağız”! Asmışıq da çox şükür!

6. Qəlbinizdə hansı sükunətlər, hansı qorxular, hansı arzular gizlidir?

-Qəlbimizdə nələr yoxdur?..

Hər dəfə ulusumuza, ulusumuzdan olmasa belə, hər hansı bir günahsız insana haqsızlıq ediləndə qəlbimizdə fırtınalar qopur. Qəlbimiz - bəlkə özümüzü aldada, ovuda bildiyimiz, amma başqalarını aldatmadığımız - aldatmış olsaq belə, öz vicdanımıza hesabat verdiyimiz divanımız, həmçinin mənəvi-ruhi sığınacağımızdır.

Bu arada, qorxularımız da var – öz ulusuna, qardaşına biganələşən gəncləri görürük, bəzən; bəzən sözün dəyərdən düşməsi, texnologiyanın ruhi gücü zədələdiyi hallarla rastlsşırıq… Bunlar, əlbəttə, düşündürücüdür.

Diləklərim: Türk xalqlarının birlikdə sabaha - eyni mənəviyyat Günəşinə oyanması, Turan balalarına hər bir yurd yerimizdə ortaq - Göy bayraq altında türkcə layla çalınması, şeirlərimizin Altaylardan Balkanlara qədər oxunması və bu kimi mübarək işlərdir.

7. Sizcə, bu gün insanlar hansı ədəbiyyata ehtiyac duyur?

-Vicdanlı ədəbiyyata!.. Sadəcə intellektual deyil, mənəvi ədəbiyyata!.. Mənəvi yön ədəbiyyatçün intellektualdan daha yüksək istək və tələbdir. Ancaq nə ruhaniyyatdan, nə elmdən, fəlsəfədən, tarixdən, nə də bir başqa kateqoriyadan danışmayıb, daha qapsayıcı, daha ülvi, daha emosional və ruhi hünərlə söyləyib, yazdığımız öz yerimizin-göyümüzün, kainatımızın adı Ədəbiyyatdır. Orada hər şey öz yerində, öz göyündə və dərəcəsində olunca, insanlar estetik dəyərlərin bilicisinə yox, zövq alanına çevrilir. Oxucuya zövq verməli ədəbiyyat - ruh aşılamalı və öz ədəbiyyatlılığından çıxmamalı!.. 

İnsanların qəlbindəki səssiz çığlıqları eşidən və onları utanmadan dilləndirən ədəbiyyatdan danışırıq həm də. Bugünkü insan texnologiya ilə deyil, ruhun qucaqlaşacağı sözlə təskinlik tapır, məncə. Gələcək üçünsə bizi birləşdirən, köklərimizi xatırladan, ümid verən ədəbiyyat üstünlük qazanacaq yəqin...

8. İnsanpərvərlik – həyat və yaradıcılıq yolunuzda necə bir yer tutur?

-İnsanpərvərlik elə ulu sözün zirvə başlanğıcıdır. Yazarkən bəlkə tam da gözləməmiş ola bilərik, natural halı daha sərt olar - lakin ən azı oxuyunca, redaktə edincə özümüz müəyyənləşdirməliyik: “Bu söz insanı yaralayacaq, yoxsa, ruhlandıracaq”?

İnsanpərvərlik ilham verdiyi kimi əzab da verə bilər. Çünki insanı sevmək asan deyil – amma onu anlamaq istəyən bir ürəyə sahib olmaq həm bir bəxşiş, həm də bir sınamadır.

9. Bu gün Qarabağ məsələsi sizin qəlbinizdə necə səslənir?

-Qarabağ mənim üçün yalnız bəlli kvadraturada torpaq sahəsi deyil – Qarabağ ləyaqətdir, ulusumuzun sınaqdan keçmiş hekayəsidir. 

Qarabağ artıq yenidən doğuluşun, ruhi dirçəlişinin simvoludur.

Qarabağ - Azərbaycan Dənir Yumruğunun yaratdığı yeni gerçəkliklərdir. O gerçəkliklər ki bütün Türk dünyasının belini dikəldib.

10. Sözlərinizin insan qəlbini dəyişə bildiyini dərk etdiyiniz zaman özünüzə hansı məsuliyyətləri yükləyirsiniz?

- O anda artıq mənəviyyatın, millətin və qoca tarixin qarşısında yazıçı yox, daşıyıcı olursan. Söz ox kimidir, bəli – amma yönünü düzgün seçməzsənsə, o, dostu da yaralaya bilər. Bu məsuliyyət hər kəlməmin içində dürüstlük, mərhəmət və vicdan yükü tələb edir. Yazar yalnız danışan deyil – həm də duyan olmalıdır.

11. Ədəbiyyatın birliyin körpüsünə çevrilməsi üçün hansı amilləri vacib sayırsınız?

- İlk amil – qarşılıqlı tanıma və tərcümədir. Türksoylu xalqlar bir-birinin ədəbiyyatına susayıb – amma su çatmır... 

Digəri – mədəni platformaların təşkili və birgə layihələrin gücləndirilməsidir. Amma ən vacibi – ortaq ruhun, ortaq ağrının və ortaq arzunun dilə gəlməsidir. Ədəbiyyat bu birliyin dili ola bilər, əlbəttə, biz onu diplomatiyanın deyil, qəlbin dili kimi yaşada bilsək...

TÜRKSOY, Beynəkxalq Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu, Beynəlxalq Türk Akademiyası və digər ortaq rürk qurumları, o cümlədən sanballı vətəndaş cəmiyyəti institutları gələcək nəsillərə ümid verir, inam aşılayır, üfüq açır.

12. Gənc ədiblərə hansı məsləhətinizi “qızıl qayda”nız kimi tövsiyə edərdiniz?

-13 il öncə oxuduğum qərib bir tövsiyyə var: “Gənclərə tövsiyəm odur ki, heç kimin tövsiyəsinə qulaq asmasın”…

Biz özümüz də gənc olmuşuq və bu yaşımızda dəxi gənclərə belə bir tövsiyədən uhulət-suhulətlə uzaqda dayanaraq, hansısa tövsiyələri versək, qüsur olmasın gərək. Birincisi, ürəklərinin səsini dinləsinlər - ürək qulaq deyil, göz deyil, əl deyil, hətta ağıl da deyil - onun öz dərəcəsi, yolu-yordamı var və yiyəsini heç aldatmır. 

Gənclərimizin yazdıqları yalnız öz səsini deyil, ulusunun  ruhunu eşitdirmək gücündə olmalı. Özünü göstərmək üçün deyil, ruhu ifadə etmək üçün yazmaq - bax, bu, qutsal görəvdir. 

Gənclərimizin yolu açıq, qələmi iti, oxucusu çox olsun!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.06.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının UŞAQ ƏDƏBİYYATINI TANIDAQ layihəsində Britaniya və Amerika uşaq şeirindən seçmələr təqdim edilir.  Şeirləri ingilis dilindən tərcümə edən Şahin Xəlillidir.

Bu gün tanış olacağınız şeir Ralf Ualdo Emersona aiddir. O, Amerika şairidir.

Ralf Ualdo Emerson

(1803-1882)

ABŞ

“Dağ və dələ”

Dağla dələ

Girib bəhsə

Söhbət açdı.

Dağ dələni

Görən kimi

Dedi: – Bu ki

Bapbalaca,

Xırdacadı.

Dələ dedi:

Sən nəhəngsən

Bu biçimdə!

Mən bilirəm,

Öz yeri var

Böyüyün də,

Kiçiyin də.

Havalar da

Cürbəcürdür –

İstisi var,

Sərini var.

Tamamlayır

Gələn ilin

Hər birini

Bu havalar.

Kim istəsə,

Peşkəş kimi

Mən verərəm

Öz yerimi.

Sənin təki

Nəhəng olmaq

Deyil asan.

Sən də dönüb

Mənim boyda

Olammazsan.

Gücüm çatmaz

Meşələri

Sənin təki

Saxlamağa.

Dələ dedi

Sonra dağa:

Bax, sənin də

Gücün çatmaz

Şam qozunu

Sındırmağa.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.06.2025)

Könül, "Ədəbiyyat və incəsənət"

Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı ən təmiz və ən çirkli havası olan yerlərin adlarını açıqlayıb. 

Çirkli hava 1 kub metrə düşən zərərli maddələrə görə ölçülür, ortalama hər 1 kub metrə 16-25 mikroqram zərərli maddə düşərsə, bu – çirkli hava gösrəricisidir.

Azərbaycanda ən təmiz havalı yerlərdən söhbət düşəndə burada İsmayıllı, Quba, Zaqatala və Qəbələnin adını çəkirlər, amma yox, bu bölgələrin heç biri hacası təmiz bölgələr 10-luğuna düşə bilməyib. 10-luq isə belədir:

1.Yardımlı

2.Gədəbəy

3.Qusar

4.Şuşa

5.Şamaxı

6.Qax

7.Laçın

8.Naxçıvan

9.Qazax

10.Şəki

Bəs ən çirklilər? Bu sualın cavabı hamıda belə olacaq: Bakı, Sumqayıt, Gəncə... Amma yox. Ölkəmizin ən çirkli 3 bölgəsi bu bölgələrdir:

Ələt

Neftçala

Ağcabədi

Təəccübləndiniz, deyilmi?

Qapaq şəklindəki gözəllik isə Yardımlı rayonuna aiddir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.06.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Dahilər barədə deyimlər” rubrikasında haqqında deyimlər söylənilən növbəti təqdim edilən şəxs böyük mütəfəkkir Cəlil Məmmədquluzadədir. Yubanmadan deyimlərə keçirik:

1. Heydər Əliyev (Azərbaycanın Ümummilli lideri):

Cəlil Məmmədquluzadə Azərbaycan xalqının milli oyanışında, maarifçiliyində, mübarizə ruhunun formalaşmasında əvəzsiz xidmətlər göstərmişdir.

2. Hüseyn Cavid (şair və dramaturq):

Cəlil müəllim təkcə yazıçı deyildi – o, bir dövr idi.

3. Məhəmməd Hüseyn Şəhriyar (Güneyli ustad şair) :

"Molla Nəsrəddin” məktəbi bir millətin ayılmasına səbəb oldu – onun başında duran Cəlil Məmmədquluzadə idi.

4. Əziz Şərif (ədəbiyyatşünas): 

Cəlil Məmmədquluzadə öz dövrünün və gələcək dövrlərin vicdanı idi.

5. Firidun bəy Köçərli (Görkəmli ədəbiyyatşünas, pedaqoq):

Cəlil bəy qələmini bir qılınc kimi işlədirdi, amma bu qılınc heç kimi öldürmək üçün yox, oyatmaq üçün idi.

6. Mirzə İbrahimov (Xalq yazıçı, akademik):

Cəlil Məmmədquluzadə, xalqının dərdini öz dərdi bilən, cəmiyyətin bütün yaralarına qələmilə təzyiq göstərən bir nəhəng idi.

7. Elçin (Xalq yazıçı):

Əgər ədəbiyyat bir güzgüdürsə, Cəlil Məmmədquluzadənin güzgüsü təkcə cəmiyyətin üzünü yox, ruhunu da göstərirdi.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.06.2025)

Cahangir Namazov, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Özbəkistan təmsilçisi. 

Həmsöhbətimiz çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi,  şair, yazıçı, tərcüməçi, dilçi alim, pedaqoq, filologiya elmləri üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü Firuzə Məmmədlidir.

—Sizin üçün nəsr və poeziya arasında ən mühüm fərq nədir? Hansı sizin daxili dünyanızı daha tam və dərindən ifadə edir?

—Forma baxımından bu iki janr arasındakı fərq göz önündədir. Bu da həqiqətdir ki, hər ikisi bədii təxəyyül məhsuludur. Amma nəsr bir qayda olaraq, süjet, kompozisiya, məzmun və ifadə planında reallaşır. Poeziya spesifik normalar daxilində, daha çox dil vahidlərinin daxili informasiyasında mövcud olan poetik məqamların, başqa sözlə, sözün, ifadənin məna variantlarının düzgün, məqsədyönlü seçilib nizamlanmasına əsaslanır. Klassik Azərbaycan poeziyasının, qəzəl, qoşma, gəraylı, layla... və s. kimi, şeir formalarında bu qayda həmişə qorunmuş, ritm, ahəng, qafiyə, rədif, daxili təqti, heca, səs uzanmaları və s. poeziyanın əsas elementləri kimi poetik fikrin cazibədarlığını nizamlayan vasitələrdən olmuşdur. Müasir poeziyamızda yuxarıda sadaladığım poetexniki elementlərdən kənar, ancaq sözün məzmun qatında birikən poetik ruha əsaslanan sərbəst şeir forması da aktual poeziya nümunələrindəndir.

Məncə poeziya şairin xüsusi halıdır. Onu bir anın əlaməti olan şimşək çaxmasına da bənzətmək olar. Süjetli poeziya nümunələri, poema, mənzum pyeslərdə müəllifə təbii ki, lirik şeir yaradıcılığından fərqli olaraq, vaxt və lirik ricətlərə varmaq lazım gəlir ki, bunu şimşək çaxmasına bənzətmək çətindir.

Poeziya – şairin öz duyğuları ilə gizli görüşüdür.

Poeziya içimizdəki sakitliyin üsyanıdır.

Poeziya ruhumuzun fəryadıdır.

— Siz həm şairsiz, həm yaçızı, hər tərcüməçi, həm alim. 

Bütün bu sahələrdə eyni vaxtda fəaliyyət göstərmək sizin üçün çətinlik törətmir?

— Şeir, nəsr, elmi araşdırma, müəllimlik mənim ictimai həyatımın tamamlanmış ifadə formasıdır. Bunların hər biri beyin və ürək məhsulu olaraq, reallaşmaq üçün sanki öz növbəsini gözləyir. Həmişə, hər saat şeir gəlmir. Vaxt boşluğu elmi araşdırma və ya nəsr üçün müvafiqdir.

— Elm yolunda qarşılaşdığınız ağır maneələr və çətinliklər... Onları necə dəf edibsiniz? Bu gün gənc qızlar elmi araşdırmalara necə cəlb olunur,sizcə, onları ruhlandırmaq üçün nələrə diqqət yetirilməlidir?

—Elmi araşdırma zamanı çətinliyim olmayıb. Amma işi başa vurub, müdafiə etmək işi mənə baha başa gəlib. Yəni müdafiəmə maneçilik törətmək istəyənlər olub. Mən misilsiz yazıçımız, repressiya qurbanı “Y.V.Çəmənzəminlinin “Qızlar bulağı” və “Qan içində” romanlarının dil və üslub xüsusiyyətləri” mövzusunla namizədlik dissertasiyası yazıb müdafiəyə təqdim etmişdim. Müdafiə vaxtı Elmi Şura üzvrlərindən biri – ermənipərəst alim iclasdan qaçdı ki, müdafiə baş tutmasın. Və o da bunu iki dəfə təkrar etməklə mənim müdafiəmi iki il geri saldı. Axır ki, müdafiə etdim və işi Moskvaya AAK-na təsdiqə göndərdik. Həmin adam ora da ononim məktub yazdı. Ordan işimi Türkmənistana “Çernıy opponent” deyilən rəyə göndərdilər. Ordan müsbət rəy gələndən sonra – bu da 2 il çəkdi – dissertasiyam elmlər namizədi adına təsdiq olundu.

Bütün ictimai fəaliyyətim maneələr və qısqanclıqlarla müşaaiyət olunub.

Hazırda gənclərdə elmi araşdırmalara bir elə maraq görmürəm. Amma gənc qızlara məsləhətim budur ki, elm yolu çətindir, şərəflidir... Bu yola çıxanda ilk növbədə özlərinin daxili aləmini, bu sahəyə həvəsini, fədakarlığını, psixoloji hücumlara məruz qalma hallarını göz altına alsınlar və özlərini daxilən bu çətinliklərə qarşı mübarizə ruhuna hazırlasınlar. İkinci məsləhətim budur ki, əgər mövcud sahədə elmə yenilik gətirə bilməyəcəklərsə, quru ad naminə bu işə girişməsinlər.

Onları həvəsləndirmək üçün əlimdə əsaslı dəlillərim yoxdur.

— Ədəbiyyatda sizin üçün ən önəmli anlayış nədir? Məs: dövrün ruhu, müəllif şəxsiyyəti, yoxsa əsərin problematikası?

— Təbii ki, yaradıcılıq bunların hər üçünü vacib sayır. Nədən ki, yaranan hər hansı əsər öz dövrünün məhsulu kimi, həmin dövr barəsində gələcəyə az da olsa informasiya ötürür. Məs: M.F.Axundov, C.Məmmədquluzadə, Ə.Haqverdiyev, N.Nərimanov və s. kimi yazıçılarımızın zəngin yaradıcılığı buna misal ola bilər.

Məncə müəllif əsərini yaradarkən tamam obyektiv mövqedən təqdim etməli; tendensiya nümayiş etdirməməlidir. Problematika şübhəsiz ki, zaman və məkan hüdudlarında əsərdə öz bədii ifadəsini tapır.

— Cəmiyyətdə bədii sənət və elm sahiblərinin dəyəri sizcə yetərincə bilinirmi?

— Təəssüf ki, yox.

— “Fədakarlıq” deyimi sizin həyatanızda hansı hadisələrlə bağlıdır?

— Bütün həyatım “fədakarlıq” deyiminə ekvivalentdir. 

Hər addımım maneələr, hədə-qorxular, sui-qəsdlər, təhdidlər, “təsadüfi” qəzalar, gətirməzliklərlə müşaiyət olunub. Mən Təhsil, elm, sənət, peşə uğrunda keçdiyim yolu mübarizə yox, müharibə yolu adlandırıram.

—Sizin üçün “yazıçı və alim qadın” obrazının spesifik özəllikləri nədən ibarətdir?

—Yazıçı və alim qadın ya gərək ailə qurmasın, ya da bəxti gətirsə, qədirbilən, özü kimi elmə, sənətə qiymət verməyi bacaran biri ilə həyatını birləşdirsin. Olmaya-olmaya şair olub, şairlik iddiasında olan birinə qismət olsun... O ta fəlakətdir... Qadın sənət adamları sırasında çox az adam olar ki, həm ailə, həm də sənət sahəsində xoşbəxt olsun.

— Bir qadın, yazıçı, alim və insan olaraq özünüzü bir cümlə ilə necə ifadə edərsiniz, sizin fikrinizdə, elm nədir? Öyrənmək, anlamaq, yoxsa qəbul etmək?

 —Bir qədər gənc olsaydım, bütün bu titullara (Qadın, yazıçı, alim, insan) nail olduğum üçün özümü “qəhrəman” adlandırardım. Amma indi – 85 yaşımda – “əzabkeş” adlandırıram. O ki qaldı, öyrənmək, anlamaq, qəbul etməyə... Bəli, elm öyrənməkdir, anlamaqdır, ancaq kor-koranə qəbul etməyin tərəfdarı deyiləm. Əgər obyektiv həqiqətlərin mütləq göstəricisidirsə, qəbul edirəm, nədən ki, bunun özü öyrətmək və anlamağa aparan yolun başlanğıcıdır.

—Cələgəyin ədəbiyyatı sizin təsəvvürünüzdə necə görünür?  Süni intellektdə əslində insan qəlbinin həyacanı öz dəyərini itirmirmi?

—Süni intellekt gələcəyin ədəbiyyatını da yaradacaqsa, bu ya dedektiv, ya da epistolyar janrlarda olacaq. Bəli süni intellekt insan qəlbinin incəlikləri bütünlüklə ifadə edə bilməz. O daha çox, onu proqramlaşdıranın daxilini mənimsəyəcək. Həmin proqramistin psixolojiyasına motivləşdiyindən ümumilikdə insani keyfiyyət qazana bilməz.

— Sizcə Azərbaycanda qadın alimlərin cəmiyyətdəki nüfuzu necə artır və inkişaf edir?

—Ölkəmizdə alim, şair, sənətkar qadınların nüfuzunun artması xüsusi diqqətə ehtiyacı olan məsələlərdəndir.

—Ölkəmizdə analiz etdiyimiz, lakin qələmə ala bilmədiyimiz hansı həqiqətləriniz var? Xəyalınızın ardından gedərkən özünüzdən belə uzaqlaşdığınızı heç hiss edibsinizmi?

 —Sualın birinci hissəsinə qısaca cavab olaraq deyə bilərəm ki, belə həqiqətlər çoxdur və xırdalamağa lüzum görmürəm. Sualın ikinci hissəsi gəncliyimdə belə hallar çox olub. İndi artıq xəyaldan uzağam. Acı həqiqətlər hücrəsində tənha sakinəm.

—Viktor Hüqo deyirdi: Göydən daha gözəl mənzərə var, bu insanın qəlbinin dərinliyidir”. Sizcə, bu günün şair və yazıçıları insan qəlbinin bu dərinliyinə nə dərəcədə enə bilib?

—Heç kim heç kimi özündən yaxşı tanıya bilməz. Hərçənd ki, şairlər insan qəlbinin mühəndisləridir deyib ulular. Ancaq başqasının dərdini, sevincini qəlbinə köçürməyi, o emosiyaları özününküləşdirməyi bacaran şairlər bu dərinliyə enə bilər. Bu məqamda isə şeir şairin qələmində “mən” nidası ilə səslənir. 

Bu isə cənab şairi vurmaq üçün tənqidçiçilərin əlinə fürsət kimi düşür. “Filan şair özünü yazır”. Halbuki o şeiri oxuyanların bir qismi orada öz dərdini görür, öz dərdini oxuyur. Üzgüçülər peşəsinin belə bir qolu da var – “dərinlik üzgüçüləri”.

İnsan qəlbinə enmək üçün şairdə dərinliyə enmək və qınaqlardan inciməmək xisləti olmalıdır. Bir də, burada ictimai fikir, tənqidin “Sovet” ab-havası ilə nəfəs almaq da az rol oynamır. İndi yazan çoxdur. Təbii ki, hamını izləmək olmur. Amma insan qəlbinin dərinliklərinə enib oradan mirvari tapmaq da hər şairin işi deyil.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.06.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bu gün dünyaya gələn teatr və kino xadimləri arasından sizlər üçün iki ad seçdim ki, barələrində məlumat verim: Mövsüm Hüseynov və Ədalət Məmmədov.

MÖVSÜM HÜSEYNOV

Azərbaycan Respublikasının əməkdar artisti Mövsüm Hüseynov 1958-ci il iyun ayının 13-də Laçın rayonunda anadan olub. Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət İnstitunu bitirib. Sumqayıt Dövlət Musiqili Dram Teatrında, Azərbaycan Dövlət Musiqili Komediya Teatrında, Bakı Bələdiyyə Teatrında çalışıb. 2010-cu ildən ta ki 2025-ci ilədək yenidən Sumqayıt Dövlət Musiqili Dram Teatrında fəaliyyətini davam etdirib.

Filmoqrafiya 

- Hücum 

- Qəzəlxan 

- Yük 

- Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi 

- Otel otağı 

- Yanmış körpülər 

- Şans 

- Bomba 

- Heydər Əliyev 

- Vəkil hanı? 

- Fədakar 

16 oktyabr 2018-ci ildə Azərbaycanın əməkdar artisti fəxri adına layiq görülüb.

20 yanvar 2025-ci ildə vəfat edib. 

ƏDALƏT MƏMMƏDOV

Azərbaycan teatr və film sənətçisi Ədalət Məmmədov 13 iyun 1949-cu ildə Zərdab şəhərində anadan olub. 23 iyun 1971-ci ildə M. A. Əliyev adına Azərbaycan Dövlət İncəsənət İnstitutunun "Dram və kino aktyoru" fakültəsini bitirib.

6 sentyabr 1971-ci ildən Gənc Tamaşaçılar teatrının aktyorudur. Ədalət Məmmədov dublyaj sahəsində öz səs tembri ilə seçilən uğurlu aktyorlarımızdandır. İstər əcnəbi filmlərin dublyajında, istərsə də milli filmlərin səsləndirilməsində yaxından iştirak edir. 

Teatr səhnəsindəki rolları

- Artur — ("Ovod", Eteri Voyniç)

- Rüstəm -Zal — ("Söhrab və Rüstəm", İskəndər Coşğun)

- Atlant — ("Zəncirlənmiş Prometey", Cahangir Məmmədov)

- Bəxtiyar — ("Komsomol poeması", İskəndər Coşğun)

- Rüstəm — ("Sən nə üçün yaşayırsan?", İmran Qasımov, Həsən Seyidbəyli)

- Mahmud — ("Hacı Qəmbər", Nəcəf Bəy Vəzirov) 

Səsləndirdiyi filmlər

- Üzeyir ömrü

- Aşkarsızlıq şəraitində...

- Özgə ömür

- Dərvişin qeydləri

Kinoda rolları

- Muğam 

- Cavid ömrü 

- Ağabacı Rzayeva. Notlarda yaşanan ömür...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.06.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Təqvimdə həmişə adını oxuduqdan sonra haqqında bilgi almaq istədiyimiz şəxslər olur. Bu günə doğum günü təsadüf edənlərdən Azərbaycan SSR əməkdar artisti Tələt Bakıxanov sözlərini oxuyanda dərhal bu məşhur soyad məni özünə çəkdi. Əcaba, bu Bakıxanov o Bakıxanovlardandırmı?

Dərhal deyim ki, bəli!

Tələt Bakıxanov 13 iyun 1927-ci ildə Bakı şəhərində dünyaya gəlib. Musiqiçi kimi yetişməsində əmisi Əhməd Bakıxanovun böyük rolu olub. Teatr texnikumunu bitirib. O, Asəf Zeynallı adına Azərbaycan Dövlət Musiqi Məktəbində kamança ixtisası üzrə Hafiz Mirzəliyevdən və Firuz Əlizadədən dərs alıb. 1947-ci ildən Müslüm Maqomayev adına Azərbaycan Dövlət Filarmoniyasının mahnı və rəqs ansambılının solisti olub.

Fransa, İndoneziya, Malta, İran, Türkiyə, Suriya kimi bir sıra xarici ölkələrdə qastrol səfərlərinə gedib, muğam üçlüyünün tərkibində görkəmli xanəndələri müşayiət edib. Azərbaycan muğamlarının, xüsusilə, “Segah” instrumental muğamının gözəl ifaçılarından biri kimi tanınıb.

Respublika və beynəlxalq əhəmiyyətli müsabiqələrin, simpoziumların iştirakçısı və qalibi, 1970–1980-cı illərdə Səmərqənd şəhərində keçirilən “Yaxın və Orta Şərq xalqları peşəkar musiqisinin ənənələri və müasirlik” mövzusunda birinci və ikinci beynəlxalq simpoziumlarinin iştirakçısı olub. Bəhram Mansurov, Canəli Əkbərov və Alim Qasımov kimi sənətkarlarla birgə Azərbaycan muğam ifaçılığı sənətini təmsil edib. Tələt Bakıxanov 1988-ci ildən Bülbül adına Orta İxtisas Musiqi Məktəbində çalışıb.

Amma 30 may 2000-ci ildə bütün bu fəaliyyətlərin sonu gəlib. Gözəl musiqiçi Bakı şəhərində beyin insult xəstəliyindən vəfat edib.

Ruhu şad olsun!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.06.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Azərbaycan Respublikasının əməkdar mədəniyyət işçisi Aybəniz Vəkilova. Bu ad adama heç nə demir. Amma bir baxın: Azərbaycan xalqının sevimli şairi Səməd Vurğunun övladı. İndi isə tam başqa bir fikir formalaşır insanda. Bəli. Böyük şairin özü kimi məşhur olan oğlan övladları – yazıçı Yusif və şair Vaqif Səmədoğluları hər kəs tanıyır, qızı Aybəniz isə yazıb yaratmayıb deyə məşhur la bilməyib. Amma o, Vurğun irsinin qorunub təbliğ edilməsində əvəzsiz işlər görüb.

Aybəniz Vəkilova 1937-ci il sentyabrın 9-da Bakıda anadan olub. Azərbaycan Dövlət Konservatoriyası nəzdindəki 10 illik musiqi məktəbində oxuyub (sonra 132 saylı məktəbə dəyişilib),1954-cü ildə oranı bitirib. Azərbaycan Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsində təhsil alıb, oranı "Azərbaycan dili və ədəbiyyatı" ixtisası üzrə bitirib.

Nizami adına Ədəbiyyat Muzeyində kiçik elmi işçi vəzifəsində çalışıb. 1975-ci ilin oktyabr ayında Səməd Vurğunun ev-muzeyi açılan vaxtdan burada baş mühafiz olub. O, 2006–2009-cu illərdə Səməd Vurğunun ev-muzeyinin direktoru vəzifəsində çalışıb. 

Beynəlxalq Muzeylər Şurasının üzvü kimi Amerika, Norveç və İspaniyada konfranslarda iştirak edib. Səməd Vurğunun yubileyləri münasibətilə 1966, 1976 və 1986-cı illərdə nəşr edilmiş kitablarının tərtibçisi, 1976-cı ildə çəkilmiş "Səməd Vurğun" sənədli filminin elmi məsləhətçisi olub.

1994-cü ildə təsis etdiyi "Səməd Vurğun Fondu"nun prezidenti olub. Fond tərəfindən muzeyin fəaliyyətinə həsr olunmuş "Vurğun ocağı-25" adlı albom və "Sözləri Səməd Vurğunundur" adlı mahnı diski yaradılıb, internetdə şairin həyat və yaradıcılığına və muzeyin fəaliyyətinə həsr olunmuş sayt açılıb.

Şairin 90 illik yubileyi ilə əlaqədar çap edilmiş Ş. Nəzirlinin "Vurğun ömrü məktublarda" kitabının və A. Bayramovun "Vurğun ocağı" kitabının elmi məsləhətçisi və rəyçisi olub. 2003-cü ildə çap edilən İ. Umudlunun "Vəkiloğulları" kitabının da elmi məsləhətçisi olub.

 SSRİ Mədəniyyət Nazirliyinin və Azərbaycan Mədəniyyət Nazirliyinin mükafat və fəxri fərmanları ilə təltif olunub. 1986-cı ildə SSRİ Ali Sovetinin fərmanı ilə "Şərəf nişanı" ordeninə layiq görülüb.

Aybəniz Vəkilovanın muzey fəaliyyəti ümummilli lider Heydər Əliyev tərəfindən də qiymətləndirilib, 1997-ci ildə anadan olmağının 60 illiyi münasibətilə ona təbrik məktubu göndərilib.

 2002-ci ildə "Əməkdar mədəniyyət işçisi" adına, 2003-cü ildə isə "Prezident təqaüdü"nə layiq görülüb. 2007-ci ildə Türk xalqları mədəniyyətinin inkişafına göstərdiyi xidmətlərinə görə ona Türk Dünyası Araşdırmaları Beynəlxalq Elmlər Akademiyasının fəxri professoru adı verilib.

Aybəniz Vəkilova 2009-cu il iyun ayının 13-də, ömrünün 72-ci baharında həyata gözlərini qapayıb.

Ruhu şad olsun! 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.06.2025)

Harun Soltanov, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Xeyr dostum. İnsan cəmiyyətin yaratdığı zəncirlərdən daha çox, onun qurduğu mənalar dünyasının içində boğulur. “Ağıllı” ilə “dəli” arasındakı sərhəd, adətən, qəti və aydın görünür. Amma əslində bu sərhəd çox vaxt bulanıq, təbəqəlidir və bir insandan digərinə dəyişir. Bəlkə də dəlilik dediyimiz şey, əslində cəmiyyətin qəbul edə bilmədiyi fərqlilik, sınanmış qaydaların xaricinə çıxmaq istəyidir.

Dəlixanada oturanlar, çox vaxt qaranlıq, anlaşılmaz və yersiz sayılan insanlar kimi qəbul edilir. Amma onların içində, insan ruhunun ən dərin qatlarında gizlənən sirlər, çox zaman cəmiyyətin ümumi şüurundan daha genişdir. Onlar öz dünyalarını başqalarının anlamayacağı yollarla təhlil edir, fərqli dünyagörüşü ilə insan təbiətinin qaranlıq və işıqlı tərəflərini üzə çıxarırlar. Bu mənada, dəlilik bir növ “görmə qabiliyyətinin” sərhədini aşmaqdır, amma cəmiyyətin gözündə bu, anormallıq və təhlükə kimi qavranılır. Ağıllılıq isə, cəmiyyət tərəfindən müəyyən edilmiş normalar daxilində düşünmək, yaşamaq və davranmaq deməkdir. Bu normalar da çox vaxt konformizmdən, qorxulardan və qorunmaq istəklərindən doğur. İnsanlar özlərini bu “normal” sərhədlərə uyğunlaşdırmaqla təhlükəsizlik, qəbul olunma və sakitlik axtarırlar. Amma bu, əslində ruhun qapadılması, özünü itirməyə bərabərdir.

  Dəlilik və ağıllılıq arasındakı sərhəd bulanıq olduqda, insan özü ilə mübarizə aparır. Bu mübarizədə bəzən insan öz “dəli” tərəfi ilə barışır, onu qucaqlayır və onun sayəsində həqiqəti kəşf edir. Bəzən isə “ağıllı” tərəf daha güclü olur və insanı cəmiyyətin tələblərinə təslim edir. Bu sərhəddə yaşamaq, insanın həm özünü, həm də dünyanı anlamaqda əzablı, bəzən də şok edici səyahətidir. Dəlilik, bəzən insanın azadlıq arzusu, daxili səsə qulaq asması və qaranlıq labirintlərdə itmək istəməsidir. Ağıllılıq isə, bu labirintdən çıxmaq üçün quraşdırılmış yeganə yoldur, amma bəlkə də bu yol həqiqəti görməkdən qorxmaqdır.

 Nəticədə, dəlilik və ağıllılıq arasında sərhəd bir çox vaxt insana bərabər olan sükut, tənhalıq və qaranlıqdır. İnsan o sərhəddi keçərkən həm itirir, həm də tapır.. Özünü, öz həqiqətini və bəlkə də ən vacibi, azadlığını.

 İnsan ağlının ən qaranlıq və eyni zamanda ən işıqlı nöqtəsində yerləşən “dəlilik” anlayışı, cəmiyyətin qurduğu illüziyalar dünyasının ən böyük təhdididir. Dəlilik, yalnız normadan kənara çıxmaq deyil, eyni zamanda həyatın mənasını, varlığın dərinliyini sorğulamaq cəsarətidir. Bu, şüurun ən kəskin nöqtəsində dayanan bir məqamdır, bir tərəfdə məntiq və struktur, digər tərəfdə isə anarxiya və xaos. 

 Cəmiyyət üçün “ağıllı” olmaq, özünü müəyyən edilmiş quruluşlara uyğunlaşdırmaq, sosial rolları qəbul etmək və bu çərçivədə hərəkət etmək deməkdir. Bu, məntiqin və qaydaların qəbul edilməsidir, amma çox vaxt məntiqdən də böyük olan şey, qorxu və ehtiyatdır. Qorxu, insanı sərhədlərə bağlayır, ehtiyat isə onu özünü qorumaq üçün narahat edir. Bu narahatlıq insanı bəzən öz gerçəkliyindən, bəzən də başqalarının gözündən gizlənməyə məcbur edir. Dəlilik isə, bu sərhədləri qırmaq, məntiqin məhdudiyyətlərini aşmaqdır. O, insanın ruhunun ən dərin, ən sarsılmaz qatlarında gizlənən həqiqətə açılan qapıdır. Lakin cəmiyyət bu qapını qəzəb və qorxu ilə bağlamağa çalışır. Çünki dəlilik oyanışdır, qiyamdır. O, mövcud reallığın süni təbəqəsini yıxır və insanı öz varlığının ən təməl sualları ilə üz-üzə qoyur. Dəlilik və ağıllılıq arasındakı sərhəd sadəcə fərqli düşüncə tərzləri arasındakı fərq deyil, həm də insanın öz kimliyinə qarşı qurduğu ən dərin mübarizədir. Bu mübarizədə insan bəzən öz “dəli” tərəfi ilə üz-üzə gəlir. Onu anlamaq, qucaqlamaq, bəzən isə rədd etmək məcburiyyətində qalır. Həmin anlarda insan özü ilə dialoqa girir. Burada daxili sükut və xaos bir-birinə qarışır. İnsan ruhunun bu mübarizəsi, eyni zamanda varlığın özü ilə dialoqdur. Hər insanın içində, dəlilik və ağıllılıq arasında ince, görünməz bir ip var ki, o ipi tutmaq bəzən həyatla ölüm arasındakı fərq kimi olur. İp buraxılanda insan özü ilə, dünyayla və hətta zamanla əlaqəsini itirir. Bu, yalnız bir kəskin sarsıntı deyil, həm də mənəvi ölümün, ruhun parçalanmasının simvoludur. Lakin dəlilik yalnız itki deyil. O, həm də azadlığın qapısıdır. Azadlıq, insanın məhdudiyyətləri, qorxuları və sosial gözləntiləri aşmasıdır. Bu aşma yolu çox vaxt ağrılı, yalnızlıq və qarışıqlıq dolu olsa da, bir o qədər də zəngin və dərin həyat təcrübəsi verir. Dəlilikdə insan varlığının sonsuz potensialını və həm də qaranlıq tərəfini kəşf edir.

 Ağıllılıq isə, bəzən bu potensialı bağlamaq, onu gözəgörünməz etmək, çünki daha asan, daha təhlükəsiz yol budur. Ağıllı olmaq sosial qəbulun və həyatın stabil qalmasının təminatıdır. Amma bu stabil qalma, bəzən insan ruhunun donması, cansızlaşması ilə nəticələnir. Burada insan, öz ruhunun içindəki alovunu söndürür, ona zəncirlər vurur. Cəmiyyətin bu iki anlayışa münasibəti də çox qərəzli və təkcə qorxudan qaynaqlanır. Cəmiyyət üçün dəlilik, “düzgünlük” xəttindən kənara çıxmaqdır. O xətti pozanlar isə təhlükəli, idarəolunmaz olaraq qiymətləndirilir. Amma həqiqət budur ki, çox vaxt insanlığın ən dərin həqiqətləri, ən böyük irəliləyişləri məhz bu “dəli” sayılan fərdlərin düşüncə və həyatından doğur. Nəticədə, insan bu bulanıq sərhəddə yaşayarkən bəzən itər, bəzən tapar. Bu sərhəd, bir tərəfdə qorxu və tənha sükut, digər tərəfdə isə sarsılmaz azadlıq və dərinlikdir. Bu sərhəddi keçmək, insanın özü ilə, dünyayla və hətta kainatla üzləşməsi deməkdir. Bu sərhəddə yaşamaq, bəlkə də insan olmağın ən böyük mənasıdır.

Bu daxili savaş sadəcə ruhun qaranlıq labirintində baş vermir. O, insanın gündəlik varlığında, cəmiyyətlə olan əlaqələrində, əxlaqi seçimlərində də özünü göstərir. İnsan yalnız daxildə deyil, xaricdə də Tanrı və Şeytanın təsirləri arasında qalar, öz yolunu tapmağa çalışar.

Bəzən insanın içində bir otaq olur. Səsi udan divarları, zamanın ora daxil ola bilmədiyi bir yer. Bu otaqda nə saat işləyir, nə də günəş doğur. Sadəcə üç varlıq var. Allah, Şeytan və insan. Onlar danışmırlar, çünki burada danışıq yox, niyyətlər, niyyətlərin altındakı qorxu və həqiqət var. Allah bu otaqda hökmran deyil. O baxır. Şeytan da hökmran deyil. Otəhrik edir. Amma nə qəribədir ki, insan burada təkbaşına hökm verməyə məcburdur. Bu otaqda azadlıq vardır, amma bu azadlıq cənnət və cəhənnəm arasında parçalanmış bir azadlıqdır. Bu, azad seçimin gətirdiyi ağrının və məsuliyyətin otağıdır. İnsan düşünür: “Bəs əgər Allah hər şeyi bilirsə, niyə sınayır? Əgər Şeytan uduzmuşsa, niyə hələ də pıçıldayır?” Bu otaqda insan sadəcə düşünmür. O parçalanır. Onun ruhu üç yerə ayrılır. Bir tərəfdə ilahi bir sakitlik, digər tərəfdə iblissayağı bir şübhə, ortada isə qaranlıqda qərarsız qalan bir mənlik. Bura bir növ ruhani döyüş meydanıdır, amma səssiz, görünməz silahlarla döyüşülən bir yer. Bu otaqda Allah hər zaman üz çevirən deyil, amma susandır. Onun susqunluğu insanı sınağa çəkmək üçün deyil, insanın öz varlığı ilə üz-üzə qalması üçündür. Çünki bu dünyada heç bir doğru, hazır verilmir. Doğru, yalnız sükutun içindən, öz vicdanının qaranlığında qazılıb çıxarılır. Bura insanın maskasız qaldığı yerdir. İctimai rolu, adı, dini, milliyyəti hamısı bu otaqda tökülür. Çılpaq bir ruh qalır ortada. Və o ruh cavab axtarır.

 Şeytan, bu otaqda alov deyil, şübhədir. Varlığın anlamına, Allahın sükutuna, dünyanın ədalətinə dair bitməz suallar. O soruşur: “Əgər Allah varsa, niyə bu qədər əzab var? Niyə səssiz qalır? Bəlkə səni tək qoyub?” Bu suallarla ruhun içindəki zəmin laxlayır, ağıl şübhənin kənarında yellənir. Amma bu sualların özü insanı formalaşdırır. O, ağrı ilə dərinləşir, şübhə ilə aydınlanır. Bu otaqda olmaq bir cəza deyil, bir imtiyazdır. Çünki çoxları bu otağa girmədən ömür sürür. Onlar səthi həyatın səs-küylü dəhlizlərində dolaşır, heç vaxt iç dünyalarının qapısını açmırlar. Amma kim bu otağa giribsə, artıq əvvəlki kimi çıxa bilməz. Ya yıxılacaq, ya dəyişəcək. Bu otaqdan çıxan adam ya dəli kimi görünəcək cəmiyyətə, ya da peyğəmbər kimi. Çünki bu otaq insanı ya Şeytanla əlbir, ya da Tanrıya tərəf aparır. Ortada qalmaq mümkün deyil. Və bəlkə də insanın faciəsi ondadır ki, bu otaqda təkdir. Allah susur, Şeytan gülümsəyir və insan, bu iki sonsuzluq arasında titrəyir. Burada Tanrı sənin səssizliyin içində gizlənmiş bir imkandır, Şeytan isə qorxularını pıçıldayan kölgədir. Və sən, onların ortasında öz taleyinin müəllifisən.

 Bəli, susqun otaqda səslər yoxdur, amma həyatın ən güclü səsi oradadır. Və insan o səsi yalnız öz içinin dərinliyinə endikcə eşidə bilir. Bu eşitmək, bir peyğəmbərin və ya bir dəlinin pıçıltısı ola bilər. Fərq insanın nəyi seçdiyindədir. Sən özünü orada tapacaqsan. Ya da itirəcəksən. Və bəlkə də hər ikisi eyni şeydir. Bu mübarizələrdə insanın qarşılaşdığı ən acı həqiqət isə yalnızlıqdır. Nə qorxularını, nə inancını, nə də ağlının fırtınalarını tam paylaşa biləcək heç kim yoxdur. Və məhz bu yalnızlıq, insanın ən böyük düşməni olduğu qədər, ən sadiq yoldaşıdır. 

Qorxu ilə inanc arasında insan ağlı bir körpüdür. Tez çökə bilən, daimi təmirə ehtiyacı olan, altında uçurumu gizlədən bir körpü.. Bu körpüdən keçmək cəsarət istəyir, çünki hər addımda səndən bir parça qopur. Ya inancından, ya ağlından, ya da qorxularından. İnsan bu savaşı içində daşıyır, susaraq. Qışqırsa, heç kim eşitmir. Çünki bu müharibə səssizdir, içəridə gedir. Səssizliyin ortasında güllə kimi dəyə bilər bir şübhə. Qorxu, insanın ilk instinktidir. Uşaq doğular-doğulmaz ağlayır. Sanki dünyaya yox, uçuruma düşdüyünü anlayır. Qorxu insanın yaradılışına yazılıb. O, sadəcə təhlükədən qaçmaq üçün yox, həm də sual verməyə başlaması üçün bir səbəbdir. "Niyə buradayam?", "Nə olacaq?", "Bəs sonra?". Bu sualların kökündə qorxu yatır. Amma elə həmin qorxu insanı inanca da sürükləyir. İnsan bilinməyənə sarılır, görünməyən bir gücə bel bağlayır. İnanır ki, bu xaosun içində bir nizam var, bu ağrının sonunda bir məna var. Amma bəzən inanc da qorxunun maskasına çevrilir. İnsan inandığını düşünür, əslində isə sadəcə qorxur. Cəhənnəmdən qorxur, yox olmaqdan qorxur, əbədi tək qalmaqdan qorxur. Və bu qorxu inancı deformasiyaya uğradır. Tanrı bir sevgi varlığı olmaqdan çıxıb bir cəza mexanizminə çevrilir. İnsan Allaha doğru deyil, ondan uzaqlaşır. İnanc qorxunun kölgəsində boğulur.

  Ağıl isə bu savaşa gec qoşulur. Uşaqkən biz qorxuruq, sonra inanırıq, sonda isə soruşmağa başlayırıq. Ağıl bu sferada nə Tanrıdır, nə Şeytan.. O, sadəcə işıq salmaq istəyir. Amma işıq saldıqca qaranlıq dərinləşir. Hər suala cavab tapıldıqca, yeni suallar yaranır. Hər qaranlıq künc aydınlananda, bir başqası peyda olur. Ağıl bəzən inancı yaralayır, bəzən qorxunu ifşa edir, bəzən də insanı daha da tənhalaşdırır. Çünki çox düşünənlər çox az anlaşılır. Çünki ağıl, özünə tam sadiq qaldıqda, inanca zidd düşür və burada insan bölünür. Bax bu bölünmənin ortasında olan insan ki var, nə tam ağıllı, nə tam inanclı, nə də qorxusuz. Bir ayağı işıqda, biri qaranlıqda. Və bu yarımçıq vəziyyət, bəlkə də insanın ən saf halıdır. Çünki insan bütöv deyil. O, daimi parçalanma halındadır. O, şübhəsi ilə var olur, qorxusu ilə ayıq qalır, inancı ilə irəliləyir. Ən ağrılısı isə budur ki, bu savaşda insan təkdir. Heç kim sənin qorxularını tam başa düşə bilməz. Heç kim sənin inancındakı çatları görə bilməz. Heç kim sənin ağlında baş verən partlayışları dinləyə bilməz. İnsan yalnızdır və bəlkə də bu yalnızlıq, Tanrı ilə eyni səviyyədə olmaq üçün yeganə yoldur. Çünki Tanrı da təkdir. Və insan bu təkliyin ağırlığında Tanrıya bənzəyir. Lakin yalnızlıq və daxili savaş insanı parçalayanda belə, o, öz varlığının mənasını axtarmaqdan əl çəkmir. Əksinə, bu axtarış insanı azad edir. Hər qorxu, hər inanc, hər şübhə onu daha dərin, daha azad bir varlıq halına gətirir. İnsanın varlığı, bir çalınan nota kimi əks-səda verir. O, ağrı ilə, qorxu ilə, inanc ilə və ağıl ilə özünü tapmağa çalışır. Tanrı və Şeytan arasındakı mübarizə, əslində, hər bir insanın içindəki mübarizənin sadəcə bir əksidir. Bəzi anlarda insan Tanrıya yaxınlaşır, sükutunda inanc tapır, bəzən də Şeytana yaxınlaşır, qorxularını açıq şəkildə sevir. Amma heç biri, heç bir inanc, heç bir şəxsiyyət tam olaraq insanı dəyişdirə bilmir. İnsan hər zaman içində bir parçalanma hissi ilə yaşayar, heç vaxt tam olaraq bütünləşməz. Bu, varlığın ziddiyyətidir dostum. İnsan ölümlə üzləşdiyində, Tanrını və Şeytanı anlayır amma bu anlayış da səssiz, içindəki boşluqdan başqa bir şeyə çevrilmir. Var olmaq, ölümdən qaçmaq deyil, bu iki səsin ortasında yaşamaqdır. İnsan həm Tanrıya, həm də Şeytana baş əymədən, özünü olduğu kimi qəbul edir. Bəlkə də varlığın ən böyük mənası da buradadır. İnsan hər zaman suallarla yaşayır. Suallar, varlığın ən böyük lütfüdür, çünki o suallar insanı dərk etməyə, özünü tapmağa aparan yolda yeganə bələdçidir. Tanrının sükutunda, Şeytanın pıçıldamaları arasında, insan, yalnız bir şeyə inanmalıdır. Suallarını cavablandırmağa gücü yetənə qədər var olmağa.

 Yalnızlığa düşən insan, özündə bütün kainatı, varlığı, Tanrını və Şeytanı tapmağa başlayır. O, tənhalıqda Tanrının sükutunu, Şeytanın təhriklərini və ağlının müharibəsini duyur. Və bəlkə də yalnızlıq, insanın özünü tapmaq üçün keçməli olduğu ən mühüm yoldur. Bu yolda heç bir əminlik yoxdur, ancaq bir şey var: insan öz varlığının anlamını axtarır, hər bir qorxu və inancın, ağıl və şübhənin kəsişməsində özünü daha dərin anlayır. Hər bir insanın varlığı, Tanrı ilə əlaqə qurmağa çalışmaqdan, Şeytanın təhriklərinə məruz qalmaqdan və ağılın işığında itməkdən ibarətdir. Amma nəticədə, bu üç varlığın, bu üç təməl qüvvənin arasında insana verilən ən böyük bəxşiş azadlıqdır. İnsan, bu üç qüvvənin içində özü olmağı seçə bilər. O, qorxularına, inancına və ağlına qarşı çıxaraq, öz yolunu tapacaq və bəlkə də ən sonunda, özünə və varlığına sükunət gətirəcək. Bu mübarizənin sonunda, insan ən böyük haqqını, öz varlığını və seçimlərini qoruma haqqını əldə edəcək. Və bəlkə də o zaman, insanın ən böyük fəlsəfi kəşfi reallaşacaq. Var olmaq, hər şeyin öhdəsindən gəlmək deyil, hər şeyin içində var olmaqdır.

Bəlkə də Tanrı cavab vermir, çünki insanın susaraq öyrənməsini istəyir. İnsan heç vaxt tapmadığı Tanrının, heç vaxt dinməyən Şeytanın və heç vaxt susmayan ağlının övladıdır. Bütün bu savaşlardan sonra, insan nə Tanrıya qalib gəlir, nə Şeytana. Yalnız özünə yaxınlaşır. Sonda heç nə dəyişmir, sadəcə insan bir az daha susur. Kainatın sükutunda, insan yalnız bir şey eşidir o da ancaq öz nəfəsini...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.06.2025)