Murad Vəlixanov, «Ədəbiyyat və İncəsənət»

1943-cü ildə "Bakı kinostudiyası"nda istehsal edilən film II Dünya müharibəsində Azərbaycan neftinin rolu və xalqımızın vətənpərvərliyindən bəhs edir. Rejissorlar Qriqori Aleksandrov, Mikayıl Mikayılov və Rza Təhmasibin ekranlaşdırdığı “Bir ailə” tammetrajlı bədii filmində rolları Xosrov Məlikov, Mərziyyə Davudova, Hökümə Qurbanova, Lyubov Orlova və başqaları canlandırıblar.

Operatorlar Əlisəttar Atakişiyev, Əsgər İsmayılov, rəssam Mirzə Rəfiyevin də daxil olduğu yaradıcı qrupa filmin çəkilişi o vaxtkı ağır durumda çox çətin başa gəlmişdir. Ekran işi Qara Qarayevin kinoda bəstəkar, Mirzə Babayevin isə aktyor-müğənni kimi ilk işi olub.

Film vahid süjet xətti ilə bir-birinə bağlı olan üç novelladan ibarətdir. Burada duz-çörəkli Bakıdan, onun faşizm üzərində qələbə üçün hər şeyini qurban verməyə hazır olan çoxmillətli sakinlərindən bəhs edilib. Ssenari müharibədə olan azərbaycanlı tankçı Nacarın bir günlük məzuniyyət zamanı vurulduğu Katya adlı rus qızına məhəbbəti ətrafında qurulub. Katya rolunu Lyubov Orlova, Nacar rolunu isə Xosrov Məlikov ifa edib.

Görkəmli yazıçı və dramaturq  Mir Cəlal Paşayevin yazdığı ssenaridə müharibənin bütün yükünün sadə xalqın üzərinə düşdüyü qabardılmışdı. Müəllif öz çörək payını da Bakıya təxliyə edilmiş rus, ukraynalı, belarus və sair millətlərin nümayəndələri ilə bölüşən Azərbaycan xalqının qonaqpərvərliyindən, fədakarlığından bəhs edib.  Onu da qeyd edim ki, "Bir ailə" filmi Nazirlər Kabinetinin 7 may 2019-cu il tarixli, 211 nömrəli qərarı ilə Azərbaycan Respublikasında dövlət varidatı elan edilən filmlərin siyahısına daxil olunub.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(30.10.2025)

Aynur İsmayılova, “Ədəbiyyat və incəsənət" portalının Cənub təmsilçisi

Portalın əməkdaşlarının cavablandırdıqları növbəti ekspress-sorğu hazırda sərin-ilıq günlərini yaşadığımız payız fəsli ilə bağlıdır. Payızı niyə sevmək, yaxud niyə sevməmək?

Niyə hər şeyin ya sevdiyimiz, ya da sevmədiyimiz tərəfi var?

Bəlkə də insan bir şeyi həm sevir, həm də sevmir. Məsələn, payızı...

Payız — çoxunun pəncərə önündə dayanıb ətrafı seyr etdiyi bir fəsildir. Toxunmadan, saçlarını oxşayan xəfif rüzgarı hiss etmədən, yağışın qoxusunu ciyərlərinə çəkmədən, sadəcə uzaqdan baxaraq izlədiyi fəsildir.

Payız — bəzilərinin rahatlıq tapdığı mövsümdür. Yarpaqların xışıltısında sakitlik, yağışın səsində düşüncələr gizlənir. Payızın dəyişkənliyi sanki insanın ruhunu da təzələyir.

İnsan payızı həm sevər, həm də sevməz. Sevdiyi — onun sakitliyi, gətirdiyi rahatlıqdır. Sevmədiyi isə bəzən bu səssizliyin içində öz səsini duymasıdır. Payızın səssizliyi həm rahatlıq, həm də narahatlıq doğurar. Ona görə payız duyğuların fəslidir — o, bizim içimizdəki xatirələrin səsi, yeniliklərin xəbərçisidir.

İnsan bu fəslə baxanda həm gülümsəyir, həm də ah çəkir. Çünki payız, insanın içindəki özüylə rastlaşdığı mövsümdür...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(30.10.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Teatr və kino sahəsində həm altyr kimi, həm də rejissor kimi fəaliyyət göstərmək gərgin əmək, konsentrasiya və peşəkarlıq tələb edir. Bu sahədə külüng döymüş Hilal Həsənovun bu gün anım günüdür.

Hilal Həsənov 10 sentyabr 1943-cü ildə Gəncə şəhərində anadan olub. 1959-cu ildə Gəncə şəhəri 20 saylı tam orta məktəbi bitirib. Həmin ilin oktyabr ayının 1-də Gəncə Dövlət Dram Teatrının yardımçı heyətinə aktyor kimi qəbul olunaraq əmək fəaliyyətinə başlayıb. Sənətə olan məhəbbəti onu 1962-ci ildə Mirzağa Əliyev adına Azərbaycan Dövlət Teatr İnstitutunun rejissorluq fakültəsinə gətirib. İnstitutda təhsil alarkən onun sənət müəllimi və kurs rəhbəri Rza Sarabski olub. Hilal Həsənov 1963–1966-cı illərdə hərbi xidmətə çağrıldığından ali təhsilini 1970-ci ildə bitirə bilib.

Azərbaycan Dövlət Akademik Musiqili Teatrında suflyor, rejissor köməkçisi və rejissor assisenti kimi də fəaliyyət göstərib. Bu teatrın səhnəsində 27 sentyabr 1969-cu ildə səhnəyə qoyulan dramaturq Asif Zeynallı və bəstəkar Nəriman Məmmədovun "Məmmədəli kurorta gedir…" pyesinin tamaşasında quruluşçu rejissor Səftər Turabovun və 7 mart 1970-ci ildə dramaturq Şıxəli Qurbanovla bəstəkar Süleyman Ələsgərovun "Sevindik qız axtarır" pyesinin tamaşasında quruluşçu rejissor Şəmsi Bədəlbəylinin assisenti olub.

Burada diplom işi üçün dramaturq Məhərrəm Əlizadə və bəstəkar Ağası Məşədibəyovun "Toy kimindir?" musiqili komediyasının quruluşu ona tapşırılıb. O, rəssam Adil Quliyev və dirijor Kamal Abbasovla birlikdə tamaşanı 1970-ci il iyulun 4-də uğurla təhvil verə bilib. Daha sonra o, 1971–1975-ci illərdə İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrında aktyor və rejissor olaraq çalışıb.1975–1977-ci illərdə Moskvada Vaxtanqov adına Akademik Dram Teatrında təcrübə keçib. Təcrübə müddəti başa çatdıqdan sonra Gəncə Dövlət Dram Teatrına gəlib. O, burada səhnə fəaliyyətinə aktyor olaraq başlayıb.

Belə ki, H. Cavidin "Səyavuş"da Birinci məmur, C. Cabbarlının "Nəsrəddin şah"da İkinci silahlı, Ə. Məmmədxanlının "Şərqin səhəri"də Fəhlə, A. Məmmədovun "Həmyerlilər"də Gənc, Ə. Yusiflinin "Ürək sevərsə"də Poçtalyon, İ. Coşqunun "Komsomol poeması"da Şahsuvar, Y. Əzimzadənin "Anacan"da Qulu və başqa obrazlarını böyük ustalıqla yarada bilib.1986-cı ilə kimi burada aktyor və rejissor kimi fəaliyyət göstərib.

Gəncə Dövlət Dram Teatrının səhnəsində V. Şukşinin "Diribaş adamlar", İ. Coşqunun "Komsomol poeması", S. Rəhmanın "Xoşbəxtlər", S. Qədirzadənin "Gözəllik ondur…", Q. Rəsulov və Ə. Şərifovun "Molla Nəsrəddin zarafatları", Y. Əzimzadənin "Anacan", M. Qorkinin "Qoca", R. Əlizadənin "Doğmalar", O. Zaqradnikin "Zəngli saat", K. Vəliyevin "Üçtelli durna", L. Rəşidzadənin "Toya üç gün qalmış", C. Cabbarlının "1905-ci ildə", U. Şekspirin "III Riçard", E. Radzinskinin "Sokratla söhbətlər", İ. Şıxlının "Odlu çarpazlar", F. Əlyarbəylinin "Qonşular", N. Həsənzadənin "Atabəylər", N. Gəncəlinin "Səadət yağış deyil" və digər quruluşları maraqla baxılan səhnə traktofkalarındandır.

1979-cu ilin payızında Gəncə Dövlət Dram Teatrının bazasında yaradılan "Zərrabi" Nizami Poeziya Teatrının 1979–1990-cı illər ərzində repertuar zənginliyinin təmin olunmasında məhz rejissor olaraq Hilal Həsənovun xidmətləri əvəzsiz olub. Bu teatrın səhnəsində Nizami Gəncəvinin əsərləri əsasında özünün səhnələşdirdiyi "Xarəzm gözəli haqqında əfsanə", "Ədalət sorağında", "Qılıncla gələn, qılıncla ölər" pyeslərinə uğurlu səhnə həyatı bəxş etməklə müasir və maraqlı rejissor traktofkası ilə diqqəti cəlb edə bilib.

İstedadlı rejissor Hilal Həsənov 30 oktyabr 2019-cu il tarixində 76 yaşında İstanbulda vəfat edərək orada dəfn olunub.

Allah rəhmət eləsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(30.10.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bu gün müğənni Məmmədbağır Bağırzadənin anım günüdür. İyulda anadan olmasının 75 illiyini qeyd etmişdik, bu günsə vəfatının 20 illiyidir.

Məmmədbağır sovet dönəmində ən çox sevilən iki kişi müğənnidən biri olubdur, televiziya və radio, konsert salonları pz qapöılarını laybalay üzünə açıbdır. Toylarda ən çox tələb edilən olubdur. Onun musisi pasporu isə “Azərbaycan oğluyam” mahnısı hesab edilə bilər.

Azərbaycanın xalq artisti Məmmədbağır Bağırzadə 21 iyul 1950-ci ildə Bakının Nardaran kəndində dünyaya gəlib. Onun sənət yolu toylardan və el şənliklərindən başlayıb. O adətən öz mahnılarını oxusa da, klassik, müasir bəstəkar və şairlərin yaradıcılığına müntəzəm müraciət edib. Xüsusilə də, şairə Zivər Ağayeva ilə qurduğu yaradıcılıq əlaqələri nəticəsində Azərbaycan milli musiqi sənətinə çox sayda gözəl mahnılar bəxş edib.

Məmmədbağır Bağırzadəni televiziyaya gətirən və onun yaradıcılığında xüsusi rol oynayan bəstəkar Ələkbər Tağıyev olub. Müğənninin repertuarına Oqtay Kazıminin, Nəriman Məmmədovun, Tahir Əkbərin və digərlərinin mahnıları da aiddir.

Repertuarı

1. Tello musiqi: Oqtay Kazımi, sözlər: Vahid Əziz

2. Bağban — musiqi: Ş. Fazil

3. Nəvə — musiqi: Zivər Ağayeva

4. Muğam

5. Dilkeş təsnifi

6. Naz-naz

7. Dözə bilmədim

8. Qudam

9. Can Azərbaycan

10. Səməni nazlı gəlin (Şəkərbura-paxlava) — söz və musiqi: Məmmədbağır           Bağırzadə

Müğənni 30 oktyabr 2005-ci ildə Bakı şəhərində vəfat edib. Nardaran qəbristanlığında dəfn edilib.

Allah rəhmət eləsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(30.10.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Mahnı janrında musiqi tariximizdə ad qoyan bəstəkarlar az olmayıbdır. Mahnıları illər ötsə də dinlənilir, dəbdən düşmür. Nəğməkar şairlər isə azdır, şeirlərinə ardıcıl mahnılar bəstələnən belə şairlərdən biri –çox məşhurudur haqqında söhbət açdığımız şəxs. Bu gün onun anım günüdür. Onun – Tofiq Mütəllibovun.

Tofiq  Mütəllibov 1929-cu il aprel ayının 13-də Naxçıvan şəhərində anadan olub. 1958–1963-cü illərdə Azərbaycan Dövlət Universitetində (indiki BDU) təhsil alıb. Onun 1946-cı ildə "Zəfər" adlı ilk şeiri "Azərbaycan pioneri" qəzetində çap olunub. O, "Pioner" jurnalında məsul katib, Televiziya və Radio Verilişləri Komitəsində redaktor, böyük redaktor, "Azərbaycan pioneri" qəzetində şöbə müdiri vəzifələrində çalışıb. Sonra isə "Azərbaycan gəncləri" qəzetində işə başlayan Tofiq Mütəllibov ömrünün sonuna kimi burada işləyib. XX əsrin 50-ci illərindən şair kimi diqqət çəkən Tofiq Mütəllibov 30-a yaxın kitabın müəllifidir.

"Görüş", "Şeirlər", "Bəxtiyar balalar", "Gözəllikdən doymur ürək", "Sənin xətrinə", "Danışan çiçəklər", "Mənim əzizlərim", "Görüş yerimiz" və başqa kitabları ilə oxucu rəğbəti qazanan Tofiq Mütəllibovun pərəstişkarlarına son töhfəsi ölümündən bir qədər əvvəl çap edilən "Sevənlərin ürəyi" adlanır. Azərbaycanın məşhur bəstəkarlarının əksəriyyəti şairin yaradıcılığına müraciət edib, onun sözlərinə bəstələnən mahnılar seviləsevilə dinlənilib.

 Tofiq Mütəllibov bəstəkar Qənbər Hüseynli ilə birlikdə Azərbaycan musiqisinə "Cücələrim" mahnısını bəxş edib. "Cücələrim"in 60-dan çox yaşı var. Mahnının mətni bir çox xalqların dillərinə tərcümə olunaraq ifa edilib. Tofiq Mütəllibov uşaqların psixologiyasını çox yaxşı bildiyinə görə qələmindən çıxan şeirlər dillər əzbərinə çevrilib.

Əsərləri bir sıra teatrlarda səhnələşdirilib. 1981-ci ildə Abdulla Şaiq adına Azərbaycan Dövlət Kukla Teatrında "Meşə nağılı" (1982), "Danışan qayalar" pyesləri, 1984-cü ildə Azərbaycan Dövlət Gənc Tamaşaçılar Teatrında isə "Cücələrim" alleqorik pyesi tamaşaya qoyulub. 1968-1990-cı illərdə SSRİ Yazıçılar İttifaqının Uşaq və Gənclər ədəbiyyatı şurasının üzvü olub. 1970-ci ildə SSRİ-Çexoslovakiya Dostluğu Cəmiyyəti Azərbaycan şöbəsi İdarə Heyətinin üzvü seçilib. 1955-ci ildən Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü olub.

1986-cı ildə Azərbaycan Yazıçılar İttifaqı Təftiş Komissiyasının üzvü seçilib. 1988-ci ildə “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti redaksiya heyətinin üzvü seçilib. 1989-cu ildə Azərbaycan SSR-nin Əməkdar incəsənət xadimi fəxri adına layiq görülüb, bir neçə dəfə Azərbaycan SSR-nin Ali Soveti Rəyasət Heyətinin Fəxri fərmanı ilə təltif edilib. Görkəmli şair Tofiq Mütəllibov 1992-ci il oktyabr ayının 30-da vəfat edib.

Allah rəhmət eləsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(30.10.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

"Uzun illər ərzində öz tükənməz yaradıcılıq potensialını dəzgah və kitab qrafikası sahəsində istifadə edən rəssamın son illər qədim miniatür sənəti ənənələrinin yeni forma-biçim və bədii-estetik tutumda dirçəldilməsinə səy göstərməsi çox diqqətçəkəndir. Onun bu yöndə milli folklora, adət-ənənəyə, maddi-mədəniyyət nümunələrinə həsr etdiyi silsilə rəsmləri qədim miniatürlərimizə yeni və yaradıcı baxış hesab etmək olar."

                             Sənətşünas Ziyadxan Əliyev.

Arif Hüseynov 1943-cü ildə Bakının Qala kəndində anadan olub. 1960–62-ci illərdə Əzim Əzimzadə adına Rəssamlıq məktəbində orta ixtisas, 1965–72-ci illərdə isə Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetində ali təhsil alıb. Arif Hüseynovun əsərləri hal-hazırda Azərbaycan Milli İncəsənət Muzeyində, Moskva Dövlət Şərq Xalqları İncəsənət Muzeyində, Azərbaycan Dövlət Rəsm Qalereyasında, həmçinin şəxsi kolleksiyalarda saxlanılmaqdadır. 1975-ci ildən Rəssamlar İttifaqının üzvüdür. 40 ildən artıqdır ki, ardıcıl olaraq yaradıcılıqla məşğuldur. Bu dövrə kimi əsasən dəzgah və kitab qrafikası ilə məşğul olub.

Fərdi sərgiləri

1. "100 illüstrasiya", Baku-Moskva

2. "Daikokuya" qalereyası, Tokio, Yaponiya

3. Galerie Berlin-Baku, Berlin

4. "Azərbaycan Nağılı" Bakı

5. M. Ə. Sabir "Hophopnamə" Bakı

Mükafatları

1. Azərbaycan Respublikasının əməkdar rəssamı

2. Sənət uğurlarına görə "Humay" mükafatı

3. Azərbaycan Respublikasının xalq rəssamı

4. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərdi təqaüdü

5. "Şöhrət" ordeni

2015-ci ildə Azərbaycan televiziyasında istehsal olunan "Arif Hüseynov. Taleyimin cizgiləri" adlı qısametrajlı sənədli televiziya filmi həsr olunub.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(30.10.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Həqiqətən də bizim dramaturqlarımız çox azdır, onların qədirlərini bilək gərək. Bir zamanlar İlyas Əfəndiyev, Sabit Rəhman, lap öncələr Cəfər Cabbarlı, lap öncələr Mirzə Fətəli Axundov... İndi bəs kim? Mən ha düşündüm, sırf bu sahədə külüng döyən tək elə Əli Əmirlini tapa bildim. Bir də gənc istedad Ülviyyə Heydərovanı.

Əli Əmirli 1948-ci il oktyabrın 30-da Ağdam rayonunun Novruzlu kəndində anadan olub. Ağdam şəhərində 1 saylı orta məktəbi bitirdikdən sonra Bakıda Elektrik maşınqayırma zavodunda fəhlə işləyib, eyni zamanda Azərbaycan Dövlət Universitetinin fılologiya fakültəsinin axşam şöbəsində təhsil alıb. Fəhlə işlədiyi 4 il ərzində zavodun çoxtirajlı "Elektrik" qəzetində oçerk və hekayələri ilə çıxış edib.

 1971-ci ildə "Qızıl Şərq" mətbəəsində korrektor vəzifəsində işləyib. 1971-ci ildən 2006-cı ilədək Əli Əmirli Azərbaycan Dövlət Plan Komitəsinin Elmi-tədqiqat, elmi-texniki informasiya institunda əvvəl ədəbi redaktor, sonra redaksiya-nəşriyyat şöbəsinin müdiri, daha sonra direktor müavini vəzifələrində çalışıb. 1974–1975-ci illərdə ali təhsili başa vurduqdan sonra əsgəri xidmətdə olub, leytenant rütbəsi ilə tərxis edilib.

Əli Əmirli əmək fəaliyyəti ilə paralel olaraq ədəbi yaradıcılıqla məşğul olub, hekayə, povest və romanları ilə "Azərbaycan", "Ulduz", "Literaturnıy Azerbaydjan" jurnallarında çap olunub, kitabları dövlət nəşriyyatlarında nəşr edilib. 1981-ci ildən Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının (AYB) üzvüdür. Yeddi il Birliyin dramaturgiya seksiyasına rəhbərlik edib. 2021-ci ildən Birliyin idarə heyətinin üzvüdür.

1990-cı ildən başlayaraq Əli Əmirli yaradıcılığını dramaturgiyaya yönəldib. Onun 30-dan çox səhnə əsəri ölkənin, demək olar ki, bütün teatrlarında və 10-a yaxın xarici ölkə teatrında tamaşaya qoyulub. Ölkənin baş teatrı olan Azərbaycan Dövlət Akademik Milli Dram Teatrının son 30 illik repertuarında Əli Əmirli imzası görünməkdədir. Dramaturq 2003-cü ildən Azərbaycan Teatr Xadimləri İttifaqının üzvüdür.

2000-ci ildən başlayaraq Əli Əmirli Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetində elmi-pedaqoji fəaliyyətə başlayıb, əvvəl müəllim, baş müəllim, dosent, professor vəzifələrində çalışıb, gələcək kinoşünaslara və kinodramaturqlara dramaturgiyanın sirlərini təlim edib. 2018-ci ildən Kinoşünaslıq və ekran dramaturgiyası kafedrasının müdiri, professorudur.

Əli Əmirli 1971-ci ildən ədəbi yaradıcılıqla məşğul olur. Bu illər ərzində onun onlarla hekayəsi, povest və romanları dövri mətbuatda, o cümlədən "Azərbaycan", "Ulduz", "Literaturnıy Azerbaydjan" jurnallarında dərc

edilib. "İldırımötürən", "Axirətdən qabaq gəzinti", "Haram", "Meydan", "Sonalar gölü", "Bir il", "Ərizə", "Tapança", "Ölü doğan şəhər" kimi roman və povestlərin və iyirmidən yuxarı hekayənin müəllifidir.

Kitablar

1. Bir qış günü (hekayələr)

2. Yeddi hekayə

3. İldırımötürən (povest)

4. Axirətdən qabaq gəzinti (roman)

5. Haram (roman və povest)

6. Meydan (roman)

7. Ölü doğan şəhər (roman)

Pyeslər

1. Ərizə

2. Meydan

3. Tiran və aktyor

4. Ağqoyunlular və Qaraqoyunlular

5. Bala bəla sözündəndir?

6. Xoşbəxt gün

13 dekabr 2023-cü ildə Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin 100 illiyi münasibətilə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərdi təqaüdünə layiq görülüb.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(30.10.2025)

Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun “Ədəbiyyat və incəsənət” portalında yayımlanan Türk dünyası məşhurları layihəsində bügünkü təqdimat Sultan Mahmud Qəznəvi barədədir.

XI əsr Türk-İslam sivilizasiyasının yüksəliş mərhələsidir. Bu dövrdə türk xalqları yalnız hərbi qüvvə kimi deyil, həm də dini, mədəni və elmi inkişafın aparıcı daşıyıcısı kimi çıxış edirdilər. Bu yüksəlişin ən parlaq simalarından biri Sultan Mahmud Qəznəvi(971–1030) olmuşdur. O, Qəznəvilər dövlətinin banisi, həm də İslam aləminin ilk böyük türk hökmdarı kimi tarixə düşmüşdür. Onun fəaliyyəti həm dövlətçilik və hərbi strategiya, həm də mədəniyyət və elmi himayəçilik baxımından mühüm tarixi mərhələ təşkil edir.

Mahmud Qəznəvi 971-ci ildə Qəznədə (indiki Əfqanıstan) doğulmuşdur. Atası Sebük Tigin Səmənilər dövlətinin sərkərdəsi olmuş və 977-ci ildə Qəznə vilayətini ələ keçirərək müstəqil hakimiyyət qurmuşdur. Mahmud atası Sebük Tiginin ölümündən (997) sonra taxta çıxaraq Qəznəvilər dövlətini imperiyaya çevirmiş, paytaxtı Qəznə şəhəri etmişdir.

Mahmud Qəznəvi türk dövlətçilik ənənəsini İslam idarəçilik prinsipləri ilə birləşdirmişdir. Onun dövləti mərkəzləşdirilmiş monarxiya formasında qurulmuş, inzibati bölgü “vilayət” və“diwan” sistemi üzərində formalaşmışdır.

Əsas islahatları:

• Ordu islahatı – daimi türk süvari ordusu və nizami vergi sisteminin yaradılması;

• Ədli və maliyyə nəzarəti – diwanül-vizarə, diwanül-əzəm kimi idarə orqanlarının formalaşması; (w- qoşa v ifadə edir, qədim Türk abidələrində də işlədilmişdir.)

• Elm və ədəbiyyatın himayəsi – Qəznəni Şərq intibahının elmi-mədəni mərkəzinə çevirməsi.

Sultan Mahmudun ən çox tanınan fəaliyyəti onun Hindistan yürüşləri (1000–1027) olmuşdur. Tarixi mənbələrə görə, o, Hindistan səfərinə 17 dəfə çıxmış və bu yürüşlər nəticəsində:

• Şimal Hindistanda Pəncab vilayətini fəth etmiş,

• Somnat məbədini (1026) ələ keçirmiş,

• Bölgədə İslam mədəniyyətinin əsasını qoymuşdur.

Bu yürüşlər dini ekspansiyadan çox iqtisadi və siyasi xarakter daşıyırdı, lakin nəticədə Hindistanın şimalında Türk-İslam təsir dairəsi formalaşdı.
Sultan Mahmud həm də İslamı zorla deyil, mədəniyyət vəidarəçilik nümunəsi ilə yaymışdır.

Sultan Mahmudun sarayı yalnız bir hökmdarlıq mərkəzi deyil, həm də elm, poeziya və fəlsəfə ocağı idi. O, fars, ərəb və türk dillərində yazan alim və şairləri himayə etmiş, elmi biliklərin inkişafına şərait yaratmışdır.

Onun sarayında fəaliyyət göstərmiş görkəmli şəxsiyyətlər:

• Firdovsi – “Şahnamə” əsərini Mahmud Qəznəviyə ithafetmişdir;

• Beyruni – “Əl-Qanunül-Məsudi” əsərini ona həsr etmişdir;

• İbn Sina (Avicenna) – Mahmud dövründə Qəznə elmi dairələrində tanınmışdır.

Bu faktlar göstərir ki, Mahmud Qəznəvi yalnız sərkərdə deyil, həmdə elmi-intellektual mədəniyyətin himayədarı idi.

Mahmud Qəznəvinin dünyagörüşü Türk siyasi ideologiyası ilə İslam təliminin harmoniyasına əsaslanırdı. Onun əsas məqsədi “ədalət əsasında güclü dövlət qurmaq” idi. Qurani-kərim və türk qanunçuluq prinsiplərini birləşdirərək, “ədalət dövlətin dayağıdır” ideyasını dövlətin əsas şüarına çevirmişdir.

Sultan Mahmud Qəznəvinin fəaliyyəti nəticəsində:

• Türk ordusu tarixdə ilk dəfə müsəlman dünyanın müdafiəçisi rolunda çıxış etdi;

• Türk dilləri və mədəniyyəti fars və ərəb mədəniyyətləri ilə sintez halına gəldi;

• Türk hökmdarlarının mədəni himayəçilik ənənəsi formalaşdı(bu ənənə sonradan Səlcuqlarda və Osmanlılarda davam etdi).

O, həm Şərq, həm də Qərb tarixçiləri tərəfindən “Sultan-ül-Müəzzəm (Uca Sultan)” və “İslamın Qılıncı” kimi yad edilir.

Sultan Mahmud Qəznəvi türk-İslam mədəniyyətinin hərbi və mədəni sütunlarından biridir.
O, türklərin yalnız döyüşkən xalq olmadığını, həm də siyasi ağıl, idarəçilik və elmi təfəkkür sahibi bir sivilizasiya qurduğunu sübutetmişdir. Onun dövləti İslam dünyasında türklərin mərkəzi rolunu müəyyən etmiş, gələcək nəsillər üçün dövlətçilik modeli yaratmışdır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(30.10.2025)