İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Naxçıvan mətbəxi Azərbaycan mətbəxinin ən zəngin və özünəməxsus hissələrindən biridir. Bu bölgənin coğrafiyası, iqlimi və tarixi mədəniyyəti onun yeməklərinə xüsusi dad və rəng qatır. Naxçıvan mətbəxində təbii, orqanik və yerli məhsullardan geniş istifadə olunur.

Ən məşhur Naxçıvan yeməklərindən bəziləri:

1. Əşşi – Quzu ətindən, kartof və soğandan hazırlanır, Naxçıvana məxsus qaynayan sacda bişirilir.

2. Düşbərə – Kiçik ölçülü, içi qiymə ilə doldurulmuş xəmir xörəyi, sulu və ətirli olur.

3. Qovurma – Ət, soğan və müxtəlif ədviyyatlarla hazırlanır. Çox vaxt lavaşla yeyilir.

4. Sürhüllü – Qatıqla verilən, xəmirdən hazırlanmış yeməkdir. Kəsilmiş xəmir parçaları suda bişirilir, üstünə qovrulmuş soğan və qatıq əlavə edilir.

5. Kətə – Şirin və ya duzlu növləri olur. İçlik olaraq qoz, şəkər, soğan, kartof və ya balqabaq istifadə olunur.

6. Balqabaqlı xörəklər – Balqabaq Naxçıvanda çox istifadə olunur, həm yeməklərdə, həm də şirniyyatda.

7. Qurut çorbası – Qurutdan (qurudulmuş qatıq) hazırlanmış dadlı və qidalandırıcı şorbadır.

Şirniyyatlar:

Şəkərbura, paxlava, qozlu kətə və çörəkçörəyi kimi şirniyyatlar da bayram və xüsusi günlərdə hazırlanır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.04.2025)

Murad Vəlixanov, "Ədəbiyyat və İncəsənət"

Rejissor Rasim Ocaqovun 1977-ci ildə ekranlaşdırdığı "Ad günü" filmi barədə danışmaq istəyirəm.  Film Mərkəzi Televiziyanın (yəni Moskvanın) sifarişi ilə "Azərbaycanfilm" kinostudiyasında istehsal edilmişdir.

Lirik-psixoloji film həqiqi dostluq haqqındadır. Filmi "Dost haqqında söhbət" də adlandırmaq olar. Kinolentin qəhrəmanları bizim müasirlərimizdir: müxtəlif xarakterli, müxtəlif dünyagörüşlü insanlardır. Burada əxlaqi-etik məsələlərə toxunulur, müasirlərimizin mənəvi aləminin zənginliyi tədqiq edilir.

Filmə 1978-ci ildə Azərbaycan dövlət mükafatı, 1979-cu ildə Bakıda VIII Ümumittifaq televiziya filmləri festivalında I mükafat və 1980-ci ildə Berlində ADR televiziyasının diplomu verilmişdir.

Filmdə əsas rolları Hacı İsmayılov, Şəfiqə Məmmədova, David Uplisaşvili, Şükufə Yusupova, E.Qasımov, Sədayə Mustafayeva, Hüseynağa Sadıqov, Fuad Poladov, Ağahüseyn Kərimov və Rafiq Əzimov ifa edirlər.

Film şəkili müəllim Mustafanın (Hacı İsmayılov) Bakıya ezamiyyət səfəri ilə başlayır. Qohumu Nazimin (Fuad Poladov) evində qonaq qalan Mustafa poçt şöbəsində xoşagəlməz təsadüf nəticəsində Fəridə (Şəfiqə Məmmədova) ilə tanış olur. Mustafa Fəridəyə ona Bakını göstərməyi təklif edir. Digər tərəfdən kadrda Əlinin ailəsi görünür. Əli (David Uplisaşvili) oğluna ad günü etmək və uşaqlıq dostlarını bir araya yığmaq qərarına gəlir. Qapı-qapı gəzib dostlarını dəvət etdikdən sonra Əli ad günü tədbirinə ciddi cəhdlə hazırlaşır. Fəridə ilə Bakını gəzən Mustafa isə Fəridəni evinə yola salarkən güclü yağış yağır və Fəridə onu yağış kəsənəcən evinə qonaq dəvət edir. Əlinin isə tədbiri baş tutmuşdur, qonaqlar bir yerə yığışmış, deyib-gülüb əylənirlər. Fəridə yağışın kəsmədiyini görcək Mustafaya onun evində qalmağı təklif edir və ona mətbəxdə yataq qurur. Əli isə həyəcan və yorğunluqdan tədbirin yarısında yatır. Dostlar isə öz kefindədirlər. Gecənin yarısında yağış kəsir və Fəridə Mustafaya öz evinə getməsini məsləhət bilir. Nəticədə Mustafa gecə vaxtı tanımadığı Bakının küçələrində qalır. Əli oyanır, görür ki, tədbir bitib və hamı dağılışıb. Kor-peşman eyvana çıxır və yoldan keçən Mustafanı görür; tez onun dalınca qaçıb evinə qonaq dəvət edir. Və onlar əsl ad gününü qeyd edirlər...

Bu filmdə insan tədqiq və təsvir olunur, onun məişəti və yaşayışı, gündəlik həyatı ekranda canlandırılır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.04.2025)

Yusif Rza (yev), Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, şair-tədqiqatçı. “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Vətən deyə-deyə solub, saralıb,

Vətən həsrətiylə yaralı könlüm!

De, nədən gözündə dünya qaralıb,

Qohumdan, tanışdan aralı könlüm,

Vətən hısrətiylə yaralı könlüm!

Bu kövrək misralar taleyin hökmü ilə ata yurdu doğma Zaqataladan ayrı düşüb Moskva şəhərində yaşaylb-yaradan istedadlı şairə xanım Aybəniz Fazilin (Aybəniz Allahverdiyevanın) "Yaralı könlüm" şeirindəndir.

O Aybəniz Fazil ki, uzaq qərib ellərdə xalqımızın bədii-estetik fikrini, poetik düşüncələrini, istiqlal arzularını, vətən sevgisini, xoşbəxt gələcəyə inamlarını öz elmi-publisistik və bədii əsərlərində böyük sənətkarlıqla ifadə edən, Azərbaycan mühacir ədəbiyyatının  M.Ə.Rəsulzadə, Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd Ağaoğlu, Almas İldırım, Qurban Səid, Gültəkin, Ümmülbanu, Ceyhun bəy Hacıbəyli, Turxan Gənceyi, Nuridə Atəşi, Azər Əlibəyli və başqa görkəmli və tanınmış nümayəndələrinin yaradıcılıq ənənələrini çağdaş günümüzdə qərib və nisgilli bir ovqatla, lakin şərəflə, poetik ustalıqla davam etdirən şairlərimizdən biridir.

Özünü "Qərib Bənövşə" adlandıran Aybəniz xanımın şeirləri sosial şəbəkədən diqqətimi cəlb etdi. Daha çox heca vəznində yazılmış bu şeirlər -- qoşma, gəraylı, müxəmməs, bayatı və dördlüklər facebook-da cövlan edən çoxsaylı "şairlərin" şeirlərindən öz oynaqlığı, oxunaqlığı, ahəngdarlığı, poetik şirinliyi, bədii siqləti və texniki kamilliyi ilə seçilir:

Söylə, kim sevərdi səni mən qədər,

Arı pətəyində balım, hardasan?

Duydunmu, sən mənsiz yaşadın hədər,

Lalə yanağımda xalım, hardasan?

("Hardasan?")

Ömrüm keçdi, tellərimdə dən oldun,

Sən qədrimi bilsən də, bilməsən də.

Gözlərimdə duman oldun, çən oldun,

Göz yaşımı silsən də, silməsən də.

... Səndən ötrü hara desən gələrəm,

Məndən ötrü gəlsən də, gəlməsən də.

 ("Gəlsən də, gəlməsən də")

Poetik ifadə tərzinin, bədii üslubunun bənzərsizliyi, gözəlliyi ilə fərqlənən Aybəniz Fazil şeirlərində iki mövzu: Vətən həsrəti və nakam məhəbbət qoşa qırmızı xətt təşkil edir. 

Bircə dəfə gül desəydi, gülərdim,

Ürəyimdən qəm-kədəri silərdim,

Dərd deməyə dağ döşünə gələrdim,

Anlayardı, yar bildiyim bənövşə. ("Bənövşə")

Bu şeirdə iki nisgil, iki sevgi, iki həsrət, iki könül yanğısı çulğalaşıb. Taleyin məşum qisməti ilə Moskva şəhərinə gələn, burada məskunlaşmağa məcbur olan, yaşayıb- yaradan şairə yazır: “Yad torpaqda ölsəm, məzarımın üstə göyərin, şehinizi üstümə tökün, məni tənha qoymayın, mənim gözəl bənövşələrim. Sizi bir daha qarşınızda diz çöküb öpürəm, mənim kimi qərib gözəllərim."

Şairə düşünürdü ki, bu bənövşələr də onun kimi qəribdir, Zaqataladan gəlib burada bitiblər.

Aybəniz Fazilin Vətənə övlad məhəbbətindən, yurd sevgisindən, doğma el-oba həsrətindən də yaranmış çoxlu şeirləri var. 

Səadət axtarıb gəzirdin harda,

Aybəniz, tapdınmı bu yad diyarda?

Kaş ki, Vətənimdə, soyuq məzarda,

Bir yol kənarında daş olub gedim. ("Gedim")

Şairə xanımın "O balaca qız mənəm", "Bənövşə","Düşmüşəm","Həsrət qatarı", "Ata","Çək, rəssam,çək","Dostuma məktub", "A Dağlar","Susma, ey Vətən oğlu","Vətənə gəl" və s. şeirlərində doğulduğu Zaqatalanın laləli çəmənlikləri, uca dağları, məğrur palıd ağacı, şirin dilli bülbülü, Ata ocağı böyük bir həsrətlə, sevgi ilə xatırlanır, təsvir və tərənnüm olunur:

Yellər eldən verdi soraq,

Dedi, gözəl, Vətənə gəl!

Xatirələr qalaq-qalaq,

Dedi, ünün yetənə gəl,

Qayıt, gözəl, Vətənə gəl!

 ("Vətənə gəl")

Aybəniz Fazilin məhəbbət mövzulu şeirlərində böyük bir eşq ilə sevən qızın könül çırpıntıları, nakam sevgidən doğan hicran, həsrət nidaları, vəfaya, sədaqətə, ilqara, qayıdışa çağırış sədaları eşidilir:

Axır ki, gətirdin məni dilə sən,

Axı, səndən başqa kimim var mənim?

Ölərəm, boylansan yad bir gülə sən,

Axı, səndən başqa kimim var mənim?

 ("Sevgi etirafl")

Şairənin sevgi şeirlərində bir təəssüf hissi də duyulmaqdadır:

Bilseydim ki, vəfan bu imiş sənin,

Ötən gəncliyimi yelə verməzdim.

Məni kövrəltməzdi heç zaman qəmin,

Gözümü kor edib selə verməzdim. 

("Verməzdim")

Aybəniz xanım öz eşqini yetim uşağa bənzədir:

Süzüb meşələrdən zümzümə ilə,

Çaylara qarışan bulaqdır eşqim.

Atasız-anasız bir yetim kimi,

Çöhrəsi gülməyən uşaqdır eşqim.

 ("Eşqim")

Aybəniz Fazilin "Gözlə məni gələcəyəm", "Payız, nə tez gəldin, yayım gəlməmiş","Bilmədim","Qurban olum","Niyə sevdirdin özünə məni?","Sənindi" və s. şeirlərinin hər biri qürbətdə yaranmış bir sevgi dastanıdır.

Çox istərdim ki, "Qərib bənövşəm, hardasan?" haraylayan Aybəniz xanımın hər iki nisgilinə son qoyulaydı. Axtardığı bənövşə onun könül mülkündə bitəydi. Əminəm ki, Aybəniz Fazilin Bakı şəhərində nəşr ediləcək "Qərib bənövşə” kitabı Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatına dəyərli bir töhfə olacaq və oxucular tərəfindən sevilə-sevilə oxunacaqdır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.04.2025)

Sərtyel, “Ədəbiyyat və incəsənət”

1.

Hələ də anlaşılmır ki, niyə koronavirus dövründə sarımsaq və zəncəfillə birlikdə (bunlar əlbəttə ki, virus əleyhinə faydalıdırlar) qarabaşağın və tualet kağızının defisiti və hədsiz bahalaşması yaşandı?

Bir də, niyə transfer bazarında futbolçuların qiyməti düşdü?

2.

Əskitəpə kəndində gecə sauna yandı. Hadisə yerində ən birinci yerli kənd nümayəndəsi və sahə müvəkkili gözə dəydi.

3.

Dərdayılın xatirələrindən: “Mənim tərbiyəm üçün valideyinlərim çoxlu vaxt, əsəb və kəmər işlədiblər”.

4.

Saat 10.00-da hamiləlik testi müsbət nəticə göstərir, saat 10.30-da artıq ərlə arvad uşağın hansı universitetdə oxuyacağı barədə qırğına çıxırlar.

5.

Deputat S. müəllimin nitqindən:

-Vallah Dostluq əladır ey, kim ki onun qədrini bilmir, demək zay adamdır. Dünən xalaoğluyla iki şüşə gillətdik. 

@sərtyel

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.04.2025)

Nemət Tahir, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Qarabağ təmsilçisi

Azərbaycan elminin parlaq simalarından biri olan Xudu Məmmədov həm alim, həm də insan kimi xalqımızın yaddaşında silinməz iz qoymuş şəxsiyyətlərdəndir. O,  bütövlükdə müasir Azərbaycan elminin fəxri, ruhunu və şəxsiyyətini qoruyan bir ziyalı obrazıdır.

Onun haqqında hətta qısa məlumatları da nəzərdən keçirmək kifayətdir ki, kimliyi, qeyri-adi şəxsiyyəti haqqında tam təsəvvür yaransın: Xudu Surxay oğlu Məmmədov 1927-ci il dekabrın 14-də Qarabağda - Ağdam rayonunun Mərzili kəndində anadan olub. Azərbaycanlı kristalloqraf-alim 1970-ci ildə geologiya-mineralogiya elmləri doktoru, 1973-cü ildə professor elmi adlarına layiq görülüb.

Xudu Məmmədov 1976-cı ildə Azərbaycan Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü seçilib. 1957-ci ildən Azərbaycan Elmlər Akademiyası Qeyri-üzvi və Fiziki Kimya İnstitutunun Struktur kimya laboratoriyasının müdiri vəzifəsində çalışıb. Əsas elmi işləri kristallokimya sahəsində idi. Xudu Məmmədov həm də Azərbaycan xalça sənətindəki naxışlarla bərk cisimlərin kristal qəfəsi arasında eynilik olduğunu sübut edən nadir istedad sahiblərindən biri idi. Bənzərsiz elmi təfəkkürə malik olan Xudu Məmmədovun məşğul olduğu elm sahəsi də başqalarına bənzəmirdi. Bir çox kəşfi ilə dünya alimlərini heyran edən Xudu müəllim silikat birləşmələrindən bir çoxunun quruluşunu müəyyənləşdirərək həmin birləşmələr ilə karbonatlar, yarımkeçiricilər və s. arasında kristallokimyəvi qohumluq əlaqəsini aşkara çıxarıb. Elmi terminlərlə ifadə eləsək, 50-dən çox üzvi liqandlı kompleks birləşmənin molekul və kristall quruluşunu öyrənib, elektronoqrafiya, rentgen-spektral analiz və hidrotermal sintez üsullarını tətbiq edib. Xudu müəllimin yüksək ixtisaslı elmi kadrlar hazırlanmasında da müstəsna xidmətləri olub.

Silikat birləşmələrindən bir çoxunun quruluşunu müəyyənləşdirib, həmin birləşmələr sinfi ilə boratlar, karbonatlar, yarımkeçiricilər və s. arasında kristallokimyəvi qohumluq olmasını aşkara çıxarıb, 50-dən çox üzvi liqandlı kompleks birləşmənin molekul və kristall quruluşunu öyrənib, tədqiqatlarında elektronoqrafiya, rentgen-spektral analiz və hidrotermal sintez üsullarından geniş istifadə edib. O, 250 elmi əsərin, 10 müəlliflik şəhadətnaməsi və 3 monoqrafiyanın müəllifidir. Xudu Məmmədovun rəhbərliyi ilə 10 elmlər doktoru və 35 fəlsəfə doktoru yetişib. Yüksək ixtisaslı elmi kadrlar hazırlanmasında müstəsna xidmətləri var. Xudu Məmmədov “Şərəf nişanı” (1967), “Qırmızı Əmək Bayrağı” (1986) ordenləri, Azərbaycan SSR Ali Sovetinin “Fəxri fərmanı” və bir sıra medallarla təltif olunub. Böyük alim elmi fəaliyyəti ilə yanaşı, hər zaman xalqının yanında olub və 1987-ci ilin əvvəllərindən başlayan xalq hərəkatının liderlərindən birinə çevrilib. Milli azadlıq hərəkatına rəhbərlik edənlər Xudu Məmmədovun tələbələri və dostları olublar. Onun böyük ürəyi hər zaman Azərbaycan üçün döyünüb və elə onun üçün də dayanıb.

Xudu Məmmədov 15 oktyabr 1988-ci ildə Bakıda vəfat edib. Ruhu şad olsun!

Xudu müəllimin elmi fəaliyyəti ilə yanaşı dillər əzbəri olan bayatıları, rübailəri, zərb-məsələ dönən fikirləri də məşhurdur. Onun vaxtilə söylədiyi bu sözlər keşməkeşli həyat yolunun, arzularının, ümidlərinin ifadəsi idi:

Çiy yumyrta soyulmaz,
Göydə ulduz sayılmaz,
Bütün xalqlar oyandı,
Mənim xalqım ayılmaz.

Elim köməyim olsun,
Əlim köməyim olsun,
Kimsəyə yük olarsam,
Ölüm köməyim olsun.

Bu Qala - bizim Qala,
Qaldıqca bizim Qala.
Qurmadım, özüm qalam,
Qurdum ki, izim qala.

Anam ozan olubdur,
Dərdə dözən olubdur,
Dili haqdan bağlanıb,
Naxış düzən olubdur.

El arxadı, güvən, gəz!
Dağda bitər güvəngəz.
Nə dövlətə bel bağla,
Nə fələyə güvən gəz.

Xəyalım daşdı, neynim,
Sədləri aşdı neynim?!
Düyünlər açan fikrim
Səndə dolaşdı, neynim?!

Çətənsiz qara bağlar,
Ürəyi yara bağlar.
Elindən ayrı düşən
Ümidi hara bağlar?

Qəlbim sənə əsirdi.
Hikmətinə qəsrdi.
Səninlə də sənsizəm
Bu nə hikmət, nə sirdi?

Söyüdə barsız demə,
Təklərə yarsız demə.
Dərdə acı güldürər,
Gülənə arsız demə.

Bu dünya şirin-şəkər.
Başımızda turp əkər.
Dərdimiz yetim qalsa,
Bizdən sonra kim çəkər?

El anadı. el ata,
Özgə olma elata.
Tanrı atsa, el saxlar,
Qorx o gündən, el ata.

Dərdlərimi ələsəm,
Heyim çatmaz tələsəm.
Mən bir yetim quzuyam.
Kim eşidər mələsəm?

Söz açma qanadınnan.
Qan axar qanadınnan.
Xəyalım gəzən yerdə,
Quş uçmaz qanadınnan.

Gəldiz, durduz eşikdən,
Baxdız mənə deşikdən.
Bəxtim yatanda gəlir,
Mən beləyəm beşikdən.

Əzizinəm, ha sarı,
Sınıq könlüm ha sarı.
Aşıq qəmdən ev tikdi,
Dərddən çıxdı hasarı.

Yad etdi dağlar məni,
Düyünlər, dağlar məni.
Sağkən ölüm olmaya,
Kim anıb ağlar məni?

Dolaylarda bulağam,
Suyu zolaq-zolağam.
Tökmə qaş-qabaq.
Gedəriyəm, qonağam.

Dərd gələr tapar bizi.
Təndirə yapar bizi.
Araza gətirmisən,
Təbrizə apar bizi.

Qarşımızda nə qaldı?
Nə qovğadı, nə qaldı.
Fələk mənim başıma
Gətirməmiş nə qaldı?!

Elə-belə fərd oldun,
Dostlarına nərd oldun.
Uzaq səni görmədi,
Yaxınlara dərd oldun.

(Mənbə: Xudu Məmmədov “Qurdum ki, izim qala”)

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.04.2025)

Aysel Kərim, Accel group-un baş direktoru, Gənclər mükafatçısı. “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Bu il aprel ayı bir çox maraqlı tədbirlərlə yaddaşıma həkk olundu. Onlardan ən əsası isə məhz 17 aprel tarixində Şuşada keçirilən “Şuşa – İslam dünyasının mədəniyyət paytaxtı” ilinin bağlanış mərasimi idi. Üstündən 12 gün keçib, amma təəssüratlarım o qədərdir ki, onlardan ayrıla bilmirəm...

Bildiyimiz kimi 2023-cü il sentyabrın 25-də Qətər Dövlətinin paytaxtı Doha şəhərində keçirilən İslam Dünyası Mədəniyyət Nazirlərinin 12-ci Konfransında Azərbaycanın mədəniyyət paytaxtı Şuşa şəhəri 2024-cü il üçün "İslam dünyasının mədəniyyət paytaxtı” və Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin 21 noyabr 2023-cü il tarixli Sərəncamına əsasən Şuşa şəhəri 2024-cü il üçün “İslam dünyasının Mədəniyyət Paytaxtı” elan edilmişdi. Vurğulamaq yerinə düşər ki, Şuşanın na­mizədliyinin irəli sürülməsi prosesinə ICESCO-nun xoşməramlı səfiri Mehriban xanım mühüm dəstək göstərmişdi. 

Çox sevindirici haldır ki, artıq bir neçə ildir Şuşa şəhəri beynəlxalq tədbirlərə, böyük mədəniyyət layihələrinə evsahibliyi edir. Təbii ki, bu mənim Şuşaya ilk səfərim deyildi. Artıq neçənci dəfədir ki, Şuşa şəhərində keçirilən dövlət tədbirlərində iştirak edirəm.

17 aprel tarixində reallaşan “Şuşa – İslam dünyasının mədəniyyət paytaxtı” ilinin bağlanış mərasimində bir sıra dövlət rəsmiləri, beynəlxalq ekspertlər, ICESCO-nun nümayəndələri, quruma üzv bir sıra respublikalardan mədəniyyət mütəxəssisləri, səfirlik nümayəndələri, incəsənət xadimləri və media mənsubları, həmçinin Bəstəkarlar İttifaqının və Yazıçılar Birliyinin üzvləri olan həmkarlarım iştirak edirdi.

Öncəliklə “Postmünaqişə dövründə mədəni irsin qorunması və dirçəldilməsi” adlı I İslam Dünyası Mədəniyyət Forumu keçirildi. Forumun açılış  mərasimində Şuşa rayonunda Azərbaycan Respublikası Prezidentinin xüsusi nümayəndəsi Aydın Kərimov, Ağdam, Füzuli və Xocavənd rayonlarında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin xüsusi nümayəndəsi Emin Hüseynov, mədəniyyət nazirinin müavinləri Fərid Cəfərov, Səadət Yusifova və digər rəsmi şəxslər, beynəlxalq ekspertlər və eləcə də mədəni irsin qorunması sahəsində çalışan mütəxəssislər iştirak edirdi. Forumun əsas məqsədi postmünaqişə dövründə bölgələrdə viran edilmiş və təhlükə altında olan mədəni irsin qorunması, yenidən bərpası və bu sahədə İslam dünyası ölkələri arasında əməkdaşlığın gücləndirilməsi olmuşdur. Forum çərçivəsində “Beynəlxalq qoruma mexanizmlərinin təcrübədə tətbiqi: Postmünaqişədən sonra İslam Dünyasında mədəni irsin nümunələri” və “Mədəni irsin canlandırılması: Texnologiya, innovasiya və rəqəmsallaşma” mövzularına  həsr olunmuş panel müzakirələri aparıldı.

Forumdan sonra “Şuşa – İslam dünyasının mədəniyyət paytaxtı 2024” ilinin bağlanış mərasimi keçirildi. Tədbirin rəsmi hissəsində ilk olaraq ICESCO-nun Baş direktoru Salim bin Məhəmməd əl-Malikinin tədbir iştirakşılarına video müraciəti səsləndi. Həmçinin “Şuşa – İslam dünyasının mədəniyyət paytaxtı 2024” ilinə həsr edilmiş videoçarx nümayiş olundu.

Çıxışçılar "Şuşa – İslam dünyasının mədəniyyət paytaxtı” ilinin əhəmiyyətindən, eyni zamanda prezident İlham Əliyevin rəhbərliyi altında Şuşa şəhərinin qısa müddət ərzində yenidən qurulması, həyatın bu qədim yurdumuza qaytarılması, eyni zamanda tarixi-mədəni və dini abidələrin bərpa edilərək istifadəyə verilməsi istiqamətində aparılan intensiv işlər, Şuşanın beynəlxalq tədbirlərin keçirildiyi məkana çevrilməsi müsəlman ölkələri və ICESCO tərəfindən yüksək dəyərləndirildiyini qeyd etdilər.

ICESCO-nun baş direktoru Salim bin Məhəmməd əl-Malikin tədbir iştirakçılarına videomüraciətində deyilirdi: “Biz, həmçinin ortaq tariximizin xəzinələrini qoruyan İslam Dünyası İrs Komitəsinin toplantılarını gördük. Biz ruhu coşduran incəsənət festivalları, müqəddəs musiqi, elmi dialoqlar və mənəvi tədbirlər yaşadıq. Məscidlərdən muzeylərə, sinif otaqlarından konsert salonlarına qədər - Şuşa canlı idi. Bu, uzaqgörən rəhbərliyin gördüyü işin nəticəsi idi və burada biz milli kimliyə, mədəni ləyaqətə və tarixi ədalətə misilsiz sədaqəti olan Prezident İlham Əliyevə dərin minnətdarlığımızı bildiririk".

Şuşa rayonunda Azərbaycan Respublikası Prezidentinin xüsusi nümayəndəsi Aydın Kərimov Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin liderliyində işğaldan azad edilmiş bütün ərazilər kimi, Şuşada geniş bərpa və quruculuq işlərinin aparıldığını bildirdi. Şuşa şəhərində artıq 1400-ə yaxın sakin yaşadığını vurğuladı.

Mədəniyyət nazirinin müavini Fərid Cəfərov çıxışında qeyd etdi ki, Şuşa hər bir azərbaycanlının qəlbində xüsusi yer tutur. Şuşa möhkəmliyin və mədəniyyətimizin dirçəlişinin rəmzidir. Bu şəhər ədəbiyyatımızı, musiqimizi və milli kimliyimizi formalaşdırmış, eləcə də erkən dövlətçilik ənənələrimizin və mədəni diplomatiyamızın mərkəzi olub.

“Əməkdaşlığımız ICESCO ilə fərdi tədbirlərdən daha çox davamlı, uzunmüddətli təşəbbüsləri əhatə edir. ICESCO-nun Bakıda regional ofisinin yaradılması regionumuzda təşkilatın məqsədlərinin irəliləyişi üçün mühüm addımdır” - deyə nazir müavini diqqətə çatdırdı.

Çıxışlardan sonra geniş konsert proqramı təqdim olundu. Azərbaycan Dövlət Rəqs Ansamblı üzvlərinin ifa etdiyi milli rəqslərimiz, müğənni və solo ifaçıların səsləndirdiyi xalq və bəstəkar mahnıları, eləcə də qazax, qırğız, özbək, tacik və ərəb xalqlarının nəğmələri və aşıq havası tədbirin qonaqlarında xoş hisslər oyatdı.

Azərbaycanın ictimai-siyasi həyatında mühüm xidmətləri olan bir sıra görkəmli xadimlərin vətəni, eləcə də tarixi mədəniyyət mərkəzi və Qarabağın baş tacı olan, mədəniyyət beşiyimiz, o cümlədən İslam mədəniyyətinin inkişafında, zənginləşməsində öz tarixi dini abidələri, alimləri ilə əhəmiyyətli rol oynamış Şuşa şəhəri 5 ildir ki, may ayını azad qarşılayır.

Ad günüm ərəfəsində Şuşaya bu unudulmaz səfər bir ömür xoş xatirələrlə ruhuma hopdu. Tədbirdə Azərbaycan Bəstəkarlar İttifaqını təmsil etməkdən böyük qürur duydum.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.04.2025)

İlahə Allahverdiyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Zamanın unudulmaz səhifələrində elə simalar vardır ki, xatirələri bir nəğmə kimi qəlblərdə əbədi səslənir. Zərifə Əliyeva da bu nəğmənin ən zərif notlarından biridir – sadəcə elm aləminin deyil, zərifliyin özünün, sədaqətin ilahi rənginin və insanpərvərliyin sonsuz kainatının simvoludur.

Onun adı çəkildikcə qəlbimizdə bir nur oyanır, çünki bu adın arxasında təmiz bir ümidin şəfəqi, dəqiq elmi bir baxışın hikməti və hər bir insan qəlbinə uzanan mərhəmətli bir əl dayanır.

Zərifə Əliyeva oftalmologiya sahəsində təkcə bir alim deyildi, o, gözlərin dərinliyindəki sirli dili anlayan, ruhun ən kövrək tellərinə toxunan bir sənətkar idi. Onun traxoma və peşəkar göz xəstəlikləri üzərindəki fundamental tədqiqatları bu sahənin elmi axarını dəyişdirən bir çay kimiydi. O, soyuq statistik rəqəmlərə yox, hər birinin özünəməxsus hekayəsi olan insan talelərinə nəzər salırdı. Hər bir klinik analiz onun üçün bir həyat dramı, hər bir elmi təsbit isə ədalət axtarışının bir fəryadı idi.

 Zərifə xanımın qələmindən çıxan “Peşə Göz Xəstəlikləri” monoqrafiyası bu sahədə ilk işıqlı yol kimi tarixə düşdü.  Elmi kəşfləri bir zamanlar böyük bir imperiyanın tibb sistemində yeni üfüqlər açan bir bahar səhəri kimi təravət gətirdi. O, mikroskopun sirli dünyasında insan gözündəki ilahi nurla yanaşı, həyatın ən kövrək həssaslığını da oxuyurdu – sanki bir şairin qəlbinin dərinliklərinə enirdi.

Ailənin İlahi Bağçası və Nəcibliyin Zirvəsi

Zərifə xanımın elmi zirvələr qədər uca olan bir başqa dünyası da var idi – ailəsinin ilahi bağçası. Heydər Əliyev kimi böyük bir dövlət xadiminin həyat yoldaşı olmaq, onunla çiyin-çiyinə addımlamaqla yanaşı, o, ailənin sükunətini qoruyan bir mələk idi. Oğlu ,bu günkü Azərbaycanın müstəqilliyinin və inkişafının təminatçısı olan İlham Əliyevin tərbiyəsində onun qadın zərifliyinin incə toxunuşu ilə müdrik bir ananın ağıllı nəzərəti vardı. Evdə o, kölgə deyil, hər zaman işıq saçan bir günəş idi.

Zərifə Əliyevanın səbirli qəlbi, dinləyən ruhu və anlayışlı nəzərləri ailəsindəki sevgi atmosferinin ən gözəl rəsmlərini çəkirdi. Rəfiqələri onu “sözə ehtiyac duymadan qəlblərindəkiləri oxuyan, hiss etdiklərini anlayan bir sirdaş” kimi xatırlayırlar.

Elmi Eşqin İctimaiyyətə Yayılan Nuru

Elmi eşqi ilə ictimai missiyasını bir qanad kimi daşıyan Zərifə xanım qadın hüquqlarının müdafiəsi üçün bir səda, gənc alimlərin ruhunu qidalandıran bir bulaq, səhiyyənin sistemli inkişafı üçün bir memar kimi fəaliyyət göstərmişdir. O, çox vaxt sözlərin gücündən daha çox, davranışlarının zərif dili və addımlarının mənalı ritmi ilə ictimai fikrə təsir edirdi.

Onun təşəbbüsü ilə həyata keçirilən sosial tibbi proqramlar, ucqar kəndlərdən başlayaraq şəfa axtaran minlərlə insanın ümid çırağı oldu. O, cəmiyyətə yalnız gözləri ilə deyil, qəlbinin dərinliklərindən süzülən bir nurla baxmağı öyrədirdi.

Zamana Meydan Oxuyan İz

Zərifə Əliyeva fiziki olaraq bu dünyadan köç etsə də, onun xatirəsi solmayan bir çiçək kimi qəlblərdə əbədi yaşayır. Bu gün Zərifə xanımın adını daşıyan elm məbədləri – tibb mərkəzləri, institutlar, xeyriyyə fondları onun elmi irsinin davamıdır. Hər il xatirəsinə həsr olunan anım mərasimləri, konfranslar onun müdrik fikirlərini yenidən canlandırır və cəmiyyətə bir miras kimi təqdim edir.

O, sadəcə bir alim deyildi, o, elmin insan siması, qadın zərifliyinin ən uca zirvəsi, şəfqətin canlı bir heykəli idi. Onun elmi əsərləri təbabətin səhifələrində əbədi yaşayacaq, onun xatirəsi və ruhu isə insanlığın ən dəyərli əsəri kimi qəlblərdə daim parlayacaq.

“Həqiqi alim olmaq üçün təkcə görmək kifayət deyil – hiss etmək, anlamaq və sevmək lazımdır,” – bu hikmətli sözlər Zərifə Əliyevanın bütün həyatının və elmi idealının ən dərin mənasını açır. Adı kimi zərif, işığı kimi dərin, izi kimi silinməz bir şəxsiyyət olan Zərifə Əliyeva tariximizin elm, sevgi və insanlıqla yoğrulmuş ən parlaq səhifəsidir. Gələcək nəsillər onun timsalında təkcə elmi yox, həm də həyatın və sevginin ən gözəl rənglərini oxuyacaqlar.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.04.2025)

İlhamə Məhəmmədqızı, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Sumqayıt təmsilçisi

Respublikanın Əməkdar müəllimi, “Şöhrət” ordenli, “Tərəqqi” medallı, şair, neçə-neçə kitab müəllifi, Azərbaycan Yazıçılar Birliyi İdarə Heyətinin üzvü, Türk Ədəbiyyatı Vəqfinin fəxri üzvü, hər kəs tərəfindən tanınan və sevilən Ofelya Babayeva ilə müsahibə.

-Hər vaxtınız xeyir, Ofelya xanım, xoş gördük Sizi. Necəsiniz?

-Salam olsun. Yaxşıyam. Dəvətiniz üçün təşəkkür edirəm.

- Bir şeirinzdə yazmısınız ki,:

Mən bir Allah

Bəndəsiyəm,

Məndə Günah

Axtarmayın.

Özü görür,

Mən bilərəm

Nədir günah…

Cavab məndə,

Sorğu onda.

Nə olacaq?

Olmayacaq,

Bilinəcək

Ancaq sonda.

Maraqlıdır, sonda nə bilinəcək?

- Sonda Allah bilir, nə bilinəcək.

-Min ildir yol gəlirəm,
Mənzilə çatmamışam.
Nə bir dost, nə bir həmdəm
Arayıb, tapmamışam.

 – deyirsiniz. Hələ də axtarışdasınızmı?

- Bəli, insan bir ömür boyu axtarışda olmalıdır və axtardığını arayıb tapmalıdır. Tapmırsa, təəssüflər...

-Bəs, könlünüzün dünyadan umacağı nədir?

- Dünyadan umacağım çox şey var və hesab edirəm ki, arzuladığım o çox şeyə nail olmuşam.

 -Ədəbiyyat, poeziya sizin üçün hansı anlamdadır?

- Mənə elə gəlir ki, insana hava, su lazım olduğu kimi, ədəbiyyat, poeziya da gərəkdir. Hələ uşaq yaşlarımdan ədəbiyyata böyük maraq göstərmişəm. Evimizdə olan kitabları oxumuşam. Sonralar şəhər uşaq kitabxanasına üz tutmuşam, bu gün də həmin kitabxananın üzvüyəm. Təxminən yetmiş ilə yaxındır ki, kitabxana mənim üçün doğma bir məkandır.

-Sizin görkəmli şairlərimizdən bir neçəsi ilə bağlı xoş xatirələriniz var. Onlardan hansını bizimlə bölüşərdiniz?

-Əlbəttə, şair dostlarımla bağlı xeyli xoş xatirəm var. Mirvarid Dilbazi, gözəl şairimiz Cabir Novruz, Məmməd Aslan, Nəbi Xəzri, Süleyman Rüstəmlə sağlığında görüşmüşəm və hər biri mənim qəlbimdə unudulmaz xatirətək yaşayır. Bu haqda gözəl bir yazı qələmə almağı düşünürəm.

- Gənc şairlərə münasibətiniz və  tövsiyəniz?

- Əlbəttə, təkcə gənc şairlərə yox, ümumiyyətlə,  gənc insanlara münasibətim müsbətdir. Çünki onlar bizim sabahımızdır. Tövsiyələrləsə nəsə etmək olmur, hər kəs öz yolunu tapıb getməlidir.

- İstedadlı ilə istedadsızı necə ayırd edirsiniz?

- Dərhal ayırd edirəm. Acınacaqlıdır ki, çox sayda insan ədəbi biliyə malik deyil, Azərbaycan folklorunu, qrammatikasını, orfoqrafiyasını bilmir, amma özünü şair adlandırır.

- Ötən illərə boylananda nələrə təəssüf və nələrə şükr edirsiniz?

- Heç nəyə təəssüf etmirəm. Çünki artıq keçmiş zamana boylananda təəssüflənmək insana heç nə verimir. Və şükr edirəm ki, Allah mənə bu gün bu yaşa çatmağı qismət edibdir.

- Tez-tez ictimaiyyət, yazarlar arasında olursunuz, gözəl, məzmunlu, ibrətamiz çıxışlar edirsiniz. Yorulmursuz ki?

- Təkcə çıxışlar etmirəm. Təxminən əlliyə yaxın gənc şairə xeyir-dua verərək haqqlarında “Uğurlu yol” yazmışam. Normal ədəbiyyat adamı, fikir sahibi, filololoq, ictimaiyyət nümyəndəsi natiqliyi bacarmalı və yorulmamalıdır. Mən də niyə yorulmalıyam? Əksinə, mənə xoşdur.

- Sumqayıtın fəxri sayılan vətəndaşı kimi, bu şəhər haqqında fikirləriniz də bizə maraqlıdır.

- Sumqayıt mənim doğma şəhərimdir. Bütün həyatım - uşaqlığım, gəncliyim, indiki ahıl çağım bu gözəl məkanla bağlıdır. Bu şəhəri çox sevirəm. Geniş prospektləri, maraqlı insanları var. Eyni zamanda, burada təhsil alımışam. bir zamanlar məşhur olan 13 nömrəli, 1 nömrəli məktəblərdə oxumuşam. Sumqayıt təhsilində müəyyən xidmətlərim olubdur. Bununla fəxr edirəm. Şəhərdə hər addımımda şagirdlərimi, vaxtilə mənimlə işləyən insanları görürəm və xoş hisslər keçirirəm. 

Sumqayıt son on ildə isə daha da gözəlləşibdir. Müasir bir Azərbaycan diyarına çevrilibdir. Cənubi Qafqazın ən gözəl şəhəridir. Təkcə respublikamızın deyil, mən  deyərdim ki ,dünyanın əksər şəhərləri ilə rəqabətə girə bilər. Çünki Sumqayıt ağıllı insanların ərsəyə gətirdiyi bir şəhərdir. Baxmayaraq, yarım millyondan artıq əhalisi var, insanlarının hamısı sanki bir-biriylə doğmadır.

Sumqayıt yeganə şəhərdir ki, burada gənclərimizin, orta yaşlı insanların, ahılların ən çox sevdiyi poetik bir məkan - Poeziya evi fəaliyyət göstərir. Həmçinin bu şəhərdə gözəl kitabxanalar, dövlət universiteti, kolleclər, digər mədəniyyət müəssisələri mövcuddur. Ümumiyyətlə, Sumqayıt təkcə sənaye şəhəri deyil, həm də şairləri, yazıçıları ilə tanınan mədəniyyət şəhəridir.

Sumqayıta daha böyük inkişaf və sumqayıtlılara can sağlığı, uğurlar arzulayıram.

- Tanrının Sizə bəxş etdiyi ömrü qürurlu, əqidəli, şərəfli yaşayırsınız. Yetmədiyiniz arzunuz olubmu? Eyni zamanda, poeziyada da özünüzəməxsus dəsti-xəttiniz var. Hansı şeirinizi yaradıcılığınızın möhürü sayırısınız. Bəlkə sonluğu həmin arzuyla və şeirlə bitirək?

- Bütün arzularım çin olub. Artıq erməni əsarətində olan torpaqlarımız alınıb. Ali Baş Komandanımız, əsgərlərimiz həmişə var olsun!  Allah bu yolda şəhid olan övladlarımıza cənnət bəxş etsin. Qazilərimizə can sağlığı diləyirəm. İstəyirəm ki, torpaqlarımız uğrunda gənclərimiz bir nəfər kimi qalxıb necə Zəfər qazanıblarsa, bundan sonra da həmin ruhda olsunlar.  

Bəli, şeirlərim hesab edirəm ki, maraqlıdır. Amma təəssüf ki, bu gün oxucu qıtlığı var. İndi sosial şəbəkələr kitabların yerini alıb və burada maraqlı da, maraqsız da şeirlər yerləşdirilir.

Söyləyim ki, hər bir oxucu üçün hansı şeirim xoş gəlirsə, demək, həmin şeir yaradıcılığımın möhürüdür. Yekun olaraq son vaxtlarda yazdığım kiçik şeirimdən bir misranı oxuculara təqdim edirəm:

Dünən yoxdu, bu gün var,

Ömür xəzri, gilavar.

Sabah varmı, bilmirəm.

Sabaha bir ömür var.

-Ofelya xanım, hər zaman var olmanızı, ömrünüzün sağlam, daha mənalı və sevincli keçməsini Sizə arzulayırıq! 

SONDA OXUCULARA OFELYA XANIMIN ŞEİRLƏRİNDƏN BİR ÇƏLƏNG TƏQDİM EDİRİK:

Dağa böyük

Tar qoyulub

Xatirədir, baş daşıdır

Müşfiqimə…

Tarzən külək,

Dinləyici

Dağı, daşı

Yaradandır..

Bu iltifat,

Bu böyüklük

Haradandır?...

Onu sevən, sevdirən də

Yaradandır… Yaradandır… 

(07.07.2017)

ANA
Sənsiz bu yerlərə yenə də gəldim,
Hələ gələcəyəm... canımda can var.
Hələ döyünəsi qəmli ürəyim,
Hələ sənsiz mənə zindan cahan var.

Oğlumun, qızımın təəssüf dolu
Qara gözlərində mərhəmətə bax.
İllər hər yaranı sağaltsa belə,
Sağalmaz yaram da, bu hikmətə bax.

Zaman da, məkan da ayırdı bizi,
Qalmışam aranla, dağ arasında.
Gəzirəm sən gəzən cığırı, izi,
Hələ də çəmənlə bağ arasında...
 
Anasız bir ömür heçdi, hədərdi,
Anasız bir ömür qəmdi, kədərdi.
Anasız bir ömür tale, qədərdi,
Qoruyaq anaları...

Yuxusu çəkilmiş gözdü analar,
Bir şirin nəğmədi, sözdü analar,
Neçə nazımıza dözdü analar,
Qoruyaq anaları...

Qəmli bayatıdı, şirin nağıldı,
Ürəkdə abidə, başda ağıldı.
O getdi nəğməli dünyam dağıldı,
Qoruyaq anaları...

Başımın üstündə hey çaxar şimşək,
Onsuz dünyam viran, dözməyir ürək,
Dili dualıdı, özüsə kövrək,
Qoruyaq anaları...

***

Min ildir yol gəlirəm,
Mənzilə çatmamışam.
Nə bir dost, nə bir həmdəm
Arayıb, tapmamışam.

Cismim dərdə aşiyan,
Ruhum göylərə uçdu.
Mənzilim göy, kəhkəşan,
Yolum eniş-yoxuşdu...

Mən dağlar övladıyam,
Anam dağ, atam zirvə.
Heç nə əbədi deyil,
Ömür yol gedir hələ...

Sanma dağ-daş əbədi,
Hər şey ürəkaçandı.
Sənə doğru, ilahi,
Yol gəlirəm haçandı...

Könül qırıq, ruh xəstə,
Sanki axır-zamandır.
Vaxt ötür asta-asta,
Dövran yaman dövrandır...
 
***

Ömrüm ömürlərə calandı, getdi,
Yad-yalan odumda qalandı, getdi,
Beləcə bir ömür talandı, getdi,
Daha nə umarsan dünyadan, könül?

Sən görən zirvələr ucadan-uca,
Çatmaz neçə ömür düysəm uc-uca.
Kimdi qiymət verən mənəvi borca,
Daha nə umarsan dünyadan, könül?

Ağıllı ötürür bir-bir ayları,
Dəli vurub keçir coşqun çayları.
Qiymətə mindirdik ağlı zayları,
Daha nə umarsan dünyadan, könül?

Bir ömür verilib, vallah, hərəyə,
Gözləmə o dağı durub yeriyə...
O yaz bəlkə döndü bir gün geriyə,
Daha nə umarsan dünyadan, könül?

Dinsəm deyəcəklər, dinmə qonaqsan,
Dünya, çoxuna yay, mənə sazaqsan.
Yol çəkən gözlərim, yoldan uzaqsan,
Daha nə umarsan dünyadan, könül?

Eləcə mavidir o göy, o dəniz,
Hələ də sayrışır o uzaq yıldız.
İlahi, beləcə kirimiş, yalqız
Daha nə umarsan dünyadan, könül?

*** 
Heç yadımdan çıxmadı,
O yaz, o qış, o bahar.
Sonuncu nəfəsədək
Yol gələcək arzular.

Solacaq o bağça-bağ,
Ağacdakı son yarpaq...
Hər şey bəyaz, ağappaq

Yol gələcək arzular.

Çıxacaq məhvərindən,
Bu yer, bu göy, kainat.
Adiləşəcək dünya, 
Adiləşəcək həyat.

Təptəzə sevgilər də 
Olacaq bir az boyat.
Yol gələcək arzular,
Yol gələcək arzular.

BİLMƏDİM
Min illərin qoxusunu,
Ata bilmədim, bilmədim.
Yuxularım quş yuxusu,
Yata bilmədim, bilmədim.

Yer gizlədi igidləri,
Hər biri bir dünya idi.
Dəli könül, ağla, kiri,
Taleyə bata bilmədim.

Fələk necə yazdı, pozdu
Bilmədim ki, qışdı, yazdı.
Sabaha inamım azdı,
O dağa çata bilmədim.

Ömrümün mənası budur,
Zaman hər şeyi doldurur.
Dəli şeytan, uzaqda dur,
Günaha bata bilmədim.

Yol gedirəm yorğun-arğın,
Öndə dağlar, mənzil uzun.
O illər qar, boran, çovğun,
Gəldim həyata, bilmədim.

Neynim saçımda qırovu,
Ağlım qəlbimin girovu.
Ucuz alıb sözü-sovu,
Mən baha sata bilmədim.

Qadağalar yerli-yersiz,
Keçmədi ömrümdən izsiz.
Sevgimi duyğusuz, hissiz,
Odlara ata bilmədim.
  

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.04.2025)

İmran Verdiyev, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi. “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Oğuz təmsilçisi

Yəqin ki, çoxunuz uşaq vaxtı “Gizlənpaç” oynamısınız. Və o vaxt kimin “qalacağını” (yəni gözlərini yumacağını) müəyyənləşdirmək üçün aşağıda verilmiş düzgünü də söyləmiş və ya eşitmisiniz:

Əkil-Bəkil quş idi,

Divara (ağaca) qonmuş idi.

Getdim onu tutmağa,

O məni tutmuş idi.

Meydana salmış idi.

Meydanın ağacları,

Bar (dən) gətirib ucları (quşları),

Çəpər çəkdim, yol aşdım,

Qızıl gülə dolaşdım.

Bir dəstə gül dərməmiş

Anası (nənəsi) gəldi, mən qaçdım.

Düzgüdə sanki süjetli bir hadisə nağıl olunur. Bəs burdakı personajlar kimlərdir? Niyə quşun adı Əkil-Bəkildir? Əkil-Bəkil neçə quş idi? Nə üçün siz onu tutmamış o sizi tutub,  meydana salıb? Niyə çəpər çəkdiniz, yol açdınız və qızıl gülə dolaşdınız? Nə üçün bir dəstə gül dərməmiş anası (nənəsi) gələn kimi qaçdınız? 

Məlumdur ki, düzgülər adətən uşaq aləmi üçün maraqlı olan adların, hərəkətlərin, obrazların təkrar edildiyi və müstəqil məna ifadə etməyən, süjeti olmayan mətnlərdir. Amma bu düzgüdə, qeyd etdiyimiz kimi, fərqli bir hal var: ibtidai, primitiv şəkildə olsa da,  müəyyən məzmun nəzərə çarpır. Orada bəsit bir hadisə - ov səhnəsi və ovçunun başına gələnlər təsvir olunur. Təsadüfi deyildir ki,  folklorşünaslar M.Seyidovla A.Nəbiyev də “Əkil-Bəkil”in ovçu nəğməsi olduğunu bildirirdilər.

A.Namazlının yazdığına görə, ola bilsin ki, bu oyun ən qədim versiyada uşaqların ova hazırlığı kimi ortaya çıxıb. Necə ki təbiətdə heyvanlar, quşlar öz balalarına ovlamağı öyrədirlərsə, eləcə də insanlar övladlarını belə bir oyunla ov prosesinə hazırlayırmışlar. Həm də maraqlıdır ki, bu iş quşun (Əkil-Bəkilin) üzərində icra olunur. Bəlkə də ona görə ki, professor Y.Heyzinqin də yazdığı kimi, insanlar daha çox quşları təqlid ediblər.

Lakin hər şey bu qədər sadə deyil. Düzgüdə adı çəkilən Əkil-Bəkil adam deyil, ovçu bir quşdur. Amma adi quş yox. Onun qəribə bir xasiyyəti də vardır. Onu tutmaq, ovlamaq istəyəni Əkil-Bəkil ondan qabaq tutur, ovlayır. Çünki çox yaxşı ovçudur.

"Kitabi-Dədə Qorqud" dastanının "Bəkil oğlu Əmranın boyu"nda da bu qədim ada rast gəlirik. Maraqlıdır ki, buradakı Bəkil də ən yaxşı ovçularından biri kimi təsvir olunur. 

Güman ki, "Əkil-Bəkil" qədim çağlarda zoomorfik onqon (müqəddəs qəbul edilən heyvan) olub. (Ovçuluq peşəsi ilə bağlı mifik nəğmələrdə hami quşun obrazları yetərincə təsvir olunur.)  Bəlkə də, Əkil-Bəkil ov tanrısının adı olub. Sonralar zaman ona insan cildi geydirmiş, “Kitabi-Dədə Qorqud”dakı kimi, onu sərhədi qorumaq (gözətçi) işi ilə məşğul olan bir igidə çevirmişdir. Tanınmış türkoloq alim, görkəmli qorqudşünas, professor Ə.Tanrıverdinin fikrincə, "Bəkil" antroponimindəki "bək" titul, "il" hissəsi isə siyasi toplum, oba mənasında olan "el" sözünün qədim formasıdır. Belə demək mümkünsə, “Əkil-Bəkil” ov quşlarının himayəçisidirsə, dastanın qəhrəmanlarından olan Bəkil də bir elin himayəçisi sayıla bilər. Təsadüfi deyildir ki, “Kitabi-Dədə Qorqud ensiklopediyasında (II cild, səh:54) Bəkilin əsas funksiyası da “qarovulçu” kimi verilir.

“Əkil-Bəkildə” ki “əkil” sözü də maraq doğurur. Filologiya üzrə elmlər doktoru, professor R.Əliyev “Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı (Müasir aktual problemlər”) əsərində yazır: “...təxmin etmək olar ki, ən qədim mifoloji təsəvvürlərdə Əkil adlı mifik hami olmuş, funksiyasını yerinə yetirə bilmədikdə özünə yaxın bir hami ilə (Bəkillə) qoşalaşmış, daha sonra öz yerini ona tərk etmişdir. Bunu “Kitabi-Dədə Qorqud”dakı Bəkil adının izahından da görmək olar”. Tənqidçi, ədəbiyyatşünas, mifoloq-türkoloq, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, filologiya elmləri doktoru, professor, Azərbaycanın Əməkdar elm xadimi M.Seyidov “Azərbaycan xalqının soykökünü düşünərkən” adlı əsərində yazır: “Zoomorfik obraz Əkil-Bəkil adındakı əkil tərkibi onun ovçuluqla bağlılığını göstərən dəlillərdəndir. Əkilin türk dillərində, eləcə də Azərbaycan dilində bir anlamı da qaçmaqdır. Ancaq “əkil”in gizli, gözə görünmədən qaçmaq anlamları da vardır. Doğrudur, əkil sözü gizlənpaçla da uyğunlaşır. Gizlənpaç oyununda gərək gizlənən elə gizlənsin ki, onu tapmasınlar. Bu hal ovda da olur. Ov heyvanı da qaçıb gizlənməlidir. Əkil sözünün Bəkilə birləşməsi və onların qoşa işlənməsi sözsüz ki, zəruriyyət nəticəsində olmuşdur. Görünür ki, Əkil Bəkillə qoşa işlənərkən azərbaycanlıların ulu babaları belə təsəvvür edirmişlər ki, Əkil-Bəkil birlikdə ov heyvanlarının ovçudan qaçıb gizlənməsinə kömək edir”.

Düzgünün 1855 və 1968-ci il varantlarını müqayisə edən  folklorşünas, alim, filologiya üzrə elmlər doktoru, professor R.Qafarlının fikrincə, çoxsaylı ixtisar və əvəzetmə nəticəsində onun ilkin məzmunu tamam itmiş, daha doğrusu, hadisələr arasında əlaqə pozulmuş, uyğunsuzluq əmələ gəlmişdir. Alim “Uşaq folklorunun janr sistemi və poetikası” (Bakı-2013, “Elm və təhsil”) adlı əsərində bu barədə yazır: “... II variant da eynilə ovçunun ağaca qonmuş quşu tutmaq istəyi ilə başlayır. Ov tanrısının adı (Əkil-Bəkil) çəkilir. Sonra başqa bir tanrının quşu ovçunun əlindən almasından, ovçunun özünü tutub meydana salmasından danışılır. Bura qədər hər şey aydındır. Birdən tamam başqa hadisə təsvir edilir: çəpər çəkilir, yol açılır (Görəsən, nə səbəbə? Məlum olmur), qızılgüllə rastlaşır, bir dəstə gül dərmək istəyəndə nənəsi gəlir və ovçu baş götürüb qaçır. Bu hadisələr arasındakı rabitəni I varianta baxandan sonra görmək mümkündür. Aydın olur ki, başqa bir mifik tanrı meydanda əzilən, dövrəyə alınıb döyülən ovçunu xilas edir və quşu qoruyan ilahi qüvvənin qarşısına “çəpər çəkir”, ovçu üçün “yol açır”. Ovçu bir bağçaya girir, burada Qızılgülü - pəri libasında ilahəni görüb ona vurulur, “bir dəstə gül dərmək” - murada yetmək istəyəndə anası və ya nənəsi (Baş tanrı) gəlir, ovçu qaçır... “Əkil-Bəkil” nəğməsinin variantlarına diqqət yetirəndə, aydın görürük ki, düzgü ötən yüz il ərzində uşaqların səviyyəsinə uyğun şəklə salınmışdır....”.

Professor R.Əliyevə görə, “Əkil-Bəkil” nəğməsinin strukturundakı mifoloji layları belə də açmaq olar: “Əkil-Bəkil qədim insanların inandığı ov hamisidir. İnsanlar ona inanırlar, kimin uğuruna Əkil-Bəkil çıxırsa, onun ovu yaxşı olacaq. Məhəbbət dastanında da buta alan öz ovunu tutmaq, ona yetişmək üçün hər cür əziyyətlərə sinə gərir. O, ovunu tutmağa gedərkən ov özü onu məhəbbətinin cənginə salır. Yuxusunda “qızıl gülə dolaşan” - öz butasına aşiq verilir. “Bircə gül dərməmiş” anası gəlir, yuxudan ayılır”. Gözəl bir nağıla, əfsanəyə oxşadı, deyilmi?

Şübhəsizdir ki, «Əkil-Bəkil» ovçular tərəfindən düzülüb qoşulmuş, sonralar isə uşaqlara keçmişdir. Təsadüfi deyildir ki, filologiya elmləri doktoru, professor, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, Əməkdar müəllim, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü A.Nəbiyev   “Azərbaycan folklorunun janrları” əsərində “Əkil-Bəkil”in ovçu mifi ilə bağlı olmasını, səhvən “düzgü” adı ilə uşaq folklor nümunəsi hesab olunduğunu qeyd edirdi.  

Uşaqların böyüklərdən aldığı bu nəğmədə (düzgüdə) “natamam fikirlər, qırıq-kəsik ifadələr”in müşahidə edilməsi onların – uşaqların “xidmətinin” nəticəsidir. Nəğmənin məzmuna xələl gətirən məqsədsiz ixtisarı ancaq uşaqlar apara bilərdilər.

Onlar  poetik nümunəni mənimsədikdən sonra öz səviyyələrinə uyğun şəklə salaraq bir-birilərinə ötürmüşlər. Beləliklə də, mifoloji elementlərlə zəngin olan bir ovçu nəğməsini özləri üçün düzgüyə çevirmişlər.

Allah onları xöşbəxt eləsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.04.2025)