“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə BİRİ İKİSİNDƏ layihəsində bu gün sizlərə Həyat Şəminin “Tam Anlamıyla Anar” yazısını təqdim edəcəyik.

İstanbulda yazıçı Anarla qarşılaşdım. 18 oktyabr tarixində Hyatt Centric (Levent) otelində “Son mənzili İstanbul olan azərbaycanlılar” kitabının təqdimat mərasimi keçirilirdi. Mən də dəvətli idim.  Kitab XX əsrin əvvəllərində Türkiyəyə köç etmiş, son nəfəsinədək vətənimizin istiqlalı amalına sadiq qalmış və bu yolda yorulmadan mücadilə etmiş azərbaycanlı mühacirlərin əziz xatirəsinə ithaf olunub. Bəndənizin adını da, redaktor kimi kiçik bir zəhmətini dəyərləndirərək, kitaba salmışlar. Sağ olsunlar dəyər verənlər.

Kitab Azərbaycan Respublikasının İstanbul şəhərindəki Baş konsulluğunun təşəbbüsü və Azərbaycan Respublikasının Beynəlxalq İnkişafa Yardım Agentliyinin (AİDA) dəstəyi ilə nəşr edilib. Çox maraqlı və ağır zəhmətin nəticəsində araya-ərsəyə gəlmiş bir əsərdir. Kitabın müəllifi tədqiqatçı-yazar Dilqəm Əhməddir. Məzar yerlərinin təsbiti və fotoşəkillərin çəkilməsi də müəllifin gərgin əməyinin məhsuludur. Bu kitab qiymətli bir əsər kimi tarixi hadisədir. Yeri gəlmişkən, bir daha Dilqəm Əhmədi təbrik və təqdir edirəm.

Kitab Azərbaycanın Şuşa şəhərində doğulmuş və istiqlal tariximizdə önəmli rol oynamış Əhməd bəy Ağaoğlu və onun ailəsinin tanıtımı ilə başlayır. Bu ailənin üzvləri İstanbulda Feriköy İslam məzarlığında uyuyurlar. Kitabı redaktə etdikcə bir qarabağlı kimi həmvətənlərimin və Azərbaycanımın aydınları ilə qürur hissi keçirdim. Onu da deyim ki, Füzuli rayonunun Gecəgözlü kəndindənəm. Gecəgözlülər isə Qarabağ xanlığında mühüm yer tutan Cavanşirlər sülaləsinin Gecəgözlü tirəsinin davamçılarıdır. Bizim əslimiz-kökümüz, ulu əcdadlarımız Şuşadan, Qarabağ xanlığından gəlmədirlər. 

İstanbulun bütün məşhur məzarlıqlarında uyuyan azərbaycanlılar araşdırılmış və adları bir-bir kitaba daxil edilmişdir: Feriköy İslam məzarlığı, Karaca Ahmet məzarlığı, Seyit Ahmet, Zincirlikuyu, Edirnekapı, Sakızağacı məzarlıqları, Yehya Efendi Dərgahı, Büyükada, Bülbüldere, Eyüp, Fatih, İhlamurkuyu, Kartal, Dedeler və Bakırköy məzarlıqları. Azərbaycan xalqının istiqlal, azadlıq, kültür yolunda canlarını fəda etmiş aydınları və onların ailələri bu məzarlıqlarda uyuyurlar.

318-ci səhifədə məşhur Rəfibəylilər şəcərəsinin hərbçi nümayəndəsi və fəxri Səməd bəy Rəfibəylinin (Sayqın) adı keçir.

Tədbirin reallaşacağı salona daxil olanda Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin sədri Anar müəllimi gördüm. Doğma bir adamımı görmüş kimi ona tərəf yeridim. Kübarcasna salam verib əl tutdum. Həyat yoldaşım Mehmet Sönməzə Anar müəllimi təqdim etdim. Onlar da isti görüşdülər (əslində, bu, onların ikinci görüşü idi. İlk görüşləri 08 noyabr 2023-cü ildə Pendikdə keçirilən Zəfər proqramında olmuşdu). Anar müəllim üzümə baxıb duruxdu, sanki kim olduğumu xatırlamağa çalışdı. Anlayan kimi hər zamankı tavrımla “Mən Həyatam” dedim. “Həyat Şəmi”. Elə bil Anar müəllimin gözlərinə işıq yayıldı, dodaqlarına gülüş qondu, gülümsədi… O anda 1999-cu ilin mart ayında gənc yazarlardan bir neçəsi ilə  Anar müəllimin AYB-dəki otağında baş tutan ilk şəxsi tanışlığımızı xatırladım. Mən o zaman da özümü təqdim edərkən Anar müəllim, indiki kimi gülüməsəyərək xoş bir ifadə ilə “Həə, adını eşitmişəm bu yaxınlarda. Həyat Şəmi sənsən? Bax, nə qədər simpatik bir gəncsiniz. Mən saçları dağınıq, üstü-başı səliqəsiz birini gözləyirdim” demiş, ardınca da gülərək “adətən, şair-yazarları belə görürük, təbii bir dağınıqlıqla” deyə əlavə etmişdi.  Həm mutlu olmuş, həm də tam anlamıyla anlamışdım Anar müəllimi. O zaman ilk dəfə idi ki, Anar müəllimi belə yaxından görürdüm. Gənclik hərarəti ilə çox sevinmişdim (Və o vaxt- 2000-ci ildə, 10 nəfər gənc yazara Prezident təqaüdü veriləndə mənim adım siyahıya yeganə xanım yazar olaraq salınmışdı. Heç xəbərim də olmamışdı, bunu hər kəs bilir. Qohumlarım adımı efirdən eşidib mənə zəng etmişdilər. Elə sevinmişdim ki, uçmağa qanadım olmamışdı. Məni dəyərləndirən Anar müəllim və Ayaz Vəfalı olmuşdu. Bu gün onlara bir daha dərin təşəkkürümü bildirirəm. Üstündən 25 il keçib o görüşün. Ondan sonra Anar müəllimi çox tədbirlərdə, AYB-nin pilləkənlərində, Natəvan klubunda lap yaxından görmüşdüm. Ötən 25 il ərzində onun otağının qapısını hər hansı bir xahiş və ya arzu-istəyimlə bağlı döymədim. Etiraf edək ki, bu cür hallar şair-yazarlar arasında çox yaşanır.

Anar müəllimə, mən Həyat Şəmiyəm deyəndə üzündəki işıq mənə də sirayət etdi. Əziz adamımı görmüş kimi üzümə nur doldu. “Bakıya gələndə bir AYB-də məni də ziyarət edərsən, yaxşımı?” – dedi. Son dəfə bu yaxınlarda  29 sentyabr-07 oktyabr arasında Bakıda olmuşdum, bir həftəlik. O zaman Anar müəllimlə görüşmədiyim üçün bu gün utandım onun qarşısında. Son səfərimdə Elçin Hüseynbəyli, Qulu Ağsəs, İlqar İlkinlə hal-əhval tutdum AYB-də. Amma Anar müəllimin otağına tərəf belə getmədim. Düşünürdüm ki, indi yanlış anlayan olacaq. Sanki ondan bir təmənnam var – filan deyə?! Hətta Bakıdaykən DGTYB-nin 25 illik yubiley tədbirinin keçirildiyini eşitdim və dəvət olunmasam da, o tədbirə qaça-qaça getdim. Yeri gəlmişkən DGTYB-nin yaradıcılarından olmuşam (1998). Türk dünyasının onlarla  yazar və şairlərinin əsərlərini (Ali Akbaş (şeirlər), Raisa Sarbi (Çuvaşiya: şeirlər kitabı), Robert Minnullin (Tatarıstan: şeirlər kitabı) Daniya Nağımullina (şeirlər), Elvira Hadıyeva (şeirlər),  İlya İkonnikov (Quzey Arxangelsk: şeirlər), Razil Vəliyev (Tatarıstan: şeirlər kitabı), Tuğrul Tanyol (Türkiyə: şeirlər kitabı), Əbdürrahim Karakoç (Türkiyə, şeirlər) və unutduğum daha kimlər…)  Azərbaycan dilinə çevirmişəm. Ən son tərcüməm isə Vyaçeslav Al-Serginin iki hekayəsi olub (“Üç general” və “Nənəmin əziz xatirəsinə” hekayələrini ruscadan Azərbaycan dilinə çevirmişəm). DGTYB də sağ olsun, daim olsun…

Yuxarıda qeyd etdiyim kimi, 318-ci səhifə Rəfibəylilər şəcərəsinin nümayəndəsi Səməd bəy Rəfibəyli ilə başlayırdı. Anar müəllimin anası Nigar Rəfibəylinin ailə şəcərəsindən olan şəxslə. Səməd Rəfibəyli Cümhuriyyət Ordusunun Qarabağdakı 1-ci Cavanşir piyada alayının komandiri kimi 1920-ci ilin mart və aprel aylarında Xankəndi və Əsgəranda milli hökumətimizə qarşı qiyam qaldırmış erməni daşnakları ilə döyüşlərdə şəxsi qəhrəmanlıq göstərənlərdən olub. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin (1918-1920) süqutuna kimi “podpolkovnik” hərbi rütbəsində 1-ci piyada diviziyasının 1-ci Cavanşir piyada alayının komandiri olub. Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulduqda Səməd bəy bununla barışmayıb, 1920-ci ilin iyun ayında rus bolşevikləri ilə erməni daşnaklarının birləşmiş qüvvələrinə qarşı Qarabağ üsyanında qeyri-bərabər döyüşlərdə peşəkar zabit kimi vuruşub. Üsyan yatırıldıqdan sonra isə S.Rəfibəyli komandiri olduğu hərbi hissənin yerdə qalan bir qrup heyəti ilə birlikdə Türkiyəyə keçib. Orda hərbçi kimi fəaliyyətini şərəflə davam etdirib və 19 yanvar 1980-ci ildə, 88 yaşında İstanbulda vəfat edib. 

Anar müəllimin bu tədbirə xüsusi dəvətinin səbəbini də kitabdakı bu bölümlə əlaqələndirdim. Səməd bəy Rəfibəyli, Gəncədə “El atası” adlandırılan Ələkbər bəy Rəfibəylinin kiçik qardaşı Məşədi bəyin oğlu, Cümhuriyyət zamanında Gəncənin xalq qubernatoru olmuş Xudadat bəy Rəfibəylinin əmisi oğludur. Nigar Rəfibəylinin atasının, yəni Xudadat bəyin dostdoğma əmisinin oğludur.

Gəncənin böyük Rəfibəylilər ailəsinin, sülaləsinin çox parlaq nümayəndəsi idi Nigar Rəfibəyli. Ulu öndər Heydər Əliyev Gəncə səfəri zamanı Sərdar bağında Nigar xanım Rəfibəylinin abidəsinin açılış mərasimində iştirak edərkən çıxışında Gəncənin tarixi haqqında danışaraq Rəfibəylilərin xüsusi yerini qeyd edib. Nigar xanımın da bu şəcərənin davamçısı olaraq Azərbaycan xalqına sədaqətlə xidmət etdiyini və Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafında böyük xidmətlər göstərdiyini bildirib: “Ancaq onun ailəsinin həyatı da faciəli olmuşdur. Gəncəlilərə həm qəhrəmanlıq qismət olmuşdur, həm də, təəssüflər olsun ki, faciələr, repressiyalar da qismət olmuşdur. İyirminci illərin repressiyalarında, otuzuncu illərin repressiyalarında çox dəyərli gəncəlilər – ziyalılar məhv edilmişdilər. Onlardan biri də Nigar xanımın atası Xudadat bəy Rəfibəyli – Azərbaycanın ilk müstəqil hökumətində, Xalq Cümhuriyyətində nazir vəzifəsini tutmuş bir insan repressiya qurbanı olmuşdur. Ancaq tarix hər şeyi öz yerinə qoyur. Repressiya qurbanı olmuş Xudadat bəy Rəfibəylinin qızı Nigar xanım Rəfibəyli böyük yol keçmiş, Azərbaycan mədəniyyətinin inkişaf etməsi uğrunda çalışmışdır”.

Anar müəllimlə İstanbuldakı görüşümüz məni haradan-haraya apardı. Məmnun oldum, xatırladım və bu səmimi yazını yazdım. Siz də oxuyun, dedim. Bakıya gedən kimi ilk görüşəcəyim insan Anar müəllim olacaq, inşallah!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(05.02.2025)

Enver Aykol, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Türkiyə təmsilçisi

Beynəlxalq Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının birgə layihəsi olan TÜRK MƏDƏNİYYƏTİ ÜMLÜLƏRİndə bu gün Türkiyə ədəbiyyatının görkəmli qadın nümayəndəsi Halidə Edib Adıvar barədə danışacağıq. Müsahibim ünlü yazarın araşdırmaçısı Feyza Hepçilingerlerdir.

-Sizi salamlayıram. Kitabın giriş hissəsində heç bir əsəriniz üçün bu qədər zəhmət çəkmədiyinizi deyirsiniz. Bəs, ortaya çıxan nəticə sizi qane etdimi? İllərlə davam edən zəhmətinizin qarşılığını aldığınızı düşünürsünüzmü?

-İllərlə çəkilən zəhmətlə ortaya çıxan kitab, əslində, mənim deyil, Halidə Edibin kitabıdır. Ona görə də, mənim hansısa bir qarşılıq gözləməyim mənasız olardı. Halidə Edibin jurnal səhifələrində qalmış, artıq asanlıqla tapılması mümkün olmayan yazılarını gün üzünə çıxarmaq, onları akademiklərin, tədqiqatçıların və Halidə Edib oxucularının marağına, istifadəsinə təqdim etmək məqsədim idi; bunu bacardım. Bütün bu səylərimə, ədəbiyyat tarixi divarındakı qırıq bir kərpicin yerinə qoyulması üçün edilən bir cəhd də demək olar; sadəcə bu qədər...

-Halidə Edibin Böyük Məcmuə və Yedigün jurnallarındakı rolu nə idi? Bizə danışa bilərsinizmi?

-Böyük Məcmuə çox çətin şəraitdə, dövrün cəsarətli iki gənci olan Səbiha və Zəkəriyyə Sərtəl tərəfindən nəşr olunurdu. O dövrdə Zəkəriyyə bəydən 6, Səbiha xanımdan 11 yaş böyük olmasına baxmayaraq, Halidə Edib də hələ 35 yaşında idi, lakin baş məqalələri yazmağı öhdəsinə götürərək onlara dəstək olmaqdan və böyük bir məsuliyyət altına girməkdən çəkinmirdi. Böyük Məcmuə nəşr edildiyi zaman Zəkəriyyə bəy Bəkirağa bölüyündə həbsdə idi. Ömər Seyfəddin, Rəşad Nuri, Falih Rıfkı, Fuad Köprülü, Yusif Ziya, Orxan Seyfi, Rüşən Eşrəf, Faruq Nafiz kimi dövrün tanınmış yazarlarının yer aldığı jurnalın baş məqalələrini yazmaq riskini gözə alan Halidə Edib, bunu Səbiha xanıma özü təklif edir və jurnal üçün hər həftə yazmağa başlayır. İşğal altındakı İstanbulda senzura basqısı altında Böyük Məcmuənin nəşr olunması, bir az da Halidə Edibin göstərdiyi bu cəsarətlə mümkün olmuşdu.

Yedigün jurnalında isə vəziyyət fərqli idi. İşğal bitmiş, müharibə qazanılmış, Cümhuriyyət qurulmuşdu. Çox satılan, geniş oxucu kütləsi olan populyar bir nəşr olan Yedigün jurnalında yazmaq artıq təhlükəli deyildi. Halidə Edib həyat yoldaşı ilə birlikdə ölkədən kənarda idi və Avropada getdiyi, gördüyü hər yeri və hər şeyi yazır, Türkiyə ilə müqayisə edərək təəssüratlarını bildirirdi. Böyük Məcmuədə üzərinə götürdüyü ağır bir məsuliyyət idi; Yedigündə isə vətəni ilə arasındakı məsafəni azaltmaq, ona yaxın olmaq istəyi...

-Halidə Edibin dövrün ədəbiyyatına dair dəyərləndirmələrini, Qərb ədəbiyyatı ilə müqayisələrini, Yakup Kadri, Falih Rıfkı kimi önəmli adlarla yanaşı, gənc yazarlara yönəlik yazılarını da nəzərə alsaq, onu böyük bir ədəbiyyat tənqidçisi adlandırmaq doğru olarmı?

-Halidə Edibin Böyük Məcmuədə yazdığı 1919-cu ildə Yakup Kadri, Ziya Gökalp, Ömər Seyfəddin, Falih Rıfkı, Rəfiq Həlid kimi ədiblər hələ ən önəmli əsərlərini yazmamış gənc yazıçılar idilər. Rəfiq Həlid yalnız Anadolu sürgününü yaşamış, hələ ölkədən qovulmamışdı. Yakup Kadri isə onu Yakup Kadri edən heç bir romanını hələ qələmə almamışdı, “ruh tənhalığını”, “daxili sarsıntılarını” əks etdirən Fecr-i Ati dövrünün bir yazıçısı idi. Halidə Edib dövrünün bu iki dost yazıçısını Qərb ədəbiyyatındakı bənzərləri ilə müqayisə edir və açıq şəkildə deməsə də, onları bir qədər geridə görürdü. Yakup Kadrinin “bu mistik sənət mərhələsində əbədi qalacağına” inanmasa da, hansı istiqamətə gedəcəyini proqnozlaşdırmaqdan çəkinirdi. Falih Rıfkını Atəş və Günəş, Rəfiq Həlidi isə Kirpinin Dedikləri əsərlərinə görə bəyənirdi, amma ən çox təriflədiyi Mehmet Emin idi. Saf bir türkçə ilə, dövrün tələb etdiyi “milli” üslubda danışan Mehmet Emini alqışlamaqdan çəkinmirdi. Böyük Məcmuədəki ədəbiyyat mövzusunda yazılarına baxaraq, Halidə Edibin diqqətli bir tənqidçi olduğunu söyləyə bilərik.

Yedigündə yazdığı dövrdə, yəni 1930-cu illərin ikinci yarısında isə Avropada olduğu üçün yaxından izləyə bilmədiyini düşündüyüm Türk ədəbiyyatı haqqında heç bir dəyərləndirmə aparmırdı. Ona müraciət edən gənc yazıçılara yalnız məsləhətlər verməklə kifayətlənirdi. Nəticə etibarilə, Halidə Edibi böyük bir ədəbiyyat tənqidçisi adlandıra bilməsək də, dünya ədəbiyyatını, xüsusilə İngilis ədəbiyyatını yaxşı tanıyan, ədəbiyyatın içində yaşayan və bu səbəbdən önəmli dəyərləndirmələr aparan bir yazıçı olduğunu deyə bilərik.

-Qadın hüquqlarından siyasətə, rəqs və teatrdan iqtisadiyyata, səyahət yazılarına qədər Halidə Edibin çox sayda yazısı var. Çox yönlü bir qadınla qarşı-qarşıyayıq.

-Haqlısınız, Halidə Edib həqiqətən çox yönlü bir insandır. O, hər şeyi bildiyini iddia etmir, bilmədiyi mövzularda hökm verməyə çalışmır. Məsələn, dil haqqında “...dil elmi başlı başına bir elmdir” deyərək “müzakirə etməyə səlahiyyəti” olmadığını bildirir. Amma sadaladığınız sahələrdə həm kifayət qədər biliyi, həm də fikri var və düşündüklərini söyləmək üçün cəsarətlidir.

-Halidə Edibin Robinzon Kruzo ilə Həy bin Yəqzan arasındakı bənzərlikdən bəhs etdiyi yazısı xeyli diqqətçəkicidir. Bəs, sizin bu mövzudakı fikirləriniz nədir?

-Halidə Edib demək istəyir ki, tənha bir adada, tək başına qalmış bir insanın həyata tutunmaq mübarizəsini anlatan bir romanı Daniel Defoe-dan əvvəl bir ərəb yazıçısı yazıb. Onun bunu niyə söylədiyini anlamaq çətin deyil. Əsərlərində tez-tez vurğuladığı (xüsusilə Sinekli Bakkalda) əsas mövzulardan biri olan Şərq-Qərb qarşılaşdırmasında Şərq mədəniyyətinin haqsızlığa məruz qaldığını düşündüyü üçün Şərqi müdafiə etmək, Qərbin qarşısında Şərqin gücsüz və aciz olmadığını sübut etmək istəyir. Lakin bunu səhv ifadə edir: Bu mövzuya həsr etdiyi yazının başlığı İlk Robinzon Kruzodur. Həyat yoldaşı Adnan Adıvarın (Gerçi o, “həyat yoldaşım” yox, “dostum” deyir) ona ərəb dilində fəlsəfi bir roman gətirdiyini söylədikdən sonra, “Oxuyar-oxumaz ilk Robinzonu XII əsrdə bir ərəb filosofunun yazdığını gördüm” deyir. Halbuki Robinzon xüsusi addır, Daniel Defoe-nun roman qəhrəmanının adıdır. Eyni mövzu Daniel Defoe-dan 600 il əvvəl işlənmiş ola bilər, amma o əsərin adı Robinzon deyil (və həqiqətən də deyil; əsərin adı Həy bin Yəqzandır). Şekspirin Hamletdə işlətdiyi bir mövzunu başqa bir əsər də işləyibsə, “İlk Hamlet filankəsin əsəridir” deyə bilərikmi? Robinzon bir janr adı deyil, konkret bir obrazın adıdır. İbn Tufeylin Həy bin Yəqzan əsərinin Robinzon Kruzo romanına bənzədiyi qədər Rudyard Kiplinqin Cəngəllik Kitabına da bənzədiyini yenə Halidə Edib özü söyləyəcək. Üstəlik, mən mövzu xaricində bu iki əsər arasında heç bir oxşarlıq tapmadım. Hər iki kitab “tənha bir adada təkbaşına yaşamaq” mövzusunu işləyir, amma qəhrəmanların adaya düşmə səbəbləri də, macəralarının sonu da tamamilə fərqlidir.

-Halidə Edibi Türk feminizminin inkişafında bir dönüş nöqtəsi olaraq görə bilərikmi?

-“Feminizm” sözünü heç vaxt işlətməsə də, Halidə Edibin qadın hüquqlarının müdafiəçisi olduğunu rahatlıqla söyləyə bilərik. O, qadın hüquqlarını sivilizasiyanın ayrılmaz bir hissəsi kimi görürdü. Hətta qadın və kişi universitetlərinin birləşməsi ilə bağlı nə düşündüyü soruşulduqda, “Əgər Avropa sivilizasiyasına mənsub olmağın tələblərini yerinə yetirə bilməyəcəyiksə, elə Orta Əsrlərdə və ibtidai vəziyyətdə qalaq” deyəcək qədər sərt və güzəştsiz bir mövqe sərgiləməkdən çəkinmirdi.

-Qadın və qadın hüquqları Halidə Edibin tez-tez toxunduğu mövzulardandır. Onun yazılarında ideallaşdırdığı qadın necə olmalıdır? Bizə onun ideal qadın anlayışından bir az bəhs edə bilərsinizmi?

-O, parazit və davakar qadın tiplərindən xoşlanmır, güclü qadınları dəyərləndirirdi. London meyxanələrinin qarşısında gördüyü yaşlı və sərxoş qadınlara acıyan gözlə baxırdı. Kişilərdən, əzilmiş analarının intiqamını almağa çalışan “yeni qadın” tipini də bəyənmirdi. Bu yeni qadın tipinin gənc və subay bir kişiyə “ilişdiyi” evdən qaçarcasına çıxırdı. Köhnə kitab satan bir qocanın acıdil arvadını “qadana kimi bir şey” deyə təsvir edirdi. Amma qadınlarla bağlı düşüncələri ən çox “Topqapı xalqının müxtəlif nəsilləri arasındakı gözəçarpan fərqlər”i izah edərkən ortaya çıxırdı. Məsələn, yaşı 40-45 arasında olan, təmiz üzlü, ailəsini dolandıran kişilərə xas məsuliyyət daşıyan qadınlar üçün “mənim ən çox hörmət etdiyim tip” deyirdi. Amma müqayisə etdiyi iki gənc qızdan biri haqqında “Bu, heç hörmət etmədiyim bir tipdir” deyir və onun haqqında düşündüklərini “Bəslənmiş qaz kimi yırğalana-yırğalana gəldi, keçdi” kimi bir bənzətmə ilə ifadə edirdi. Bu tipin cinsiyyətinin gücünə güvənərək ərini istismar edəcək “parazit” bir qadına çevriləcəyini söyləyirdi. İdeal qadın obrazını isə belə təsvir edirdi: “Üstündə təmiz ütülü bir kətan kostyum, ayaqlarında sandallar, kürən saçları oğlan uşağı kimi qısa kəsilmiş, arxaya düz daranmış, şəffaf gözləri süzülmədən, büzülmədən insanın üzünə adam kimi baxır.” Yəni onun ideal qadın tipi bir qədər erkəksayağı bir görünüşə malik idi.

-Halide Edibin Nitşe haqqındakı fikirləri də diqqətçəkən digər bir məqamdır. Onun Nitşeyə qarşı mənfi baxışı haqqında nə düşünürsünüz?

-Halide Edibin Nitşe haqqında yazısının yayımlandığı 1 avqust 1939-cu ildən düz bir ay sonra, 1 sentyabr 1939-cu ildə Alman ordularının Polşaya hücumu İkinci Dünya müharibəsinin rəsmi başlanğıc tarixi kimi qəbul edilir. Halide Edib həmin dövrdə gərginliyin fərqindədir və müharibənin ideoloji əsaslarını hazırlayan Nitşeni günahlandırır. Ona görə, Nitşenin fövqəlbəşər (Halide Edib bu ifadəni “fevkalbeşer” kimi işlədib) düşüncəsi güclü fərdin öz inkişafına mane olan hər şeyi əzməsini haqlı göstərir. Nitşe (Halide Edib onun adını “Niçe” kimi yazır) yalnız güclü olanın üstün olacağını, digərlərinin isə sadəcə bir sürü təşkil etdiyini bildirir, eyni zamanda qadının kişi ilə bərabər ola bilməyəcəyini, çünki qadında iradə və qüdrət olmadığını iddia edir. Halide Edib bu düşüncənin İngiltərə və Fransada qəbul edilmədiyini, İtaliyada isə qəbul olunduğunu, Almaniyada isə Hitleri bəslədiyini qeyd edir. O, almanların özlərini “millətlərdən üstün millət” hesab etmələrinin digər xalqları istismar etməyə, dünyanı öz həyat məkanı kimi görməyə başlamalarına səbəb olduğunu düşünür. Ona görə, bütün bu ayrı-seçkiliyə səbəb olan ideyaları Nitşenin düşüncələri qidalandırır.

-Oxucuların Halide Edib haqqında ən çox maraqlandığı məsələlərdən biri də Amerika mandatı məsələsidir. Sultanahmet mitinqini və Qurtuluş müharibəsinə verdiyi dəstəyi nəzərə alsaq, Halide Edibin mandatçılığı müdafiə etməsinin səbəbləri sizcə nələrdir?

-Amerika mandatını müdafiə etdiyi dövr Qurtuluş müharibəsindən əvvəlki çarəsizlik dövrüdür... Daha sonra Sultanahmetdə kütlələri coşduracaq, cəbhədə onbaşı, hətta çavuş rütbəsinə qədər yüksələcək. Lakin İstanbulun işğalı günlərində Osmanlının yaşadılacağına olan ümid çoxdan tükənmişdi və başqa bir çıxış yolu axtarılırdı. O dövrdəki çarəsizliyin miqyasını başa düşmək üçün Halide Edibin İtilaf dövlətlərinə, yəni İstanbulu işğal edən düşmənə müraciət edərək yazdığı məktubu oxumaq lazımdır. Düşməndən kömək diləyəcək qədər böyük çarəsizliyin arxasında hər tərəfdə illərlə davam edən müharibələrdən sonra artıq döyüşəcək gücün qalmadığına inam dayanırdı. O, İtilaf dövlətlərindən Osmanlını yaşatmaq üçün deyil, “xoşbəxt və azad bir Türkiyə” qurmaq üçün dəstək istəyirdi. Bu məktub, əslində, Halide Edibin mandat düşüncəsinə necə gəldiyini də izah edir. O, İkinci Dünya müharibəsinin imperialist bir bölgü savaşı olduğunu düşünmür. Ona görə, İkinci Dünya müharibəsi “millətlərin hüququ, böyük və davamlı prinsiplərin qələbəsi üçün” aparılmışdı; İtilaf dövlətləri “millətlərə hüquq gətirir, mənfəət və yalan siyasətinə son qoyurdu”. “Rumların Yunanıstanı, ermənilərin Ermənistanı, ərəblərin Ərəbistanı var. (...) Türkün Türkiyəsi haradadır?” deyə soruşur. Qalib dövlətlərin digər xalqlara yardım etdiyi kimi, türklərə də Türkiyəni qurmaq üçün kömək etməsini istəyir. ABŞ-ın o dövrdə hələ tam üzə çıxmamış imperialist siyasətinin fərqində deyil. Mandat düşüncəsini müdafiə edərkən də bir romançının romantizmi ilə yalnız bu yolla yeni bir dövlətin qurula biləcəyini düşünür. Üstəlik, bu fikrində tək deyil, bir çox ziyalı da başqa bir çıxış yolunun qalmadığına inandığı üçün mandat düşüncəsini dəstəkləyirdi. Demək ki, müharibədən yorulmuş, dağılmış və pərişan vəziyyətdə olan bir ölkənin heç kimdən kömək istəmədən düşdüyü bataqlıqdan çıxa biləcəyinə inanmaq, bu yoxsul xalqa güvənərək yola çıxmaq üçün Mustafa Kamal olmaq lazım idi.

-Böyük Məcmuə və Yedigün jurnalındakı yazılarını müqayisə etdikdə, Yedigündə yeni bir Halide Ediblə qarşılaşdığımızı söyləmək mümkündürmü?

-Yedigündə siyasətdən uzaq bir Halide Edib var. Avropada getdiyi hər yerə diqqətlə baxan, izlədiyi hər teatr tamaşasını, gəzib gördüyü hər sərgini, tanış olduğu hər bir siyasətçini oxucularına tanıtmağa çalışan və yaşadığı hər şeyi Türkiyə ilə müqayisə edən bir Halide Edib... Böyük Məcmuə dövrü ilə Yedigün dövrü arasında 20 il fərq var. Böyük Məcmuədə yazarkən 35 yaşındadırsa, Yedigünə yazarkən 55 yaşındadır; çox şey yaşamış, çox şey görmüşdür; gənclik coşğusu keçmiş, daha təmkinli bir şəxsiyyətə çevrilmişdir.

“Numune Bağları” yazısında bəhs etdiyi “Məktəbə getməyən və ya bitirmədən çıxan, sadəcə cinsiyyətinin gücünə güvənərək ərə getməyə çalışan, ər tapdıqdan sonra isə ‘Filankəsin əri arvadına bilərzik alıb...’ deyərək ərinin başını yeyən avara qadınlar” bu gün də mövcuddur. O halda, yazılarının hələ də aktuallığını itirmədiyini deyə bilərikmi? Bunu təkcə qadınlarla bağlı müşahidəsi üçün deyil, bir çox mövzu üçün söyləyə bilərik. Bu gün də Halide Edibin arzuladığı, bir çox əsərində dilə gətirdiyi Şərq-Qərb sintezini həyata keçirə bilməmişik. Bəzən Qərbə sürüklənir, bəzən isə Şərqə qapılırıq. Avropa sənətinin, universitetlərinin, memarlığının içində Cümhuriyyəti təmsil edəcək bir varlıq göstərə bilməmişik, bərabər şərtlərdə yer ala bilməmişik.

-Müasir dövrümüzdə ədəbiyyatımızda Halide Edibin yerini doldura biləcək bir qadın yazarımız varmı?

-“Bir” qadın yazarımız yox bəlkə, amma bir çox qadın yazarımız var. Halide Edib öz dövründə önə çıxan demək olar ki, yeganə qadın yazar idi; bu gün isə bütün basqılara, arxa plana atılma cəhdlərinə baxmayaraq, təkcə ədəbiyyatda deyil, həyatın demək olar ki, hər sahəsində mübarizə aparan qadınlarımız var. Üstəlik, müasir dövrümüzün şərtləri Halide Edibin yaşadığı dövrdən daha asan deyil. Halide Edibin yazdığı hər iki dövr müharibə öncəsi dövrlər idi. Böyük Məcmuədəki yazıları Qurtuluş müharibəsi öncəsinə, Yedigündəkilər isə İkinci Dünya müharibəsi öncəsinə təsadüf edir. Bu gün də, təəssüf ki, müharibəsiz bir dünya yarada bilməmişik; dünyanın hər yerində yenə müharibələr var. Müasir dövrün çətin şərtlərində qadınlar bəlkə cəbhədə deyillər, amma mətbəxlərinə qapanıb qalmayıblar. Bir nəfərin bütün qadınlar adından önə çıxmasındansa, bir çox qadının öz mübarizəsi üçün hərəkətə keçməsi daha gözəl və daha mənalıdır.

Feyza Hepçilinglerin tərcümeyi-halı

Yazmağa məktəb illərində (1963) Feyza Baran adı ilə və İzmirdə bəzi jurnallarda yayımlanan şeirlərlə başladı. 1979-cu ildə Mədəniyyət Nazirliyinin keçirdiyi Uşaq Əsərləri Müsabiqəsində “Yanlışlıqlar” adlı pyesi ilə Uğur Mükafatını, 1981-ci ildə Akademi Kitabevi Müsabiqəsində “Səhər Sərnişinləri” adlı dosyesi ilə Hekayə Birincilik Mükafatını qazandı. "Köhnə Bir Balerina" adlı kitabı ilə Sait Faik Hekayə Mükafatını (1985), “Qüsuru Aradan Qaldırmaq” adlı hekayəsi ilə Yunus Nadi Mükafatının İkincilik Mükafatını (1989), “Nə Gözəl Ölmüşdüm” adlı hekayəsi ilə Borski Grümen (Balkan Yazıçılar Görüşü) Mükafatını (1991), “Sovrulmalar” adlı hekayə kitabı ilə isə Sedat Simavi Ədəbiyyat Mükafatını (1997) aldı.

Şəkillərdə:

Halidə Edib Adıvar (qapaq şəklində);

Halidə xanım at çapmağı sevərdi;

Kitabın qapağı;

Feyza Hepçilingerler.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(05.02.2025)

Kənan Məmmədli, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bu günə - 5 fevrala təsadüf edən əsas tarixi hadisələri və bayramları diqqətinizə çatdırırıq:

Beynəlxalq Skautlar Günü

Skaut yaşı 6 yaşdan ta ki 21 yaşa qədər hesab edilir. Bu gün 216 dünya ölkələrindən 50 milyondan çox uşaq, yeniyetmə və gənc skaut hərəkatının sıralarında birləşərək, «Hər gün bir xeyirxah iş görək” devizi altında fəaliyyət göstərirlər. Skaut sözünün tərcüməsi kəşfiyyatçı deməkdir, skaut hərəkatının banisi isə general Robert Baden-Pauell olub. Bu general istefada olarkən “Oğlanlar üçün kəşfiyyat” kitabını yazıb. Bu kitabda da o, yeniyetmə və gənclərin bir vahid ideya ətrafında birləşməsinin əsasını qoyub.

O cümlədən ölkəmizdə də fəaliyyət göstərən Skaut təşkilatı – müstəqil, qeyri-siyasi qurumdur, bu, uşaq, yeniyetmə və gənclərlə bir iş proqramıdır ki, özlüyündə bütün çətinliklərə baxmayaraq daim ayaqda qalmağı ehtiva edir. Skautların vətəni İngiltərə hesab edilir, 1907-ci ildə bu ölkədə ilk boyskaut düşərgəsi açılıb.

Skaut qalstukunu sonradan sovetlər götürüb pioner qalstuku kimi istifadə ediblər, eləcə də “Həmişə hazır ol” şüarını.

Skautun yaşadığı qaydalar şərçivəsi isə bunlardır: faydalı olmaq, bütün skautların dostu və qardaşı olmaq, xeyirxah, alicənab olmaq, yalan danışmamaq, təbiəti qorumaq, gülümsər olmaq, çətinlikdən qorxmamaq.

Azərbaycan skautlarının andı bilirsiniz necədir? And içirəm öz şərəfimə, məndən asılı hər bir şeyi edəcəyəm ki, Allah və Azərbaycan qarşısında olan borcumu yerinə yetirim, hər vaxt başqalarına kömək edim, skaut qanunlarına tabe olum.

Skaut gününüz mübarək, əziz uşaq, yeniyetmə və gənclər.

Ümumdünya Nutella günü

Bu bir uşaq bayramıdır, məşhur yerfındıqlı şokolad pastasının şərəfinədir. Bu qidanı bütün dünyada uşaqlar çox sevirlər, amma bir çox rejionda, xüsusən müharibələr və aclıqlar çəkən Afrika və Mərkəzi Asiya regionunda uşaqlar ona tamarzıdırlar. Nutella günündə xüsusən avropalı və amerikalı uşaqlar aclıq çəkən uşaqlara sovqatlar, mütləq də Nutelle göndərirlər.

Səhər naharına dondurma günü

Bu dadlı qidanı adətən insanlar səhərlər yeməzlər, amma bu gün insanlardan məhz səhər naharına dondurma yemək təvəqqe olunur. Bekarçılıqdan ortaya çıxan bir gündür əlbəttə. Qayğısız əcnəbi insanlar bilmirlər ki, başlarını nə ilə qatsınlar.

Monarx günü

Monarx günüdür həm də bu gün. Amma bu monarx o monarxdan deyil, yəni, kilsə ilə əlaqəli bir gün deyil. Söhbət nimfalid ailəsindən olan kəpənəkdən gedir, Şimalı Amerikada məskunlaşmış bu kəpənək olduqca valehedici olduğuna görə şəninə gün təsis ediblər.

Finlandiyada bayraq, Burundidə birlik, Danimarkada Şahzadə Merinin tacı, Pakistanda Kəşmirlə həmrəylik, Argentinada Linkoln və Buanes-Ayres karnavalları günüdür. İsraildə Tu bi-Şvat bayramıdır. Yəhudi təqvimi ilə şvat ayının 15-ci günündə qeyd edilən bu bayramın qeyri-rəsmi adı “Ağaclar üçün Yeni il” adlanır, insanlar bir-birini görcək gülümsəyərək “Roş xa-Şana La İlanot” söyləyirlər.

O ki qaldı Amerikaya, onlarda bu gün Milli şokoladlı fondyu günüdür. Fondyu – çörək, kartof və əridilmiş pendirin şokoladla süfrəyə verilməsidir.

La Skalada “Otello”nun premyerası

2009-cu ilin 5 fevralında Somalı piratları rəsmən 3200000 dollar pul alaraq Ukraynanın “Faina” gəmisini 17 nəfər ekipajla birgə azad edərək tarixdə ilk presidentin əsasını qoyublar. 1991-ci ildə Qırğızıstanın paytaxtı 65 il bolşevik terrorçusu Frunzenin adını daşıdıqdan sonra Bişkek olub. 1958-ci ilin 5 fevralı qəribə bir olayla yadda qalıb. Jorjiya sahillərindəki təlim zamanı aviaqəzada hidrohen bombası itib. Hələ də həmin bomba tapılmayıb. 1952-ci ildə Nyu-York üçişıqlı işıqfor işlədilən ilk şəhər kimi tarixə düşüb. 1924-cü ildə BBC radiosu Qrinviç abservatoriyasından dəqiq vaxt siqnalları verməyə başlayıb. 1920-ci ildə Ukraynada ataman Maxno vərəqələr yayaraq yerli xalqı rus bolşevikləri ilə mübarizəyə səsləyib. 1916-cı ildə Sürixdə “Kabare Volter” – dadaizmin yarandığı məkan fəaliyyətə başlayıb. Dadaizmin əsas prinsipləri irrasionalizm, mövcud kanon və stereotiplərin dağıdılması olub. 1887-ci ildə Milanın La Skala teatrında Verdinin “Otello” operasının premyerası olub. 1783-cü ildə İtaliyanın Kalabriya əyalətində tarixin ən uzunmuddətli zəlzələsi qeydə alınıb – iki ay davam edən yeraltı təkanlar və sunami 180 yaşayış məskənini dağıdıb, 60 min insan həyatını itirib.

Üç dahi azərbaycanlının doğulduğu gün

1985-ci ilin 5 fevralında dünya futbolunun ən parlaq ulduzu – Kriştianu Ronaldu, 1968-ci ildə Türkiyənin xarici işlər naziri Mövlud Çavuşoğlu, 1878-ci ildə fransız mühəndisi, “Sitroen” kompaniyasının yaradıcısı Andre-Qustav Sitroen, 1840-cı ildə Amerika silah konstruktoru, pulemyotu kəşf etmiş Qayri Maksim, 1812-ci ildə fransız baronu, Puşkini dueldə öldürmüş Jorj Dantes dünyaya gəliblər.

Təqvimdə çox az sayda günlər var ki, həmin gün bir xalqa məxsus bir neçə dahi insan doğulur. 5 fevral da belə günlərdən biridir. 1939-cu ilin bu günündə dünyaşöhrətli azərbaycanlı yazıçı, ssenarist Rüstəm İbrahimbəyov, 1923-cü ildə tanınmış azərbaycanlı tarzən Baba Salahov, 1918-ci ilin bu günündə isə dahi azərbaycanlı bəstəkar, dünya musiqi irsində əvəzsiz yerə malik Qara Qarayev doğulublar.

Niyə də 5 fevralı dahilər günü elan etməyək ki?

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(05.02.2025)