“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı 3 gün ardıcıl sizlərə Təranə Dəmirin yeni şeirlərini təqdim edir. Bu gün son 4 şeirlə tanış olacaqsınız.

11

Asılmışam pəncərədən ,

Bu küləkdən, bu  gecədən,

Yenə də  zülmət küçədə

Dolaşır ruhum, dolaşır.

Mən tənhayam, gecə tənha,

Külək tənha, küçə tənha,

Ürəyimdə neçə tənha

Düyünüm, dağım dolaşır.

Başımda  yüz  qara fikir

Gecəni  canına çəkir,

Şeir-şeir,  şəkil-şəkil

Dilimdə ahım dolaşır.

Həm yaxınsan, həm də uzaq,

Bu sevgidi, yoxsa sınaq?

Divar-divar, otaq-otaq

Üstümdə qoxun dolaşır.

12.

Çiynimdə qəbir yükü var,

Sus yükü,səbir yükü var,

Yükümü utub o ki var

Gedirəm üzü sabaha.

Zamandan, vaxtdan keçirəm,

Qismətdən, baxtdan  keçirəm,

Hələ  sınaqdan keçirəm,

Gedirəm üzü sabaha.

İnanma çıxım əlindən,

Bu dərdin, ahın əlindən,

Tutmuşam yoxun əlindən,

Gedirəm üzü sabaha.

13.

Bu dünyanı bölgələrə bölmüşük,

Qitələrə, ölkələrə bölmüşük.

Tayfalara, nəsillərə, soylara,

Savaşlara, hikkələrə bölmüşük.

Oynamışıq şəhər  belə, kənd  belə,

Hasar belə, çəpər belə, bənd belə.

Uduzmuşuq, qumar-qumar  bölmüşük,

Cənub cənub, şimal şimal bölmüşük.

Ayırmışıq məzhəb ayrı, din ayrı,

Mələk ayrı, şeytan ayrı, cin ayrı.

Çörəyindən, havasından almışıq,

Dədəsindən, babasından almışıq.

Qoymamışıq daş üstündə daş qala,

Eləmişik sinəsini daş qalaq.

İşığından, ocağından etmişik,

Anasının qucağından etmişik.

Bölüb-bölüb axırına çıxmışıq

Bir birinə vura-vura dünyanı,

Dağıtmışıq qura qura  dünyanı.

14.

İçimdə  bahar  həvəsi,

Çölümdən ayrılıq keçir.

Alışıram öz odumda,

Külümdən ayrılıq keçir.

Ruhumda küləklər əsir,

Gah yubanır, gah tələsir,

Baxışlarım sevgi gəzir,

Dilimdən ayrılıq keçir.

Gözlərimdə qəm yükü var,

Kirpiyimdə nəm yükü var,

Saçlarımda dən yükü var,

Telimdən ayrılıq  keçir.

Yaman yorur  xəzan məni,

Nə ağırmış cəzam mənim,

Hara çəkir qəzam məni?

Yolumdan ayrılıq keçir.

Nəyi var gələn payızın?

Üzümə gülən payızın,

Dərdimdən ölən payızın

Könlündən ayrılıq keçir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(01.09.2025)

Könül, “Ədəbiyyat və incəsənət”

MÜTALİƏ MƏDƏNİYYƏTİNİ NECƏ FORMALAŞDIRMALI?

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının təqdim etdiyi bu silsilə yazılar Azərbaycan Yazıçılar Birliyi Ədəbiyyat Fondunun Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən 2024-cü ildə “Qeyri-hökumət təşkilatları üçün qrant müsabiqəsi” çərçivəsində həyata keçirdiyi “Yeniyetmə və gənclərdə mütaliə mədəniyyətinin formalaşdırılması” layihəsinin tərkib hissəsi olaraq nəşr edilir.

Sizlər üçün çağdaş yazıçı və şairlərimizin ən yaxşı ədəbi nümunələrini seçərək təqdim edəcəyik.

Azərbaycan Ədəbiyyat Fondu@

NƏSR                                                           

KAMAL ABDULLA,

Xalq yazıçısı

PLATON, DEYƏSƏN, XƏSTƏLƏNİB...

("Səhvlərimizin qrammatikası" silsiləsindən hekayə)

Şahlar, sultanlar, imperatorlar və onların bənzərləri haqqında tarixi, fəlsəfi, külturoloji tədqiqləri kifayət qədər oxuyandan sonra o, nəhayət, belə bir nəticəyə gəldi ki, bu mövzu onun mövzusu deyil. Milli Akademiyanın Dil və Təfəkkür institutunun elmi işçisi Zahid Fərzəli, beləliklə, heç də "bənzər" mövzusundan əlini birdəfəlik çəkmirdi. O bununla, sadəcə, "hökmdarlar" xəttini bu mövzunun içindən uzaqlaşdırırdı. "Bənzər" probleminə marağını isə qətiyyən qeyb etməmişdi. Cavanlığına baxmayaraq tanınmış alim olan Zahid Fərzəli bundan sonra "bənzərlər"in qədim və orta əsr Azərbaycan klassik şair və yazıçılarının həyatındakı rolunu tədqiq etməyi qarşısına məqsəd qoyacaqdı.

O əmin idi ki, qədim şairlər yaşadıqları müxtəlif dövrlərdə, ta ki fotoqrafiyanın icadına qədər, öz bənzərlərilə sirli və maraqlı münasibətlər yaşayıblar. O da təbiidir ki, söhbət ancaq tanınmış və məşhur şairlərdən gedir.

Bu fikrini və məqsədini işlədiyi institutun Elmi Şurasında bir qədər təmtəraqlı şəkildə bəyan etdikdən sonra Zahid Fərzəli qaliblər ədası ilə iş yerinin dəhlizlərində gəzən zaman rəqibini elə indicə fəndə salıb məğlub etmiş pəhləvana oxşayırdı. Rəqib dediyimiz mövzu idi -- bənzərlər qalereyası mövzusu. O isə, nəhayət, bu mövzunun sərhədlərini dəqiqləşdirib başının üstünü alan, fənd işlədib nəfəsini kəsməyə hazır olan pəhləvan.

Bizə məlum olan bu səbəbdən Zahid Fərzəli özünü xeyli xoşbəxt hiss edirdi.

İlk olaraq Zahid Fərzəlinin yadına, əlbəttə ki, ədəbiyyatımızın sönməz günəşi Füzuli düşməliydi, o da düşdü.

Füzulinin bənzəri varmıydı, yoxmuydu, o bunu bilmirdi. Yəqin ki, şah bənzəri kimi bənzəri olmazdı – buna ehtiyac yox idi. Amma Füzulidə ikiləşmə var idi. Bu ikiləşmə bənzərin bir başqa forması, təcəssümü deyilmiydi, idi. Bu düşüncələr onu müəllimi Kamran Abbaslının təhrikiylə Füzuli qəzəlinin sonuncu beytinə gətirdi. "Füzulinin qəzəl sonunda öz-özünə müraciəti digər şairlərin qəzəl sonundakı özlərinə müraciətdən fərqlənir." Müəllimi - Füzulini və daha kimləri ona ürəkdən sevdirmiş, indi artıq özünə danılmaz ustad saydığı mərhum Kamran Abbaslı belə deyirdi.

Digərlərində bu, nə qədər formal, qəzəl janrının tələblərinə riayət xətrinə və adicə janra yarınmaq kimi səslənirdisə, - Kamran Abbaslı israrla davam edirdi, - Füzuli özünün sonda səslənən "ey Füzuli!" müraciətilə bir o qədər canlı və oynaq idi, elə bil, şair öz-özünə deyil, bir başqasına üz tutub dediyini deyir. Bu başqası da qəribə bir başqası idi. Onda uşaq məsumluğu vardı. Amma eyni zamanda bu bir başqası həm də Füzulinin özü idi. Həm özü idi, həm də özü deyildi.

Bu cür müzakirələr zamanı Müəllim Zahid Fərzəlinin yadına Heraklitin məşhur "Bir çaya iki dəfə girmək olar, yoxsa yox?" sualını salırdı. Sonra da Bertran Rasselin bu suala cavabını xatırlayırdı: "Həm olar, həm də olmaz." Di gəl, ay Zahid Fərzəli, bunu adam kimi başa düş, görüm, necə düşürsən?! Necə yəni, həm olar, həm də olmaz?!

Bir dəfə isə Müəllim lap ağ elədi, ona dedi ki, əgər sən bu iki məqamı eyni vaxtda təsəvvür edə bilmirsənsə, səndən nəinki dilçi, ümumiyyətlə, alim çıxmayacaq. O vaxt Zahid Fərzəli bərk təəccüblənmişdi. Bu axı necə ola bilər?! Aristotelin sözü olmasın, insan ya diridir, ya da ölüdür. Çaya ya girirsən, ya da girmirsən. Bu boyda əksliklər bir yerdə ola bilməzlər axı…

Təkəbbürlü Müəllim isə onun bu təəccübünə, sadəcə, saymazyana bir istehza ilə gülümsünmüş və dediklərini bir daha təkrar etmişdi. Bu zaman o, Rasselin cavabını hətta bir qədər dəyişdirmişdi:

- Həm həmən çaydır, həm də həmən çay deyil. Bax, bunu lazımdır təsəvvür eləmək!

"Bu adam məni ələ salır!" - o zaman belə düşünən Zahid Fərzəlinin daxilində tufanlar oynamış, əlacsızlıqdan dili-dodağı əsmişdi. Necə nifrət eləmişdi Kamran Abbaslıya, bunu bir Allah bilir. Həm ona nifrət eləmişdi, həm də ona dərin pərəstişdən özünü xilas edə bilmədiyinə görə özünə nifrət eləmişdi. Bax, budur, ikisi bir yerdə, bu dəfə alındı! Həm sevgi, həm nifrət. Çay isə… Çay isə qəliz məsələdi. Bir çaya iki dəfə həm girmək olar, həm də olmaz – o bu iki məqamı bir yerdə təsəvvür edə bilmir və heç zaman da təsəvvür edə bilməyəcək. Deməli, ondan alim çıxmayacaq. Təəssüf, çox təəssüf.

İndi isə… o bunların ikisini eyni vaxtda təsəvvür edə bilir. Amma kinayəsi dilinin ucunda həmişə hazır olan Müəllim artıq həyatda yoxdur. Kamran Abbaslı ilə onun tələbəsinin indiki qabiliyyətini eyni məqamın, Avqustinin o böyük anının içinə salmaq mümkün olmadı. Yenə də təəssüf…

İlk dəfə məhz Müəllim onun diqqətini "Platon, deyəsən, xəstələnib" cümləsinə yönəltdi. Sonralar müəllifin özü haqda danışmasına, özü də bir cümlə ilə böyük bir mətləbi ehtiva etməsinə o, Platonun "Kratil" adlı dialoqunda olan kimi daha heç yerdə rast gəlmədi. Müəllim bu cümlənin vurğunu idi. Yox, belə deyək: o, bu cümləni sevirdi. Bu cümlənin əfsunundan çıxa bilmirdi. Yavaş-yavaş, nəhayət, öz sevgisini sevimli tələbəsinə də "yoluxdura" bilmişdi. Zahid Fərzəli Platonun bu zəif, naçar, məzlum cümləsindən müəllimi qədər təsirlənmişdi. Kamran Abbaslı rahat nəfəs ala bilərdi. Estafet sədaqətli və qaynar bir ürəyə ötürülmüşdü. Qadının gücü onun zəifliyindədi, deyirlər. Bu cümlənin də gücü zəifliyindəydi.

Sevgi estafetini sevimli tələbəsinə ötürəndən sonra Kamran Abbaslı rahat nəfəs aldı və onun bu cümləyə marağı qat-qat azaldı. Məsələn, belə bir məqamı yada salmaq olar.

Zahid Fərzəliyə elə gəlirdi ki, müəlliminin və sonralar özünün də çox sevdiyi Borxesin hətta özü haqda yazdığı "Borxes və Borxes" hekayəsində belə "Platon, deyəsən, xəstələnib" cümləsinin dramasına yaxınlaşan ehtiras yoxdur. Müəllimi isə onunla razılaşmırdı. Kamran Abbaslı bu barədə başqa cür düşünürdü. Bir dəfə aralarında hətta çox ciddi fikir ayrılığına gətirən mübahisə də oldu. Kamran Abbaslı deyirdi ki, sən Platonu Borxes qədər tanımırsansa, bu isə belədir, o zaman sənin qiymətverməndə ən adi "dostluq" prinsipi işləməlidir. Borxesinki daha tutumludu, vəssəlam. Zahid Fərzəli, müəlliminin Borxesə qarşı bu "sədaqətsizlik" nümayişini anlamır, mübahisə edir, dirənirdi. Allah, Allah, necə də gülməli idi onun tərsliyi?! İndi, əlbəttə ki, razılaşardı. İndi bu cümlə onun gözündə təkcə zəif deyildi, həm də miskin idi. Amma indi Borxes vurğunu Kamran Abbaslı yox idi. Bu yoxluq Ziyad Fərzəlinin ürəyini üzürdü.

Ona aydın idi ki, özünə müraciətlə özü haqda danışmağı hökmən bir-birindən ayırmaq lazımdır. Özü haqda çəkinmədən əsərin içində danışan ən maraqlı müəllif isə, heç şübhəsiz, Platon idi. "Kratil"də təsvir olandan daha gözəl, daha mükəmməl bu, özünü harda göstərə bilərdi?!

Platon "Kratil" adlı dialoqunda ölümə məhkum edilmiş ustadı Sokratın zindandakı son saatlarını təsvir edir. Ölüm ayağında təsəlli vermək üçün onun yanında olan dostların bir-bir adını çəkir. Özünün bu ağır məqamda müəlliminin yanında olmamasını isə belə izah edir: Platon, deyəsən, xəstələnib…

Məhbəsdə ölüm hökmü ilə yatan bir adamın görüşünə gəlmək, görünür, o uzaq zamanlarda da qorxulu imiş. Kimsə deyə bilər ki, belə deyil, mətndə buna işarə yoxdur. Əlahəzrət Fakt isə başqa şey deyir və o deyilən bundan ibarətdir: Platon zindana öz müəllimi ilə vidalaşmağa gəlməyib!

Platon, əslində, bu əsərində özü öz barəsində yazır. Qəribə olan isə budur ki, özü özü haqda yazanda o, "deyəsən" sözünü işlədir. Belə çıxır ki, sən demə, Platon tam əmin deyilmiş, nəsə bu məsələdə şübhəli bir məqam varmış… guya!!! Əslində isə, bu mətndəki "deyəsən" sözü Platonun vicdanı ilə qorxusu arasındakı məsafədir. Əzabı, tərəddüdü, şübhəsi, iztirabıdır.

"Deyəsən" sözü bədii cəhətdən bu cümlənin "faragat" duruşuna bir plastika gətirir, onun quluncunu yumşaldır. Nəticədə, cümlədəki hökmü, informasiyanın ağırlığını yumşaldır, mətnin gərginliyini azaldır. Platon bir insan kimi səhvini açıq-aşkar hiss edir, hadisənin üstündən xeyli zaman keçsə də, o özünü bağışlamır. Onun əzabı bu dərin qatları olan, ikiüzlü "deyəsən" sözünün içinə sığışıb. Özü haqda yazdığı gizli peşmançılıq etirafı həmən məzlum cümlənin dərinliyindən bu günəcən boylanır.

Kamran Abbaslı istedadına həmişə inandığı tələbəsinin Platonu belə ciddi-cəhdlə müdafiə etməsinə ürəyində haqq qazandıraraq o zaman demişdi:

- Dirənməyin xoşuma gəldi. Buradan Füzuliyə və onun öz-özünə müraciətinə bir addımlıq yol qalır. Düşünürsən, nə deyirəm?!

Bu ilhamverici sözlərdən sonra Zahid Fərzəli əməlli-başlı dirçəlmişdi. O "bir addımlıq yol"u bu günəcən min bir əzabla gedirdi və aylar, illər keçməsinə baxmayaraq, gedə-gedə dişini-dişinə sıxıb sürətini nə qədər artırırdısa da, Axilles heç zaman tısbağanı ötüb keçə bilmədiyi kimi o da öz imkanlarını ötüb keçə bilmirdi və ancaq indi ləhləyə-ləhləyə gəlib Müəllimin dediyi o sirli, amma sadədən sadə məqama yetişə bilmişdi.

O məqam isə bundan ibarət idi. Füzulinin özünün-özünə müraciəti o biri şairlərin öz-özlərinə etdikləri müraciətə bənzəmir. Bu müraciət çox-çox gizli xətlərlə Platonun "deyəsən" sözünə gedib bağlanır. Amma necə?!

Müəllimi ona öyrətmişdi ki, Şərq ədəbiyyatında qəzəlin sonunda müəllif öz adını çəkən zaman bunu, adətən, ənənəyə sədaqətini nümayiş etdirmək üçün, bir növ "xala, xətrin qalmasın" edir. Füzuli isə, xeyir. O burda özü-özü ilə mübahisə etmədən ötüşə bilmir. Füzuli, elə bil, arzu-kamla, ciddi-cəhdlə, tələsə-tələsə qəzəlin sonuna can atır ki, özünü həmən qəzəli yazdığı o son gecə son dəfə neştərləsin. Sanki bütün qəzəl bir yana, sonluq isə o biri yanadır. Qəzəlin sonundakı Füzuli qəzəli yazan Füzulinin həmsöhbəti, övladı, atası, dostu, hətta düşmənidi. Eynən Məcnun ona köməyə gedən Nofəlin qoşununu daşladığı kimi Füzuli də öz-özünü daşlayır. Elə bil, o qəzəl boyu sözlərin arxasında gizlənib, biz onu görmürük. Qəzəlin sonunda isə dəniz səthində, sözlərin sakit boy sırasında əvvəlcədən görünməyən nəhəng bir dalğa qəfildən hündür və qorxunc dağ kimi peyda olur və hər şeyi öz ənginliyinin içinə alır. Bu sözləri deyərkən Kamran Abbaslının gözləri süzülür, səsi ahəstiyir, elə bil, o öz-özüylə danışırdı.

Kamran Abbaslı bir səhər işə gələrkən elə otağın ağzındaca üzünü Zahid Fərzəliyə tutub şux səslə dedi:

- Danışmışam, sən elə indi get Əlyazmalar fonduna, qədim nüsxələr şöbəsinə. Mənim adımdan yaxınlaş Səlvinaz xanım var, ona. Ən göyçək qadın odu orda, baxan kimi tanıyassan. O sənə bir əlyazma verəcək. Gətirib gəl mənə, gözləyirəm. Tez ol, ləngimə.

Onun Səmhari ilə tanışlığı belə başladı.

Füzuli haqqında yazan və həyatda onu görən yeganə təzkirəçi Səmhari idi. Təəssüf ki, o, müasirləri tərəfindən layiqincə qiymətləndirilməmişdi. Bəzilərinin fikrinə görə, bunu anlamaq olardı. O, elə dərin bir mütəfəkkir, elmdə öz dəst-xətti olan ustad söz və zehin sahibi deyildi. Bu adamın ən əsas məziyyəti Füzulini həyatda görməsi və gördüyü adamı canlı olaraq təsvir edən ilk və son şəxs olmasıdır. Biz indi əgər Füzuli haqqında, onun həyatı, yaşayışı, görünüşü ilə bağlı azacıq da olsa təsəvvürümüz varsa, bunu Səmharinin yazdığı "Əsrari-kəvakib" əsərindən öyrənmişik. Sonra şairin həyatından kim yazıbsa, bu əsərin təsiri ilə yazıb. Bir başqaları isə düşünürdülər ki, elə bircə buna görə Səmharinin adı ədəbiyyat tarixində ədalətsiz olaraq qiymətini almayanların siyahısına cəsarətlə daxil edilə bilər.

O bir başqa sualdır ki, bəs nə üçün bu təzkirəçilər, əlyazma sahibləri, mirzələr Füzuli ilə bağlı Səmharinin adını bir dəfə də olsun çəkməyiblər, onu, bir növ, unudublar. Belə bir müəllifin varlığı və yazdıqları haqda nə ədəbiyyat tarixində, nə də orta əsrlər fəlsəfi tədqiqtlarda heç bir məlumata rast gəlmirik?! Bu sualın öz cavabı vardır. Cavab isə sadədir. Onu ciddiyə almayıblar.

Səmhari yazır ki, Füzulini ilk dəfə gördüyü zaman onun özünün, Səmharinin on iki-on üç yaşı olub. Amma belə kiçik olmasına baxmayaraq bu uşaq artıq yaşlanmış bir şairi elə qüdrətlə yadında saxlayıb və çox sonralar öz kitabını yazarkən onu elə canlı şəkildə təsvir edib ki, oxucu sanki Füzulini öz yanındaymış kimi yaxından görür, bu azmış, hələ nağıllarda olan kimi onun keşiyini çəkən təbiətin hənirtisini də hiss edir.

Səmharinin şair haqqında yazdığı hissə budur. O öz əlyazmasının əvvəlində, 58-ci səhifədə bunları yazır:

"Füzuli ləqəbi ilə şeirlər yazan əməli-saleh Məhəmməd ibn Xülus, ibn Əhməd, ibn Hamid mənim rəhmətlik atamın Kərbəlanın şəhər bazarı altındakı Yetimlər məhəlləsi adlanan səmtində yerləşən mülkünün üzbəüzündə bir kiçik, palçıqdan tikilmiş evdə yaşayırdı. Bizim evlərin arasından bazar yolu keçirdi, yolun da qırağı ilə o biri tərəfə yaxın yerdən bir kiçik arx axırdı.

Mən balaca uşaq idim, olardı on iki, on üç yaşım. Evimizin hasarına dırmaşıb küçə ilə bazara gəlib-gedən adamlara, tacirlərin malını bazara daşıyan səsli-küylü arabalara, atlı cəngavərlərə, piyada zəvvarlara, Kərbəla ziyarətçilərinə tamaşa etməkdən doymazdım. Hər üstü yük dolu dəvə başını yırğalaya-yırğalaya evimizin qabağından keçib gedəndə mən elə biliridm ki, o mənə salam verir. Mən də onun salamını alırdım.

Axşamın həzin zamanında arxın o biri tərəfində bir kişi görünərdi. Əynindəki uzun bəmbəyaz köynəyi kəfənə oxşayan bu orta yaşlı kişinin başında adətən qara rəngli dəsmalı olardı. O, arxın o biri tərəfindəki həyətin palçıq hasarına dirənmiş taxta oturacağa oturar və başlardı əlindəki uzun xurma çubuğunu torpaq üstündə ora-bura gəzdirib qəribə işarələr cızmağa. Fikri-zikri bu işarələrdə olardı. Hərdən başını onlardan ayırıb arxın lil sularına gözünü dikər, bir müddət qımıldanmadan baxardı, uzaqdan mənə elə gələrdi ki, bu adam arxla danışır, nəsə deyir, arxın suları da ona cavab verir. Hərdən də, bir axşam ərzində bir, ya iki dəfə, başını qaldırıb arxın bu biri tərəfinə, bizim ev tərəfə, hasarın üstündə oturan bu balaca oğlana, yəni, diqqətlə onun tərəfə baxıb gözlərini torpaqda işarələr cızan çubuqdan çəkməyən mənə nəzər salardı." Bunu Səmhari belə yazır.

"Mən bu zaman cəhd edirdm, başımı bağçamızda bitmiş xurma ağacının hasara dırmaşan quru budaqlarının arxasında birtəhər gizlətməyə çalışırdım. Bir dəfə hətta arxın o biri tərəfindəki adam mənim ona göz ayırmadan baxmağımdan bəlkə də rəncidə olub əlindəki çubuğunu mənə tərəf silkələdi. Amma bəlkə də rəncidə olmamışdı, bir məqam mənə elə gəldi ki, o hətta gülümsəyir, çubuğunu silkələyib bu şəkildə mənə, elə bil, nə isə bir işarə göndərir. O zaman mən hasarın üstündən sürüşüb-düşüb oğurluq üstə yaxalanan adam kimi ürəyim titrəyə-titrəyə evimizə qaçmışdım. Evdə mənə demişdilər ki, qorxma, nəfəsin gəlsin yerinə, o adam Məhəməd Füzuli adında bir fəzilət sahibidir. Ondan qorxmağa ehtiyac yoxdur. Şairdir.

Mən atamdan soruşdum:

- Ey mənim mehriban atam, şair nədir?

Atam mənə cavab verdi:

- Şair bizim hiss etmədiyimizi hiss edir, deyə bilmədiyimizi deyir, başa düşmədiyimizi başa düşür. O, Allah-təalanın sevimli bəndəsidir.

…Mən Füzuli adlanan o məşhur insanı ilk dəfə bu cür görmüşdüm. Bir dəfə isə qəribə bir iş oldu.

Mən heç cür marağıma güc gələ bilmirdim. Onun əlindəki çubuqla torpaqda nə şəkillər çəkdiyini bilməkdən ötrü hər axşam hasar üstdə od içində qovrulur, yanıb yaxılırdım. Hasar üstündə ta ki gecədən xeyli keçənə qədər oturduqdan sonra ayağa qalxıb aram-aram evinin qapısından balaca həyətinə girib yox olanacan, gözdən itənəcən mən bu adamı izləməkdən yorulmurdum. Amma bir faidəsi yox idi. Hər dəfə ayağa qalxmazdan öncə bütün yazdığı işarələri çubuqla ora-bura üstündən əyri-üyrü xətlər çəkib pozurdu.

Bir gecə isə belə olmadı. Onu həyətdən çağırdılar. Ev tərəfdən, deyəsən, zəif bir səs gəldi. O, əlindəki çubuğu havada saxladı, hasarın o biri tərəfinə qulaq verdi, nədənsə səsi eşidəndən xeyli sonra diksindi, sonra qalxıb çubuq əlində gedib tələsik həyətə girdi. Bu dəfə çubuğu torpaq üstündə gəzdirib bayaqdan bəri çəkdiyi işarələri pozmağı unutdu.

Mənim ürəyim şiddətlə vururdu. Əsl zamanı gəlmişdi. Nəhayət, mən qonşumuzun torpaq üzərində çubuqla nə çəkdiyini gedib öz gözlərimlə görəcəkdim. Bir az da hasar üstə gözləmək qərarını verdim.

Hava tamam qaraldı, ulduzlar göy üzündə öz yerlərini tutdular. Ay o qədər uzaqda idi ki, işığı güclə gəlib bizim evimizin həyətinə çatırdı. Küçədən adamların ayağı büsbütün kəsildi. Nə gələn qaldı, nə gedən. Mən ehtiyatla hasardan sürüşüb küçəyə düşdüm.

Əyilə-əyilə gəlib arxın qarşısında dayandım. Elə ayağımı atıb bu bir addımlıq arxın o biri tərəfinə keçmək istəyirdim ki, qəfildən qulağıma bir səs gəldi. O səs mənə dedi: "Tələsmə və ayağının altına diqqət elə." Mən başımı aşağı əyib ayağımın altına diqqət elədim. Bİr şey görmədim. Sonra üstündən "hop" eləyib keçmək istədiyim arxa diqqətlə baxdım. Bu zaman isə, bəli, qorxudan gözlərim dörd oldu. Bəs mən nə gördüm?!

Ya imam Hüseyn, mən hələ belə şey həyatımda görməmişdim. Arx deyildi bu. Bu bir enli və dərin, itiaxan, dalğalı və qapqara sularının şaqqıltı saldığı qorxunc bir çay idi. Bu qorxunc çayı, mən özümü öldürsəydim də, nə üzüb o biri sahilinə keçə bilərdim, nə də gəmi olsaydı, gəmiylə keçə bilərdim. Bu çayı heç Sindbadın özü də üzüb keçə bilməzdi. Mən qorxmuşdum. "Bismillah" deyə-deyə kor-peşman, suyum süzülə-süzülə geri qayıtdım. Evimizin hasarı, şükr olsun, yerində idi. Hasarın üstünə dırmaşdım. Həyətə tullanmazdan əvvəl döyüşdə məğlub olmuş əsgər kimi son dəfə başımı çevirib arx tərəfə baxdım. Arx həmənki kiçik arx idi, lilli suyu yenə də həvəssiz, zorla axıb gedirdi."

"Əsrari – kəvakib" əsərində böyük şair Füzuli haqda olan hissə Səmharinin dedikləri bu sözlər ilə beləcənə bitir. Kitabda isə Səmhari Füzuliyə aid yazdığı bu hissədən sonra mağara şairi Müşriqə keçir. Kitabın bu yerində dağlara çəkilib yalnız bundan sonra rahatlıq tapan və müdriklik zirvəsinə qalxıb insanlarla hər cür əlaqəsini kəsən, ancaq yazdıqlarını bir oğlan uşağı ilə aşağı, adamların arasına göndərən (bu oğlan uşağı yenə də haman Səmhari özü idi) və müqabilində yer-yeyəcək, pal-paltar alan Müşriq Sübhanverdi barədə Səmhari özünün fəlsəfi izahlarına keçir. Füzuli ilə bağlı məqamlara isə Səmhari bir daha qayıtmır.

Füzulinin həyatı ilə əlaqədar başqa bir qiymətli məlumat naməlum bir müəllifin "Günahların aqibəti" əsərində əksini tapıbdır. Bu əsər Səmharinin əsərindən xeyli sonra yazılıb və ondan daha məşhurdur. İlk dəfə bu naməlum müəllif diqqəti ona çəkir ki, Füzulinin qəzəl sonunda özünə müraciət etməsi bütün digər müəlliflərdən fərqlənir. Nə üçün belədir -- bunun öz sirri var. Naməlum müəllif bizim marağımıza səbəb olan bunları deyir:

"Füzuli özü boynuna almışdır ki, o, qəzəl sonunda özünə müraciət etmir. Füzuli artıq əlyazması itmiş bir müxəmməsində keçmiş şeirlərini nəzərdə tutub belə deyirmiş: Mən qəzəl sonunda çox zaman özüm özümə müraciət etmirdim. Evimin qabağından axıb gedən balaca lilli arxın o biri tərəfində hasar üstdən mənə saatlarla usanmadan və diqqətlə baxan bir balaca oğlan uşağına deyirdim son sözlərimi. Əsl Füzuli qəzəlin sonunda mən yox, o olurdu. O oğlan hasar üstündə olmayanda belə mən yenə də onun təəccübdən iri açılmış gözlərini xatırlayıb onunla danışmağıma davam edirdim."

Əlbəttə ki, Füzuli oğlan uşağı deyərkən Səmharini nəzərdə tuturdu.

…Zahid Fərzəli gecəli-gündüzlü ömrünü sərf edib öyrəndiyi "İkiləşmə və öz-özünə müraciət" adlı mövzu zaman keçdikcə onun özünü gerçək həyatda təqib etməyə başladı. Hər şey Müəllimin ölümü ilə başladı. Bakıdan Lvova uçarkən göydə naməlum bir səbəbdən qəzaya uğrayan təyyarənin bəxtsiz sərnişinləri arasında Kamran Abbaslı da var idi. Bu xəbər bütün elm və ədəbiyyat aləmini silkələmişdi.

Bir müddət keçdi və günlərin bir günü institutda belə bir xəbər ayaq tutub yeriməyə başladı ki, bəs guya Kamran Abbaslını Truskavetsdə parkda mineral su içən yerdə görən olub. O, guya Truskovetsə təyyarə ilə yox, qatarla gedibmiş. Adamlar əməlli-başlı sevinməyə macal tapmamış, "yox, oxşadıblar" deyə başqa bir xəbər gəldi. Sonrakı xəbəri isə artıq Müəllim özü göndərmişdi. O, həyatının sonuna qədər bu balaca, amma sevimli şəhərdə qalmağı barədə dostlarına, uzaq qohumlarına bildiriş göndərirdi. Deyəsən, Kamran Abbaslı həm var idi, həm də yox idi. Zahid Fərzəli öz-özünə möhkəm söz verdi ki, vaxt tapıb hökmən özü təyyarəyə minib Lvova, ordan da Truskovetsə gedəcək və bu şübhəli məqamın üstünə, əlbəttə ki, birdəfəlik işıq salacaq.

Bir müddət sakitlik oldu. Kamran Abbaslının varlığı, yoxluğu ilə bağlı anlaşılmaz və gərgin bir tərəddüd, ümidsiz bir şübhə təkcə adamların ürəyində deyil, institutun dəhliz və divarlarında da gizildəyə-gizildəyə qalmışdı. Hamı, elə bil, ən son xəbərin müntəzirində idi. Və, nəhayət, bu son xəbər də gəlib çıxdı. Xəbər belə idi. Müəllim, nəhayət, bu günlərdə Bakıya qayıdıb. Daha sonra bu xəbərə kiçik bir əlavə edildi. Bakıya dönəndən sonra o, bir dəfə də olsun evdən bayıra çıxmayıb, bir həftədir evində xəstə yatır. "Allah-Allah, bu nə qarabasmadır?!" deyə düşünən Zahid Fərzəli "bu gün yanına gedərəm, sabah yanına gedərəm", bu cürə günü günə satdı və bir gün artıq özünün də inandığı, bəlkə inanmaq istədiyi sonuncu ağır xəbəri eşitdi. Müəllim vəfat etmişdi. Çox üzülsə də dəfnə gedə bilmədi. Bunun üzürlü səbəbi oldu. Sadəcə o, dəfn zamanı Bakıda deyildi. Türkmənistana "Maxtımqulu" günlərinə dəvətliydi. Ora isə getməyi Zahid Fərzəli çoxdan arzu edirdi.

Vətənə qayıtdıqdan sonra İnstitutda səhər tezdən əvvəl-əvvəl iş yoldaşları ilə Müəllimin macəralı ölümünü müzakirə etdilər. Sözləşdilər ki, elə axşama yaxın qəbir üstünə getsinlər. Elə bil, adamların üstündən yük götürülmüşdü. Müəllimin bu macəralı həyatı, nəhayət, özünün rahat sonluğuna qovuşmuşdu. Hər kəs iş otağına dağılırdı ki, İnstitutun katibəsi əlində bir parça kağız parçasını yelləyə-yelləyə şux addımlarla onlara yaxınlaşdı. Yenə də Truskavetsdən xəbər gəlmişdi. Kamran Abbaslı onların hamısına, Zahid Fərzəliyə isə xüsusi olaraq, salam göndərirdi və ondan Türkmənistandakı konfransın necə keçməsini maraq edirdi. Ətrafda hamı çaşıb qalmamışdımı, çaşıb qalmışdı.

…"Platon, deyəsən, xəstələnib" cümləsindən daha məzlum, daha zərif və daha gözəl cümlə, görəsən, yer üzündə varmı?!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(01.09.2025)

Rəqsanə Babayeva

Beyləqan rayon Mədəniyyət Mərkəzinin rejissoru, "Gənclik" Xalq Teatrının rəhbəri. “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Əllə işlənmiş bir mis kasa, min illərin naxışlarını daşıyan xalça, taxtaya oyulmuş incə bir motiv… Bunlar sadəcə dekor deyil — xalqın yaddaşının, həyat tərzinin və zövqünün sənətə çevrilmiş formasıdır. Tətbiqi sənət əsrlər boyu həm gündəlik həyatımızın bir hissəsi olub, həm də milli kimliyimizin ən canlı daşıyıcısına çevrilib. Amma müasir dövrdə bu sahənin qarşısında həm imkanlar, həm də risklər dayanır. İkinci nəfəs isə yalnız doğru istiqamətlə mümkündür.

Tarixdən gələn ustalıq

Azərbaycanın tətbiqi sənət tarixi xalçaçılıq, zərgərlik, misgərlik, ağac oyma, şəbəkə, keramika kimi müxtəlif sahələri əhatə edir. Hər bölgənin öz rəng kodu, naxış dili və texniki sirrləri var. Qarabağın ipək xalçaları, Şəkinin şəbəkələri, Lahıcın mis qabları yalnız gözəllik nümunəsi deyil, həm də ustad-şagird ənənəsinin canlı şahididir. Bu sənətlər yalnız estetik yox, həm də funksional xarakter daşıyıb — gündəlik istifadə üçün yaradılan əşyalar bədii incəliyin nümunəsinə çevrilib.

Müasir dövrdə tətbiqi sənətin rolu

Bugünkü dünyada tətbiqi sənət iki istiqamətdə inkişaf edir:

1. Milli ənənənin qorunması – Ənənəvi texnika və motivlərin orijinal şəkildə davam etdirilməsi.

2. Müasir dizaynla sintez – Qədim formaların müasir həyat tərzinə uyğunlaşdırılması.

Bu sintez uğurlu olanda milli motivlər gündəlik həyatımıza təbii şəkildə daxil olur. Məsələn, müasir interyerdə şəbəkə elementlərinin istifadəsi, ya da geyim dizaynında xalça naxışlarının tətbiqi həm estetik, həm də mədəni baxımdan dəyərlidir.

Risklər – bazarlaşma və səthilik

Tətbiqi sənət bazara çıxanda onun sənət dəyərini qorumaq çətinləşir. Turistlərə satılan ucuz kopyalar, sürətli istehsal üçün orijinal texnikadan imtina edilməsi, saxta “ənənəvi” motivlər bu sahənin nüfuzuna zərər vurur. Əgər sənət yalnız satış üçün yaşasa, bir müddət sonra ruhunu itirir və dekorativ “suvenir” səviyyəsinə enir.

Gənc ustalar – ikinci nəfəsin açarı

Gənc sənətkarlar bu gün həm ustadlarının yolunu davam etdirmək, həm də öz üslublarını yaratmaq istəyirlər. Onların işlərini dəstəkləmək üçün:

Peşəkar təhsil proqramları

Sərgi və yarmarkalar

Rəqəmsal satış platformaları

Beynəlxalq əməkdaşlıq layihələri

lazımdır.

Gənc ustanın əli həm minillik texnikanı, həm də müasir dizayn anlayışını bilməlidir. Ancaq o zaman tətbiqi sənət ikinci nəfəsini qazanacaq.

Əl işlərinin mədəniyyət siyasətində yeri

Dövlətin tətbiqi sənətə dəstəyi yalnız iqtisadi deyil, mədəni əhəmiyyət daşıyır. Bu sahə milli brend yaratmaq gücünə malikdir. UNESCO siyahısına daxil edilmiş xalçaçılıq və kəlağayı sənətimiz bunun ən gözəl nümunəsidir. Eyni yanaşma digər sahələrə də tətbiq olunsa, dünya arenasında Azərbaycan tətbiqi sənətinin tanınması daha geniş vüsət alar.

Əl işindən sənət əsərinə gedən yol

Tətbiqi sənət yalnız keçmişin yadigarı deyil — o, gələcəyin estetik təməlidir. Əgər biz bu sənəti müasir həyatda canlı saxlasaq, o zaman xalçanın hər ilməsi, şəbəkənin hər şüşə parçası, mis qabın hər oyma xətti milli yaddaşımızın hekayəsini danışmağa davam edəcək.

Və unutmayaq: Sənətin ikinci nəfəsi yalnız ənənəyə sədaqət və yaradıcılığa cəsarət bir araya gələndə mümkün olur.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(01.09.2025)

“Ədəbiyyatvə incəsənət” portalı sizə italyan şairəsi Maria Teresa Liuzzonun məqaləsini təqdim edir. Məqaləni dilimizə portalımızın Özbəkistan təmsilçisi Cahangir Namazov tərcümə edib.

Maria Teresa Liuzzo italyan şairəsi, yazıçı, jurnalist, tərcüməçi və nəşriyyatçıdır, "P. Benintende" Lirik-Drama Assosiasiyasının Prezidenti, "LEMUSE" ədəbi jurnalının baş redaktorudur.

Biz bilirik ki, sükut nə sözlərin manipulyatorudur, nə də işgənəçi. O, hörmət oyadan ağrıya bənzəyir; biləyimizin çayı, damarlarımızın dənizi kimidir. O, bizi müşahidə edən və bizə saf enerji qaytaran dosta oxşayır; sümüklərə işləyən pası yumşaldan bir yağlayıcıdır, kölgəyə çevrilənədək. Çox vaxt detektiv rolunu oynayır: “kukla”nın ipini toplayır, zamanı yükləyir və peşmanlıqları ilə birlikdə geri qaytarır, rejissorun əfsanəvi səhnəni çəkdiyi kimi onu dəyişdirir.

Yazıçı, əzab, ağrı və gözlənti ilə söz arasında həqiqi bir bağ yaranır, əgər işıq sehrli fənər kimi çıxış edirsə və onun intensivliyini tutub şeirə, nəqlə, fabula və şah əsərə çevirirsə. Qaranlıq qanımızın çırpınmasını hiss edir və bizi nigarançılıqdan uzaqlaşdırır; o, daxili vaxtımız, xarizmatik bir varlıq olur.

Şübhənin sübhü qapını döyür; ən dərin çapıq cazibədar bir varlığa çevrilir; göy üzü bədənimizi və düşüncəmizin düyünlərini çılpaq göstərən bir ekranın işığını daşıyır. O gizli profilimiz, uzun müddət – hətta ictimai və mədəni mühitdə də – taxdığı “maskadan” nəhayət azad olur.

“İskelet”, hadisələrin vəhşiliyinə baxmayaraq, yavaş-yavaş yenidən çiçəkləməyə başlayır; sanki yabanı küləkdən döyülmüş, baltayla budaqları kəsilmiş ağacın qol-budaqları kimi. Söz bir ikonaya çevrilir, oxucularının qarşısına zərifliklə çıxır; onun baxışı aydındır, şəxsi izi, təbii istedadı vardır: incə texnika, qafiyələrin zərifliyi, həyatın ağırlığı, illər boyu şöhrətin zərbəsinə dözmək məcburiyyəti, həm də paxıllığın soyuqluğu.

Zaman keçdikcə insan anlayır ki, yanlış ata bel bağlayıb, amma yenə də mübarizə aparmaq, məğlubiyyətdən sonra rinqdə ayağa qalxmağı bacarmaq lazımdır. Heç vaxt duyğularımızın etimadını satmamaq, “ölü” və keçici hüceyrələrdən qurtulmaq. Uzun illər boyu çəkilmiş pislikləri “tabuta” möhürləmək – zəriflik və təmkinlə.

Zaman hər zaman düşmən deyil; o, sabahımızdır, bu günümüz və keçmişimizdir, həm də bir ata kimidir – əgər şeirə olan heyranlıq öz kimliyimizi yaratmaq istəyilə qarışırsa.

Xəyal – yaradıcılığın rəng palitrasıdır; zamanla sevinclə sevilən bir tabloya çevrilir. O, sözdən qabaq doğulur və ona həyat verir. Onu qarşımıza alanda yeni hekayələrin qapısı açılır, sanki pəncərəni küləyə açıb otağı işıqla doldurmaq kimi.

Xəyalın özü də qaranlıqdan qorxmur, əksinə, qaranlığın sinəsini yararaq ona nəfəs olur. O, bizə unudulmuş səsləri xatırladır: babamızın yorğun barmaqlarıyla tar çalmasını, bir ananın dizində yatarkən eşidilən ninni səsini, uşaqlıqda küləyə qarşı qoyulmuş çığırtımızı.

Hər bir xəyal, sükutun qaranlıq bədənində doğulmuş işıqdır. O işıq sözə toxunduqda, şeir olur; musiqiyə qarışanda, ahəngə çevrilir; daşın üstündə dayananda, abidəyə dönür.

Amma ən dərin xəyallar çox vaxt qovulmuş qaçqın kimidir: bizdən uzaqlaşmaq istəsə də, içimizdə gizlənərək yaşamağa davam edir. Onlar gündüzün işığında görünməsə də, gecənin ən tənha çağında birdən qarşımıza çıxır, bizi öz güzgümüzə baxmağa məcbur edir.

Yazıçı üçün isə bu xəyallar – həm dost, həm də düşməndir. Dostdurlar, çünki bizə yazmaq üçün qanad verirlər; düşməndirlər, çünki gecələrimizi oğurlayır, qəlbimizi parçalayır, bizdən həmişə daha çox səmimiyyət tələb edirlər.

Tarix – sadəcə daş kitabələrdə oyulmuş yazı deyil, o həm də insan ruhunun əbədi xəyallarında yaşayır.

Bir millətin xatirəsi, əslində, onun gördüyü və qoruduğu yuxulardan ibarətdir.

Əgər xəyal olmasaydı, qədim şəhərlərin qapıları yenidən açıla bilməzdi; şairlər öz səslərini gələcəyə əmanət edə bilməzdilər.

Xəyal – zamanın dərinliyində gizlənmiş bir körpüdür: dünənlə sabahı birləşdirən, bizi özümüzə qaytaran gizli yol.

O, bəzən susar, amma heç vaxt ölməz.

Bir uşaq təbəssümündə, bir qoca baxışında, bir qadının dualarında yenidən boy göstərir.

Elə bil, hər bir xəyal – tarixin öz qəlbindən bizə ötürdüyü səssiz məktubdur.

Biz oxuduqca, o məktubun sözləri genişlənir:

bir gün şeirə çevrilir,

başqa gün musiqiyə,

və bir gün gələcək nəsillərin yaddaşına hopur.

Beləcə, tarix – keçmişin daş yaddaşı deyil yalnız;

tarix – insan xəyalının heç vaxt sönməyən alovudur.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(01.09.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bəzən bir aktyorun tanınmasına cəmi bir rol kifayət edir. Azərbaycanın teatr və kino aktyoru Fazil Salayev də belələrindən olub, "Şərikli çörək" filmində yaratdığı Qırçı Məhəmməd obrazı filmdəki braza real həyatdakı xüsusiyyətləri pərçimləmək kimi istedadın mükəmməl göstəricisi olub.

Bu gün aktyorun oğum günüdür.

Fazil Salayev 1 sentyabr 1931-ci ildə Bakı şəhərində, İdris Salayevin ailəsində anadan olub. Onun əsli Abşeron rayonunun Fatmayı kəndinə dayanır. Erkən yaşlarından yazıya və təsviri sənətə maraq göstərib. Orta təhsilini yüksək göstəricilərlə başa vurduqdan sonra Əzim Əzimzadə adına Rəssamlıq Məktəbinə qəbul oluub və təhsilini müvəffəqiyyətlə tamamlayıb.

Məzun olduqdan sonra bir müddət orta məktəbdə müəllim kimi fəaliyyət göstərib, Yasamal rayonundakı məktəblərdən birində xalq artisti Afaq Bəşirqızının da təhsil aldığı sinfə rəsm dərsi verib. Bununla yanaşı, "Azərbaycan" nəşriyyatında tərtibatçı-rəssam kimi çalışıb. Daha sonra Azərbaycan Dövlət Teatr İnstitutuna (indiki Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universiteti) qəbul olunub və bu ali təhsil müəssisəsini bitirib.

Məzuniyyətdən sonra Akademik Milli Dram Teatrına aktyor kimi işə qəbul edilib, burada müxtəlif səhnə obrazları yaradıb. Lakin yaradıcılıq fəaliyyəti ilə bağlı gözləntilərinin tam qarşılanmadığını nəzərə alaraq, Musiqili Komediya Teatrında fəaliyyətini davam etdirib. İlk rolunu 32 yaşında ifa etsə də, geniş tamaşaçı auditoriyası onu məhz kinoaktyor kimi tanıyıb.

Rejissor Həsən Seyidbəyli onu "Möcüzələr adası" filmində epizodik rola dəvət edib. Bir il sonra rejissor Ağarza Quliyevin ekranlaşdırdığı "Ulduz" filmində o, müxbir obrazını canlandırıb. Daha sonra "Alma almaya bənzər" filmində Mehdi, "Bizim Cəbiş müəllim" filmində Mıqqı, "Bir cənub şəhərində" filmində Fazil, "Dərviş Parisi partladır" filmində isə Qulaməli obrazlarını yaradıb. Akademik Milli Dram Teatrından ayrıldığı dövrdə "Mozalan" satirik kinojurnalında müxtəlif xarakterik rollar ifa edib.

Qeyd etdiyim kimi, 1969-cu ildə Şamil Mahmudbəyovun rejissorluğu ilə çəkilmiş "Şərikli çörək" filmində canlandırdığı Qırçı Məhəmməd obrazı aktyorun istedadının fərqli aspektlərini üzə çıxarıb. Bu psixoloji rol onun amplua məhdudiyyətinin olmadığını nümayiş etdirib, Azərbaycan kinosunda sükutla emosiyaların ifadəsi baxımından diqqətəlayiq nümunələrdən biri kimi qiymətləndirilib.

 Bundan əlavə, televiziya ekranlarında yayımlanan "Komediyalar aləminə səyahət" verilişində müxtəlif səhnəciklərdə çıxış edib.

Filmoqrafiya

- 777 №-li iş

- Axırıncı aşırım

- Alma almaya bənzər

- Araşdırın

- Arvadım mənim, uşaqlarım mənim

- Arzu

- Bir cənub şəhərində

- Bizim Cəbiş müəllim

- Dərviş Parisi partladır

- Günlərin bir günü...

- İyirmialtılar

- Möcüzələr adası

- Ögey ana

- Rəqiblər

- Sən niyə susursan?

Fazil Salayev çox az yaşayıb, 20 iyun 1978-ci ildə ömrünün 46-cı baharında dünyaya gözlərini qapayıb.

Allah rəhmət eləsin.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(01.09.2025)

Leyla Səfərova, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bayaq bir hekayə oxudum. Oxuduğum andan bəri sorğulayıram. Özümü, üzüldüklərimi, dərdlərimi, həyatı...

Birinci hekayəni danışım sizə.

Yaşlı bir adam buz kimi havada satdığı salfetlərdən birini gənc cütlüyə uzatdı və dedi:

-Alarsız? Siftə belə etməmişəm...

Gənc oğlan: -ehtiyacımız yoxdur, əmi- dedi.

-Salfetə həmişə ehtiyac var, oğlum.

O an gənc qadının burnu qıcıqlandı və asqırdı. Çantasında axtardısa da salfet tapmadı.

Gənc adam ciblərini yoxladı, xırda pul tapmadı. "Nəysə, qalsın, əmi" dedi. Sonra da xanıma çevrilərək:

"Mən belələrinin ciyərini də bilirəm. Siftə eləməmişəm deyirsə xırdamı da qaytarmayacaq" dedi və dönüb getdi. 1-2 addım sonra qız çantasına baxanda salfeti gördü. Adamın xoş niyyətini gec anlamışdılar.

Səhəri gün marketə düşəndə satıcının söhbətini eşitdilər:

-Xəbərin var? Dünən burda salfet satan kişi ölüb.

-Aa, harda? Niyə?

-Qabaqdakı parktda skamyada, aclıqdan.

Qadın donub qaldı. Oğlan ağzını açıb "ciyərini bilirəm" dediyi cümləsini təkrar edə bilmədi...

Oxuduqdan sonra dəqiqələrcə boşluğa baxdım, içimdə sanki şüşədən bir şey qırıldı. Küçədə hər gün yanından keçdiyimiz, əhəmiyyət belə vermədiyimiz insanların nə kimi dərdləri ola biləcəyi gəldi ağlıma. Gözlərim dolu-dolu üzüldüyüm, özümü üzdüyüm hər şey üçün utandım. Bəlkə çox bəsit bir hekayədir, amma həyatımızın nə qədər anlamsız, nə qədər qısa və dəyərsiz olduğunu göstərdi mənə. Bəzən həqiqətən ağladığımız problemlərin ucuzluğunu düşünəndə gülümsədim səssizcə... Hər kəsin dərdi özünə ağırdır, amma bəzi dərdlər var ki, bütün hamı üçün ağırdır. Bəlkə də, bugün yanından keçdiyimiz o siqaret çəkən oğlan ailəsini təzə itirib. Bəlkə, o parkdakı qız ailəsini tək başına dolandırır. Bəlkə kimlərsə var, uşağına bir çörək belə ala bilmir. Biz hər gün belələrinin yanından keçirik, amma ruhumuz belə incinmir.

Hər gün ölkədə cürbəcür xəbərlər duyuruq. Bir gün yolpulunun qalxması olur gündəmdə. Digər gün cinayət. Bəs nə vaxt gündəmimiz insanlıq olacaq? Nə vaxt biz insanlar dünya olaraq, xalq olaraq yox ha, ölkə olaraq da yox, elə məhz dünya olaraq bizim bərabərliyimizi, eyni olduğumuzu, hamımızım bir qurtum suya və bir quru çörəyə yaşamaq üçün möhtac olduğumuzu anlayacağıq?

Bugün sevgilisindən ayrıldı deyə intihar edənlər, oğlu, qızı universitetə qəbul olmadı deyə onları döyənlər, söyənlər görən nə düşünür? Bu dünyada daimi olduqlarını? Acınacaqlı, gülməlidir. Çox acınacaqlı, çox gülməlidir... Allah insaf, biraz da yaşatdığı bəndələrinə barı ömrünü normal yaşamağa fürsət versin. Ən qorxulu ölüm sizə görə nədir, bilmirəm. Mən heç özüm də hansından daha çox qorxuram, bilmirəm. Sadəcə, hamıya dərdsiz, sıxıcı, şən bir həyat, ağrısız, acısız səssiz ölüm arzu edirəm...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(01.09.2025)

Dr. GülnarSəma (Qasımlı),

AMEAN.Gəncəviadına Ədəbiyyat İnstitutunun şöbə müdiri, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

(Əkbər Qoşalının “Çobanbayatı” poeması üzərinə yığcam incələmə)

Müstəqilliyin bərpasından sonra yazılmış Azərbaycan poemaları içərisində Əkbər Qoşalının poemaları da özəlliyi ilə fərqlənir. Onun 2020-ci ildə qələmə aldığı “Su pərisi”, “Dərvişin nağılı” və “Çobanbayatı” poemaları dil-üslub xüsusiyyətləri və mövzu əhatəsinə görə seçilən poemalardır. 2023-cü ildə tamamlanan “Çobanbayatı” poeması həcminə görə digərlərindən böyükdür. Bu məqamda “Ədəbiyyat qəzeti”nin baş redaktoru dr. Azər Turanın orjinal fikirlərinə diqqət yetirək: “…Əkbər Qoşalının “Çobanbayatı” poemasında isə idilliya və pastorallıq kəsişir, metaforalar misradan-misraya adlayır, müəllif romantik bir həyat hekayətini təsvir edərkən, süjet xəttinə yaddaş ətrindən tərəkəmə həyatı ilə bağlı zəngin etnoqrafik bilgilərə, “beli duman kəmərli, zirvəsi göy sirdaşı dağlarımız”a, Türk düşüncəsindəki azad sevgi anlayışıyla din düşüncəsindəki sevgi tabularına, bədii təxəyyüldən folklor elementlərinə, Çobanbayatıdan İrfan çobanına, çobanbulağın suyundan çoban olan peyğəmbərlərə, çoban salatından çobanyastığı gülünə qədər çox şeyi uğurla yansıda bilib...”

Poemanın orijinallığında onun yazılma dönəminin də təsirləri az deyil.

 Əsərin yazılmağa başlanması 44 günlük Vətən Müharibəsindən dörd ay öncəyə təsadüf etsə də, tamamlanması qələbədən iki il sonraya təsadüf edir. Poema qeyri-adi girişlə başlayır. Uzaqlardan kədər, fərəh, dəvət dolu ilahi tütək səsinin gəlməsi yolçunun yolunu axşamüstü o səsə səmt dəyişir. Nağıllardakı kimi az gedib-üz gedib, dərə-təpə düz gedən lirik qəhrəman bir saatdan sonra səsin mənbəyinə çatır. Tütəyində “Çobanbayatı” çalan çobanla qarşılaşır. Lirik qəhrəmanın eşitdiyi səs onun genetik yaddaşını oyadır, əsərdə axın edən hadisələr də milli özünədönüşün təzahürüdür. Çoban qızına su gətirmək üçün kuzəni götürüb getməyi xahiş edir. Bu fakt əsərin dilində arxaizmlərin dirçəldilməsinə təşəbbüs kimi ortaya çıxır. Qızın su gətirməyə gedib-qayıtmasının təsviri isə çağdaş ədəbi dilin poetik gücünü ortaya qoyur:

İldırımtək çaxdı getdi,

Quş ötgünü qayıtdı -

Çobanqızı gətirən su -

Su deyildi, elə bil ki,

Yerin buz damarıydı...

 Suyun isə Yerin buz damarına bənzədilmə təşbehi onun sərinliyini də, süxurlar arasından süzülüb gələrkən keçdiyi yolların formasını da təsəvvürdə canlandırır.

 Poemanın lirik notları o qədər güclüdür ki, bu lirizmin içində epik təsvirləri tapıb izləmək asan olmur. Bununla belə, müəyyən epiklik əlamətləri də gözdən qaçmır. Məsələn, çobanın

qızının yamacda çiçək yığarkən,

yoldaşının qoyunları sağarkən,

oğlunun çay gətirərkən,

çobanın özünün isə qoyunları adları ilə çağırarkən

təsviri epiklik ünsürləridir. Əsas məsələ çobanın özünü təqdim etməsi, iç dünyasını lirik qəhrəmanla paylaşmasında üzə çıxır. Çoban sürünün saxlanılmasından tutmuş, xeyirli cəhətlərinə kimi yolçunu bilgiləndirir. Fikrini əsaslandırmaq üçün sayaçı sözlərdən də örnək gətirir. Təbiət qoynunda böyüyən övladlarının xoşəməlli olmalarından fərəhlə söz açır.

Təbiəti özünə məskən seçmiş çobanın alaçığı belə təsvir edilir:

“Çadırında saz da vardı, tütək də,

əlyetərdə xəncəri, divarında tüfəng də...”

Bu çadırda yolçu ilə çoban arasında müxtəlif mövzularda dialoqlar qurulur. Çoban peşəsinin özünəməxsusluğundan, çobanlığın düsturunun qardaşlıq olmağından söz salınır, bir neçə saz havası ifa olunur, şeirlər söylənilir.

 Gecəni çobanın qonağı olaraq keçirən yolçu səhər yoluna davam etmək üçün izn istəyir. Əslində poemanın zirvə nöqtəsi elə burada müəyyən olunur.

“Əziz qonaq, elə mən də qonağam, -

Neçə ildir bu dağlara meyl salmış,

lap buralı olmuşam” -

etirafını edən çoban orada məskunlaşma tarixçəsindən söz açır:

Uşaqların anasını mənə vermirdi qaynatam,

Biz də verdik əl-ələ, qoşulduq qaçdıq, neynək...

Sonra bizim el-oba işğal oldu, geri dönə bilmədik...

 Artıq hadisələrin düyünü açılır. Sazdakı, tütəkdəki kədərin səbəbi aydın olur. Yoluna davam edən yolçuya bağlamada yol payı da qoyurlar. Poemanın mahiyyəti də o bağlamanın açılması ilə aydın olur. Bağlamadakı məktubdan bəlli olur ki, çobanın oğlunun adı Muraz imiş. Olanlar olmuşdu, illər sonra gəncliyinin günəşüzlü gözəli unamadan qarşısına çıxmışdı. Heç o qız da bilmirdi ki, onun adını da yolçu öz qızına qoyubmuş…

 Əsərin finalında uzun illər işğal altında qalmış torpaqların yenidən canlanması, orada “Elat bayramı”nın bərpa olunması və lirik qəhrəmanın tələbə qızının da həmin tədbirlərdə könüllü kimi iştirakı əksini tapıb. Əsərin təsirli sonluğu vətənin taleyi ilə eynilik təşkil edir. Vətənin başına gələnlər, onun övladlarının da həyatında öz sözünü deyir. Kəlbəcərin işğalı bir aşiqi öz gənclik eşqindən uzaq salmışdısa, azad olunmuş Kəlbəcər yeni bir eşqə vətən olmuşdu. Şair hadisələrin sonluğunu vətənin gerçəklikləri ilə bağlayır:

Kim deyər ki, qəhrəmanım o çoban

Sürüsüylə Kəlbəcərə varmışdır...

Artıq qazi olan oğlu – adaşım,

Doğma yurdda

              anasının adaşına dalmışdır...

 Əslində poemanın bütün mahiyyəti bu sevgi tarixçəsinin nəqlində üzə çıxır. Lakin müəllif ənənədən kənar yazı üslubundan istifadə edir. Poemanın mərkəzi xəttinə nakam aşiqləri və onların övladlarının bir-birinə aşiq olmaqlarını yox, etnoqrafik yaddaşı gətirir. İnsan taleyi əsas rolda olsa da, elə təəssürat yaradılır ki, etnosun, adət-ənənələrin toxunulmazlığı daha önəmlidir. Əsərin ən sonuncu cümləsində lirik qəhrəman

“Yoldaşım deyəndə ki, onlar elçi gələcək,

Heç bilmirəm nə hikmətsə,

           ilk kəlmədən “Yox!” dedim...”

etirafını dilə gətirir. Əslində bu hikmət də etnodüşüncədən irəli gəlir. Poemanın bütün bölümləri boyu xalq danışıq dili, folklor elementləri, milli həyat tərzi sərgiləndiyi halda, sonluğunda “Hə!” hökmü verilə bilməzdi. Çünki genetik yaddaşımızda gəncliyimizdə aşiq olduğumuz insanın övladını övladımızla evləndirmək ənənəsi yoxdur…

Sonda onu da vurğulayaq ki, əsər haqqında bir çox mötəbər fikir söylənib, rəylər yazılıb, o cümlədən şairlər - Səlim Babullaoğlu, Əlirza Həsrət və başqa tanınmış aydınlarımızın dəyərli rəyləri məlumdur. -

Əlirza Həsrət yazır:

“Şair qardaşım Əkbər Qoşalının “Ədəbiyyat qəzeti”ndən oxuduğum “Çobanbayatı” dastan-poeması Dədə Qorqud avazında yazılmış, klassik gələnəklərlə cilalanmış möhtəşəm bir əsərdir.

Süjet xətti olduqca rəngarəng notlar üstündə köklənmiş bu poemanı oxuduqca, incə-incə düzülmüş sözlərin ahəngi, obrazlı fikirlərin ecazı, misraların yaz çiçəkləri kimi yaraşığı adamı riqqətə gətirir, könlünü yerindən oynadır. Bu əsəri mənzum roman kimi də, sehrli hekayə kimi də, obrazlarla zəngin bir bədii film kimi də təqdim etmək olar…”

Və sonda:

“Heç vaxt bu qədər dərin bədii-etnoqrafik yükü olan poetik əsər oxumamışam. Özü də təcrübəm məni aldatmırsa, 3-4 fraqmenti çıxmaq şərtilə bütünlüklə birnəfəsə yazılıb əsər, sərbəstlə hecanın qəribə kombinasiyalarıyla təzahür edib.

Fikirləşirəm ki, əgər "Azərbaycanşünaslıq" üzrə təhsil proqramı olsaydı, axıcı, müasir və eyni zamanda xəlqi dillə yazılan bu əsəri "mütləq oxu" siyahısına salmaq lazım gələcəkdi. Burda nələr yoxdu?! Aşıq sənətinin "minimumları", milli mətbəxin böyük bir "süfrəsi", müxtəlif nəsillərin uğurlu-uğursuz taleyi, unudulmuş sözlərin dirçəlişi, iman, inam, liriklik, epiklik...

Və fikirləşirəm ki, şair Əkbər Qoşalı yalnız bu əsəri, yalnız və yalnız bir bu əsəri yazmış olsaydı, bəs edərdi. Əziz Əkbər Qoşalını bu gözəl əsər münasibətiylə təbrik edirəm, inanıram ki, bizim "ədəbi tənqid" adəti üzrə gecikməyəcək, əsər haqqında fikrini deyəcək”. - Məncə, yazını Səlim Babullaoğlunun bu ədəbi, fəlsəfi-kulturoloji rəyi ilə bitirmək alternativlərin ən yaxşısıdır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(01.09.2025)

Adəm İsmayıl Bakuvi, yazıçı, publisit, Vəhdət Partiyasının sədri

Bəzən bir insan susar, amma bütün bir xalq onun içində danışar. O səssizlik ki, nə kitabın sətrində, nə tribunadakı çıxışda var, o səssizlik içində danışar. Elə bir insan var ki, söz onun üçün nə sadəcə yazı, nə də fikirdir. O, sözə ömür kimi baxır, bu ömürdə qırılmış insanlar, itirilmiş sevgilər, unutdurulmuş dostluqların səsi var.

O, əlini kağıza toxunduranda bir xalqın kədərini hiss edir. Qələmi ilə millətin ruhuna toxunur. Amma səsini ucaldan deyil. Onun sükutu danışır həmişə. O ən çətin vaxtlarda da sözünü kəskinləşdirmir, amma kimsənin qəlbinə dəymədən dərinə getməyi bacarır. Vətən onun üçün göy bayraq deyil, bayrağın altında səssiz ağlayan adamdır. O, şəklini çəkmədiyi hissləri, dilə gətirmədiyi sevincləri yazır. Ona görə də onun yazdıqları sevilməkdən çox, başa düşülməyə ehtiyac duyur.

Onun adı sadəcə Anardır. Soyadına, titullarına, rəsmi təqdimatlara ehtiyac olmayan adamlardan biridir. O, elə Anardır - yazıçı, ssenarist, ədəbi xadim, dost, sirdaş, millət adamı və eyni zamanda özünü az göstərən, lakin çox olan bir varlıq. Anarın həyat yolu nəinki bir yazıçı ömrüdür, bu yol həm də bir mədəniyyətin, bir torpağın, bir nəsil yaddaşının ruhani salnaməsidir.

Onun sadəliyinin altında əsrlərlə yaşayan bir fəlsəfə yatır. Onun yazdıqları oxunur, bəlkə bəzən unudulur da. Amma onun yazmadıqları vicdanlarda yaşayır. Onun üzü sanki çox adamın üzünə bənzəyir - yazıçının, müəllimin, fəhlənin, filosofun, dostun. Amma bu bənzəyişdə bir sirr var - heç kim onun qədər Anar deyil.

Anar nə ideologiyanın adamıdır, nə maddi mənafenin. O, dostluğun, düşüncənin və yazının adamıdır. Onun əzəməti təkcə yazdıqlarında deyil, həm də yazmadıqlarındadır. O, Azərbaycan ədəbiyyatının susaraq danışan sözüdür.

Görünən dünya ilə görünməyən arasında doğulur böyük insanlar. Onlar nə tam bu dünyadandır, nə də tam başqa aləmdən. Onlar düşüncənin, səbrin, müşahidənin, sözün sehrini içində daşıyanlardır. Bu insanlar danışmaqla deyil, susmaqla danışırlar. Bax, elə Anar da onlardan biridir.

Onun içindən keçənləri sözlə izah etmək çətindir. Çünki Anarın özü də sözün içində yaşayan adamdır. O, sözlə yazır, sözlə düşünür, sözlə nəfəs alır. Lakin o sözlərin əsl mənasını yalnız sükutda duymaq olur. Onun ruhani aləmi, metafizik baxışı, daxili zərrəvilikləri bir yazıçı portretindən çox, bir vəlinin, bir övliyanın portretini xatırladır.

Dünyada elə insanlar var ki, onlar nə qədər danışsalar da, ən güclü cümlələri sükutlarında gizlənir. Yazıçı Anar da o adamlardandır - onun yazmadığı, ancaq yaşadığı cümlələr bütün bir xalqın ruhuna toxunan səssiz bir fəryaddır. Onu təkcə yazdıqları ilə deyil, susduqları ilə də başa düşmək lazımdır.

Anar! Bu ad Azərbaycanın ədəbiyyat salnaməsinə əbədi həkk olunmuş bir imzadır. Amma bu imzanın arxasında bir yalnızlıq, bir sədaqət, bir dostluq məktəbi dayanır. O təkcə bir yazıçı deyil, o, insan olmağın, insan qalmağın özüdür.

Bəzən bir ömür sığar bir sükuta. Bəzən bir sətir sığar bir xalqın fəryadına. Anarın yazdıqları sətirlərin deyil, səssizlərin fəryadıdır. O, sözlə üsyan etmədi, sözlə səssizliyi danışdırdı. Əsərlərinin altında yazılmayan bir sətir var: "Əziz xalqım, mən səni hiss edirəm."

Anarın qələmindən süzülən sözlər bəzən kimsənin eşidə bilmədiyi bir ağrının səssiz harayı, bəzən də sükutun içində çırpınan bir ruhun etirafıdır. O, Azərbaycan ədəbiyyatının sükutla danışan sərkərdəsidir - səsi az, susqunluğu dərin olan bir qələm sahibi. Onun əsərləri sanki insan ruhunun iztirablarını dinləyən və onu dilə gətirən bir həkimin qeydləridir.

Anar həmişə həyatın səssiz künclərində gəzib. Onun üçün ədəbiyyat sadəcə yazmaq yox, yaşamaq, unutmaq, bağışlamaq və əfv etməkdir. "Ağ liman"da olduğu kimi, insan taleləri onun üçün limana sığınmış, amma heç vaxt dənizə açılmayan gəmilərdir. Hər qəhrəmanı bir az Anardır - sevən, susan, gözləyən...

O, heç vaxt pafoslu danışmağı seçmədi. Heykəl olmaq istəmədi. O, insan olmaq istədi - zəiflikləri ilə, qorxuları ilə, həyat qarşısında bəzən aciz qalması ilə. Amma bu acizlik onun gücünə çevrildi. Çünki o həmişə öz içindəki uşaqla dialoqda qaldı. Uşaq səmimiyyətini qorudu. Yalançı böyüklüyə qarşı çıxdı. Hətta müdrikliyi belə şübhə altına aldı.

Hər bir xalqın ruhunda bir yazıçı yaşayır - ağrılarını susaraq daşıyan, sözlərdən daha çox sükutla danışan, unudulanların yaddaşı, deyilməyənlərin səsi olan bir yazıçı. Azərbaycan xalqının o yazıçısı Anardır.

Onun adı sadəcə bir imza deyil. O, müdrikliyin, tənhalığın, sədaqətin, vicdanın və əxlaqın yazıçı səsilə ifadəsidir. Anar qələmi ilə millətin ruhundakı çatları göstərdi, amma heç vaxt onu qırmadı. O, qaranlıqda fənər yandırmadı, özünü fənərə çevirdi.

Anar fəlsəfəsinin təməlində "insan ruhunun mürəkkəbliyi və zamana qarşı tək qalması" dayanır. O, heç vaxt qəhrəman portretlər yaratmadı, çünki insanı qüsurları ilə sevdi. Onun ədəbi qəhrəmanları bəzən tərəddüd edirlər, sevməkdən qorxurlar, doğrunu bilib yenə də susurlar. Anarın yazıçı vicdanı, sükutun, peşmanlığın və içində danışan səsin fəlsəfəsini yaratdı.

O, insanı cəmiyyətin içində yox, öz vicdanı ilə tək qoydu. Çünki insanın əzəli və əbədi döyüşü başqaları ilə deyil, öz içindəki "mən"lə savaşıdır. Anar bu savaşı izlədi, duydu, yazdı və sənədləşdirdi.

Onun üçün ədəbiyyat zamanla vicdanın toqquşduğu sahədir. Yazmaq unutmağa qarşı üsyandır, həm də bağışlamağa cəhd. O, sözə öz içindəki günahsız uşaq kimi baxdı - qorudu, əymədi, təhrif etmədi.

Anar heç vaxt ideoloji şüarların adamı olmadı. Onun ideologiyası hafizədir - xalqın, fərdin, insanlığın hafizəsi. O bilir ki, unutmaq ən böyük xəyanətdir. Buna görə də unudulan insanları yazdı - yaşaya bilməyənləri, danışa bilməyənləri, sevə bilməyənləri. Onun ədəbiyyatında səs çox azdır, amma yaddaş çoxdur.

Onun ədəbiyyata gəlişi səs-küylə deyil, könül səsi ilə oldu. Çünki Anar səs salanlardan deyil, səssiz dərinlikləri yazanlardandır. Onun obrazları da, cümlələri də ürəyin içindən süzülən bir duyğu selidir. Hər bir kəlməsi bir insanın taleyinə çevrilə bilər.

Onun şəxsiyyətində sadəliklə dərinlik bir yerdə yaşayır. O, təkəbbürün yaxınından keçməyən, amma qürurunu bir yazarın vicdanı kimi daşıyan bir insandır. Həyat onu çox sınağa çəkdi, amma o, heç zaman insanlığını itirmədi.

Anar Şirvanşah torpağından gələnlərdəndir. Göyçay, sadəcə, coğrafiya deyil, bu torpaq Şirvanın içindən gələn, ensiklopedik yaddaşı, zərif duyğuları və düşüncə dərinliyi ilə seçilən insanların beşiyidir. O bu torpağın ruhunu içində daşıyır - həm təvazökar, həm müdrik, həm də bir qədər susqun. Onun susqunluğu isə boşluq deyil, dərinlikdir, düşündürən, çəkən və içindən işıq saçan bir dərinlik.

Anarın uşaqlığı, gəncliyi heç də sadə keçməyib. Məşhur və böyük ziyalılar ailəsində doğulmaq, hər kəsin sənə baxdığı gözlərlə böyümək, elə ilk gündən cəmiyyətin yükünü çiyinlərində hiss etmək deməkdir. Lakin Anar özünü bu yük altında itirmədi. O həm ata-anasına, həm yazıçılığa, həm də millətə sadiq qaldı. Onun üçün millətçilik ucuz ritorika deyil, bu, mədəni bir borc, mənəvi bir məsuliyyətdir.

Onun gəncliyi dövründə Azərbaycan ədəbiyyatı yeni mərhələyə qədəm qoyurdu. O bu prosesin liderlərindən biri oldu. Əsərlərindəki humanizm, sevgi, azadlıq və etika anlayışı, öz iç dünyasında yaratdığı qəhrəmanlarla verdiyi mesajlar - bunlar onun əsl nitqi, onun mövqeyi idi. Anar bəzilərinin etdiyi kimi tribunadan qışqırmadı, əsərlərinin içindən danışdı - sakit, lakin kəsərli bir dillə.

Onun "Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi" povestindəki qəhrəman bir sadə insandır. Amma bu insan öz səssizliyi ilə bütün sistemə cavab verir. Anarın əsərlərində səssiz mübarizə, etik düşüncə, vicdanın metaforası daim ön plandadır. Bu da onu ədəbiyyatın sükutla danışmağı bacaran rəhbəri edir.

Onun yazdığı hər hekayə, roman, ssenari bir daxili monoloqdur. Bu monoloqu o özü ilə danışır, lakin oxucu ilə paylaşır. Məsələn, "Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi" təkcə fiziki bir məkanın deyil, həm də psixoloji vəziyyətin hekayəsidir. Onun qəhrəmanları heç vaxt birbaşa üsyan etmir, onlar düşünür, çəkilir və... qərar verir. Bu da Anarın həyat fəlsəfəsidir - çox danışma, amma lazım olanda sözünü dəqiq de.

Anar yazıçı olduğu qədər dost adamdır. O, kimsəyə birinci zəng etməz, amma zəng etsən, cavab verər. O, təmkinin, səbrin, vəfanın dostudur. Dostundan üz döndərməz, düşməninə isə nifrətlə baxmaz. Bu onun əsərlərində də görünür. Qəhrəmanları günahkar da olsa, Anar onu bir az sevir, bir az da başa düşür. Çünki o, insanın özünü sevdirməyə çalışan tərəfini deyil, içindəki həqiqəti, onun ekzistensiyasını axtarır.

Onun yazıçı kimi məqsədi sadəcə süjet qurmaq deyil. Onun hədəfi insanı oxşamaq, ona dərindən baxmaq və sarsıtmaqdır. "Ötən ilin son gecəsi", "Asılqanda işləyən qadının hekayəsi", "Gürcü familiyası", "Mən, sən, o və telefon", "Dantenin yubileyi", "Ağ liman", "Macal", "Səhra yuxuları", "Şəhərin yay günləri", "Beşmərtəbəli evin altncı mərtəbəsi", "Əlaqə", "Otel otağı", "Ağ qoç, qara qoç", "Gözmuncuğu", "Qatardan qalan adam" - bu əsərlər təkcə hekayət deyil, ruhun səyahəti, insanın özünü sorğuladığı aynadır.

Anar həm də dövlətçiliyin bir örnəyidir. Amma bu, dövlət kreslolarında əyləşmək anlamında deyil. O, dövlətin mədəniyyət üzərində qurulan hissəsində yaşayıb. O, rəsmi mövqedən uzaq olub, amma millətin vicdanı kimi həmişə ön cərgədə yer alıb.

Anar sadəcə yazmır, ruhla yazır. Onun hər kəlməsi bir nəfəs, hər əsəri bir dua kimidir. O, insan ruhunun dərinliklərinə qədər enməyi bacaran nadir yazıçılardandır. Onun qəhrəmanları bir qəhrəman deyil, insanın özüdür. Hər kəs bir az "Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi"ndədir, hər kəs bir az "Macal"dadır. Hər kəsin içində bir az Anar var - yazılmamış, deyilməmiş, ancaq hiss edilmiş bir Anar.

Onun obrazlarında fəryad var, lakin bu fəryad hayqırmır. O, gözünə baxanda görünür. Bəzən bir cümlənin axırında dayanan üç nöqtə bir insanın başa çatmayan taleyidir. Bir hekayənin sonunda yazmadığı cümlələr, bəlkə də, oxucunun ürəyində tamamlanır. Onun üçün yazmaq özü olmaq deyil, özündən keçməkdir. Özünü içindən çıxarıb yazıya çevirmək! Bunu bacaran az adam var. Anar bunu bacardı.

Onun yazmadıqları daha dərindir. Yazmadığı sevgilər, yazmadığı ağrılar, yazmadığı etirazlar - sətirlərin arasından süzülür. Susqunluğu bu xalqın ədəbiyyatında yanan çıraqdır. Nə zamansa bu sükutla danışanlara ehtiyac yaranacaq və insanlar onun yazmadıqlarında öz cavablarını tapacaq.

Anar üçün yazıçı sadəcə hekayə danışan yox, xalqın tarixi qarşısında şahidlik edən bir varlıqdır. O, özünü heç vaxt xalqın fövqündə qoymadı. Amma xalqın həqiqətlərindən geri də durmadı. Onun yazdıqları, əslində, cəmiyyətin portretidir, bu portret bəzən ürək ağrıdır, bəzən güzgü kimi kəsir. Anar bu güzgünü qorxu ilə tutmadı, əlləri qanasa da, xalqı özünə göstərdi.

O, tarixin həqiqətlərindən danışanda qorxmadı, amma danışmadığı zamanlar da oldu, çünki o bilirdi ki, bəzən sükut qışqırıqdan daha sərt hökm verir.

Onun əsərlərində susan qəhrəmanlar çoxdur. Çünki Anarın öz daxili də bir susqunluq harmoniyasıdır. Onun sükutu - razılaşma deyil, əxlaqi etirazdır. Anar danışmadığı məqamlarda da mövqe göstərdi. O hər şeyə cavab verməyi deyil, doğru suallar qoymağı seçdi. Həyatın cavabı yoxdur, amma sualları var. Anar bizi bu sualların içinə buraxdı.

Onun qadın obrazları əzilmiş, içə çəkilmiş, bəzən hiss olunmayan, amma daima güclü qadınlardır. O, qadını təriflərlə yükləmədən onun tənhalığından danışdı. Onun sevgiləri gurultulu deyil, susqun, gözləyən, yarımçıq qalan sevgilərdir. Çünki Anar üçün həqiqi sevgi insanı azad buraxmaqdır. Sahiblənmək yox, qorumaqdır. Ailə onun üçün müqəddəs məkandır, burada insan özü olur, burada o susmağı öyrənir.

Anarın içindəki insan - bəzən qəhərlənən bir uşaq, bəzən illərlə danışmayacaq qədər küskün bir qoca, bəzən isə insanlığa hələ də ümid edən, inadla yaşayan bir müdrikdir. Onun maskası sadəlik, zarafatdır. Amma içindəki ruh daim sual verən, cavab axtaran, incimiş bir insandır.

Anarın obrazları danışmır, nəfəs alır. Onlar fəryad etmirlər - gözlərinə baxan ağlayır. Onun "Qurtuluş" əsəri bir xalqın sadəcə tarixinin deyil, ruhunun tərcümanıdır. Əsərdəki hər bir insan təkcə siyasi sima yox, mənəvi rəmzdir.

Onun "Qırmızı limuzin" əsərində cəmiyyətin elitasına yüksəlmək istəyən, amma vicdanını itirən insan obrazı göstərilir. Bu əsər qadına, ailəyə, ləyaqətə və dövlətə bağlılığın təhrif olunmuş formasını tənqid edir.

Anar səssizcə ağlayan adamdır. Onu kimsə ağlayan görməz, amma onun bütün əsərləri göz yaşı ilə yuyulmuş kağız kimidir. Onun "Dantenin yubileyi" sadəcə bir hekayə deyil. O, xalqın və ziyalının vətəndaşlıq borcu qarşısında susqunluğunun ağısıdır. Bu əsərdə yazıçı, əslində, özü ilə üz-üzə dayanır.

"Mən yazıram ki, başa düşsünlər. Amma bəzən başa düşmək istəməyənlər çox olur."

Bu onun həyat fəlsəfəsidir - yazmaq, amma anlamayanları da bağışlamağı bacarmaq.

Anarın sevgi anlayışı heç vaxt sadə, bayağı, emosional deyil. O, sevgini ağrı kimi hiss edən yazıçılardandır. Onun "Macal" hekayəsində sevgi bir münasibət deyil, əbədi imtinadır. Sevgi qəhrəmanlar üçün azadlıq deyil, bir yük, bir vicdan əzabıdır. Bir personajın dilindən dediyi bu sözlər, bəlkə də Anarın özünün daxili fəlsəfəsidir: "Mən onu sevdim. Amma bu sevgi məni özümdən ayırdı, mənə döndü." Bu sevgi əslində Anarın öz yazısına olan sevgisidir. O yazını da belə sevir - özünü unudaraq, özünə dönərək.

Anarın yazmadığı ən gözəl roman onun öz dostlarına olan sədaqətidir. Onun dostlarına münasibəti həmişə bir arxa, bir dayaq olmaqla bağlı olub, vicdan hissindən doğub. Ədəbi çevrədə nə qədər insan varsa, hamısı bilir ki, Anarın yaxınına düşən arxasız qalmaz. Onun üçün dostluq mövsimi münasibət deyil, ömürlük yoldaşlıqdır. Bir çox yazarların, sənətkarların arxasında görünməz bir Anar dayanıb. Heç kim görməsə də, o dayanıb. Çünki o, şöhrəti bölən deyil, yükü bölən insandır.

Anarın rəhbərlik etdiyi illərdə Yazıçılar Birliyi bir idarə olmaqdan çıxaraq bir evə çevrilib. O, ətrafındakı insanlara rəhbər kimi yox, qardaş kimi, ata kimi yanaşır. Tənqid edənləri də, susanları da anlayır. Çünki Anarın öz dərdi var - Azərbaycan.

Onun bir çox insanın maddi, mənəvi durumuna kömək etdiyi halları heç kim bilmir. Çünki heç vaxt etdiyi yaxşılığı şouya çevirmir. O, qəlbin xeyriyyəçisidir, "mən etdim" demədən edənlərdəndir.

Anar dostluğun acı simfoniyasını yazan yazıçıdır. Onun "Dostuma məktub"u yalnız bir məktub deyil, bir ömrün hesabatıdır. O məktubda təkcə bir dost yox, bütöv bir nəsil var, yarımçıq qalmış sevgi etirafları, heç vaxt göndərilməmiş açıqcalar, bir də heç vaxt deyiləcək qədər cəsarətli olmayan sükutlar.

Anarın dostluq anlayışı müqəddəs bir sədaqətdir. O, dostun günahına susan, amma onu tərk etməyən adamdır. Anar dostluqda da pafosa yer vermir. Onun "Dostuma məktub"u bir təmiz vicdanın, utanmadan etiraf edən bir ruhun yazısıdır. Sadiqliyi onun şəxsiyyətinin əsas xəttidir. O ən çətin vaxtlarda belə, öz əqidəsini dəyişməyən, imtiyazlar qarşısında əyilməyən bir fikir adamıdır.

O, hələ gənc yaşlarından insanların gözündə ucaldı, amma heç vaxt bunu bir kürsü kimi qəbul etmədi. O, hörməti sözlə yox, halıyla qazandı. Əl tutdu, arxa durdu, dərd eşitdi, səssiz ağladı. Bu yaşında belə Anar hələ də dostlarının xatirələrini yaşadır, artıq bu dünyada olmayanların ruhunu özü ilə daşıyır. O, heç vaxt unutmur - nə dostu, nə kəsdiyi çörəyi, nə də verdiyi sözü. Anar çox zaman zərif sükutlu görünsə də, əslində dağın sükutudur içində daşıdığı. Elə bir sükut ki, tufanı saxlayar, amma heç kimə zərər verməz. O görünmədən dayaq olar, görünmədən qurban verər, yadda saxlamadan bağışlayar. Bəzən insanlar düşünürlər ki, Anar onların sözünü eşitmədi, istəyini unutdu. Amma illər sonra, heç kimin gözləmədiyi bir an o kömək sanki göydən gəlirmiş kimi Anardan gəlir. Onun kömək əli görünməz, amma çəkiləndə arxasınca bir iz buraxar - vicdanın izini.

Anarın bir xüsusiyyəti var - o çörək yediyi adamı heç zaman unutmur. Düşməninə belə, lənət oxumaz, sadəcə, bir az kənarda dayanmaqla kifayətlənər. Anar üçün dost müqəddəsdir. Dostsuz bir Anar qələmsiz bir yazı kimidir. Süfrədə hamı yeyər, amma hesabı Anar verər. Təkcə pul hesabını yox, həyatın, insanlığın, qardaşlığın hesabını da.

Anar təkcə ədəbiyyatla yaşamır, dostları ilə, vəfalı xatirələrlə, sirdaş insanlarla yaşayır. Onun ruhunda ən qədim türk mədəniyyəti - Dədə Qorqudun hikməti, Tomrisin gücü, Atillanın qüruru, Füzulinin sükutu və Sabirin ironiyası bir yerdə qərarlaşıb. Bu baxımdan Anar ənənə ilə gələcəyi barışdıran ruhdur.

Dostluq onun üçün mərasim deyil, sadiqlikdir. Uzaq düşənləri belə unutmayan, bir zaman çörək bölüşdüyü insanı heç vaxt könlündən silməyən təbiəti var. O, yoldaşlarına sədaqəti xatirələrdə saxlamadı, həyatının içində yaşatdı. Kiminsə səsi gələndə, içində o səsin haradan gəldiyini anlayan adamlardandır. O səsi içində tutan və heç kimin bilmədiyi yerlərdə, kağızların arasında o dostlarıyla danışan adamlardandır.

Bu gün Anar yaşlanıb. Amma yaş onun içindəki Anarı köhnəltməyib. O hələ də masa arxasında, hələ də öz fikirləriylə, dostlarıyla, millətiylə bərabərdir. Onun üçün dost, çörək və söz - bir müstəvidə dayanır. Hələ də süfrədə oturanda hamıya qulaq asır, az danışır. Amma bir cümlə deyər, o cümlə illərlə yadda qalar:

O, düşmənə deyər: "Yaxşı yol."

Dosta deyər: "Yaxşı ki, varsan."

Özünə isə deyər: "Səbir elə."

Bəlkə də, onu təsvir etmək üçün ən doğru ifadə budur: "Anar - hesabı özü verən adam". Onunla yüz adam otursa, yenə hesabı Anar verər. Bu, təkcə maddi deyil, mənəvi, əxlaqi, ədəbi mənada da belədir. O öz dövrünün də, dostlarının da, millətin də hesabını verməyə hazır adamdır. Onun öz sözləri var, lakin bu sözlər səhnədə deyil, masada deyilir. Əsərlərində isə bu sözlər daha artıq həqiqətə çevrilir.

Anarın dostluğa münasibəti ədəbi çevrədə dillər əzbəridir. Amma çoxları bilmir ki, o dostlarını yalnız çətinlikdə deyil, uzaq düşəndə belə unutmayıb. Anar üçün dost təkcə insan deyil, dost özünün keçmişində qoyub getmədiyi şəxsiyyətidir. Bir müsahibəsində o deyir: "Mən dostlarımı xatirələrdə saxlamıram. Onlar mənim gündəlik həyatımdadır. Onları yazmaqdan çox, yaşamaq istəyirəm."

Anar təkcə yazıçı deyil, dövlətə inanan bir vətəndaşdır. Onun yazılarında, çıxışlarında, hətta sükutunda belə, dövlətə, dövlətçiliyə sevgi var. O, heç vaxt radikal olmayıb, xalqla dövlətin arasına xətt çəkməyib. O, sözlə körpü salan, ədəbiyyatla birləşdirəndir. Onun üçün vətən nə bir ideoloji söz, nə də populist şüardır. Vətən Anarın içindəki uşaq yaşından gələn, sönməyən bir eşqdir.

Anarın daxili aləmi bir səssiz fırtına kimidir. Onun gülümsəməsində kədər var, susqunluğunda fəryad. O öz içində minlərlə obrazı daşıyan, amma özünü ifadə etməkdə bəzən susmağı seçən bir sənətkardır. Çünki o bilir ki, əsl sözlər sükutdan doğur. Anar düşünür. Amma düşüncəsi artıq "nə yazım?" sualından çox "nə qaldı?" sualına yönəlib. Onun yazmadıqları bir xalqın ruhuna, bir dilin sükutuna çevrilir.

Bu gün Anarın qarşısında bir güzgü qoyulsa, o, təkcə özünü yox, bir xalqın yaddaşını görər. Çünki o, təkcə yazar deyil, insanlığın aynasıdır. Onun qəlbində yaşatdığı insanlar, düşündüyü dostlar, yazdığı talelər... bunlar sadəcə ədəbi uğur deyil. Bunlar ömürboyu yaşanmış sədaqət və vicdan təcrübəsidir.

İnanıram ki, əgər o bir gün bu esseni oxusa, gözləri dolacaq. Çünki bu yazı təkcə ona yox, onun ürəyində qalanlara ünvanlanıb. Çünki Anar təkcə yazıçı deyil, insanlığın səsinə çevrilmiş bir ürəkdir.

Anar heç zaman hay-küylü bir millətçi olmadı. Amma hər yazısı millətə yazılmış sevgi məktubudur. Onun "Qırmızı limuzin", "Dantenin yubileyi", "Ağ qoç, qara qoç" kimi əsərlərindəki xarakterlər bir xalqın yaşadığı kimlik savaşının canlı rəmzləridir.

Ən sadə insanda belə Anar bir millətin ruhunu gördü. O, xalqın tarixini faktlarda deyil, insan talelərində yazdı. Xalqının kədərini saylarla deyil, bir insanın susqunluğuyla ölçdü. Onun vətənpərvərliyi pafosda yox, təvazökar bir təəssübkeşlikdə gizlidir. Bir müsahibəsində deyir: "Millətini sevmək onu tərifləmək deyil, onu yazmaq, onu ağrıları ilə yaşamaqdır."

Onun dövlətçiliyi də fərqlidir. Bu, kürsü deyil, vicdan dövlətçiliyidir. O, post istəmir, vəzifə istəmir, səhnə istəmir. Anar gözə görünmədən xalqın yanında dayanmağı seçən adamlardandır. Çoxlarına görə o, kürsülərə çıxmadı. Bəziləri onu yumşaqlıqda suçladı, bəziləri isə susqunluğunda sükutun hayqırtısını duya bilmədi. O isə sadəcə nəfəs alırdı, yazırdı, yaşayırdı. Çünki onun yazısı sanki bir dua kimi idi xalqa, Allaha, vicdana ünvanlanmış səssiz bir pıçıltı idi.

Anarın yazı makinası - bu onun dünyaya açılan pəncərəsidir. O, bu gün də səhərlər masa arxasında oturur, bəzən yazır, bəzən yazmır, amma həmişə düşünür. Hər yazdığı cümlə bir sükutun qırılması, bir ruhun öz içindən çıxmasıdır. O hər insana insan kimi yanaşmağı bacarır. Bəzən bu insanlar anlamır, düşünürlər ki, Anar onları sezmədi. Amma Anar onların içinə qədər enmiş olur artıq. O, çox danışmır, amma danışanda deyir: "İnsan olmaq çətindir. Amma susaraq insan qalmaq daha çətindir."

Anarın bu yaşda heç nəyə ehtiyacı yoxdur - nə şöhrətə, nə pula, nə titula. Onun ehtiyacı bir stəkan çaya, bir köhnə dostun səsinə, bir xatirəyə, bir vərəq yazıya, bir az da sükutadır. Çünki Anarın varlığı özü bir əsərdir.

Onun baxışı - bir hekayə.

Onun gülümsəməsi - bir şeir.

Onun sükutu - bir roman.

Onun varlığı - bir millətin vicdan səsi.

Anar bir addır. Amma bu ad Azərbaycan mədəniyyətinin, ədəbiyyatının, insanlığının və ruhani dəyərlərinin tam adıdır. Əgər Anar olmasaydı, Azərbaycan ədəbiyyatının içindəki bəzi yaralar görünməyəcəkdi. Amma o, yazdı - təmkinlə, amma çox dərin ağrılarla. O, zamanın içində öz vicdanını qorudu. Anarın ədəbiyyatı bizim vicdanımızın səsidir. Onu oxuyan adam yalnız ədəbiyyatı yox, öz ruhunu, öz həyatını, öz peşmanlıqlarını, susqunluqlarını da oxuyur. Anar yazmır, bizim əvəzimizə danışır.

Anarın həyatında ən çox danışdığı insan özü olub. O, bəlkə də yüzlərlə müsahibə verib, amma heç birində bütün həqiqəti danışmayıb. Çünki həqiqət bir adamın özünə yazdığı son məktubdur. Və Anar bu məktubu hələ də yazır.

O, xalqın mirasına xəyanət etmədi, onu öpüb sinəsinə basdı, amma yüklənmədi. Onun ədəbi kimliyi doğulduğu nəsildən güc aldı, amma orda ilişib qalmadı. O, Anar oldu, atasından fərqli bir janra, anasından fərqli bir məzmuna can atdı. O, öz yolunu - sakit, amma azad yolunu seçdi.

Anar bəzən yazmadı. Bilə-bilə susdu. Onun susqunluğu yazılmış roman qədər təsirlidir. O, yazmadı ki, içindəki qəzəb çığır-bağır salmasın. O, yazmadı ki, incitməsin. Yazmadı ki, unutmasın. Yazmadı ki, sükut danışsın.

Onun qəhrəmanları duyğusaldır, amma sevgi etirafından qorxurlar. Onlar azaddırlar, amma azadlıqlarının yükündən yorulublar. Onlar odur, sənsən, mənəm, bizik, sizsiniz, onlardır.

Anar üçün ədəbiyyat, əslində, itkilərin tarixçəsidir. Onun qələmi ilə yazılmış hər bir cümlə bir ayrılığın, bir peşmanlığın, bir "kaş ki"nin möhürüdür. Onun mətnlərində gülüş sarkazmdır, göz yaşı azadlığın səsi.

Onun psixoloji portreti bir az tənhalıq, bir az müşahidə, çoxlu sükut və dərin sevgi ilə yoğrulub. Anarın içində bir uşaq var, daim sevilmək istəyən, daim tərk edilməkdən qorxan. O, bu qorxunu heç vaxt gizlətmədi, sadəcə, romanların pərdəsi arxasından göstərdi.

Anar həm də cəmiyyətin güzgüsüdür, o güzgüdə bəzən özümüzü bəyənmirik, bəzən də utanırıq. Amma o bu güzgünü sındırmadı. Onun ən böyük cəsarəti həqiqəti gözə soxmadan göstərmək oldu.

Bu gün Anar sadəcə bir yazıçı deyil, o, Azərbaycan insanının 70 illik düşüncə tarixidir. Onun kitabları təkcə oxunmur, yaşanır, yaşadılır, ötürülür. Onun dediyi bir cümlə bir nəslin qəlbində iz buraxa bilir. Anarın ən böyük əsəri onun özüdür. Hələ tamamlanmamış, amma artıq ölümsüz.

İndi artıq onun özü də, bəlkə düşünür ki, boşuna yaşamayıb. Onun bir nəfərə verdiyi xeyir, bir ailəyə etdiyi kömək, bir müəllifin önünü kəsən bir cümləni susması - bunlar tarix kitablarında yazılmayacaq. Amma xalqın qəlbində onun əvəzinə danışacaq.

Anar heç vaxt qəhrəman olmaq istəmədi, sadəcə, bir insan olaraq qalmaq istədi. Amma bu elə bir qəhrəmanlıqdır ki, ədəbiyyat tarixinin özü belə ona borcludur.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(01.09.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Görkəmli dövlət xadimləri, sərkərdələr çox olur, amma onlardan millət atası titulu alanlar bir-ya iki olur. Azərbaycan xalqının da millət atası olub – Çar dövründə xalqının ən nüfuzlu şəxsi lmuş Hacı Zeynalabdin Tağıyev!

Hacı Zeynalabdin Tağıyev 1838-ci ilin yanvarında Bakıda, Mərdəkan kəndində anadan olub: Onun atası – kasıb başmaqçı Məşədi Məhəmmədtağı təxmini 1791-ci ildə, Miyanə mahalının məşhur Tikmədaş kəndində dünyaya gəlib, gənc yaşında Şamaxıya gələrək məskunlaşıb, yetkin dövründə Bakıya köçüb.

Kiçik Zeynalabdin uşaqlıqdan təmkinli və zəhmətkeş olub. On yaşında atası onu bir bənnanın yanına usta köməkçisi işinə qoyub. 12 yaşına çatanda o artıq daş yonub, 15 yaşında ikən bənnalıq etməyə başlayıb. Bir müddətdən sonra Tikinti ustası və təşkilatçısı kimi tanınmağa başlayıb.

Müəyyən qədər vəsait toplayaraq Tağıyev artıq 20 yaşında ev tikintisi və daşyonma işləri təşkil edib. Özünün sonrakı tikinti işlərinə də şəxsən nəzarət edib. Tikdirdiyi binalarda, məsələn, özünün yaşadığı binada və şəxsən açdırdığı qızlar məktəbinin binasında onun dəsti-xətti hiss edilib.

Sonradan o, özünü ticarətdə və yüngül sənayedə də sınayıb. Hər ikisində qabiliyyəti ilə uğur qazanıb, dükanlara və manufakturaya sahib olub. O, həm də Bakı neftini Xəzər dənizi və Qafqaz dəmir yolu vasitəsilə ixrac edən ən böyük sahibkarlardan olub. Məqsədyönlü tədbirləri nəticəsində Tağıyev Azərbaycan iqtisadiyyatının müstəmləkə xarakterinə zərbə vuran, onu sındıran ilk milli sənayeçiliərdən olub.

1870-ci ildə Tağıyevin artıq iki qazanxanadan ibarət kerosin zavodu olub. Kerosin zavodu ilə yanaşı o, 1872-ci ildə "Hacı Zeynalabdin" şirkətini yaradıb. 1872-ci ildə neftli torpaqlar hərraca qoyulduqda Tağıyev də iki ortağı ilə birlikdə Bibiheybətdə icarəyə torpaq götürüb, buruq quraraq quyu qazmağa başlayıb, lakin beş il ərzində heç bir nəticə olmayıb, xərclər artıb, neft isə çıxmayıb. Ortaqlar "zərərli biznesdən" çıxmaq qərarına gəliblər.

Zeynalabdin isə onlar tərəfindən qoyulan kapitalı qaytarmaq məcburiyyətində idi. Buna baxmayaraq o, inadla "qara qızıl" axtarmağa davam edib. 1878-ci ildə dörd quyudan birində neft fontan vurub. Bu hadisə həmin andan Z. Tağıyevin şirkətini neft sahəsində öndə gedən müəssisələr sırasına çıxarıb. Nəticədə onun gəlirləri sürətlə artmağa başlayıb. Üç il sonra Balaxanıda və Bibiheybətdə yerləşən 30 desyatin neft verən torpaq, neft məhsullarının daşınması üçün iki şxun, Tsaritsında (indiki Volqoqrad), Nijni Novqorodda, Moskvada anbarlar, iki – ağ neft və sürtgü yağı zavodu Tağıyevin şirkətinə məxsus olub. Şirkətin illik səmərəliliyi 1 milyon barelə yaxın xam və emal edən məhsul təşkil edib.

1897-ci ildə neft mədənlərini Britaniya şirkətlərindən birinə satan Tağıyev qeyri-neft sektoruna sərmayə qoyub. 1900-cü ildə isə Qafqazda ilk toxuculuq istehsalatı olan toxuculuq fabriki açıb. Onun inşa etdirdiyi Bakı toxuculuq fabriki Azərbaycanda yeni istehsal sahəsində başlanğıc olub. Toxuculuq fabrikini xammalla təmin etmək məqsədilə Tağıyev Yevlax rayonunda pambıq əkini üçün torpaq sahəsi alıb və 1909-cu ildə Cavadda pambıqtəmizləmə zavodu tikdirib. Bakının ən iri ticarət mərkəzi sayılan ticarət evini də Tağıyev təşkil edib.

1899-cu ildən H. Z. Tağıyev enerji sektoruna qoşulub. Onun bu istiqamətdəki fəaliyyəti 1899-cu ildə "Enerji gücü" səhmdar cəmiyyətinin yaranmasına gətirib çıxarıb. Burada Tağıyev sədr müavini vəzifəsində çalışıb. Artıq XX yüzilliyin əvvəllərinə yaxın Ağ Şəhərdə və Bayıl burnunda səhmdar cəmiyyətinin balansında iki elektrik stansiyası olub.

1896-cı ildə Gəncədə və Naxçıvanda, 1897-ci ildə Şamaxıda, 1906-cı ildə Tiflisdə açılan məktəblərin xeyrinə pul ödəyib. Tağıyev Bakı Dövlət Universitetinin yaradılması məqsədilə külli miqdarda vəsait ödəyib.

Azərbaycan Respublikası Dövlət vəsaiti hesabına 100 nəfəri xarici ölkələrə oxumağa göndərib. Onlardan 10 nəfəri İngiltərəyə, 23 nəfəri İtaliyaya, 45 nəfəri Fransaya, 9 nəfəri Türkiyəyə, 13 nəfəri isə Almaniya və Rusiyaya gedib. H. Z. Tağıyev həmin tələbələrə də maddi yardım göstərib.

Təltif və mükafatları

"Müqəddəs Stanislav" ordeni

Şiri-Xurşid ordeni

Hacı Zeynalabdin Tağıyev bolşevik istilasından sonra çox ağır məhrumiyyətlər yaşayıb, onun bütün varidatı əlindən alınıb.

O, 1924-cü il sentyabrın 1-də, axşam səkkizin yarısında, 85 yaşında (bəzi mənbələrə görə 86 yaşında) vəfat edib və sentyabrın 4-də Mərdəkanda dəfn edilib.

Allah rəhmət eləsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(01.09.2025)