İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bu gün Azərbaycanın tanınmış teatr və kino aktyoru Fazil Salayevin anım günüdür. Nədənsə, onu daha çox yaratdığı komik obrazlarla xatırlayırıq. Fazil isə bu obrazlardan ən mükəmməli və yaddaqalanıdır.

Fazil Salayev 1 sentyabr 1931-ci ildə Bakı şəhərində, İdris Salayevin ailəsində anadan olub. Onun əsli Abşeron rayonunun Fatmayı kəndinə dayanır. Erkən yaşlarından yazıya və təsviri sənətə maraq göstərib. Orta təhsilini yüksək göstəricilərlə başa vurduqdan sonra Əzim Əzimzadə adına Rəssamlıq Məktəbinə qəbul olunub və təhsilini müvəffəqiyyətlə tamamlayıb.

Məzun olduqdan sonra bir müddət orta məktəbdə müəllim kimi fəaliyyət göstərib, Yasamal rayonundakı məktəblərdən birində xalq artisti Afaq Bəşirqızının da təhsil aldığı sinfə rəsm dərsi verib. Bununla yanaşı, "Azərbaycan" nəşriyyatında tərtibatçı-rəssam kimi çalışıb. Daha sonra Azərbaycan Dövlət Teatr İnstitutuna (indiki Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universiteti) qəbul olunub və bu ali təhsil müəssisəsini bitirib.

Diplomunu aldıqdan sonra Akademik Milli Dram Teatrına aktyor kimi işə qəbul edilib, burada müxtəlif səhnə obrazları yaradıb. Lakin yaradıcılıq fəaliyyəti ilə bağlı gözləntilərinin tam qarşılanmadığını nəzərə alaraq, Musiqili Komediya Teatrında fəaliyyətini davam etdirib. İlk rolunu 32 yaşında ifa etsə də, geniş tamaşaçı auditoriyası onu məhz kinoaktyor kimi tanıyıb. 

Rejissor Həsən Seyidbəyli onu "Möcüzələr adası" filmində epizodik rola dəvət edib. Bir il sonra rejissor Ağarza Quliyevin ekranlaşdırdığı "Ulduz" filmində müxbir obrazını canlandırıb. Daha sonra "Alma almaya bənzər" filmində Mehdi, "Bizim Cəbiş müəllim" filmində Mıqqı, "Bir cənub şəhərində" filmində Fazil, "Dərviş Parisi partladır" filmində isə Qulaməli obrazlarını yaradıb. Akademik Milli Dram Teatrından ayrıldığı dövrdə "Mozalan" satirik kinojurnalında müxtəlif xarakterik rollar ifa edib. 

1969-cu ildə Şamil Mahmudbəyovun rejissorluğu ilə çəkilmiş "Şərikli çörək" filmində canlandırdığı Qırçı Məhəmməd obrazı aktyorun istedadının fərqli aspektlərini üzə çıxarıb. Bu psixoloji rol onun amplua məhdudiyyətinin olmadığını nümayiş etdirib, Azərbaycan kinosunda sükutla emosiyaların ifadəsi baxımından diqqətəlayiq nümunələrdən biri kimi qiymətləndirilib. Bundan əlavə, televiziya ekranlarında yayımlanan "Komediyalar aləminə səyahət" verilişində müxtəlif səhnəciklərdə çıxış edib.

Filmoqrafiya 

- 777 №-li iş

- Axırıncı aşırım 

- Alma almaya bənzər

- Araşdırın 

- Arvadım mənim, uşaqlarım mənim 

- Arzu 

- Bir cənub şəhərində 

- Bizim Cəbiş müəllim 

- Dərviş Parisi partladır 

- Günlərin bir günü... 

- İyirmialtılar 

- Möcüzələr adası 

- Ögey ana 

- Rəqiblər 

- Sən niyə susursan?

Fazil Salayev 20 iyun 1978-ci ildə ömrünün 46-cı baharında dünyaya gözlərini qapayıb. Bu gün vəfatının 47-ci ildönümüdür. Ruhu şad olsun.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(20.06.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

"Ana, salam. Mən sağ və salamatam, hər şey normaldır. Bizə yaxşı yemək verirlər. Mən qələbənin sonuna qədər buradayam. Şuşa alınana qədər! Bəlkə də indi alınmadı..."

Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı, Birinci Qarabağ müharibəsi şəhidi Gültəkin Əsgərova 1960-cı il noyabrın 20-də Bakı şəhərində anadan olub. Saat 15.00-da. Saatını boş yerə demirəm, səbirli olun.

O, 1985-ci ildə Azərbaycan Dövlət Tibb İnstitutunu bitirib. Əmək fəaliyyətinə 8 №-li təcili yardım stansiyasında başlayıb. 1991-ci ildən Uroloji kliniki xəstəxanada işləyib. Qarabağ müharibəsi başladığı zaman, cəbhəyə erməni gülləsindən yaralanan əsgərlərə yardım etməyə gedib.

O, 1992-ci il aprelin 4-də könüllü cəbhəyə yollanıb, Turşsu, Şuşa xəstəxanalarında, Ağdamın Mahrızlı kəndindəki hospitalda hərbi həkim kimi fəaliyyət göstərib. O, ilk dəfə olaraq özü ilə 5 tibb bacısını götürərək könüllü döyüşə gedib. Şuşa şəhərinin həbsxanasında olanların da qapısının açıb azad olunmasında onun xidməti olub. Həbsxananın qapısı açılmasaydı, orada olanlar ermənilər tərəfindən əsir götürüləcəkdi.

Gültəkin xanım 1992-ci il mayın 8-də Şuşanın işğalından bir gün sonra Şuşanı sonuncu tərk edənlərdən biri olmuşdur.

Şuşanın işğalından sonra Gültəkin Əsgərova Laçının, daha sonra isə Qubadlının müdafiəsində iştirak edib. O, 1992-ci il mayın 14-də Ağdam istiqamətində gedən döyüşlərə yollanıb.

O, Bakıdakı hərc-mərclikdən cana yığıldığını deyir, rəhbərliyin səriştəsizliyi, hakimiyyət uğrunda mübarizənin fonunda torpaqlarımızın işğalını həzm edə bilmirdi.

Ağdamın Mahrızlı kəndindəki hospitalda hərbi həkim kimi yenidən xidmətə başlayıb. Aranzəmin yüksəkliyinin ətəyində onun tibbi xidməti üçün yer ayrılmışdı. Buraya yaralıları hərbçilər gətirməliydi ki, o da əsgərləri müalicə etsin. Lakin atəş səslərinin gücləndiyini eşidib, burada fəaliyyətsiz dayana bilməyib, Aranzəmin yüksəkliyinə qalxıb. Aranzəmin yüksəkliyi uğrunda gedən döyüşdə 1992-ci il 19 iyul saat 15:00-də şəhid olub.

Bəli, 15.00-da dünyaya gəl və 15.00-da dünyadan get.

Onu özündən də kiçik olan dəmir tabutda Azərbaycan Respublikası Müdafiə Nazirliyinə UAZ-la gətiriblər. Onun tabutunun üstündə də xarıbülbül var idi. 1992-ci ildə Bakıda Şəhidlər Xiyabanında dəfn edilib.

Gültəkin Əsgərovanın oxuduğu 200 saylı orta məktəbə onun adı verilib. Bakıda yaşadığı Mustafa Kamal Atatürk prospekti 2a ünvanındakı binaya xatirə lövhəsi vurulub. Elm və Təhsil Mərkəzi Təfəkkür Universitetinin Tibbi biologiya kafedrası onu adını daşıyır, kafedrada xatirə lövhəsi vurulub. Xəzərdə üzən gəmilərdən biri onun adını daşıyır, gəmidə muzeyi yaradılıb.  

20 iyun 2014-cü ildə Nizami Kino Mərkəzində Gültəkin Əsgərovaya həsr olunan "Gültəkin" filminin təqdimat mərasimi keçirildi, ona həsr olunan "Gültəkin zirvəsi" kitabı təqdim olundu. Bu gün onu yenidən anırıq, onu heç vaxt qədirbilən xalqımız unutmayacaq.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(20.06.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Güney Azərbaycan Poeziyası Antologiyası layihəsində Təbriz təmsilçimiz Əli Çağlanın növbəti təqdim etdiyi şair Təbrizdə yaşayan Rəsul Qədiridir.

Rəsul Qədiri

Təbriz

AZADLIQ

Gələrkən yolunu meşəyə çevir

Orada yüksələn ağlacları gör

Onlara yurdumun sonalarından,

Haqqına dirənən qızından danış

Tarixə yonulan ölməz, pozulmaz,

Qızların əbədi izindən danış  

Gələrkən yolunu qayalığa sal

Orada dik duran qayalara bax

Onlara buranın igidlərini,

Sarsılmaz, əyilməz mərdini anlat

Vətənin qəhrəman oğullarını

Yüz illik ağrıyan dərdini anlat  

Gələrkən üzünü buludlara tut

Buluddan tökülən damcıları gör

Deginən ey bulud mən gedən yerin

Oğulu, qızları səndən süzülən,

Dumduru, ləkəsiz damcı kimidir

Əl-ələ verərək el olacaqlar

Zalımın bəndini sındırmaq üçün,

Gur axan, kükrəyən sel olacaqlar  

Azadlıq  

Azadlıq  

Aman Azadlıq!

Harada qalmısan, niyə yubandın?!

Yüz ildir bu millət səni gözləyir

Hər ögey uşaqtək təpki görəndə,

Səni arzulayır, səni özləyir

Gəl daha!

Özünü pay gətir bizə

Yüz illik şaxtada dondu bu torpaq

Ay canım!

İlk bahar, yay gətir bizə

Gəl! Qumral saçını özüm hörərəm

Nə bilim, arzudur, ömrüm olarsa

Səni bir görümlük mən də görərəm...

 “Ədəbiyyat və incəsənət”

(20.06.2025)

Əkbər Qoşalı, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Azərbaycan Respublikasının İsrailə ünvanladığı növbəti müraciət – təkcə bir xəbər yox, İlham Əliyevin Prezidentlik fəlsəfəsinin növbəti canlı təcəllasıdır.

İyunun 19-da yayılan məlumata görə, Azərbaycan dövləti müxtəlif kanallar üzərindən İsrail tərəfə növbəti dəfə müraciət edib: İran ərazisində azərbaycanlılar yaşaya yerlərə, bu dəfə, özəlliklə də Ərdəbilə zərbə endirilməsin. Bu müraciət sıradan diplomatik jest deyil – geosiyasi diplomatiya ilə milli məsuliyyətin üzvi şəkildə qovuşduğu strateji addımdır.

Bu hadisəni yorumlamaq üçün klassik “nə baş verib?” sualı yetərli olmaya bilər. Əsas məsələ “niyə belə addım atılıb?” və “nəyi təmsil edir?” suallarına cavab axtarmaqdır. Və bu cavablar bizi Azərbaycanın ali rəhbərliyinin uzunmüddətli siyasət fəlsəfəsinə – İlham Əliyev məktəbinə aparır.

İlham Əliyevin Prezidentlik fəlsəfəsi coğrafiyadan böyük məsuliyyəti ifadə edir.

O, hələ ilk Prezidentliyi dönəmində səsləndirdiyi bir fikri sonra illərlə strateji xətt kimi qorudu, yəni: 

Mən bütün azərbaycanlıların Prezidentiyəm!

Bax, bu cümlə yalnız ritorik çağırış deyildi – onu diaspor diplomatiyasında, dünyanın dörd yanındakı soydaşlarla bağlı hadisələrdə, türk xalqlarının birliyi platformalarında ardıcıl şəkildə həyata keçirdiyini görürük. Təsadüfi deyil ki, TDT Zirvələrində dəfələrlə yalnız üzv dövlətlərdə yox, TDT-yə üzv olmayan ölkələrdəki azərbaycanlıların (ümumən soydaşların, həmvətənlərin) hüquqları da Azərbaycanın siyasi gündəminin bir hissəsinə çevrilib.

Bu baxımdan, Təl-Əvivə yönələn yeni müraciət, “Dövlət xalq üçündür” (Heydər Əliyev) fəlsəfəsinin (Ata vəsiyyətini uğurla yerinə yetirmiş) İlham Əliyevin xarici siyasətdəki növbəti təntənəsidir. Burada məsələ yalnız İrana zərbə endirilməsi deyil – o zərbənin altında qalan azərbaycanlı soydaşlarımızın taleyidir. Biz barış, anlaşma tərəfdarıyıq; biz heç bir günahsız insanın – özəlliklə də soydaşlarımızın – ən kiçik zərər görməsini belə istəmirik.

Azərbaycan–İsrail münasibətləri uzun illərdir açıq diplomatik jestlərdən daha çox strateji təmkinlə formalaşır. Bu bağlar enerji təhlükəsizliyi, hərbi-texniki işbirliyi, kəşfiyyat tərəfdaşlığı və ticarət sahələrində önəmli yer tutur. Amma bu təmkinlilik, Bakının Təl-Əviv qarşısında tərəfsiz və prinsipial mövqe tutmasına mane olmur.

Əgər İsrailin zərbələri nəticəsində bir iranlı ölərsə – məsələ siyasi gərginlikdir, təbii. Sövq-təbii, bir azərbaycanlı mülki şəxs həyatını itirərsə, bu, artıq milli məsələdir. Azərbaycan dövləti bu fərqi çox incə diplomatik dildə ifadə edir – təzyiqsiz, təhdidsiz, amma prinsipial və ardıcıl şəkildə.

Bu həm də bölgəsəl dəngəni qorumaqdır - İranla bağların zərif həndəsəsi hər kəsə bəllidir zatən.

Azərbaycan Respublikası İranla münasibətlərdə daim diqqətli davranıb. Rəsmi Bakı dəfələrlə bəyan edib ki, onun ərazisi üçüncü ölkələrə qarşı istifadə edilməyəcək və edilmir də! Bu, bir Azərbaycan dövlətçilik ədəb-ərkanı, ləyaqətidir. Yetkililərimiz bunu həm İranla təmaslarda, həm də uluslararası tribunalarda dəfələrlə ifadə edib.

İndi İsrailin İrana qarşı mümkün zərbələri fonunda Azərbaycan bir daha bölgədəki zərif güc dəngəsini qorumağa çalışır:

-İsraillə hərbi əlaqələr pozulmur;

-İranla diplomatik pəncərə bağlanmır;

-Amma hər şeydən öncə mülki azərbaycanlıların həyatı diqqətə alınır.

Bu hadisə həm də İlham Əliyevin Prezidentlik modelindəki mədəni diplomatiya və mənəvi siyasət anlayışını xatırladır. Dövlət təkcə sərhəd içində olan vətəndaşların deyil, ulusun harada yaşamasından asılı olmayaraq, onun mədəni varlığının qorunması üçün məsuliyyət daşıyır.

Ərdəbil – Azərbaycanın, necə deyərlər, ruhi-mənəvi qəlbidir. Təbriz – mədəniyyətin, dilin, milli mənliyin tarixi, rəmzi ocağıdır. Tehran özü də soydaşlarımız tərəfindən salınmış və əhalisinin yarıdan çoxu azərbaycanləlardan oluşan iri paytaxt şəhərdir. Bu torpaqlarda yaşayan azərbaycanlıların həyatına təhdid varsa, Bakı susa bilməz – və susmur!..

Beləliklə,

İlham Əliyevin rəhbərlik modeli bu hadisədə də özünü göstərir – sakit, lakin prinsipial diplomatiya, mərkəzi mövqe, milliliklə beynəlmiləlliyin birliyi və s!.. Azərbaycan nə müharibə tərəfidir, nə də erkən sülh romantizminə qapılıb. Azərbaycan dövləti öz ulusunun taleyini hər şeydən üstün tutan rəsmi mövqeyi daşıyıcısıdır.

Bu səbəbdən, İsrailə edilən növbəti müraciət təkcə bir xəbər yox, İlham Əliyevin Prezidentlik fəlsəfəsinin canlı davamıdır. Və bu fəlsəfənin mahiyyətində – harada yaşamasından asılı olmayaraq, hər bir azərbaycanlının taleyinə dövlət məsuliyyəti ilə yanaşan Yanar Ürək dayanır.

DÖVLƏTİMİZ ZAVAL GÖRMƏSİN!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(20.06.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

O vaxt – yəni 20-ci əsrin əvvəlləri. Qaragürüh teatrı şər əməl hesab edirdi, teatr çıxaranlara qiyabi ölüm cəzası kəsilirdi... Azərbaycan SSR xalq artisti Əli Qurbanov məhz o dövrdə aktyorluğa gəlmişdi...

Əli Qurbanov 20 iyun 1898-ci ildə Tiflisdə dünyaya gəlib. O, aktyorluq fəaliyyətinə 1914-cü ildə Tiflisdə teatr həvəskarları truppasında başlayıb. İlk dəfə Möhsün Sənaninin təkidi ilə həvəskarların "Gaveyi-Ahəngər" tamaşasında bircə kəlmə "gedək" sözü ilə səhnəyə çıxıb. 1915-ci ildə isə "O olmasın, bu olsun" tamaşasında Rüstəm bəy rolunu ifa edərək maraqları öz üzərinə çəkib. Bu hadisədən sonra onu yalnız dram tamaşalarına deyil, hətta opera, operetta və müsamirələrə həm artist, həm də tarzən kimi dəvət etməyə başlayıblar.

Tiflisdə "İttihad" dram cəmiyyəti təşkil olunub və həmin il Əli Qurbanov bu truppaya dəvət edilib. "İttihad" truppası ilə "Bəxtsiz cavan" (Qoca kəndli) və "Pəri cadu" (Niyaz) əsərlərində məharətlə çıxış edib. 1918-ci ildən aktyorluq fəaliyyətini "İbrət" dram cəmiyyətində davam etdirib. Bu truppada Mirzəli Abbasov, Mirzəxan Quliyev, Mirseyfəddin Kirmanşahlı, İbrahim İsfahanlı kimi aktyorlarla birlikdə çalışıb.

 O, burada Hacı Həsən ("Ölülər"), Şahmar bəy ("Müsibəti-Fəxrəddin"), Şah Sultan Hüseyn xan ("Nadir şah"), Cavad bəy ("Dağılan tifaq"), Əsgər bəy ("Hacı Qara") və digər rollarda oynayıb.

1925-ci ilin axırlarında Azərbaycan Xalq Maarif Komissarlığının sərəncamı ilə Azərbaycan Dövlət Dram Teatrına dəvət olunub və ömrünün sonunadək burada fəaliyyət göstərib.

Filmoqrafiya

- Almaz

- Bakılılar 

- Bəxtiyar 

- Bir qalanın sirri

- Böyük dayaq

- Doğma xalqıma

- Fətəli xan 

- Hacı Qara

- İsmət

- Kəndlilər 

- Koroğlu

- Qara daşlar

- Qayıdış

- Qızmar günəş altında 

- Mahnı belə yaranır

- Məhəmməd Füzuli 

Təltifləri 

1. "Azərbaycan SSR xalq artisti" fəxri adı

2. "Azərbaycan SSR əməkdar artisti" fəxri adı

3. 2 dəfə "Lenin" ordeni 

4. "Şərəf nişanı" ordeni

5. "Qırmızı əmək bayrağı" ordeni

Əli Qurbanov 14 oktyabr 1962-ci ildə, 64 yaşında Bakı şəhərində vəfat edib. 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(20.06.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı QƏRBİ AZƏRBAYCANA QAYIDIŞA TÖHFƏ layihəsini təqdim edir. Bu gün sizlər üçün millət vəkili Musa Urudun  “Zəngəzurun təhsil tarixi” məqaləsi təqdim edilir.

Musa URUD

ZƏNGƏZURUN TƏHSİL TARİXİ

Zəngəzur dağlıq ərazi olmasına baxmayaraq, Azərbaycanın elmi, mədəni və  dövlətçilik həyatında mühüm yeri olan bölgələrimizdən biridir. Qarabağ, Naxçıvan və Təbriz kimi mədəniyyət mərkəzlərimizin qonşuluğunda yerləşən qədim Zəngəzur diyarı həmişə bu mərkəzlərlə sıx iqtisadi, mədəni və mənəvi əlaqədə olmuşdur.

Rusiya imperiyasına ilhaq edilənə qədər Zəngəzurda təhsil məscidlərin yanında fəaliyyət göstərən mədrəsələrdə və evlərdə fərdi ruhanilər tərəfindən həyata keçirilmişdir. İlkin səviyyədə təhsil alıb oxuma-yazmanı öyrənən gənclərdən imkanları olanlar sonradan öz təhsillərini Təbriz, Tehran, Ərdəbil, Məşhəd, Nəcəf, Bağdad və Şam kimi şəhərlərin böyük mədrəsələrində davam etdirmişlər. 

          Qarabağ xanlığının tarixinə dair ən etibarlı mənbə sayılan üç "Qarabağnamə" dən birinin müəllifi, əslən Zəngəzurun Məmər kəndindən olan Mir Mehdi Xəzani və tarixi şəxsiyyət sufi şairi, təsəvvüf alimi, Zəngəzurun Cicimli obasında dünyaya göz açmış nəqşibəndi şeyxi Mir Həmzə Nigari, habelə görkəmli şair, tarixçi və siyasi xadim Mir Möhsün Nəvvab ilk təhsillərini Zəngəzurda evdə  fərdi təhsil verən din xadimlərindən almışlar.

        Mir Mehdi Xəzani və Mir Mövsüm Nəvvab uşaq yaşlarından dostluq etmişlər və birlikdə Qafanın Seyidlər kəndində yaşayan, Bağdadda mədrəsə bitirmiş Axund Zülfüqardan dərs almışlar. 

        Mir Həmzə Nigari isə ilk təhsilini atası Mir Rüknəddin Əfəndidən, sonra isə Şəkinin Dəhnə kəndində bir ruhanidən almışdır.

Azərbaycan Rusiyaya ilhaq ediləndən sonra Zəngəzurdan olan bir çox gənclər Tiflis və Gəncə gimnaziyasında, Qori seminariyasında, Sankt- Peterburq, Moskva, Kiyev, Kazan və s. universitetlərdə təhsil ala bilmişdilər. 

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qurucularından biri, ilk müdafiə naziri və Qarabağın general qubernatoru olmuş Xosrov bəy Sultanov Kiyev Hərbi Tibb Akademiyasının məzunu idi. Onun böyük qardaşı xalq qəhrəmanı Sultan bəy Sultanov isə Gəncə gimnaziyasını bitirdikdən sonra Sankt Peterburqda Ali Hərbi Akademiyada təhsil almışdı.

AXC Maarif və dini etiqad naziri, Kiyev Universitetinin hüquq fakültəsinin məzunu Nurməmməd bəy Şahsuvarov,  parlamentinin üzvləri Cəlil bəy Sultanov, Mirzə Sadıq Axundzadə, Kazan Universitetinin məzunu Həşim bəy Hacıyev, SSRi Elmlər Akademiyasinin ilk azərbaycanlı akademiki Əli Əmiraslanov, Ermənistan SSR KP MK-nın yeganə azərbaycanlı katibi olmuş Məmməd Salman oğlu İsgəndərov Zəngəzur təhsilinin yetirmələri olmuşlar.

Şərqi Zəngəzurun Azərbaycanın tərkibində inkişaf etdiyini  nəzərə alaraq, bu məqalədə daha çox XIX-XX əsrlərdə Qərbi Zəngəzurda təhsilin əsas məqamlarına diqqət yönəltməyi məqsədəuyğun saydıq.

Qərbi Zəngəzurda dini-mənəvi mühit,  təhsil, məktəb həyatı, pedaqoji fəaliyyət tarix elmləri doktoru, professor Vəfa xanım Quliyevanın tədqidat işlərində, həmçinin əslən Zəngəzurun Gorus rayonunun Şurnuxu kəndindən olan tanınmış müəllim Əli Adıgözəlovun 1986-cı ildə müdafiə etdiyi namizədlik dissertasiyasında və qismən tərəfimizdən  ətraflı araşdırılmış, kifayət qədər dərin təhlil edilmişdir.

Sovet hakimiyyəti qurulana qədər azərbaycanlıların təhsili mollaxanalarda, mədrəsələrdə və rus-tatar məktəblərində həyata keçirilmişdir. Zəngəzurda hər üç-dörd kənddən birində mollaxanalar olmuşdur. Mollaxanalarda 6-8 uşaq 4-6 il, adətən, bir molladan təhsil almışlar. 

Zəngəzurun Sisyan rayonunun Şəki kəndində və Qafan rayonunun Kurud kəndində  9-10 il təhsil verən ibtidai mədrəsə olmuşdur. 1900-1917-ci illərdə Şəki məktəbində  Qazı  Məmməd Əfəndinin mədrəsəsində təhsil almış şagirdlər Nuxada təsdiq olunduqdan sonra sünni kəndlərində mollalıq etmək hüququ almışlar.

Kurud kəndindəki mollaxanada dərs deyən Axund Əbdürrəhman Hacı oğlu Tehranda ali mədrəsə bitirmişdi.

Sisyan rayonunun Urud kəndindəki 9 illik mədrəsə tipli mollaxana daha mütərəqqi olub, dini ayinləri öyrətməkdən başqa, dünyəvi elmlərdən də məlumat verirdi. Həmin mollaxanada dərs deyən Mirzə Sadıq Axundzadə Təbrizdəki Ali mədrəsəni bitirmişdi. Urud, Şəki və Kürdük mədrəsələri yerli xeyriyyəçilər tərəfindən maliyyələşdirildiyindən burada oxuyan şagirdlər təhsil haqqı verməkdən azad idilər.

XIX əsrin axırları, XX əsrin əvvəllərində Zəngəzurun bir çox kəndlərində molla məktəbləri ilə yanaşı, ibtidai təhsil verən dünyəvi məktəblərdə açılmağa başladı. Bu məktəblərdə təhsil, adətən, biri rus dili olmaqla iki dildə (kəndlərin əhali tərkibindən asılı olaraq Azərbaycan, yaxud erməni dilində) aparılırdı. Ötən əsrdə Zəngəzurun ilk ali təhsilli ziyalılarından biri olan el ağsaqqalı Əbdülmənaf Hacıyev bu məsələni belə nəql edir:

"Urud kəndində ruhani ailəsi yaşayırdı – Molla Bağıruşağı (1980-ci illərdə Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin I katibi olmuş Kamran Bağırov da bu tayfadandır – M. U.). Həmin ailə – yəni mollabağırlılar kəndin uşaqlarına dərs deyirdilər, cəmisi 10-12 nəfər tələbəyə dərs verərək ayda hər nəfərdən 50 qəpik pul alırdılar...

İlk təhsilini Urud kəndindəki mollaxanada alan Əbdülmənaf Hacıyev 1930-cu ildə Moskvada Ali Həmkarlar Məktəbini, 1934-cü ildə isə həmin şəhərdə Ümumittifaq Ali Hüquq Akademiyasını bitirmiş, 1934-36-cı illərdə Bakıda ədliyyə sistemində, 1936-1949-cu illərdə isə  Naxçıvan MSSR Ədliyyə naziri vəzifəsində çalışmışdır. Ə.Hacıyev "Mənim qeydlərim" adlı xatirələrində yazır:

"1906-cı ilin əvvəllərindən başlayaraq Sisyan mahalının kəndlərində məktəblər açılmağa başladı. Şəki, Sisyan, Şıxlar, Ağudi, Vağədi, Urud kəndlərində məktəblər açılmağa başladı.  1906-cı ildə bizim Urud kəndində açılan məktəbə daxil oldum, 1911-ci ildə həmin məktəbi bitirdikdən sonra Gorus şəhərindəki orta məktəbə daxil oldum" .

Qafan rayonunun Baharlı kəndində molla İsmayıl İmamalı oğlu, Gığı kəndində molla Fərzəli Piriyev, Şəhərcik kəndində molla Tağı, Sisyan rayonunun Şıxlar kəndində molla Ələsgər və molla Səməd, Dəstəgird kəndində molla Nuşirəvan, Vağədi kəndində molla İbrahim Xəlil ibtidai təhsil verən mollaxanalar açmış və ayda bir manat təhsil haqqı almaqla şagirdlərə oxumaq, yazmaq öyrətmişlər.

Bütün Yelizavetpol quberniyasında olduğu kimi, Zəngəzurda da dünyəvi məktəblərin açılması 1875-ci ildən sonraya təsadüf edir. Yelizavetpol qubernatorunun  qərarı ilə 1876-cı ildə quberniyanın üç əyalətində (Dağ Kəsəmən, Cəbrayıl və Gorus kəndlərində)  rus-tatar məktəbi açıldı. 1882-ci ildə isə quberniya ərazisində daha beş dünyəvi məktəb açıldı ki, bunlardan üçü Zəngəzur qəzasının kəndlərində (Qubadlı, İrsevanik və Qarakilsə) təşkil edildi. Ümumiyyətlə, Yelizavetpol quberniyasında 1901-ci ilədək 28 ibtidai rus-tatar məktəbi fəaliyyət göstərirdi ki, bunun da 12-si Zəngəzurda idi.

Qeyd etmək yerinə düşərdi ki, Zəngəzurda təşkil edilmiş bu məktəblərdə təhsil almış şagirdlərin arasından çox görkəmli ədəbiyyat, elm və dövlət xadimləri çıxmışdır. Xalq yazıçısı Əli Vəliyev Urud mədrəsəsi haqqında yazırdı: "Nəcəfdə ali təhsil alıb mollalıq hüququna malik olan Fətullah, Gorusda iki dərəcəli rus məktəbini qurtarmış  Sadıq,  məşhur şair Ləlini bağlamış şair Mirzə Hüseyn Urudda yaşayırdılar. Urudda oxumuşlar, savadlılar, söz qoşanlar, təbi gələnlər bizim kənddən qat-qat çox idi".

Urud kəndində uzun illər (1918-ci ilə qədər) Molla Bağırlılar ailəsi, Molla Səmih, Molla Fətullah mədrəsədə dərs demişlər.

Yeri gəlmişkən, qeyd edək ki, Əli Vəliyev ilk təhsilini 1916-1918-ci illərdə Şəki kəndindəki rus-tatar məktəbində almışdır.

Qubadlıdakı beş siniflik ibtidai rus-tatar məktəbini bitirmiş Xalq yazıçısı Süleyman Rəhimov həmin dövrü belə xatırlayır: "Mən bu kənddə bir neçə evdə qalmaqla,  onların ev işlərini görməklə yanaşı, oxuyurdum. Ömrümün ən çətin illəri idi.  Ancaq ruhdan düşmürdüm, məktəbdən qaçmırdım.  Bu məktəb Zəngəzur qəzasında yaxşı cəhətdən ad çıxarmışdı. Məktəbin müdiri Qori seminariyasını Üzeyir Hacıbəyovla birlikdə bitirmiş Həsən bəy Soltanov idi".

Zəngəzurda  Sovet  hökuməti  qurulduqdan sonra Zəngəzur azərbaycanlıları öz ata-baba yurdlarına qayıtdıqca məktəb-təhsil məsələsi də yavaş-yavaş qaydaya düşməyə başladı. Zəngəzurun Azərbaycan kəndlərində ilk dəfə olaraq Qafanın Gığı və Şəhərcik, Sisyanın Şıxlar, Vağədi, Ərəfsə və Urud, Meğrinin Vartanizor və Aldərə kəndlərində ibtidai məktəblər açıldı.

1930-cu ildə isə artıq Zəngəzurda otuz məktəb fəaliyyət göstərirdi ki, onlardan 28-i birinci dərəcəli (dörd sinifli), 2-si isə ikinci dərəcəli (yeddi sinifli) məktəblər idi.

1941-ci ildə  Zəngəzurdakı  42 Azərbaycan məktəbinin 23-ü ibtidai, 15-i yeddiillik, 4-ü isə orta (Vağədi, Şəhərcik, Meğri, Şəki) təhsil müəssisəsi idi.

Ermənilərin hər cür müqavimət göstərmələrinə, açıq və gizli şəkildə maneçilik törətmələrinə  baxmayaraq,  ikinci dünya müharibəsindən sonrakı illərdə də Zəngəzur azərbaycanlıları çox mütəşəkkil bir ardıcıllıqla, davamlı bir səylə məktəb və tədris prosesini daim yüksəltmək üçün mübarizə aparmışlar və bir çox uğura nail olmuşlar.  Sonuncu deportasiya ərəfəsində Zəngəzurda 42 ümumtəhsil Azərbaycan məktəbi olmuşdur. Həmin məktəblərdə çalışan 500-dən çox müəllimin yarısından çoxu ali təhsilli idi, 13 müəllim isə Əməkdar müəllim adına layiq görülmüşdür. Ermənistan SSR-nin Əməkdar müəllimi adını almış Sisyan rayonundan Həbib Bayramov, Ağaqulu Nəcəfov, Qafan rayonundan Əliş Qarayev, Cəlal Zeynalov, Bəhlul İmaməliyev, Cahangir Rüstəmov,  Qabil Həsənov, Səriyyə Həsənova, Həsən Şəkərəliyev, Nüsrət Şıxəliyev, Meğri rayonundan Həsən Məmmədov, Məmmədbağır İbrahimov, Həsənqulu Hacıyev respublikanın adlı-sanlı müəllimlərindən olmuşlar. Məhz bu müəllimlərin ardıcıl fəaliyyətinin nəticəsi idi ki, sovet dönəmində Zəngəzurdan minlərlə şagird müxtəlif istiqamətli ali təhsil ocaqlarına daxil olmuş və müvəffəqiyyətlə o institutları bitirmişdilər.  Onu da qeyd etmək lazımdır ki, məhz Zəngəzurda aparılan uğurlu tədris prosesinin sayəsində Zəngəzur torpağından 12 akademik, 50-dən çox elmlər doktoru, professor, 200-dən çox elmlər namizədi yetişmişdir. 

İndi zəngəzurlu ziyalıların sorağı Amerikadan, Almaniyadan, Fransadan, İngiltərədən, Rusiyadan, Türkiyədən – bir sözlə, dünyanın hər yerindən gəlməkdədir.  Zəngəzur məktəbləri Azərbaycana yüzlərlə yüksək səviyyəli bilikli və bacarıqlı dövlət və siyasət xadimləri, hökumət təmsilçiləri, alimlər, generallar, döyüşçülər, milli qəhrəmanlar, diplomat-lar,  ictimai fəal insanlar bəxş etmişlər. Onların sayı çoxdur, adlar çəksək, bəlkə də, bir kitab alınar, kimisə yaddan çıxara bilərik, deyə fərdlər haqqında danışmayacağıq. Yalnız onu deyə bilərik ki, Zəngəzur istedadlı, savadlı, çalışqan və mübariz insanların diyarı olmuşdur. 

Və su gələn arxa bir də gələr! 

Təxminən 100 il bundan əvvəl, daşnak başkəsənlərinin Zəngəzuru işğal etdiyi ağır günlərdə millət vəkili  Cəlil Sultanov 1920-ci il yanvarın 24-də Parlamentin sədrinə ünvanladığı teleqramda ümidsizlik və kədər içərisində yazırdı: "Zəngəzur sarıdan başınız sağ olsun, heç olmazsa Qarabağı xilas edin!" 

İndi, yəqin ki, Cəlil Sultanovun da, şəhidlərimizin də, Zəngəzur həsrəti ilə dünyasını dəyişən minlərlə soydaşımızın da ruhu şaddır! İndi biz Qarabağı və Şərqi Zəngəzuru tamamilə qaytarmışıq!

İndi biz Füzulidə, Zəngilanda, Kəlbə-cərdə, Laçında yollar, körpülər salırıq,  hava limanları tikirik! İndi biz zəngəzurlu balalarımız üçün Ağalıda ağıllı məktəb açmışıq, o biri kənd və qəsəbələrdə də açacağıq! Zəngəzurun ən yeni tarixini həmin məktəblərdə oxuyan balalarımız yazacaqdır! 

Hələlik isə  Milli Ordumuzun qəhrəman əsgərləri İşıqlı dağındadır, Zəngəzura nəzarət edir! İndi üzümüz Qərbi Zəngəzura doğrudur! Zəngəzur Azərbaycandır!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(20.06.2025)