Beynəlxalq Muğam Mərkəzinin (BMM) “Unudulmayanlar” layihəsi çərçivəsində muğam ifaçılığı sənətimizin görkəmli nümayəndəsi, Xalq artisti İslam Rzayevin anadan olmasının 90 illiyinə həsr olunan tədbir keçirilib.

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı xəbər verir ki, BMM-dən AZƏRTAC-a bildirilib ki, xatirə gecəsi xanəndənin ifasında videolentin nümayişi ilə başlayıb.

Azərbaycan Milli Konservatoriyasının “İfaçılıq” fakültəsinin dekanı, sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru Səadət Verdiyeva çıxış edərək bildirib ki, İslam Rzayev sənətdə özünəməxsus ənənələr yaradıb. Xanəndənin formalaşmasında Seyid Şuşinski ilə yanaşı, Bülbül, Xan Şuşinski kimi sənət korifeyləri də əsas örnək olub. O, bunların hər birinin ifaçılıq üslubunu, sənətkarlıq meyarını mənimsəyib və özünəməxsus sənət yolunu seçə bilib.

Əməkdar incəsənət xadimi, professor Arif Əsədullayev, yazıçı, şair, dramaturq Seyran Səxavət, Xalq artisti, professor Şəfiqə Eyvazova İslam Rzayevlə bağlı xatirələrini bölüşüblər. Bildirilib ki, xanəndəlikdən əlavə İslam Rzayev bir çox bəstəkar mahnılarının əvəzolunmaz ifaçısı və unudulmaz pedaqoq kimi də yaddaşlarda yaşayır.

İslam Rzayevin ailəsi adından Arzu Şəmiyeva çıxış edərək xanəndənin əziz xatirəsinin yad edilməsində əməyi olanlara minnətdarlığını bildirib.

Tədbirin bədii hissəsində Əməkdar artistlər Gülüstan Əliyeva, Qoçaq Əsgərov, Nuriyyə Hüseynova, Sevinc Sarıyeva və xanəndələr Rövşən Əziz və Vüsal Qasımov çıxış ediblər. İfaçıları BMM-in Beynəlxalq Muğam Mərkəzinin solisti Kamal Nuriyevin rəhbərliyi ilə instrumental heyət müşayiət edib.

Qeyd edək ki, İslam Rzayev 11 noyabr 1934-cü ildə Füzuli rayonunun Sərdarlı kəndində dünyaya gəlib. Onun təşəbbüsü ilə 1989-cu ildə Bakıda ilk Dövlət Muğam Teatrı yaradılıb. O, həyatının sonunadək Muğam Teatrının bədii rəhbəri vəzifəsində çalışıb. 70-dən artıq ölkədə qastrol səfərlərində olub, Fransa, İngiltərə, İran, İraq, Əlcəzair, Türkiyə, İsrail, Kolumbiya, Peru, Kuba, Yaponiya, Hindistan, Nepal kimi ölkələrdə Azərbaycan mədəniyyətini təmsil edib.

Xanəndə 2008-ci il yanvarın 26-da Bakı şəhərində vəfat edib.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.07.2025)

Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının birgə layihəsində Bakı Birinci Türkolji Qurultayının 100 illiyi münasibətilə yazıları davam etdiririk.

Türkologiya – türk dillərinin, ədəbiyyatının, tarixi və mədəniyyətinin öyrənilməsi ilə məşğul olan elmi sahədir. XX əsrin əvvəllərində bu sahədə elmi koordinasiyanı təmin etmək, ümumtürk ortaq dəyərlərini sistemləşdirmək məqsədilə ilk beynəlxalq miqyaslı tədbir – Birinci Türkoloji Qurultay keçirildi. 1926-cı ildə Bakıda baş tutan bu hadisə, türkologiya elminin inkişafında və türk xalqları arasında mədəni həmrəyliyin gücləndirilməsində mühüm rol oynadı.

1926-cı il fevralın 26-dan martın 6-dək Bakı şəhərində keçirilən I Türkoloji Qurultayda Azərbaycan, Türkiyə, Özbəkistan, Qazaxıstan, Türkmənistan, Tatarıstan, Başqırdıstan, Sibir, Çin, Almaniya, İran, Polşa kimi ölkələrdən 130-dan çox alim iştirak edirdi. Qurultayın əsas məqsədləri aşağıdakılardan ibarət idi:

•Türk dillərinin və ədəbiyyatlarının müqayisəli tədqiqi,

•Ortaq əlifba — latın qrafikalı vahid türk əlifbasına keçid,

•Terminologiya və tərcümə məsələlərinin müzakirəsi,

•Türk xalqlarının mədəni irsinin qorunması və öyrənilməsi,

•Türklər arasında elmi əməkdaşlığın gücləndirilməsi.

 Qurultayda ən böyük əhəmiyyət daşıyan məsələ yeni əlifbaya keçid idi. O dövrə qədər bir çox türk xalqı ərəb qrafikasından istifadə edirdi. Latın əlifbası daha praktiki, elmi və müasir biliklərə çıxışı asanlaşdıran bir vasitə kimi qiymətləndirilirdi. Alimlər bu dəyişikliklə savadlılıq səviyyəsinin artacağını, tədrisin asanlaşacağını və türk xalqları arasında ortaq anlaşma dilinin formalaşacağını düşünürdülər.

 Qurultay türkologiya sahəsində bir sıra mühüm nəticələr doğurdu:

•Türk dillərinin sinxron və diaxron tədqiqi sürətləndi;

•Ortak söz bazası və qrammatik terminologiyanın müəyyənləşdirilməsinə başlanıldı;

•Türk xalqlarının folklor və ədəbiyyat nümunələrinin sistemləşdirilməsinə dair təkliflər verildi;

•Sovet İttifaqı daxilində mədəni birliyin saxlanılması istiqamətində modellər hazırlandı.

Bununla belə, 1930-cu illərin repressiyaları dövründə türkologiya sahəsində çalışan bir çox alim, o cümlədən, qurultay iştirakçıları siyasi səbəblərlə təqiblərə məruz qaldılar, bu isə sahənin inkişafına ciddi zərbə vurdu.

 1926-cı il I Türkoloji Qurultay təkcə elmi tədbir deyildi, o, türk xalqlarının intellektual və mədəni birliyinə yönəlmiş bir çağırış idi. Qurultayın nəticələri sonrakı onilliklərdə türkologiyanın strukturlaşmasına, elmi məktəblərin yaranmasına və ümumtürk mədəniyyətinin qorunmasına şərait yaratdı. Bu baxımdan Qurultay həm tarixi, həm də elmi dəyəri baxımından türkologiyanın qızıl səhifələrindən biri olaraq qalır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.07.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı PORTAL AKADEMİYASInda növbəti, üçüncü abituriyent kurslarına davam edir. Həyatda necə uğur qazanmalı, hədəfi necə seçməli, hədəfə doğru necə irəliləməli, necə lider olmalı – bu sayaq suallar hər birinizi düşündürür, bilirik. Onlara PORTAL AKADEMİYASI məşğələlərinə qatılmaqla çavab tapacaqsınız.

Rubrikanı millət vəkili, motivasiya spikeri, yazıçı Əlibala Məhərrəmzadə aparır.

Tannenbaum – Şmidtin lider davranışı kontiniumu

Nəzər yetirdiyimiz növbəti modeldə liderliyə təsir edən üç faktora (liderin özü, onun ardıcılları və yaranmış vəziyyət) münasibətdə liderin seçə biləcəyi 7 davranış nümunələrindən bəhs olunur.

Burada iki bir-birinin əksi – demokratik və avtoritar liderlik stilləri götürülür, bu liderliklər arasındakı fərq onların hakimiyyət mənbələri və insan xarakterinin təbiəti barədəki qənaətləri səbəbi ilə izah olunur. Demokrat zənn edir ki, hakimiyyət ona ardıcılları tərəfindən verilir və bu insanlar düzgün motivasiya şəraitində özünüidarə və yaradıcı iş qabiliyyətinə malik olurlar. Avtokrat isə hesab edir ki, hakimiyyət ona öz mövqeyi nəticəsində qismət olub, təşkilatlar və insanlar təbiətən tənbəldirlər və onlara güvənmək olmaz.

Demokratik liderlikdə hakimiyyət mənbəyi ardıcıllar üçün fəaliyyət azadlığı sahəsi, avtoritar liderlikdə isə liderin tətbiq etdiyi hakimiyyət sahəsi hesab olunur. Lider davranışının tərkib hissəsi olacaq seçiləsi 7 davranış nümunələri isə aşağıdakılardır:

 - lider öz ardıcıllarının «azadlıq» zonası hüdudlarında fəaliyyət göstərmələrinə imkan yaradır;

 - lider müəyyən çərçivələrdə qrupların qərarlarını yönəldir; 

 - lider problemlər irəli sürür, təkliflər verilməsini xahiş edir;

 - lider həll yolları təklif edir və onların dəyişdirilməsini mümkün hesab eləyir;

 - lider ideyalar irəli sürür və onların müzakirəsini təklif edir;

- lider qərar qəbul edir və onu tabeçiliyində olanlara çatdırır;

 - lider öz qərarlarının düzgünlüyünə ardıcıllarını əmin edir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.07.2025)

Nemət Tahir, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Qarabağ təmsilçisi

Maraqlı söhbətlərdəyik!

Böyük alman şahmatçısı, yəhudi əsilli  Emanuel Laskerdən danışacağıq. O, Vilhelm Steynitsdən sonra dünyanın  ikinci dünya çempionu olmuşdur. Emanuel Lasker şahmat Olimpinin zirvəsində hamıdan çox qalması ilə məşhurdur. O, 27 il məğlubiyyətsiz çempion olaraq qalmışdır. Bu rekord və misilsiz nailiyyət hələ də dəyişməz olaraq qalır.

Beləliklə, bir gün böyük Emanuel Lasker macar qrossmeysteri Geza Marotsi ilə spirtli şahmat oynayır. Bu, elm və incəsənətə hamilik edən bir mesenantın mükafatı üçün keçirilən qeyri-rəsmi, məzəli bir oyun idi. Şahmat fiqurları şüşə qablar şəklində hazırlanmışdı. Şüşə fiqurunun ölçüsü və içindəki spirtin növü isə fiqurun gücünə görə müəyyən edilmişdir. Yəni, piyada fiqurlarda yüngül spirtli içki, amma daha güclü fiqurlarda – atda, topda, fildə, xüsusən vəzirdə isə alkoqolun səviyyəsi daha yüksək olan spirtli içki var idi. Yarışın şərtinə görə isə, əgər oyunçu rəqibin fiqurunu udarsa, onda o, udduğu fiqurun içindəkilərin hamısını içməli idi. Son damlasına qədər.

Müdrik və hiyləgər qrossmeyster olan Lasker üçüncü gedişdə öz vəzirini qurban verir. Bir çoxlarına bu, Laskerin kobud səhvi və ya axmaqlığı kimi göründü. Amma yox! Bu, gediş hesablanmas yəhudi fərasəti və dərrakəsi idi. Çünki şüşə fiqur olan vəzir 200 qramlıq bahalı viskidən ibarət idi. Vəziri udan Geza Marotsi isə onu içməli idi. 200 qram viskini içən macarıstanlı şahmatçının bir qədər sonra başı gicəllənməyə başlayır.  Bir azdan isə Marotsi sərxoş olur və tezliklə oyunu uduzur. Bax beləcə hiyləgər və məkrli vəzir qambiti alınır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.07.2025)

Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun “Yazıçı” nəşriyyatında Xalq yazıçısı Anarın “2=3+4, yaxud iki ailədə üç Xalq yazıçısı, dörd Xalq şairi” adlı kitabı işıq üzü görüb. Nəfis tərtibatlı, illüstrasiyalı kitab Azərbaycan ədəbiyyatı irsinə böyük töhfələr vermiş iki nəsildən, onlar barədə həqiqətlərdən və onların ədəbi nümunələrindən ibarətdir.

608 səhifəlik bu unikal kitabı tərtib edən Xalq yazıçısı Anar uzun illər ərzində təkcə öz yazdıqlarını yox, qəhrəmanlarının – Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Nigar Rəfibəyli, Vaqif Səmədoğlu, Ənvər Məmmədxanlı və Yusif Səmədoğlunun yazdıqlarını eyni ideya-estetik yaradıcılıq məcrasına qoşaraq, onları eyni axında birləşdirərək ən yeni ədəbiyyatın ən milli paradiqması olaraq təqdim edibdir.

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı kitabdan hissələri oxucularına təqdim edir. Anar qəhrəmanlarının ən populyar əsərlərini bir daha yaddaşlarda təzələyir:

NİGAR RƏFİBƏYLİ             

ANARA

Hicranın ağırdır, dözə bilmirəm,

O uca dağlardan en gəl, Anarım!

Körpə ayaqların yaman yorulub,

Sinəmin üstündə dincəl, Anarım.

Sənsiz nə gecəm var, nə də gündüzüm,

Sən gedəndən bəri gülməyib üzüm,

Gəl uzun kiprikli körpəcə quzum,

Anarım, Anarım, dəcəl Anarım!

Sən ceyran gözlüsən, çatmaqaşlısan,

Tayın-tuşun yoxdur, yar-yoldaşlısan,

Bəlkə məndən ayrı gözü yaşlısan,

Olmuş bu ayrılıq əngəl, Anarım!

Dağların sinəsi lalə, bənövşə,

Yaylaqlar qonağı ol sən həmişə,

Qoyma bu dağlara bir xəzan düşə,

Tökülə yollara xəzəl, Anarım!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.07.2025)

Murad Vəlixanov, "Ədəbiyyat və incəsənət"

 “Mən ki gözəl deyildim” bədii filmi 1968-ci ildə yazıçı Bayram Bayramovun eyniadlı povesti əsasında çəkilib. Ekran əsərinin quruluşçu rejissorları Tofiq Tağızadə, Ağarza Quliyev, Ramiz Əsgərov, bəstəkarı Fikrət Əmirov, operatoru Aleksey Polkanov, rəssamı Kamil Nəcəfzadədir. Bir çox çəkilişlər Daşkəsən rayonunun Bayan kəndində, həmçinin Gəncədə, Lənkəranda aparılıb.

Film kino tariximizə düşərli olmayan, bədbəxt bir film kimi düşübdür.

 Filmdə hadisələr İkinci Dünya müharibəsi illərini (1939-1945) əhatə edir. Baş qəhrəman dağ kəndlərindən birində yaşayan 15 yaşlı Səidədir. O, anasını itirib, müharibə başlayanda isə atasını cəbhəyə yola salır. Ekran əsərində, həmçinin arxa cəbhədəki insanların məişəti və dövrün mühiti göstərilir.

Əmisi Qurbanın himayəsində yaşayan Səidəyə hər kəs uşaq kimi yanaşır. Əhvalatın əvvəlində poçtalyon Şərif sərt gerçəyə hazır olmayan Səidəyə atasının ölüm xəbərini demir. Səidə poçtalyon işləyəndə böyüyür və güclənir. Onun bu xəbərə hazır olduğunu görən Şərif həqiqəti deyir.

Səidənin atasının ölüm xəbərini aldığı səhnə alınmırdı. Buna görə rejissor aktrisaya bacarıqsız olduğunu, Səidənin taleyini yaşaya bilmədiyini deməklə onu ağladır və beləliklə, səhnə alınır.

Bəs niyə bu film kino tariximizə düşərli olmayan, bədbəxt bir film kimi düşübdür?

Çəkilişin 13-cü günü, Dneprin alınması səhnəsi Lənkəranda lentə alınırdı. Həmin vaxt çaya iki qayıq buraxıldı. Birində aktyorlar, digərində çəkilişin texniki heyəti idi. Partlayış səhnəsində pirotexnik ehtiyatsızlığından həqiqi partlayış baş verir. Nəticədə rejissor Ramiz Əsgərov, operator və iki kino işçisi həlak olur. Yaradıcı heyətin bir qismi ekran əsərindən imtina edir. Sonradan filmə başqa heyət cəlb olunur.

Filmə Xuraman Qasımova (Səidə), İsmayıl Osmanlı (Şərif), Sadıq Hüseynov (Qurban) gəncəli aktyorlar Şahmar Ələkbərov (Məzahir), Ələddin Abbasov (İmran) və digərləri çəkiliblər.

Xuraman Qasımovanın ekran əsərinə çəkilən zaman 16 yaşı var idi. O, Gəncəyə çəkilişə anası ilə gəlmişdi və 3-4 ay burada qalası olmuşdu. Anası aktrisanın dərslərdən geri qalmaması üçün onu Gəncədə məktəbə yazdırmışdı.

Film müharibə mövzusunda çəkilən ən yaxşı ekran əsərləri sırasına daxil edilib. 1969-cu ildə Kiyevdə kinofestivalda Xuraman Qasımova “Qadın rolunun ən yaxşı ifası”na görə birinci yerə layiq görülüb.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.07.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Güney Azərbaycan Poeziyası Antologiyası layihəsində Təbriz təmsilçimiz Əli Çağlanın növbəti təqdim etdiyi şair Təbrizdə yaşayan Rəsul Qədiridir.

Rəsul Qədiri

Təbriz

YEMİŞAN AĞACI

Bilmirəm külək gətirib

Yoxsa bir dağçı

Bəlkə də otlağa çıxan davarın,

Dırnağına ilişib buraya gəlib ondan göyərdiyim çəyirdək!

Dağ döşündə bitmiş yalqız Yemişan ağacıyam

Nə günlər gördüm bu boya çatınca!

İlk ildə,

Dəfələrlə ayaqlandım sürülərə

Ayağa qalxdım yenidən ancaq

Sonrakı neçə ildə,

Oradan keçən qoyun-quzu,

Bircə yarpaq qoymayırdı qalsın budaqlarımda

Amma təslim olmadım əsla

İllər ötdükcə kötüyüm gücləndi

Gövdəm yoğunladı

Boyum ucaldı

Yarpaqlarım əl çatılmaz oldu sürülərə

Boyum ucaldıqca,

Daha uzaqları gördü gözlərim

Uzaqda bir orman vardır Quzeydə

Oranı özləyirəm hər gün

Nə bilim,

Bəlkə çəyirdəyim oradan gəlmədir…

İllərdir bar verirəm son baharımda

Yetişən yemişanlarımı səpirəm çevrəmə

Və qorumağa çalışıram fidanlarımı sürülərdən

Bir gün orman olmağımız arzumdur

Bir gün,

İndi daha yaxın görünən ormana qovuşacağımız inancımdır

Daha yalqız deyiləm

Bu gün bir dağ var arxamda

Və yarın nəhəng bir orman yaranacaq qarşımda…

 “Ədəbiyyat və incəsənət”

(01.07.2025)

Samirə Yusifova

Şəki Xalq Tətbiqi Sənəti Muzeyi-elmi işçi, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Xalçanın səssiz dili

Azərbaycan xalçası — ipəkdə gizlənmiş tarix, rənglərə hopmuş tale, ilmə-ilmə toxunmuş sevgi və səbr hekayəsidir.

Nənələrimizin dua ilə başladığı, göz yaşı ilə ilmələdiyi xalçalar bu torpağın yaddaşıdır. Biz xalça toxumuruq, əslində biz duanı ilmələyirik, zamanla danışırıq. Hər bir naxış, hər bir buta bir əhvalatdır. Təkcə ayağın altına sərilən bir parça deyil xalça — o, millətin şərəfidir, kimliyidir, mədəniyyətidir.

Nənəmin ilmələri

Uşaqlığımda nənəm evin bir küncündə xalça toxuyardı. Onun barmaqları ilmə üzərində nə qədər ustalıqla gəzir, ipi çəkəndə sanki zamanı da çəkirdi özü ilə. “Bu butanı düz qoy, yadına düşəcək,” — deyirdi. Nə vaxtsa bu sözlərin mənasını anlamadım. Ta ki illər sonra Qarabağdan gələn bir qadının əli ilə toxuduğu köhnə bir xalçaya baxanda, o buta mənə nənəmin gülüşünü xatırlatdı. 

Xalçalar unutmurmuş…

Rənglərin sirri

Xalçanın hər rəngi danışır:

Qırmızı — qan demək deyil, sevgi və enerji deməkdir.

Göy — səmanın ümididir.

Yaşıl — həyatın, baharın nəfəsidir.

Sarı — bəzən qürbət, bəzən xatirə.

Bunlar sadəcə rəng deyil, ruh halıdır. Xalça sənəti bəzək deyil, psixoloji özünütəqdim formasıdır. Xalq öz ağrısını, sevincini, dualarını xalçaya hopdurur.

Hər bölgə bir dastan

Təbrizdə toxunan xalçalar zərifliyi ilə fransız ipəyini utandırar, Qubanın geometrik kompozisiyaları bir riyaziyyat kitabı qədər dəqiqdir. Qarabağ xalçalarında isə savaşla yanaşı, sülh, gözəllik və məğrurluq yaşayır. Bir xalça — bir millət dastanı.

Zamanı saxlamaq mümkündürmü?

Dünyada çox az sənət var ki, həm praktiki, həm estetik, həm də mənəvi anlam daşısın. Xalça bunların hamısıdır. Bu səbəbdən, UNESCO bu sənəti bəşəriyyətin qeyri-maddi mədəni irsi kimi tanıyıb.

Bu bizim üçün sadəcə status deyil. Bu, nəsildən-nəslə keçən əmanətin möhürüdür.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.07.2025)

Əkbər Qoşalı, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının redaktoru

Təfəyyüz və Füyuzat anlayışları sadəcə (Quzey Makedoniya paytaxtında) məktəb və (Azərbaycan Respublikası paytaxtında) dərgi adı deyil, onlar bir maarifçilik gələnəyinin, mədəni və ictimai inkişafın simvollarıdır. Üsküp (Skopye) və Bakı kimi şəhərlərin intellektual həyatı (həm də) bu milli maarifçilik axınlarının təsiri ilə formalaşıb; buralarda öyrətmənlərin, aydınların, yetişən gənc nəsillərin yeni fikir dalğaları toplumun sosial-mədəni quruluşuna yön verən bir xətt kimi meydana çıxıb.

Təfəyyüz biləvasitə Üsküpdəki bir məktəbi və ondan irəli gələn təhsil, maarifçilik və yeni nəsil dalğasını, bu dalğanın doğurduğu yaradıcılıq aktlarını, əsərləri ifadə edir;

Füyuzat biləvasitə Bakıdakı bir dərgini, ondan irəli gələn maarifçilik dalğasını, bu dərgi və dalğanın doğurduğu məktəbi ifadə edir.

Təfəyyüz – feyz almaq, faydalı olmaq anlamına gəlir;

Feyzlər, lütflər, bərəkətlər anlamındakı Füyuzat isə, burada bilik, maarif və mədəni zənginlik anlamında işlədilir.

Təfəyyüz ötən il 140 illik yubileyini qutladı;

Füyuzat gələn il 120 illik yubileyini qutlayacaq. Həyata vəsiqə almaları arasında 22 illik fərq olan Təfəyyüz ilə Füyuzat yalnız adlarında “feyz” keçməsinə görə yox, əlbəttə, mahiyyətlərinə, amallarına görə qoşa çəkilən ocaqlardır.

Üsküp də, Bakı da uzun illər sosializm realizmi ilə digər gerçəkliklərlə yaşamaq zorunda qalınca, Təfəyyüzçülər, Füyuzatçılar zamanında gördükləri işlərdən, öyrətdiklərindən, aşıladıqlarından və gələcəyin vicdanına ötürdüklərindən feyz alıblar… Hər iki şəhər, ölkə və coğrafiya təlatümlərdən keçib və bu gün Təfəyyüz ilə Füyuzat həm irs hadisəsi həm günümüzün yaşayan-yaşadan dəyəri, həm də gələcəyə aydın yol xəritəsi cızan ocaqlardır…

Haşiyə 1:

Təfəyyüz İbtidai Məktəbi, 1884-cü ildə Hilmi bəy Deralanın tikdirdiyi binada fəaliyyətə başlayıb; daha sonralar Osmanlı dövləti bu binanı satın alıb, burada “Təfəyyüz İbtidai Məktəbi” qurulub. Bu yolçuluq 141 ildir davam etməkdədir.

Daha sonra, 1919/20-ci illərdə “Təfəyyüz” digər bütün məktəblər kimi yeni qurulmuş Yuqoslaviya Krallığının yönətiminə keçib və fəaliyyətini Osman Çikiç İbtidai Məktəbi adı ilə davam etdirib. Osmanlı dövlətinin Üsküpdən çəkilməsindən sonra Təfəyyüz türk azlığının yalnız məktəbi yox, sanki təsəlkisi və dayağı olub...

Balkan savaşları sonucunda baş verən dəyişikliklər Rumeliyə vida demək idi. Lakin vida edə bilməyən bir qisim türk əhalisi Rumelinin ən qədim türk şəhərlərindən olan Üsküpdə yaşamını davam etdiib. Bu əhali yalnız varlığını qorumaqla qalmayıb, Qoca Çinarı - təhsil ocağı Təfəyyüzü də yaşatmağı bacarıb.

Söhbət etdiyimiz bu təhsil ocağı – Təfəyyüz İbtidai Məktəbidir. Osmanlı dönəmində ibtidai məktəb olaraq fəaliyyətə başlayan Təfəyyüz məktəbi, Serb Krallığı, Bolqar işğalı, Yuqoslaviya Cümhuriyyəti və Müstəqil Makedoniya dönəmlərini keçərək çevrəsindəki türklərlə birgə ayaqda qala bilib, nəfəs aldığı türk əhalisinə xidmət etməyi bacaran köklü bir qurumdur.

Təfəyyüz və Füyuzat:

Tarixi zərurət və maarifçilik platformu

Üsküpdə Təfəyyüz - Osmanlı dönəmində, özəlliklə Balkanlarda milli kimliyi qorumaq, müsəlman əhalini maarifləndirmək və onları mədəni cəhətdən yeni dönəmə hazırlamaq üçün qurulmuşdu. Bu məktəbdə təhsil təkcə dini bilgilərlə sınırlanmır - eləcə də, çağdaş elmlərə və milli şüurun formalaşmasına yönəlirdi. Osmanlı yönətimində Balkanlarda türklərin, ümumən müsəlmanların mədəni varlığını qorumaq strateji önəm daşıyırdı.

Bakıda Füyuzat - Azərbaycan və ümumilikdə Türk-İslam dünyasında yeni düşüncənin formalaşmasına xidmət edən bir dərgi olaraq 1906-1907-ci illərdə fəaliyyət göstərdi. O, Əli bəy Hüseynzadənin başçılığı ilə maarifçi hərəkatın əsas platformlarından birinə çevrildi. Bu dərgi təkcə Azərbaycan üçün deyil, ümumilikdə türk xalqları üçün yeni, universal çağdaşlaşma xəttini təqdim edirdi. - “Türkləşmək, İslamlaşmaq, Çağdaşlaşmaq” ülküsü məhz buradan geniş yayılmağa başladı.

Bakı ilə Üsküpün geosiyasi və mədəni konteksdə fərqli mövqeləri vardır, əlbəttə. Örnəyi, Bakı - Doğu ilə Batının iqtisadi-mədəni qarşılaşma yeriykən, Üsküp - Osmanlıdan sonrakı türklüyün Balkan kontekstində dirənişi, dayanıqlığı və Batı ilə Doğunun bir buluşma yeridir…

Haşiyə 2:

Böyük Azərbaycan mütəfəkkiri Əli bəy Hüseynzadənin baş redaktorluğu, böyük xeyriyyəçi Hacı Zeynalabdin Tağıyevin maddi dəstəyi ilə 1906–1907-ci illərdə gün üzü görən “Füyuzat” dərgisinin mətbuat tariximizdə özünəxas yeri, göyü, yaratdığı mədəni iqlim vardır. Çevrəsində Həsən bəy Zərdabi, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Məhəmməd Hadi, Mirzə Ələkbər Sabir, Hüseyn Cavid, Abbas Səhhət, Abdulla Şaiq, Abdulla Cövdət, Səid Səlmasi, İsmail bəy Qaspıralı, Həsən Səbri Ayvazov kimi dönəmin tanınmış aydınlarını toplamış “Füyuzat”ın xalqımızın ictimai fikir tarixindəki önəmli rolu danılmazdır; lakin “Füyuzat”ın o vaxt yalnız 32 sayı çıxıb, qabaqcıl və milli fikirləri təbliğ etdiyinə görə, gerilikçi Çar hökuməti onun çapını dayandırııb.

İrsimizin ayrılmaz parçası olan bu dərgini Milli İrsi Mədəni Tarixi Araşdırmalar (MİMTA) Fondu 2007-ci ildə bərpa edib; tanınmış alim, professor Teymur Əhmədovun baş redaktorluğu ilə “Füyuzat”ı bərpa edib, yeni saylar yayınlanmağa başlayıb. Artıq 18 ildir yüksək poliqrafik şəkildə ardıcıl nəşr olunan çağdaş “Füyuzat” milli-mədəni, ictimai-siyasi, tarixi, mənəvi-əxlaqi mövzuları əhatə edir. Bu gün fəaliyyətini uğurla davam etdirən “Füyuzat” dərgisi MİMTA-nın milli dəyərlərə, irsimizə, zəngin mədəniyyətimizə, tarixi köklərimizə bağlı qalmaq və bununla dövlətimizə, xalqımıza faydalı olmaq amalına sadiqdir. “Füyuzat” tarix, vətəncanlılıq, görkəmli şəxsiyyətlərimiz, milli-mədəni irs, eləcə də mənəvi dəyərlərimiz haqqında məqalələrdən ibarət yeni sayları oxuculara təqdim olunur.

Mətbuat sahəsində fəaliyyət göstərən aydınlarımızın “Füyuzat”ı rəğbətlə qarşılanması, eləcə də dərginin dost-qardaş ölkələrdə, özəlliklə Türkiyədə fəaliyyət göstərən Azərbaycan mədəniyyət ocaqlarında Azərbaycançılıq və Turan məfkurəsinin təbliğində rol oynaması ictimaiyyət tərəfindən yüksək səviyyədə qarşılandığını deməyə əsas verir.

2021-ci ilin mart ayından etibarən dərginin baş redaktoru Mübariz Yunusdur.

Haşiyə 3:

“Füyuzat” qapadıldıqdan 3 il sonra, "Yeni Füyuzat" (یئنی فیوضات‎) — həftəlik ictimai-siyasi, ədəbi, şəkilli dərgisi gün üzü görüb. 1910-cu il oktyabrın 18-dən 1911-ci il martın 15-dək Bakıda Azərbaycan dilində yayımlanan bu dərginin isə toplam 21 sayı çıxıb.

"Yeni Füyuzat"ın naşiri və məsul redaktoru Əlipaşa Hüseynzadə (Səbur), baş redaktoru Əhməd Kamal idi. Dərgi Azərbaycan milli burjuaziyasının çıxarlarına xidmət edirdi. "Yeni Füyuzat"ın səhifələrində M.Ə. Sabir, Ə.Qəmküsar, A.Şaiq, Ə.Kamal, Ə.Münzib, Y.Talıbzadə, Ə.Hüseynzadə, N.Kamal, Ə.Mişan, M.Axundov, Ə.S.Qasımov və başqalarının bədii və publisist yazıları dərc olunub. 1911-ci il martın 19-da bir çox Azərbaycan jurnalistləri həbs edilib, bu dərginin naşirinin və baş redaktorunun da evində axtarış aparıldıqdan sonra, Əlipaşa Hüseynzadə Həştərxana sürgün olunub, Əhməd Kamal isə Rusiya hüdudlarından çıxarılıb vətəni Osmanlıya göndərilib; bununla da "Yeni Füyuzat"ın fəaliyyəti dayandırılmış olub.

Əməkdar elm xadimi Hüseyn Həşimlinin “Yeni füyuzat” dərgisinin toplu halında çapa hazırlaması və önsözlə birgə nəşr etdirməsi də ədəbiyyat, mədəniyyət və ictimai fikir tariximizin öyrənilməsinə sanballı töhfədir.

“Elm və təhsil” nəşriyyatında gün üzü görmüş toplunun “Yeni Füyuzat”ın yeni həyatı” adlı önsözündə Hüseyn Həşimli dərginin nəşr tarixinə nəzər salır; bildirirlir ki, dərginin oxucu dairəsi çox geniş olub; o, Moskva, Sankt-Peterburq, Həştərxan, Batum, Aşqabad, Daşkənd, Xivə, Tiflis, Ənzəli, Nuxa, Bakı, Naxçıvan, Culfa, Astara, Şamaxı, Lənkəran və digər şəhərlərdə maraq doğurub.

Hüseyn Həşimlinin bu toplusu ilə tanışlıq “Yeni Füyuzat”ın mətbuat tariximizdə önəmli yer tutduğunu bir daha təsdiqləyir.

Dərginin tam halda nəşr olunaraq yüz ildən sonra ictimaiyyətə çatdırılması ədəbiyyat, mətbuat, maarif və ictimai fikir tariximizin bəlli bir mərhələsini öyrənmək üçün dəyərli qaynaqdır.

Feyz qaynaqları:

Üsküpdə və Bakıda maarifçilik dalğası

Həm Üsküp, həm də Bakı dönəmin intellektual axınlarının kəsişmə nöqtəsində idi.

-Bəli, Üsküpdə maarifçilik Osmanlı mirasına əsaslanırdı lakin eyni zamanda Avropa təsirlərinə açıq idi. Burada Balkanların etnik və dini müxtəlifliyi önəmli amil idi;

-Bakıda isə Rusiya İmperiyasının tərkibində olmaq Çar qadağalarına uğramaq demək idi; digər tərəfdən neft sənayesinin gətirdiyi sürətli çağdaşlaşma dalğası yeni ideyaların inkişafına zəmin yaradırdı.

Oxşarlıqlar, fərqlər

Tarixi kontekst baxımından, həm Üsküpdəki Təfəyyüz məktəbi, həm də Bakıda çıxan Füyuzat dərgisi, öz dönəmlərinin mədəni böhran və milli oyanış aşamasında ortaya çıxmışdı. Yuxarıda bir qədər vurğu etdiyimiz kimi, Təfəyyüz, Osmanlının Balkanlardakı çöküşü və türk-müsəlman əhalinin əriməsi, qarışması təhlükəsi fonunda, kimliyi qorumaq və maarifləndirmə funksiyasını daşıyırdı. Məktəb yalnız uşaqların öyrədildiyi ocaq olmayıb, ata-analar, qardaş-bacılar, qohum-əqrabalar üzərindən dalğalanmalardı: dərs-dərs, yazı-yazı (dəftər-dəftər), oxu-oxu (kitab-kitab)...

Füyuzat isə Rusiya İmperiyasının tərkibində, neft kapitalizminin və Avropaya açılma sürəclərinin təsiri altında bir milli-mədəni çağdaşlaşma platformu kimi meydana çıxmışdı.

İdeoloji baza baxımından, hər iki təşəbbüs öyrətmə, öyüd üzərində qurulsa da, bu maarifçiliyin qaynaqları bir qədər fərqliydi:

Təfəyyüz daha çox Osmanlı-türk kimliyi və İslam maarifindən ilham alırdı. Füyuzat isə həm türkçülük, həm islamçılıq, həm də Batı çağdaşlığını birləşdirən “Türkləşmək, İslamlaşmaq, Çağdaşlaşmaq” düsturunu daşıyırdı.

Təhsil və mədəniyyət modeli baxımından,

Təfəyyüz məktəbi (ilk illər) mədrəsə ilə çağdaş məktəb arasında bir keçid forması idi; burada dini biliklərlə yanaşı, çağdaş fənlər də tədris olunurdu. Füyuzat isə bir dərgi üzərindən ədəbiyyat, fəlsəfə və ictimai düşüncə sahəsində geniş fikir alış-verişi yaradır, oxucunun dünyagörüşünü çağdaşlaşdırmağı hədəfləyirdi.

Sosial auditoriya baxımından da ilginc fərqlər vardı: Təfəyyüz əsasən Quzey Makedoniya və çevrə bölgələrdəki türk-müsəlman əhaliyə xitab etməklə, o lokal və bölgəsəl düzeydə bir mədəni dirəniş idi. Füyuzat isə yalnız Bakıya deyil, ümumilikdə Türk-İslam coğrafiyasına xitab edən genişmiqyaslı ideoloji və mədəni ismarıcları daşıyırdı.

Transformativ funksiya baxımından isə Təfəyyüz Balkan türkləri üçün milli-mədəni dayanıqlığın, yəni varlığın qorunması üçün bir sipər kimiydi (Dərsə uşaqlar gedirdi amma öyrənən, dəyişən yalnız uşaqlar olmurdu)...

Füyuzat isə milli kimliyin təkcə qorunması yox, həm də yenidən qurulması və qalxınması üçün bir reform platformu idi – yəni iş müdafiə ilə bitmir, həm də hücum strategiyasına dönüşürdü.

Bugünkü Təfəyyüz və

(Ən) Yeni Füyuzat

Çağdaş dünyada maarifçilik artıq təkcə milli və ya dini bir zərurət kimi deyil, həm də qlobal rəqabət kontekstində zəka devrimi kimi ortaya çıxır.

Günümüzün Təfəyyüzü mədəni müxtəlifliyi qorumaqla, yeni texnoloji çağın tələblərinə uyğun çağdaş təhsil sistemini inkişaf etdirməkdədir.

(Ən) Yeni Füyuzat isə sadəcə bir dərgi və ya intellektual hərəkat deyil, daha geniş miqyasda dijital maarifçilik, mədəniyyət və texnologiyanın sintezindən doğan yeni çağdaşlıq deməkdir.

Yeni Füyuzat konsepti, belə deyək, qərargah mərkəzləri (“startap”lar, “think-tank”-lar, təhsil modelləri) üzərindən gerçəkləşir və ya gerçəkləşməlidir.

Yeni Füyuzat – dijital idrak aşamasının adı, məzmunu olsa gərək…

Maarifçilik artıq çap olunan dərgi və ya məktəbdən çox, (necə deyərlər) alqoritmik feyzləndirici sistemlərə bağlıdır:

-Açıq təhsil platformaları (MOOC - “Massive Open Online Course”),

-Süni intellekt əsaslı öyrənim,

-Qlobal və milli maarif strategiyalarının dəngəsi və s.

Bu aşamada sual təkcə “nə öyrənirik?” deyil, həm də “kim bizə nəyi öyrədir?” və “biz başqasına nəyi öyrədirik?” kontekstindədir.

Söhbət gəlib zəka devrimi və yeni kulturoloji görəvlərə çıxır.

Maarifçilik artıq universal maarif platformları ilə milli kimliklərin koordinasiyası kimi strateji bir layihəyə çevrilib. Belə deyək:

-Yeni Füyuzat - İnformasiya etikası, rəqəmsal mədəniyyət, texno-kulturoloji suverenlikdir;

-Yeni Təfəyyüz - çoxdilli, multikultural və şəxsiyyət yönümlü təhsil formasıdır.

Beləliklə,

“Təfəyyüz” və “Füyuzat” mədəniyyətimizin maarifçilik damarları kimi öz dönəmlərində işıqlı yollar salıb. Bu gün isə yeni nəslə düşən, həmin damarların ruhunu qorumaqla onları rabitəli texnoloji mədəniyyətə, humanist rəqəmsal təhsilə, ümumbəşəri və milli dəyərlərin sintezinə daşımaqdır.

Yeni Füyuzat – zəka ilə şəfqətin, texnologiya ilə ədəbiyyatın, keçmişlə gələcəyin dialoqunda feyz alan bir toplum modeli qurmağın adıdır.

Bu vurğuları edərkən bəzi sualları da bölüşmədən keçməyək:

Biz bəs bu gün nəyi feyz qaynağı kimi qəbul edirik? Dünənin maarifçilik füyuzatı bu gün elmi-texnoloji feyz ilə əvəzlənir, yoxsa köhnə ilə yeni sintez olunaraq mədəni davamlılıq formalaşır?

Üsküpdən (Balkanlardan) Bakıya (Qafqazlara), Bakıdan Üsküpə, habelə keçmişdən gələcəyə yeni maarifçilik xətti necə qurulmalıdır?..

Belə suallar, əslində, dərin kulturoloji və tarixi incələmə tələb edir. Biz hələlik bir yığcam yazı ilə çıxış (daha doğrusu, giriş) etdik. Mövzu, əlbəttə, daha geniş araşdırmanı haqq edir.

Feyz qaynaqlarımız qurumasın!

Təfəyyüzün, Füyuzatın bayrağı uca olsun!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.07.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Etibar Babayev – Rejissor və mükəmməl televiziya ustası. Onun yaradıcılığı ilə tanışlığım cəmi bir televiziya tamaşası ilə olub. Rejissoru olduğu, Varisin ssenarisi əsasında çəkilən “Novruz əməliyyatı” tamaşası ilə. Lakin elə bu bir tamaşa da onun fitri istedadına sübut idi.

Etibar Babayev Azərbaycanın tanınmış rejissoru, televiziya və kino sənətinin görkəmli simalarından biri olub. O, 1967-ci ildə anadan olub və uzun illər Azərbaycan Televiziyasında (AzTV) fəaliyyət göstərib.

"Peşəkar Fəaliyyəti"

 AzTV-də təxminən 30 ilə yaxın çalışıb. 2018-ci ildən etibarən Bədii rəhbər, 2019-cu ilin fevralından isə Kinoproqramlar və Dublaj Baş redaksiyasının baş redaktoru vəzifəsində işləyib.

O, bir çox bədii və sənədli filmlərin rejissoru olub. Onun çəkdiyi filmlər arasında:

"Ana və poçtalyon"

"Xocalı yol gözləyir"

tamaşaçılar tərəfindən rəğbətlə qarşılanan ekran əsərləri var.

"Təltif və Mükafatlar"

10 noyabr 2011-ci ildə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin sərəncamı ilə ona "Əməkdar incəsənət xadimi" fəxri adı verilib.

Vəfatı

 2 iyul 2020-ci ildə, Bakı şəhərində COVID-19 infeksiyası nəticəsində dünyasını dəyişib. Onun vəfatı mədəniyyət ictimaiyyətində dərin hüznlə qarşılanıb.

"Xatirəsi və İrsi"

Tanınmış rejissor Oqtay Əliyev onun haqqında belə demişdi: “O, mənim üçün müəllim, ustad, böyük qardaş, gözəl insan və əsl peşəkar idi.”

Həm sənətinə, həm də işinə olan sadiqliyi ilə yadda qalan, televiziyanın inkişafında iz qoymuş görkəmli şəxsiyyətlərdən biri olan Etibar Babayevin xatirəsi həmişə əziz olaraq qalacaq.

Allah rəhmət eləsin.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.07.2025)