İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

Türkiyə ədəbiyyatşünası, folklorçusu Ənvər Uzun 

 

Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının türk ünlülərinin tanıtımı layihəsində Türkiyə ədəbiyyatşünası, folklorçusu Ənvər Uzun barədə danışacağıq. Çünki bu gün bu ünlü şəxsin doğum günüdür. 

 

Ənvər Uzun 18 iyun 1958-ci ildə Türkiyə Cümhuriyyətinin Akçaabat qəzasının Dumankaya kəndində anadan olub. 1992-ci ildə Əskişəhər Anadolu Universitetinin ədəbiyyat fakültəsini bitirib. 1997-cı ildə AMEA-nın Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunda Yaşar Qarayevin elmi rəhbərliyi ilə "Hüseyn Cavid və Türkiyə ədəbi muhiti" mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə edib.

 

Bir müddət Türkiyə Futbol Federasiyasında futbol hakimi vəzifəsində fəaliyyət göstərib. Daha sonra Trabzon Bələdiyyəsi Kültür Kurulunun üzvü olub. Trabzon Yazarlar Birliyinin, Anadolu Basın Birliyinin, Dünya Gənc Türk Yazarlar Birliyinin, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvüdür. O, "Beynəlxalq Muzeylər Birliyinin Azərbaycan Milli Komitəsi" və Trabzon Valiliyi Yöresel Kültürə Katkı xüsusi ödülünü alıb.

Orta məktəb illərində surətçıxarma üsulu ilə yayınlanan "Meşale" adlı şagird dərgisinin nəşrinə rəhbərlik edib. İlk qələm təcrübələrini həmin dərginin səhifələrində sınaqdan çıxarıb. Daha sonra müxtəlif qəzet və dərgilərdə ədəbiyyat, sənət, tarix, folklor və idmanla əlaqəli yazılar yazmağa başlayıb. "Koroğlu" adlı ilk elmi araşdırması ciddi uğur qazanıb. "Asistentlərin eşqi" romanı təfriqə şəklində yayınlanıb. Romanda insanın şüuraltında yaşayan duyğu anaforunda nəzarəti qeyb etməsi lirik tərzdə bədii ifadəsini tapıb.

Xeyli sayda publisist, folklor və tarixi-coğrafi mövzulu yazıların müəllifidir. Ənvər Uzunun araşdırmaların Azərbaycanın Güneyində (İranda) yaranan ədəbiyyat, folklor, mətbuat kimi mövzular aparıcı yer tutur. Müəllifin elmi tədqiqatlarının bir qismi Azərbaycanda və İranda yayınlanıb. Türkiyə, Azərbaycan və Avropa ölkələrində yayınlanan bir çox ədəbi dərgi və qəzetlərdə məqalələri dərc olunub. Dünyanın bir çox ölkələrində keçirilən konfrans, simpozium, forum və seminarlara qatılıb, Türkiyə və Azərbaycan mədəniyyəti və ədəbiyyatını layiqincə təmsil edib.

 

Kitabları 

 

1. Kur’anı Kerim ve Etnikler

2. Hüseyn Cavid və Türkiyə ədəbiyyatı 

3. 100 Güney Azərbaycan şairi 

4. Ermenistan’ın Ortaya Çıkışı (tərcümə)

5. Trabzon’da Sinema Kültürü.

6. İran Türk folkloru

7. Trabzon Yer Adları

8. Bir Ömrü Yazdım

9. İran İzlenimlerim

10. Hatıralarda Ali Rıza Yıldız

11. Dumankaya Monografyası

12. İran Türklerinde Meydan Temaşaları

13. Koroğlu 

 

Tərcümələri

 

1. Ali Şîr Nevai Hakkında Rivayetler

2. Rusya’nın Erzurum’daki Başkonsolosu Mayevski’nin Hatıraları

3. Azerbaycan Muhaceret Edebiyatı (Aktarma)

4. Ruhun Ağrıları (Aktarma)

5. Güney Azerbaycan’ın Doğusundaki Yer Adları (Aktarma)

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(18.06.2025)

 

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

Yaşlı həmkarlarım mənə düzəliş verdilər, Sovetlər dönəmində onu bu cür təqdim edirdilər – Azərbaycan SSR və Naxçıvan MSSR-in əməkdar artisti Yaşar Səfərov. Bu gün bu istedadlı, nikbin müğənninin anım günüdür, vəfatının 19-cu ildönümüdür.

 

 Yaşar Səfərovun 26 iyun 1940-cı ildə Naxçıvanın Şahbuz rayonunun Şahbuzkənd kəndində anadan olub. A. Zeynallı adına musiqi texnikumunun vokal və kamança şöbələrini, Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin musiqili komediya aktyorluğu fakültəsini bitirdikdən sonra o, uzun illər Azərbaycan Dövlət Radio və Televiziya Verilişləri Şikrətinin solisti olub. Kuba, Avstriya, Macarıstan, Danimarka, Türkiyə və bir çox xarici ölkələrdə konsertlərlə çıxış edib, Azərbaycan musiqi sənətini müvəffəqiyyətlə təmsil edib. O, Azərbaycan bəstəkarlarının bir çox mahnı və romanslarının ilk ifaçısı olub.

 

1974-cü ildə milli mədəniyyətimizin inkişafında uğurlarına görə Naxçıvan MSSR-in Əməkdar Artisti, 1989-cu ildə isə Azərbaycan Respublikasının Əməkdar Artisti fəxri adlarına layiq görülmüşdür. F. Əmirov adına Azərbaycan Dövlət Mahnı və Rəqs ansamblının solisti kimi əsgərlər qarşısında tez-tez çıxışlar edib. Vətəni, xalqımızın igid oğullarını vəsf edən mahnıları ilə onlara mətinlik hissi aşılayıb. O, eyni zamanda Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetində pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olmuşdur. Prezident təqaüdçüsü idi.

 

Repertuarında ilk əvvəl xalq mahnılarına, bəstəkar mahnılarına önəm verirdisə, sonrakı illərdə bununla yanaşı Azərbaycan və Qərb bəstəkarlarının klassik operalarından ariyalar, romanslar da oxumağa başlayır. Yaradıcılıq taleyi Yaşar Səfərovu yeni uğurlara doğru aparırdı. Belə uğurlardan biri də onun 1959-cu ildə Azərbaycan Radio və Televiziya Verilişləri Komitəsinin xor kollektivində solist olaraq işə qəbul edilməsi idi. Böyük bəstəkar və dirijor Səid Rüstəmovla ilk tanışlıq və yaradıcılıq təmasları da elə məhz bu vaxtdan başlayıb. 

 

Yaşar Səfərovun səhnə həyatı çox uğurlu olub. Səs diapazonuna, səhnə mədəniyyətinə, həyatda davranışına görə onu çox istəyiblər. Şövkət Ələkbərova onu hər dəfə görəndə deyərmiş: "həm ifaçı həm də qədərsiz insan olduğun üçün sənə qədərsiz hörmətim var". Təsadüfi deyil ki, Ramiz Mirişli, Cahangir Cahangirov, Tofiq Quliyev və başqa bəstəkarlar yeni nota aldıqları mahnıları ifa etməyi məmnuniyyətlə ona həvalə edərdilər. Elə bu səbəbdən də müğənninin repertuarındakı mahnılar günbəgün artırdı. Hazırda qızıl fondda saxlanılan "Oxu tar", "Şeir deyildi", "Ağ çiçəklər", "Süsən qızlar", xalq mahnılarından "Küçələrə su səpmişəm", "Gözəlim sənsən" və başqa mahnılar ilk dəfə səhnədə onun ifasında səslənəndə alqışlarla qarşılanıb. 

 

Yaşar Səfərovun sənət dünyasında Naxçıvanla bağlı mahnılar xüsusu yer tuturdu. Müğənni yaradıcılığı boyu Naxçıvanı vəsf etməkdən yorulmayıbdır. Harada oxuyursa oxusun, hansı səhnədə çıxış edirsə etsin, onun konserti “Naxçıvan” mahnısı ilə başlayıb onunla da sona yetərdi. Müğənni qəlbən, ruhən doğma diyara bağlı idi. Bu sevgi hələ uşaqlıqdan onun qəlbində baş qaldırmışdı. Sənətşünaslar "Yaşarın səsində şır-şır axan Arazın səsinin doğmalığı var "-deyirdilər. Doğma diyarı vəsf edən nəğmələrin ən gözəl təqdimatçısı idi desək, yəqin ki, yanılmarıq. Konsert salonlarında, mavi ekranda, radio dalğalarında həmişə bir səs eşidilirdi: Ramiz Mirişli, "Naxçıvan təranələri", oxuyur Azərbaycan Televiziya və Radiosunun solisti Yaşar Səfərov.

18 iyun 2007-ci ildə, ömür kitabının 66-cı səhifəsində dünyaya gözlərini qapadı. Ruhu şad olsun!

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(18.06.2025)

 

 

 

 

 

 

 

Aynur İsmayılova, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

Bir vaxtlar mən heç kimə fikir verməzdim. Məktəbin sakit guşəsində dayanıb ətrafa baxar, səssizcə yeməyimi yeyərdim. Hər kəs bir-birinə qarışaraq əylənib-güləndə, mən uzaqdan onlara tamaşa edərdim. Onların səs-küyü mənim dünyamı poza bilməzdi. Mən buna icazə vermirdim.

 

Hər dəfə bir əl məni ora aparmaq istəyəndə, mən geri çəkilirdim. Çünki mən yalnız xoşbəxt idim. Sevincimi, kədərimi öz içimdə yaşardım. Digər yaşanmışlıqlar mənə yad və saxta görünürdü. Mənim isə öz içimdə qurduğum bir dünya vardı — səssiz, sakit, yalansız və yalnız mənə aid.

Amma zaman keçdi. İnsan böyüdükcə içindəki səssizliyi qorumaq çətinləşir. İndi mən, əvvəl seyr etdiyim səhnənin içində yer almışam. Başqalarının cızdığı sərhədlərin içindəyəm. Hamı kimi gəzirəm, gülürəm, dinləyirəm, danışıram. Amma bəzən elə bilirəm, o sakit guşəni hələ də axtarıram.

Bəzən o qıza geri qayıtmaq istəyirəm — heç kimə fikir verməyən, özü içində xoşbəxt olan, özü üçün yaşayan o qıza. İndi anlayıram ki, o sadəcə tək deyildi — o, özlüyündə tam idi.Bəzən insan tək qalmaq istədiyi üçün deyil, içindəki səsi daha yaxşı eşitmək üçün uzaq durur. Mən səssizliyin içində özümü tapmışdım. Səs-küyün içində isə özümü itirdim. Bəlkə də indi qayıtmalı olduğum yer, bir vaxtlar tərk etdiyim o sakit guşədir…

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(18.06.2025)

 

 

 

 

 

Nemət Tahir, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Qarabağ təmsilçisi

 

Sizlərlə Marqlı söhbətlər rubrikasındayıq. Bu dəfə yolumuz 19-cu əsr Almaniyasınadır. Alman imperatoru II Vilhelm barədə danışacağıq.

 

II Vilhelm (1859-1941) özünü bir çox məsələlərdə mütəxəssis hesab edirdi. Baxmayaraq ki, bu məsələlər bəzən dövlət idarəçiliyi işlərindən kifayət qədər uzaq idi. Bir dəfə o, hətta şəxsən bir döyüş gəmisinin layihəsini hazırlayır. Bundan sonra o, gəmiyə mühəndislik və konstruktor işləri ilə bağlı rəy vermək xahişi ilə İtaliyanın Dəniz işləri nazirinin müavini, məşhur gəmiqayırma mütəxəssisi Benedetto Brinə müraciət edir. Bununla bağlı kayzer vüqarla deyir: - Bu layihə mənim çoxillik araşdırmalarımın, uzun düşüncələrimin və diqqətli, israrlı əməyimin bəhrəsidir! 

 

Bir neçə həftə sonra təcrübəli gəmi inşaatçısı Brin ona öz rəyini göndərir. Rəydə belə yazılmışdı: "Əlahəzrətin inşa edəcəyi gəmi yer üzündə indiyə qədər mövcud olan ən güclü, nəhəng və gözəl gəmi olacaq. O, misli görünməmiş sürətə çatacaq, silahları dünyada ən güclü, dor ağacları ən hündür, topları isə ən uzun məsafəyə sahib olacaq. Gəminin gözəl daxili bəzəyi kapitandan tutmuş gənc matrosuna qədər bütün heyətə əsl zövq verəcək. Amma bu möhtəşəm gəminin yalnız bir çatışmazlığı var: onu suya salan kimi o, qurğuşun ördək kimi batacaq”.

 

Hərə öz işi ilə məşğul olsa, daha gözəl olmazmı?

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(18.06.2025)

 

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birlikdə Biri ikisində layihəsində bu gün sizlərə Professor Nizami Tağısoyun Ələkbər Salahzadənin “Xocalı xəcilləri” poeması barəsindəki essesini təqdim edəcəyik.

 

 

Nizami TAĞISOY

professor

 

VƏTƏN AĞRILARININ AĞIRLIĞI

(Ələkbər Salahzadənin “Xocalı xəcilləri” poemasında)

 

Ələkbər Salahzadənin yaradıcılığına vətənpərvərlik müstəvisində nəzər saldıqda onun vətənlə bağlı qələmə aldıqlarının birinci və ikinci kateqoriyalara bölgüsünü apararkən bir sıra çətinliklərlə üzləşməli oluruq. Çünki Salahzadənin özü də, bütün yaradıcılığı da təpədən-dırnağa vətənpərvərlik ruhuna köklənmişdir. Hansını deyəsən, hansından danışasan, birdirmi, beşdirmi?! Şairin bu qəbildən olan  əsərlərindən bir neçəsinin adlarını çəkək: “Vətən”, “O tay-bu tay mahnısı”, “Torpaq”, “İçərişəhər”, “Qız qalası”, “Qəbələ”, “Beşbarmaq dağı”, “Xəzər”, “Qavaldaş”, “Şuşa”, “Qobustan”, “Xocalı xəcilləri” və digər çoxsaylı nümunələrinin mayasının Vətən və vətənpərvərlikdən rişələndiyini görməmək mümkün deyil. Burada biz onların hamısından söz açmaq fikrində deyilik. Şairin vətənpərvərlik ovqatı ilə süslənmiş “Xocalı xəcilləri”  poeması haqqında xüsusi olaraq ətraflı danışmağı zəruri hesab edirik. “Xocalı xəcilləri” poeması Birinci Qarabağ müharibəsində erməni separatçıları və qatilləri tərəfindən xaincəsinə qətlə yetirilib şəhid edilmiş tanınmış telereportyor və jurnalist Çingiz Mustafayevə həsr edilmişdir. Bu poemada müəllif öz qəhrəmanının əksər vətənpərvərlik cizgilərini yüksək şəkildə ortaya qoymağa müvəffəq olmuşdur. Ə.Salahzadənin “Xocalı xəcilləri”ndə müəllifin qeyd etdiyimiz məharəti, ustalığı özünün ən yüksək nöqtəsinə çatması və bu əsərlə bağlı müşahidələrimizi dilə gətirərkən qabartdığımız məqamları xüsusilə vurğulamağı zəruri hesab edirik. Onu da vurğulayaq ki, biz dünyanın qorxunc və insanı dəhşətə gətirən, nitqini kilidləşdirən səhnələri özündə əks etdirən çoxsaylı əsərlər oxumuşuq.

Qara Yanvar, Xocalı, Mart qırğınları, ermənilərin azərbaycanlılara və türklərə qarşı törətdikləri digər çoxsaylı dəhşətlərlə bağlı nəinki Azərbaycan, həm də rus, fransız, erməni, gürcü, türk, amerikan, litva, moldovan, özbək, qazax və digər xalqların nümayəndələri – jurnalistləri, telereportyorları, publisistləri, yazıçıları, tarixçiləri saysız-hesabsız bədii, publisistik və elmi əsərlər qələmə almışlar. Burada onlardan  danışmayacağıq. Çox ağır və üzücüdür. Odur ki, yalnız Ələkbər Salahzadənin “Xocalı xəcilləri” poemasını yenidən oxumaq (eyni zamanda onun  haqqında yazmaq) bizim üçün son dərəcə çətin olacaqdır. Poemanın hər bir sətrindən dəhşət saçır. Bizə belə gəlir ki, şair onu yazarkən tamamilə qorxunc bir dünyanın içindən keçib, dəfələrlə nitqi kilidləşib, özündən gedib. Bütün bunlara baxmayaraq, həmin qorxunc hadisələrin qeyri-adi faciəvi mənzərəsini uğurla  yaradıb. Poema Milli Qəhrəman, cəsur jurnalist və telereportyor Çingiz Mustafayevin xatirəsinə həsr olunsa da, onun mətni və məzmunu bundan qat-qat əzəmətli və təəssüf yaradan, xalqımızın başına gətirilən müsibətlərin nəzmdə nadir təsviri üstələyən elementlərlə göz önündə canlandırmaqdadır. Poema “XX əsrin xronikası”, XXVI bir-birindən fərqli parçalardan, başlıqlardan və “XXI əsrin “X” ilinin xronikası”ndan ibarətdir. Başlanğıc gözlərimiz qarşısında tarixin və gedişatın dəhşətlərini yaradır. İstədik ki, əsərin az bir hissəsindən yalnız kiçik parçaları fraqmentar şəkildə oxucuların diqqətinə çatdıraq. Lakin bunu edə bilmədik. Bildiyimiz kimi, Ələkbər Salahzadənin yazdığı istər kiçik, istərsə də iri həcmli nümunələr olsun, onların mətnlərində sintaqmatik bölgü aparmaq çətin olur, çünki söz sözün, ifadə ifadənin içinə elə şəkildə yerləşdirilir, elə formada yapışdırılır ki, onlardan birini digərinin içindən ayırıb təqdim etmək şairinin deyiminin müəyyən dərəcədə zədələnməsinə gətirib çıxara bilir.

         Poemanın qeyd etdiyimiz yerindən başlayaraq, Çingiz sanki kinofilmlərdə olduğu kimi bu vahiməli mənzərələri:

 

Ağ-qırmızı kəfən üstdə

donanları görə-görə,

gördüyünü, çəkdiyini

Çingiz hönkürə-hönkürə...

Qucağında

oda düşmüş,

yanıb-sönmüş körpə Çingiz,

ağı deyib qan ağlayır,

tükü ürpə-ürpə Çingiz.

... Bu nə gündü, bu nə yerdi,

hamı ölü, bir diri yox.

Uşaq belə kor doğulmur,

gözlərinin heç biri yox... (s. 6-7) – deyə-deyə hıçqırığını saxlaya bilmir.

          Müəllif bütün poema boyu Xocalını Xirosima, Xatın, Liditse, Sonqmi və digər ölüm və dəhşət düşərgələri ilə müqayisə edib onun külünü göyə sovuranları lənətləyir. Bütün bu mənzərələri yarada-yarada şair həm də faciənin keçmişinə, yəni əvvəlinə, xronologiyasına ekskurs edir. 1989-cu ildən doğma tarixi Azərbaycan torpaqları olan Vedibasarda, Göyçədə başlanan köçhaköçə, öldürülənlərin öldüyündən, qarlı yolda donanlardan bəhs edir, “İnsafdan qıt qat-qat qəddar düşmən”in etdiklərini, onun “qat-qat qəddar, qatıdan qatı qəddar, qatildən də qat-qat, qat-qat qəddar düşmən” (s.14) “keyfiyyətlərini” sifətin çoxaltma dərəcəsində düşmənin mahiyyətinin dərindən açılması üçün bədii-poetik priyom kimi istifadə edir:

 

Şər toxumlu

oğru mini,

əyri mini

zaman-zaman

dümsükləyib qoymur ölə Əhriməni... (s.15) – deməklə erməninin südünün, öyüdünün qarışıqlığından, mənəviyyatının qısırlığından  danışmaqla ermənilərin və onların havadarlarının antibəşəri obrazlarını oxucunun gözü önündə ustalıqla yaradır.

Eyni zamanda bütün bu qorxunc təsvirlər Çingizin kamerasında “səhnələşir”. Bununla yanaşı, Xocalı faciəsi fevral ayında baş verdiyindən Ə.Salahzadə həm də fevralın ay kimi yarımçıqlığını, kəsikliyini də poemanın infrastrukturuna uğurla daxil edir:

 

Gün sarıdan yarımayan

fevral ən gödək aydı.

O ilin iliyində

bir günü göynək aydı… (s. 18) – deyir və nəzərdə məhz həmin mənfur fevral ayının 25-dən-26-na keçən günü-gecəni nəzərdə tutur:

 

26 fevral,

366-cı motoatıcı alay

topla, tankla

haylarına hay verdi, hay.

Yerdən ürkdü

göyə uçdu nalə, haray

"366"

bir ilin 366 gününü

o günün içindəcə

tankların altda saldı...(s.19).

         

Ə.Salahzadə Xocalı qətliamını dominant olaraq təsvir predmetinə çevirsə də, yenə də buna qədər digər illərdə xalqımızın başına gətirilənləri göstərməkdən, oxucunun diqqətini ayıq saxlamaqdan, yaddaşını dirçəltməkdən, oyatmaqdan usanmır və içindən keçən “mənzərələri” daha geniş planda göstərməklə:

 

...1905-də

buynuzları qından çıxdı,

çıxdı, həm də qandan çıxdı!

1918-də

Bakıda mart qırğınları.

Qarabağda,Qubada, Şamaxıda...

kim tökmüşdü o qanları? (s. 20) – deyə sual edir. Və yenidən bir də digər qanlı hadisələrin xronologiyasını gözlərimiz önündə canlandırır:

 

20 noyabr Qarakənddə göydə vuruldu,

20 yanvar Bakıda qaraldı,

26 fevral Xocalıda xar oldu, (s. 21) – deyərək insanlığa qarşı törədilən bu faciələrin nəinki təkcə Azərbaycanın, həm də bütün dünyanın böyük bəlaları olduğunu pisləyərək təsvirlərinin təsir gücünü bir an belə öləzitmirdi.

          Ə.Salahzadənin poetik şərhində və poemanın məzmununda ermənilərin yaxın “bacısı” baronessa Koksda da öz payını gərəyincə alır:

 

Köksündə erməni ahı

baronessa Koks

ha gəlib-gedir Xankəndiyə –

fokus çıxarır, fokus.

Hansı dumanlıqdasa

terroristi torsuz, tələsiz çıxarır:

yazıq quzu, baxtsız-talesiz çıxarır.

Qan içəni qan içindən

ləkəsiz, suçsuz çıxarır.

Bazara çeynəməmiş saqqız çıxarır.

Haqsızı haqlı

haqlını haqsız çıxarır... (s. 22)

   

Xocalı soyqırımına ermənilərin havadarları olan dövlətlərdə münasibət birmənalı olmasa da, 27 fevral 1992-ci ildə “Vaşinqton post” qəzetinin müxbiri Tomas Qolts yazırdı: “6 min əhalisi olan Xocalıdan qaçmağa müvəffəq olan qaçqınlar məlumat verirdilər ki, ermənilərin hücumu zamanı 500-dən artıq insan, qadınlar və uşaqlar da daxil olmaqla öldürülmüşdülər... Dağlıq Qarabağ qaçqınları arasında Ağdama gəlib çatanlar sırasında iki türkmən əsgəri də vardır ki, onlar SSRİ Daxili Qoşunlarında xidmət etmişdilər. Onlar Stepanakertdən (Xankəndidən) qaçarkən ermənilərdən olan serjantlar onları ona görə döyürdülər ki, onlar müsəlmandırlar”.

“İndependent-Röyters” agentliyinin müxbiri Elen Bomak xəbər verirdi ki, döyüşdən sonra ermənilər Xocalıya hücum zamanı öldürdükləri çoxlu insanları azərbaycanlılar Ağdamda dəfn etmişdilər. “Dünyanın burada olanlardan xəbəri yoxdur. Biz ölürük, siz isə baxırsız”  –  dəfndə iştirak edənlər jurnalistlərə qışqıraraq belə müraciət edirdilər.

          Yuxarıda adını çəkdiyimiz Tomas Qolts Ağdamdan 1 mart 1992-ci ildə “Sandi tayms” qəzetində yazırdı: "Sağ qalanların sözünə görə, ermənilər atəş açaraq 450 azərbaycanlını bıçaqla kəsib doğramışdılar. Onların çoxu qadınlar və uşaqlar idi. Yüzlərlə, bəlkə də, minlərlə insanlar itkin düşmüş, məhv edilmişdi.

          İstilaçılar qadın və uşaqları müdafiə edən əsgərləri və xoşməramlıları da öldürürdülər... Ağdam xəstəxanası qanlı terror səhnəsinə bənzəyirdi”.

          3 mart 1992-ci il tarixli “Nyu-York Tayms” qəzeti isə yazırdı: "İnsanların cəsədləri şil-küt edilmişdi”.

          3 mart 1992-ci ilin “Tayms” qəzetinin müxbiri Anatol Liven “İşıqlandırılmamış soyqırım” adlı yazısında “Biz gördüyümüz 31 meyitdən yalnız üçü formada olub, onlardan biri polis, ikisi milli könüllü idi. Qalanları (8-i qadın və 3-ü uşaq) olmaqla mülki paltarda idilər. İki ailə bir yerdə məhv edilmişdi, onların arasında həm də qucağında körpə uşaq olan qadınlar var idi”.

          3 mart 1992-ci ildə Hərbi Hava Qüvvələrinin səhər xəbərlərində reportyor canlı efirdə bildirirdi ki, o, ermənilər tərəfindən doğranmış və dağlardan tapılıb yığılmış 100 kişi, qadın və uşaq meyitini gözləri ilə görmüşdür. Onların hamısı bir metrlik məsafədən başa atəş açılmaqla qətlə yetirilmişdir”. “Ermənilərin başını ucaldan, qəhrəmanlıqlarını təbliğ edən” bu tipli yüzlərlə, minlərlə materiallar, sənədlər bu gün də saxlanılmaqla həmin acı illərin yaddaşından yüzilliklər ərzində pozulmayacaqdır. Bütün bunlarla bağlı danışmaq çox qorxuncdur. Odur ki, onlardan birinin də yazdığını oxuculara çatdırıb, yenə də Ələkbər Salahzadənin “Xocalı xəcilləri” poemasının üstünə qayıtmağı zəruri hesab edirik. 27 fevral 1992-ci ildə Moskvada nəşr olunan “Kommersant” qəzeti oxucularına “Xocalı soyqırımı dünyanın gözü ilə” adlı materialda belə bir məlumat çatdırmışdı: “1992-ci ilin fevralın 25-dən – 26-na keçən gecə azərbaycanlılar yaşayan Qarabağ şəhəri olan Xocalı ermənilər tərəfindən güclü hücuma məruz qalmışdır. 366-cı Rusiya Motoatıcı Alayı hücumda iştirak etmişdir. Nəticədə 613 nəfər öldürülmüş, 487 nəfər yaralanmış, 1275 nəfər əsir götürülmüş, 150 nəfər itkin düşmüşdür”.

          Burada bu mənbələrə ona görə müraciət etməyi vacib hesab etdik ki, ermənilərin bir xalq (əgər belə demək mümkünsə!), bir millət (və yenə də əgər onları millət adlandırmaq olarsa!) hansı “yüksək etnik-milli, mədəni-mənəvi əxlaq daşıyıcıları olduğunu” bir daha oxucuların yaddaşında daşlaşdıraq.

          Bax, bütün bu qeyd olunanlara görə Ələkbər Salahzadə dünyanın işlərinə, gərdişinə Xocalıda ermənilərin törətdikləri ilə bağlı Dünyanın kor olub, laqeyd qalmasını dəfələrlə hayqırmışdır:

 

Bir ona  bax, –

oyununa bax –

cani olduğunu bilə-bilə

canini cani saymır.

Bəlkə də, canilərə

qaynayır qanı, saymır!

Ayrı gözlə ona baxır,

əyri gözlə buna (s. 23).

   

Belə fərqli münasibətlər zəminində şair rəngləri bir qədər də qatılaşdırır:

 

ATƏM gedir –

ATƏT gəlir,

“Gəl-get” gəlir,

“Get-gəl” gedir...

itə ət verib gedir,

ata vəd verib gedir (s. 24).

 

Elə buradaca onu da əlavə edib deyir: “Qoca dünya yiyəsizdi” bəyəm?

sən özünə güvən yalnız,

bel bağlama BMT-yə

Qat kəsib, qat,

dördqat kəsib,

kif atıb dörd qətnaməsi? (s.25)

    

Salahzadə ermənilərin və onların havadarlarının siyasi gedişlərini və oyunlarını yaxşı görürdü. Buna görə də:

 

İşğala işğal deməsən,

İşğalçıya işğalçı,

bir kimsəni alandımı,

cənab, saya işğalçı? (s.25)

   

Ələkbər ATƏT və Minsk qrupuna daxil olanların da iç üzünü bizə olduqca parlaq aynada göstərməklə onların xarakterik cizgilərini uğurla vurğulayır:

 

Üç həmsədr, həmdəm sədr,

hər üçü də

həm çox ayıq, həm dəm sədr.

Üçü də bir gəlib-gedir

ağlamaz ki, gülüb gedir!

...Birdən hərdən yada düşür

          bədnam Bermud üçbucağı,

         bəlli dayı – üç ayının

“yumru” armud üçbucağı.... (s. 26)

 

Müəllif poemada daim erməni işğalını təbliğ və tərənnüm edən Moskvadakı erməniyönümlü “Vesti” proqramını da öz yaradıcılıq obyektivinə gətirir, orada çalışan tendensioz zurnalistlərin (jurnalistlərin yox!) Dağlıq Qarabağa, Azərbaycana və türk dünyasına baxışlarını ortaya qoyur:

Bir “Vesti” vardı bir vaxt, bir “Vesti”,

ordan bura arası min verstdi.

Oxunu atıb yayını gizlədərdi,

Çaqqalın arxasında ayını gizlədərdi (s. 28).

 

Ə.Salahzadə eyni zamanda Qarabağda baş verən bu hadisələrdəki “barmaqlar”dan, “burmaqlar”dan, “buyurmaqlar”dan, “zərin, zorun, torun alət barmağı”ndan, barmaqlardan barınanlardan, “şeytanlığın barmağı”ndan, “izi itən baş Barmağın barmaq-barmaq qarmağı”ndan, “Külə dönmüş” (Xocalıdan) şəhərdən, “Yerin qan içində” yanmasından, “Yerdən bir yerin silin”məsindən, “səfirin sınıq şəhadət barmağından”, körpələrin həmin günü nə çəkdiklərindən, “imdad dilədiyi”ndən, onların öz harayları, fəryadları və qışqırıqları ilə Yaradanı soraqlamasından, o bağrıqan uşaqların göz yaşlarının daşları əritməsindən yana-yana bəhs edirdi.

          Ələkbər Salahzadə poema boyu Xocalıda baş vermişləri sanki gözü ilə gördüyündən bu şəhərin son dərəcə tükürpədici mənzərəsini oxucunun ömürlük yaddaşına ötürür. Bununla belə, poemanın episentrində Çingiz Mustafayevin özü dayanır. O, bir ilğım kimi görünür, şairin nəzmə çəkdiklərinin, təsvirlərinin gücləndirilməsi üçün bütün nə varsa, hamısı onun yaddaşına yardımçı olur.

           Erməni karatelçilərindən biri Arkadi Ter-Tadevosyan Xocalı əməliyyatına hazırlığın üç həftə ərzində aparıldığını və bu zaman 487 erməni cəlladının bu soyqırımında iştirakını, bronemaşınlardan və tankəleyhinə texnikalardan istifadə edildiyini etiraf etmişdi. Xocalı soyqırımında güllələnmə ən münbit və rahat  məhvetmə forması idi. Çünki onlar bundan azərbaycanlıları qat-qat ağır psixoloji baxımdan sındırmaq üçün kütləvi məhvin daha effektiv üsullarına əl atmışdılar. Ermənilərin 1941-1945-ci illərdə alman faşistlərinin və ordusunun bir batalyona bərabər tutulan 4 “Aynzatsqrupu”na daxil olan “A” qrupu Şərqi Prussiyadan Litva, Latviya, Estoniya istiqamətində Sankt-Peterburqa (o vaxtkı Leninqrad) gələrkən bu qrup yolda Kaunas, Riqa, Vilnüs şəhərləri ərazilərində yəhudiləri doğrayıb tökmüş, “Aynzatsqrupu”n “B” qrupu isə işğal olunmuş, Polşadan Belarusa – Minskə, Smolenskə yola düşüb, yəhudiləri Qrodno, Minsk, Brest-litovsk, Slonim, Qomel, Mogilyov və digər şəhərlərdə qəddarcasına qətlə yetirdiklərindən də artıq  qəddarlıq törətmişdilər.

Çingiz Xocalıda baş vermiş dəhşətləri atəş altında, mərmi qabağında qorxmadan, çəkinmədən öz kamerasının yaddaşına köçürürdü. Ələkbər Salahzadə də bu cəsur reportyorun kamerasında bütün yer almışları öz oxucularına ötürürdü. Çingizin döyüşdən qaçanlara hiddətlə dediyi:

 

Hara üz tutursuz,

hara gedirsiz?

Yoxsa cəhənnəmə, gora gedirsiz?

dörd gözlə haqlayırdı.

Çoxadamlıq kamerada

yoxlayıb saxlayırdı

Qıvrılırdı lentlərində

xəcil-xəcil yerdən-yurddan qaçaqlar,

torpağının üstündən

əkilməyə qaçaqlar...

Nələr görmüşdü Çingiz,

Nələr, nələr çəkmişdi

bir-birindən qorxulu

mənzərələr çəkmişdi (s. 32).

         

Ə.Salahzadə poemada Çingizin dili ilə digər məsələlərə – doğma torpağa, Vətənə kəc baxanlara baş qəhrəmanın dili ilə daş atması da, onun torpaq hayında olmayanlarının bəzilərinin – yaramaz nakəslərin, nadanların özlərinə başının qarışmasını da səciyyəvi təsvir vasitələri ilə qələmə alırdı.

          Eyni zamanda həm də sanki öz-özünə gileylənirdi “özgəlik terrorçumuz yox, elə özümüzün terrorçusuyuq” deməklə “Bir yad toyuğuna “kış” eləmərik, on beş eləsələr-beş eləmərik”, “yağı da gəlsə, ürəyi gen... qonaqcıllarıq” deyir və sonra da Bakı neftinin Xocalını yandırmasından danışır:

 

Havada neft qoxusu da vardı o gecə,

bəs necə?!

Bir az da hövllənib havalanmışdı alov,

Qabalanmışdı.

Baklarındakı Bakı nefti diriltmişdi tankları,

od saçmışdı yanğıları.

Bəli, Xocalını bir az da Bakı nefti

yandırıb-yaxmışdı.

Xocalı külə dönmüş,

neft tüstüyə, hisə-pasa çıxmışdı... (s. 36).

   

Doğrudan da, bir qədər düşündükdə insanı qəribə hisslər bürüyür ki, bizdə ürəyiaçıqlığa (bəlkə də, sadəlövhlüyə!) bax ki, öz torpağımızda qucaq açıb şərait yaratdığımız, yedirtdiyimiz, əlindən tutub, qayğısını çəkib adam etdiyimiz, insanlar cərgəsinə qoşduğumuz ermənilər öz neftimizlə özümüzə, tanklarına tökdükləri neftimizlə canımızın bəlasına çevrilmişdilər. Bununla belə, poema müəllifi onu da bilir ki:

 

Hər halda, ola bilməz

Xocalıdan fəryadları eşidə

insan olan sevinə,

insan olan qəşş edə...

inanmaq olmur hələ,

bir erməni

o fəryadı qoparan ana yerinə

qoymasın özünü bir anlıq belə,

o terrorçu anası

ağlayıb xısın-xısın,

südünə lənət deyib,

özünü qarğamasın... (s. 37-38)

    

Salahzadənin poemasının bu yerini nümunə gətirərək yaddaşımızda istedadlı bədii-poetik təfəkkür sahibi, nəsrimizin ağsaqqalı Vidadi Babanlının 1994-cü ildə qələmə aldığı son dərəcə ibrətamiz, etnik-milli kimliyimizi bütün mahiyyəti ilə nümayiş etdirən “Ana intiqamı” povesti öz ideya-məzmun və məram-mahiyyəti ilə çoxsaylı xalqlara və millətlərə örnək ola biləcək əsəri kimi canlanır (Babanlı V. "Ana intiqamı". Bakı, “Yazıçı”, 1994). Müxtəsər şəkildə söyləsək, əsərdə söhbət erməni faşistləri tərəfindən qətlə yetirilmiş (şəhid olmuş) oğluna görə ananın çox böyük əzab-əziyyətdən sonra Hərbi komissarlığa müraciət edib ermənilərlə döyüşə yollanması təsvir edilir. Ananın meşədə erməni işğalçıları ilə tamamilə yaxın məsafədə olub onlardan birinə atəş açma ilə bağlı halı göstərilir. Tam döyüş və atəş vəziyyətində olan avtomatın lüləsini ana düşmənə tərəf çevirsə də, erməni əsgərinin cavanlığına baxıb, həmin erməninin anasının hansı hisslər keçirəcəyini düşündüyündən azərbaycanlı ananın əli tətiyə getmir. Analıq, bəşərilik və insanlıq hissi onu oğlunun intiqamını almaq hissindən daha yüksəkdə dayanır və ana erməniyə atəş açmaq fikrindən vaz keçir. Bu, Azərbaycan xalqının yetişdirdiyi Anadır. Erməni anaları isə azərbaycanlı ananın əksinə olaraq, dinc azərbaycanlı balalarının, körpələrinin ah-vayına laqeyd qalır, imkan, fürsət tapdıqda karatelçi ermənilərlə birləşib onları qətlə yetirir. Görünür, burada etnik-genetik, tarixi-milli dünyagörüşünün və xalq mədəniyyətinin oynadığı rolun özü də daha böyük önəm daşıyır.

Poemanın XXIII bölməsində nikbin notlar getdikcə daha böyük üstünlük təşkil edir. Müəllif inanır ki:

 

Böyüyür Xocalıda doğulan uşaqla

o gecə sağ qalan,

hərəsi bir yana dağılan uşaqlar.

Çadırlara toxunur başları,

çatılır qaşları;

yaraq götürməyə çatmır yaşları.

Qalxır boyları,

uzanır əlləri.

Onlar

hər günü səd-səd aşır,

Xocalıya addım-addım yaxınlaşır... (s. 39-40).

 

Ə.Salahzadə “Xocalı xəcilləri” poemasını qələmə aldığı dövrdə hələ 2020-ci ilin 27 sentyabrına 16 ildən artıq bir zaman məsafəsi qalırdı. Həmin dövrlərdə ATƏM, ATƏT və Minsk qrupu ölkələrini təmsil edən nümayəndələr Bakıya və İrəvana gəlib-gedir, erməniləri qısqırdıb, Azərbaycanın üstünə salır, Azərbaycana isə yalançı vədlər verib, geriyə qayıdaraq riyakarlıq edirdilər. Bunu bütün dünya, o cümlədən sənət adamları, söz adamları, siyasətçilər, şairlər, yazıçılar, publisistlər, alimlər, çoxsaylı qələm sahibləri, adi insanlar yaxşı görürdülər. Ələkbər Salahzadənin də hafizəsi belə yanaşmaları və tendensiozluğu yetərincə süzgəcdən keçirirdi.

Odur ki, müəllif poemasının bir neçə yerində onların boşuna gəlib-getməsini istehza ilə yada salırdı:

 

Biri gəlir, biri gedir səfirin,

sayı itir səfirin,

işğalçının qaşqasını

görən var, göstərən yox.

Heç birinin

şəhadət barmağını görən yox... (s.41).

        

Bunu da qeyd edək ki, misli görünməmiş Xocalı soyqırımından sonra erməni qəsbkarları nəinki sakitləşir, əksinə daha da quduzlaşdılar. Onlar öz havadarlarının köməyinə arxanalaraq vandallıqlarını daha da genişləndirirdilər. Azərbaycanın çoxsaylı yaşayış məntəqələrini atəşə tutur, dinc əhalini qanına bələyirdilər. Jurnalist və telerereportyor Çingizi (beynəlxalq konvensiya qanunlarında jurnalistlərə, telereportyorlara qarşı silah işlədilməsinin yol verilməzliyinə baxmayaraq) də ermənilər qətlə yetirdilər. Bunu müəllif xüsusi şəkildə təsvir predmetinə çevirir:

 

Dəni-dəni dinsizlər

dənlədilər Çingizi.

... Köksündə qumbarası,

əlində kamerası

ağacda idi Çingiz,

ayaqda idi Çingiz.

Kol dibində gizlənib

O ağacdan dərdilər.

Yox, budaqtək budayıb

Yer üzünə sərdilər.

 

Qucağında körpə, Çingiz

o gün o qanlı düzdə

o necə oxumaqdı –

bəlkə də, “Segah” üstə?

O necə ağrımaqdı,

O necə oxşamaqdı?

Naləsi ürək dələn

ağıçıya oxşamaqdı.

O necə ağlamaqdı,

O necə hönkürməkdi?

 

O gün Çingiz başdan-başa

qan ağlayan ürəkdi... (s. 42-43).

 

Elə buradaca yada salaq ki, Çingiz  Mustafayev özünün jurnalistlik karyerasına həvəskar kameraman kimi başlamaqla sovet ordusunun 20 Yanvar 1990-cı ildə Bakıda dinc əhaliyə qarşı törətdiyi qəddar qırğınları əks etdirməyi qarşıya məqsəd qoyduqdan və daha sonra Dağlıq Qarabağda gedən hadisələri kamerasının yaddaşına həkk etməklə hərbi jurnalist kimi fəaliyyət göstərirdi. O, dəfələrlə həyatını risklər altında qoymuşdu. Onun gördüyü ən mühüm işlərdən biri də ermənilərin Xocalıda törətdiklərini video-süjet kimi dünyaya yayması idi. O, Xocalı hadisələrindən təxminən üç ay yarım sonra 15 iyun 1992-ci ildə Qarabağın Naxçıvanlı kəndində gedən qanlı döyüşlərdə ölümcül yaralanmışdı. Çingiz məsuliyyətli və vətənpərvər jurnalist kimi ovaxtkı “215 kl” studiyasında işləyərkən Azərbaycan televiziyasına tamamilə yeni bir nəfəs gətirmiş, öz korporativ maraqlarını qoruyan məmurların antimilli fəaliyyətinə qarşı, yalnız özlərini düşünüb dövlət maraqlarına zidd hərəkət edənləri amansız və kəskin tənqid atəşinə tuturdu. Odur ki, şair Çingizin kamerasındakı lentlərin çoxlarının paxırını açdığını olduqca relyefli göstərməyə çalışırdı:

 

Gözləyə-gözləyə çəkdiklərini

qaldı gözləyə-gözləyə,

gizlədi, gizlədi, dözənlər dözdü,

kamera dözmədi Çingizsizliyə.

...Qırılan lentlərilə

çoxlarını şad elədi kamera,

yurd-yuvadan erkən qorxub qaçanları

sanki azad elədi.

Əmin-arxayın

cumdular Bakıya şadlıq evləri tikməyə,

“Şuşa”lar ucaltmağa,

Xarı bülbülləri xar eləməyə

Bir heçkən

özünü var eləməyə (s. 43-44).

  

Çingiz Mustafayev bir jurnalist, telereportyor və milli mücahid kimi son dərəcə prinsipial və təəssübkeş Vətən Daşı idi. Çingiz Mustafayevin ermənilərə, onların vandallığına qarşı dayanan silahı onun kamerası idi. Jurnalistikaya həkimlikdən gəlsə də, o, bu sahədə özünü kvalifikasiyalı telejurnalist kimi göstərə bilmiş, öz dövrünün əlçatmaz və ünyetməz adamlarından – siyasətçilərindən M.Qorbaçov, B.Yeltsin, N.Nazarbayev, A.Mütəllibov və eyni zamanda özünün antiAzərbaycan mövqeyi və ermənipərəstliyi ilə seçilən Raisa Qorbaçova və Qalina Strarovoytovadan və d. müsahibələr götürmüş, özünü əsil vətənpərvər kimi təsdiqləmişdir.

Ələkbər Salahzadə Milli Qəhrəman Çingiz Mustafayevə özünün “Xocalı xəcilləri” poeması ilə bir poetik rekviyem qoyub getmişdir. Onun həyatı və jurnalistlik fəaliyyəti bundan sonra bir sıra kinofilmlərdə də “Adam cinsi arasında cins adam”, “Bəd xəbər gətirən qəribə adamlar” (1993), “Azərbaycanda namus və sevgi ilə” (2006), “Bəd xəbər gətirən qəribə insanlar – 2” (2005), “Payızın 17 anı” (2007) və s. kimi nümunələrdə işıqlandırılmışdır.

Düşünürük ki, Ə.Salahzadə “Xocalı xəcilləri” poemasında Çingiz Mustafayevi və Xocalı soyqırımını kifayət qədər obyektiv, sənədli-poetik bir janrda işıqlandırmış, xalqımızın qəhrəmanlıq tarixinin, eyni zamanda erməni faşistlərinin və onların havadarlarınının iç üzünün açılmasında orijinal bədii, poetik və epik mənbə kimi uzun illər boyunca yaratmağa müvəffəq olmuşdur. Təəssüf ki, nə Çingiz Mustafayev, nə də Ələkbər Salahzadə Qarabağımızın bütünlüklə murdar erməni tapdağından azad olmasını, ərazi bütövlüyümüzün bərpasını görmədilər. Hər ikinizin ruhu aramla uyusun, ey Azərbaycanımızın ünlü Vətən Daşları!

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(18.06.2025)

 

 

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

Bəli, Azərbaycan həm də dahi rəssamlar diyarıdır, yüz illərdir ki, bu ənənən davam etdirilir, bu gün də estafet istedadlı gənc rəssamlardadır. Onlardan biri barədə danışacağam. Axı bu gün onun doğum günüdür.

 

UNESCO-nun Rəssamlar Birliyinin fəxri üzvü Nizar Məmmədovdur bugünkü qəhrəmanım.

O, 18 iyun 1986-cı ildə Bakı şəhərində anadan olub. Azərbaycan Dövlət Rəssamlıq Akademiyasında ali təhsil alıb. İlk əsərini 12 yaşında çəkib. Sinqapur, Kipr, Manej, Luvr muzeylərində, Şanxayda, ümumiyyətlə dünyanın 57-dən çox yerlərində sərgiləri təşkil olunub. Rəssamlıqda müəllimi Böyükağa Mirzəzadə və Davud Kazımov olub, ən böyük müəllimi isə özünün dediyinə görə atası, məşhur rəssam Sakit Məmmədovdur.

Bəli, Sakit Məmmədov nəinki Azərbaycan incəsənətini dahiyanə işlərlə zənginləşdirir, həm də gənc rəssamlar yetişdirir.

Bir şeyi də  əlavə edim ki, Nizarın istedadı tək rəssamlıqla məhdudlaşmır, o, həmçinin aktyorluğa da meyl edir. Qəhrəmanım “Sonun Başlanğıcı” serialında baş rolu - "Mənsur" obrazını canlandırıb.

 

Sərgiləri

 

-  Türkiyədə "Yoxsulluğa qarşı" adlı beynəlxalq sərgi

- Qalereya "1969"-da "İtaliya Azərbaycan rəssamlarının gözü ilə" sərgisi

- Türkiyədə, Dəniz muzeyində "Beynəlxalq sərgi"

- "Türkiyə-Azərbaycan rəssamlarının gözü ilə" sərgisi

- Qalereya "1969"-da "Gənc rəssamların sərgisi"

- 5 il "Azərbaycan rəssamlarının sərgisi" nin qalibi

- "Gənc rəssamların sərgisi"

- Qalereya "1969"-da "Novruz bayramına həsr olunmuş sərgi"

- Qəbələdə "I Beynəlxalq sərgi"

- Sinqapurda, "Naveo" qalereyasında "Beynəlxalq sərgi"

- Muzey mərkəzində "Səttar Bəlulzadənin xatirəsinə həsr olunmuş sərgi"

- Mimar Sinan Güzel Sanatlar universteti "Keçmişdən gələcəyə" adlı simpoziumun iştirakçısı

- Koreyada, Koreya müharibəsindəki iştirakın 60 illiyinə həsr olunmuş Beynəlxalq İncəsənət sərgisi

-  Novruz bayramına həsr olunmuş sərginin qalibi (qızıl medal)

-Luvr muzeyində düzənlənən birgə sərgi və s.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(18.06.2025)

 

 

Həmsöhbətimiz– Cənubi Koreyanın tanınmış şairi və yazıçısı, "New Jeju Ilbo" qəzetinin redaktoru, Jeju Milli Universiteti Sosial Elmlər İnstitutunun xüsusi tədqiqatçısı, Koreya PEN Mərkəzinin Jeju Regional Komitəsinin sədr müavini, Jeju Koreya Birləşmə İnstitutunun və Koreya Etika Assosiasiyasının icraçı direktoru Yang Geum-Heedir.

 

Söhbətləşdi: Cahangir NAMAZOV, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Özbəkistan təmsilçisi.

 

– Uşaqlıqda yazdığınız ilk şeiri xatırlayırsınızmı? O şeir sizdə indi hansı hissləri oyadır?

 

– Uşaqlıqda yazdığım ilk şeir quşlar və çiçəklər haqqında idi. Əlbəttə, o qədər də peşəkar deyildi, lakin yazdıqdan sonra içimdə yaranan məmnunluq hissini hələ də xatırlayıram. Kiçik yaşlarımdan yazmağa böyük marağım var idi. Dostlarıma tez-tez məktublar yazardım. Bir dəfə gündəlik yazmağın yazı qabiliyyətini artırdığı deyildi və mən də o gündən etibarən hər gün gündəlik tutmağa başladım. Elə bu yolla, zamanla şair olmaq arzusu içimdə kök saldı. Nəhayət, o arzum gerçəkləşəndə hiss etdiyim sevinc və həyəcandan doğan duyğular bu günə qədər də qəlbimdə yaşayır.

İndi isə bir şair olaraq təbiətdə baş verən hadisələri, ətraf aləmi, insan təbiətindən doğan hiss və fəlsəfi düşüncələri misralarıma köçürərək yaşayıram. Hər günüm minnətdarlıq və heyranlıq duyğuları ilə doludur.

 

– Siz Cənubi Koreyanın Jeju adasında doğulmusunuz. Adanın təbiəti və mənəvi ab-havası yaradıcılığınıza necə təsir göstərib?

 

– Jeju adası dağlarla dənizin mükəmməl ahəng içində olduğu, qeyri-adi gözəlliyə sahib bir bölgədir. Elə koreyalılar üçün də Jejuya səyahət etmək böyük fəxrdir. Həm yerli, həm də xarici turistlər üçün bu ada sevimli bir istiqamətdir. Təbiətin lütfü olan bu ada insanı valeh edən gözəlliklərə malikdir.

Hər gün Hallasan dağının əzəməti və dörd fəsildə dəyişən dəniz mənzərəsi ilə əhatə olunaraq yaşamaq, həqiqətən, böyük xoşbəxtlikdir. Mən təbiətin qoynunda böyümüşəm. Dağlarına, dənizinə, bitki örtüyünə, küləyinə, folkloruna, əfsanələrinə və mədəniyyətinə mənsub olduğumu hiss edirəm. Ona görə də şeirlərimin böyük bir qismi Jejunun ruhu ilə yoğrulub – küləkləri, dağları, dənizi və fəsillərinin mənzərəsi misralarıma hopub. Yəni mənim yaradıcılığım təbiət hadisələrinin incə müşahidəsinə əsaslanır.

Nepallı şair Rupsingh Bhandari “Quşların yuvası” adlı şeirlər toplusuma yazdığı ön sözdə belə demişdi:

“Onun şeirləri təbiətin nadir mətnlərinə bənzəyir, dırmaşılmamış Himalay zirvəsi kimi müqəddəsdir. Himalaylar ölkəsindən olan biri kimi onun qəlbinin gözəlliyini və Jejuda doğulmuş təbii poeziyasını duya bilirəm. Onun şeirlərini oxuyan hər bir insan Jejunu ziyarət etmək arzusuna düşəcək.”

Həmçinin Rupsingh Bhandari belə yazmışdı:

“O, təbiətin yazılmamış qanunlarını, ifadəolunmaz sirrlərini və görünməyən ölçülərini kəşf edir. Dərin müşahidələri ilə bu sirli xüsusiyyətləri sadə və təvazökar bir melodiya ilə açır. İnsanlığı öz prioritetlərini yenidən gözdən keçirməyə və təbiət içindəki 'özünü' kəşf etməyə çağırır. Onun poeziyası oxucunu görünməyən bir təbiət səyahətinə dəvət edir. Biz təbiətin mərhəmətində yaşayırıq və onu bələdçimiz və mənəvi müəllimimiz kimi görməliyik. Təbiətin sirləri yalnız şeir dili ilə tam ifadə oluna bilməz. Onun qarşısında baş əyməli və onunla harmoniya içində yaşamalıyıq.”

 

– Hazırda Koreyada qadın şairlərin durumu necədir? Onlara kifayət qədər imkan və dəyər verilir?

 

– Koreyada qadın şairlər də kişi həmkarları kimi bərabər yaradıcı imkanlara malikdirlər. Onların ədəbi fəaliyyəti çox fəaldır. Hesab edirəm ki, həm imkan, həm də dəyər baxımından kifayət qədər diqqət görürlər.

 

– Sizin fikrinizcə, şair və yazıçılar dünyada sülhün bərqərar olmasında hansı rolu oynamalıdırlar?

 

– Şair və yazıçılar dünya sülhünün reallaşmasında fəal iştirak etməlidirlər. İnsanlıq tarixinin əsasən müharibələr və qarşıdurmalar üzərində qurulduğu hər kəsə məlumdur. Müharibəsiz keçən dövrlər çox qısa olub. Bu səbəbdən insanlıq hər zaman sülhə can atıb. Təəssüf ki, bu gün də dünyada müharibələr davam edir.

Müharibənin təsirləri yalnız həmin ölkələrlə məhdudlaşmır. Xammal, neft, taxıl qiymətlərinin artması, qlobal sabitliyin pozulması bütün dünyanı təsir altına alır. Belə bir şəraitdə heç bir ölkə bu təsirlərdən kənarda qala bilməz.

Cənubi koreyalılar bunu çox dərindən hiss edir. Biz həm müharibəni yaşamış, həm də hələ də bölünmüş bir ölkədə yaşayan xalqıq. Sülhə olan həsrətimiz bəlkə də dünyanın heç bir yerindəki qədər güclü deyil. Mən Jeju adasında yaşayıram. Koreya hökuməti tərəfindən rəsmi olaraq “Dünya Sülhü Adası” elan olunub. Burada dünya liderlərinin qatıldığı beynəlxalq sammitlər keçirilir, hər il "Jeju Forumu" təşkil olunur – sülh haqqında dialoqların davam etdiyi mühüm bir platformadır. Bu, olduqca dəyərli və mənalı bir təşəbbüsdür.

Redaksiya yazarı olaraq Jejunun aparıcı qəzetində uzun illərdir fikir yazıları yazıram. Həmişə sülhün dəyərinin tanınması və qorunmasının vacibliyini vurğulamışam. İnanıram ki, natamam sülh belə, hər cür müharibədən daha üstündür. Bu gün sahib olduğumuz sülh üçün dərin təşəkkür hissi duyuram. Bir şair olaraq isə, daha sülh dolu bir dünya naminə fəal şəkildə çalışmaq mənim borcumdur.

 

— Sizcə bir qadın yazıçı və ya şair cəmiyyətdə qadınların həyat gerçəkliklərini necə əks etdirə və müdafiə edə bilər?

 

— Cənubi Koreyada demokratiyanın inkişafı ilə gender bərabərliyi sahəsində mühüm nailiyyətlər əldə olunmuşdur. Qadınların hüquqları artıq qanunla qorunur və təmin edilir, Koreyalı qadınlar isə öz həyatlarını formalaşdırmaqda və cəmiyyətin bütün sahələrində fəal iştirak etməkdə aparıcı rol oynayırlar. Statistika göstərir ki, qadınların universitetə qəbul faizi kişilərdən yüksəkdir. Bu, həm təhsilə verilən yüksək dəyəri, həm də qadınların cəmiyyətdə iştirak istəklərinin artdığını əks etdirir.

Biznes, siyasət, elm və ədəbiyyat kimi müxtəlif sahələrdə saysız-hesabsız qadınlar diqqətəlayiq uğurlar əldə edir və öz sahələrində liderlərə çevrilirlər. Koreyalı qadınlar təkcə hüquqlarını tələb etmir, həm də bu hüquqları tanıyan və qoruyan bir cəmiyyətin dəstəyi ilə irəliləyirlər. Bununla belə, hələ də cəmiyyətin bəzi sahələrində bərabərsizliyin mövcud olduğunu hiss edən qadınlar çoxdur. Ancaq bu çətinliklər də tədricən aradan qaldırılır, demokratiya daha da dərinləşdikcə və qadınlar öz haqlarını qorumaqda və genişləndirməkdə davam etdikcə.

Ümidverici cəhətlərdən biri də odur ki, Koreyada qadın şairlər və yazıçılar ədəbiyyat vasitəsilə qadın həyatının gerçəkliklərini fəal şəkildə əks etdirirlər. Onlar cəmiyyətdə və ailə daxilində cəsarətlə səslərini ucaldır, yaradıcılıqla dəyişikliklərə çağırırlar. Güclü bir nümunə – Han Kanq adlı müəllifdir. O, Nobel Ədəbiyyat Mükafatına layiq görülmüş və “Vegetarian” adlı romanı ilə qadınların daxili mübarizələrini və azadlıq axtarışlarını dünyaya çatdırmışdır. Onun əsəri müasir Koreya cəmiyyətində qadınların yaşadığı varoluşsal və sosial çətinlikləri dərin şəkildə göstərir.

Bu mənada, bu gün Koreya qadınları ədəbiyyat vasitəsilə yalnız qadınların yaşantılarını əks etdirmir, eyni zamanda ədalət və bərabərlik uğrunda qüdrətli söz daşıyıcılarına çevrilirlər. Onlar yazı vasitəsilə daha inklüziv və şüurlu bir cəmiyyətin formalaşmasına töhfə verirlər – dinləyən, cavab verən və daim dəyişən bir cəmiyyətin.

 

— Jeju PEN təşkilatının rəhbəri olaraq bu gün gənc yazıçılar üçün hansı imkanları yaradırsınız?

 

-Jeju PEN təşkilatına rəhbər seçildikdən sonra, təcrübəli yazıçılarla görüşlər təşkil edərək onların zəngin ədəbi təcrübələrini bölüşmək imkanı yaratdım. Bu söhbətlər gənc nəslə dəyərli ilham və düşüncə qaynağı oldu. Paralel olaraq, gənc yazıçıların əsərlərini nəşr etdirmələri və təqdim etmələri üçün daha çox imkanlar yaratmağa çalışıram. Yeni ədəbi səslərin yetişməsi və dəstəklənməsi mənim üçün xüsusi önəm daşıyır.

 

— Sizcə bu günün müasir yazıçıları nə kimi əsərlərə yönəlməlidir?

 

— Əslində dünya vahid bir bütövdür. Demokratiyanın inkişaf etdiyi ölkələrdə insan haqları, bərabərlik, həyatın dəyəri, mülkiyyət hüquqları və xoşbəxtlik axtarışı kimi əsas hüquqlar institutlar tərəfindən təmin olunur. Ancaq bu cəmiyyətlərdə belə sosial bərabərsizliklər hələ də bir çox formada qalmaqdadır. Demokratiyanın yetərincə oturuşmadığı ölkələrdə isə bu bərabərsizliklər daha da ağır şəkildə müşahidə olunur.

Yazıçılar bu ağrılara göz yummamalıdır. Onlar söz vasitəsilə şahidlik etməlidirlər. Xüsusilə də, cəmiyyətdə ən həssas təbəqələrdən biri olan qadınların yaşadığı ağrılar son dərəcə dərin və kəskindir. Qadınların hüquqları eyni dərəcədə qorunmalı və hörmət edilməlidir.

Dünyanı vahid bir ailə kimi düşündüyümüz zaman, biz də bu ümumi evin üzvləriyik. Harada doğulmasından asılı olmayaraq hər bir insanın sülh, insan ləyaqəti, bərabərlik, qarşılıqlı hörmət və şəfqət kimi ümumbəşəri dəyərləri yaşaması üçün çalışmalıyıq. Mən inanıram ki, bu dövrün əsas çağırışı insan həmrəyliyinin işığını yandırmaq və onu dünyanın hər küncünə yaymaqdır.

 

— Qadınların yaradıcılıq gücü baxımından sizə ən çox ilham verən koreyalı və ya xarici yazıçı kim olub?

 

-Məni ən çox ilhamlandıran yazıçı – Pearl S. Buck olmuşdur. O, 1938-ci ildə Nobel Ədəbiyyat Mükafatına layiq görülən ilk amerikalı qadın yazıçıdır. Missioner ailəsi ilə birlikdə uzun illər Çində yaşamış və bu zəngin həyat təcrübəsindən bəhrələnərək 1931-ci ildə məşhur  (The Good Earth) romanını yazmışdır. Onun Koreya ilə də dərin əlaqələri olub. Pearl Buck dəfələrlə Koreyaya səfər edərək material toplamış və hadisələri Koreyada keçən (The Living Reed) romanını yazmışdır.

O, yalnız böyük bir ədib deyildi, həm də sosial və insan hüquqları sahəsində fəal idi. Pearl Buck Asiya mənşəli amerikalıların və afroamerikalıların yaşadığı ayrı-seçkiliklərə qarşı mübarizə aparır, eyni zamanda ABŞ-da qadın hüquqlarını müdafiə edirdi. O, Koreya da daxil olmaqla dünyanın müxtəlif yerlərində müharibə və yoxsulluq səbəbilə yetim qalmış uşaqlar üçün “Pearl S. Buck Fondu”nu yaratmış və idarə etmişdir. Onun humanist və fəal həyatı mənim üçün dərin hörmət və sonsuz ilham qaynağıdır.

 

— Sizcə bu gün Koreya ədəbiyyatının səsi qlobal ədəbi mənzərədə necə əks-səda verir?

 

-Bu il Han Kanqın Nobel Ədəbiyyat Mükafatı ilə təltif olunması Koreya ədəbiyyatına olan marağı yalnız ölkə daxilində deyil, bütün dünyada partlayış effekti ilə artırdı. Desək ki, Koreya ədəbiyyatının beynəlmiləlləşməsi yolunda parlaq bir məşəl yandırıldı – səhv olmaz.

Bununla yanaşı, internetin inkişafı da Koreya ədəbiyyatının dünya ilə fəal mübadiləsini xeyli asanlaşdırdı. Şairlərin dünyaya çatdırmaq istədiyi o uca söz dili – artıq təkcə Koreya ilə məhdudlaşmır. Keyfiyyətli və fədakar tərcümələr sayəsində bu poeziya qlobal oxucularla real zamanda ünsiyyət qurur, beynəlxalq səviyyədə tanınmış şairlərlə bir sırada yer alır.

Bu dinamik axarda Koreya ədəbiyyatının beynəlxalq mübadilələri daha da dərinləşməkdədir. Koreya ədəbiyyatının mədəniyyət gücü kimi yüksəlməsi və dünya oxucuları tərəfindən sevilməsi üçün yerli oxucuların ehtirası və dəstəyi də vacibdir. Bu artan qlobal marağın Koreya ədəbiyyatının daha da beynəlmiləlləşməsinə müsbət təsir göstərəcəyi şübhəsizdir.

 

— Dünyanın bir çox mədəniyyətlərini görmüş bir yazıçı olaraq, ədəbiyyatda milli kimlik və ümumbəşəri dəyərləri necə uzlaşdırırsınız?

 

-Dünyanın müxtəlif yerlərindən insanlarla görüşmək və onların mədəniyyətlərini birbaşa yaşamaq mənim üçün misilsiz bir təcrübə oldu. Xoşbəxtəm ki, bu səfərlərim arasında Özbəkistana da baş çəkmək nəsib oldu. Səfərlərim vasitəsilə dünya xalqlarını və onların mədəniyyətlərini daha dərindən anladığıma inanıram.

Dəfələrlə şahidi olmuşam ki, dil və adət-ənənələr fərqli olsa da, mehribanlıq və mərhəmət insanları birləşdirən güclü bir körpü yaradır. Bu təcrübələr mənə öyrətdi ki, ədəbiyyat hər zaman milli kimliyi vurğulamaq məcburiyyətində deyil. Bəşəri sevgini və insanlıq işığını yandıran əsərlər nəsildən-nəslə ötürülmüşdür – və bu belə də davam edəcək.

Qlobal bir cəmiyyətin üzvü kimi, mədəniyyətlərarası empatiya və anlaşmanı təşviq edən, ümumbəşəri dəyərlərə əsaslanan, harmoniya və birliyi hədəfləyən şeirlər yazmağa sadiqəm.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(18.06.2025)

 

 

Harun Soltanov, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

Bakıdan çıxanda hava bir az boğucu idi. İsti deyildi, amma şəhərin nəfəsi daraldırdı adamı. Bilirsən, bəzi yerlər var ki, səssiz olsa da, adamı içindən qışqırdır. Şəhər də elədir. Səni danışmağa məcbur etmədən susduran bir səs küydür. Biz çıxanda heç kim danışmırdı. Söhbət edilməyə bilərdi, çünki deyiləcək hər şey musiqiyə saxlanılmışdı.

 

Yol, içimizdəki gərginliyi azaldacaq qədər uzun, amma düşünməyə imkan verəcək qədər qısaydı. Avtomobil irəlilədikcə bina siluetləri azaldı, asfaltın soyuqluğu yerini narahat çınqıllara verdi. Təkərlərin altındakı səs dəyişdi. Artıq şəhər deyildi bu. Səssizlik təkcə qulaqda deyil, sinədə də hiss olunmağa başlamışdı. Sanki nəfəsimiz dəyişdi. İçimizdə qoparılan sükutla birlikdə bir şeylər doğulurdu. Bəlkə də sadəcə azadlıq hissi idi. Ya da unudulmağa çalışan bir xatirənin sükutu. Yolun sonu FloraHostel idi. Amma bu, bir hostel deyildi. Bir duracaq nöqtəsi deyildi. Ora, gündəlik yalanlardan qaçan insanların gizlənmək üçün seçdiyi bir məsafəydi. Betonun qırağında qalan, amma meşənin ortasında doğulan bir yer. Ağaclar, səhnə, sönük işıqlar, narahat stullar, bəzilərinin qalmaq üçün gətirdiyi çadırlar... Hər şey sanki planlanmamış kimi planlı idi. Səliqəsizlik yox idi, amma səliqə də təklif olunmurdu. Sən gəldiyin kimi qəbul olunurdun. Burada ad, status, gündəlik danışıq forması yox idi. Təkcə səssizlik və musiqidən əvvəlki gözləmə.

 Adamlar sakit idi. Kimsə texnikanı yoxlayırdı, başqası səhnəyə naqil çəkirdi, bir qız kottecin önündə çay içirdi. Kiməsə bir salam vermək istəyirdim, amma ehtiyac yox idi. Hamı burada nə üçün olduğunu bilirdi və heç kim buna görə izahat tələb etmirdi. Sanki hər birimiz eyni düşüncənin içindən keçmişdik: "Bir gecəlik olsa da, özümüz ola biləcəyimiz bir yer varmı?" FloraHostel, o sualın cavabı idi. Axşam yaxınlaşdıqca sərinlik enməyə başladı. Gün batımı sarı yox, boz idi. Yəni nostalji yox, sükut gətirirdi. Hava qaraldıqca, içimizdəki yüngüllük artırdı. Hər şey musiqi başlayana qədər bir növ meditasiya idi. Çünki bu festival başlamazdan əvvəl insanı özündən çıxarmırdı, əksinə, içimizə çəkirdi.

 "Wild Out" adı sizə sərbəstliyi xatırladırsa, düz düşünürsünüz. Onlar hər şeyin çərçivəyə salındığı bir ölkədə, çərçivəni pozmaq üçün yola çıxmış adamlardır. Adlarını bəziləri "yaşıllıq sevənlər", bəziləri isə sadəcə “təbiət romantikləri” kimi anlayır. Amma əslində onlar mütərəqqi bir itaətsizlik nümunəsidir. Onlar özlərinə aid sahə istəyirlər. Səs salmaq üçün yox, səsin içindəki həqiqəti eşitmək üçün. Festival təşkil etmək, çoxlarının düşündüyü kimi "gəlin yığışaq, musiqi çalınsın" deyil. Xüsusilə Azərbaycanda, bir şey etmək istəyirsənsə, yüz maneəylə qarşılaşırsan. İcazələr, məkan məsələsi, sponsor problemi, hətta “orada nə olacaq axı?” kimi sırf düşüncəsizlikdən doğan suallar. Amma Wild Out və FloraHostel komandası bunların heç birini bəhanə etmədi. Çünki məqsəd ticarət deyildi, məqsəd “vəziyyət yaratmaq” deyildi. Onlar hal yaratmaq istəyirdilər. Hiss etdirən, səssizcə yerini tapan bir hal. FloraHostel-in özü isə başlı başına bir fərqli ruhdur. Əvvəlcə elə bilirsən, sadə bir hosteldir. Bir neçə otaq, odun sobası, səhnə üçün düzəldilmiş yer. Amma sonra görürsən ki, bu yer təkcə fiziki bir məkan deyil. Bu, həm də sakitcə yaşamağa icazə verən bir anlayışdır. Burada heç nə çox deyil, amma heç nə də əskik deyil. Amma, səhnənin dalısında qəlyan çəkən bir musiqiçinin susqunluğu qədər səmimidir.

 Festivalın özü də elə bu sadəliklə hazırlanmışdı. Sponsor banerinin əvəzinə çadırlar vardı. VIP zonaların yerinə otluqlar, söykənmək üçün ağac gövdələri, və səhnəyə yaxın olmaq istəyənlər üçün heç bir baryer yox idi. Arxa planda işləyən insanlar da musiqi qədər səmimi və sakit idilər. Gərginlik yox idi. Təlaş yox idi. Vəzifə yox idi. Sanki bütün bu komanda bir-birinin nəfəsini duyan insanlardan ibarət idi. Və ən önəmlisi, heç kim özünü festivalın “yaradıcısı” kimi tanıtmırdı. Heç kim səhnəyə çıxıb özünü tərifləmirdi. Burada nə baş verirsə, hamı eyni məsafədə idi. Səhnəyə çıxan da, odun gətirən də, işığı yandıran da, gitara tənzimləyən də eyni dəyəri daşıyırdı. Bu festival birgəlik idi. Amma səssiz bir birgəlik. Sanki hamı bir cümlənin fərqli sözləri idi, amma cümlə deyilməmişdi hələ. Cümlə səhnə açılanda qurulacaqdı.

  Səhnə, axşam saat altıya yaxın nəfəs almağa başladı. Hər kəs yavaş-yavaş yerlərinə çəkilirdi. Kimi ayaqüstə, kimi ağacın dibində oturmuşdu. Çadırların arasından sızan sonuncu gün işığı hələ dağılmamışdı, amma yavaş-yavaş səssizlik musiqiyə yer açırdı. Və o an, Joseph Abbas səhnəyə çıxdı. Həmin dəqiqədən sonra axşam artıq sadəcə vaxt deyildi. Axşam bir hala çevrildi.. Onun ilk notları hələ yerə oturmamışdı ki, insanlar artıq nəfəsini dəyişdi. Səhnəyə ilk çıxan olmağın gərginliyi yox idi üzündə. Əksinə, bir yerə çatmaq yox, bir yerdən gəlmək hissi vardı səsində. O səs bura uyğun idi – meşəyə, çadıra, tənha düşüncələrə. Abbasın musiqisi bir “təqdimat” yox, bir xatırlatma idi.

 "Kimlər çatar fəryada, itib getsən dəryada.

Hərkəs çox təmizdir, əllərindən tutmağa..." 

 Hələ də eşidə bilirik. Bu musiqi qulağa deyil, birbaşa içə çırpılırdı. Sanki illərdir dinlənməyən bir duyğunu dilə gətirirdi.

 Və sonra Cinin məşhur musiqisi səhnəyə çıxdı. O oxumurdu – o bizə özünü izah edirdi. Gecə yeni başlayırdı, amma “Buludlar” səslənəndə zaman bir anlığa dayandı. Bu mahnı nə təntənəli idi, nə də nostaljik.. O, tənha bir gündə, pəncərədən baxan bir adamın iç sükutu idi. Mən “Buludlar”ı eşidəndə sanki mənzərə dəyişdi. Artıq meşədə deyildik. Artıq bir uşaq günlərin birində başını göyə qaldırıb buludların necə doğulduğunu soruşurdu. Cavab verən yox idi. Amma bu musiqi sanki həmin cavabı ifa edirdi.

 Mən o an fərq etdim ki, bu festival yalnız canlı musiqi deyil. Bu, canlı duyğu idi. Burada ifaçı ilə dinləyici arasında sədd yox idi. Kimsə qışqırmırdı, kimsə telefonla çəkib paylaşmırdı. Musiqi öz yerini tapmışdı, sinə boşluğunda. Bəziləri gözlərini yumdu, bəziləri başını aşağı saldı. Kimsə mahnının nə zaman bitdiyini belə anlamadı.

 Ardınca səhnəyə başqa bir musiqiçi çıxdı. Amma o gecə söylədiyi bir mahnı heç kimin yadından çıxmadı: “Şeytan bunun neresinde”. Bu mahnı ifa edilərkən, tamaşaçılar arasında qəribə bir sükut vardı. Sanki hər kəs öz içində bir vicdan yoxlamasına çıxmışdı. İçdiyimiz içkinin içində şeytan axtarırdıq deyəsən.. Gitara səsi bəzən şübhə kimi titrəyirdi, bəzən qətiyyət kimi yüksəlirdi. O mahnı sadəcə sosial ironiya deyildi. O, dinləyicinin ruhuna tutulmuş güzgü idi. Və bu güzgüdə hər kəs öz kölgəsini gördü.

 Mən musiqiyə qulaq asarkən ritm və not aramıram. Mən onun mənim içimdə nəyi oyatdığına baxıram. Bu festivalda isə hər ifaçı bir qapı açırdı. Ya keçmişinə, ya qorxuna, ya da unudulmuş xatirələrə. Gitara səsi ilə bir yerdə, bəzən içimdəki qırıntılar çırpınırdı. Bəzən isə bir notda tamlıq hiss olunurdu. O not bəzən susqunluq idi. Səhnəyə çıxanlar musiqini göstərmək üçün yox, yaşatmaq üçün gəlmişdi. Bəzən səhnəyə çatan not, tamaşaçının gözlərində titrəyən bir damla işığa çevrilirdi. Bəzən isə elə mən sevdiyin kimi, səssizcə, bir nəfəs kimi keçib gedirdi.

 Səhnə artıq tanışlaşmışdı bizimlə. İlk notlar, ilk səslər, ilk sükutlar arxada qalmışdı. Gecə bir az soyumuşdu, amma səhnə istiləşirdi. İşıqlar sarıdan maviyə və qırmızıya keçdikcə, sanki musiqinin də tonu dəyişdi. Artıq içə çəkən deyil, irəli itələyən, yerindən qaldıran, səni düşüncədən çıxarıb hərəkətə çağıran ritmlər səhnəyə gəlirdi. Ayna Band səhnəyə çıxanda heç bir səs küyə ehtiyac duymadılar. Elə sakitcə yer tutdular, sanki biz onları gözləyirdik, onlar isə artıq bildikləri bir hekayəni danışmağa gəlmişdilər. Onların musiqisində qəribə bir tanışlıq vardı. Sanki illər əvvəl eşitdiyin, amma unudulmuş bir melodiyanın qohumu kimiydi bu səslər. Hər ifa, hər akkord, adamın içindəki toz basmış bir xatirəyə toxunurdu.

Ayna Band retro deyildi. Onlar keçmişin duygusunu bu günə gətirirdilər. Onların musiqisi sanki kaset dövrünün səssizliyindən gəlirdi. Elə bil plastinka cızıltısı altında gitara çalınırdı. Amma bu nostalji səni boğmurdu, əksinə içində bir rahatlıq oyadırdı. “Mən bu səsi haradansa tanıyıram,” deyirdin öz-özünə, “amma bəlkə heç eşitməmişəm.” Bu da sənə tanışdır. Bəzi hisslər yalnız musiqidə doğulur, reallıqda heç vaxt yaşamamış olsaq belə. Gitara, bəzən dalğavari idi. Sanki səhnənin arxasındakı meşə özü nəfəs alırdı. Davullar yumşaq başlayıb qəfil sərtləşirdi, sanki hər döyüntü ilə nəyisə xatırladırdılar bizə. Və səs, vokal tam da adı kimi idi boz, arada qalan, bəzən ümidli, bəzən yorğun. Sanki bir barda illərdir oxuyan bir musiqiçinin “bu dəfə sonuncudur” deyə oxuduğu sonuncu mahnı idi. Amma heç vaxt sonuncu olmurdu. 

 Tamaşaçılar arasında qəribə bir hal vardı. Bəziləri gözlərini yumub salınmış stulda yırğalanırdı, bəziləri dostunun çiyninə başını qoymuşdu. Heç kim danışmırdı. Heç kim videoya çəkmirdi. Musiqi onu dinləyənlə bir müqavilə imzalamışdı. Bu gecə sadəcə hiss edənlər sağ qalacaq. Digərləri sadəcə baxacaq, amma duymayacaq. Mən bu zaman düşündüm. Bu festival, səsin sərhədsizliyinə yazılmış bir gündəlik kimidir. Ayna Band isə o gündəliyin orta səhifəsindəki bir abzasdır. Nə əvvəlini silmək olar, nə də sonrasını. Onlar səhnəni sadəcə canlandırmadı, həm də zamanın axışını dəyişdi. Onların mahnılarından sonra hava dəyişdi. Elə bil göydəki ulduzlar bir az daha yaxınlaşdı. Və əslində bu, nostalji deyildi. Bu, yaddaşın bərpası idi. Biz unutmamışdıq. Sadəcə uzun müddətdir heç kim bizə bu səsi xatırlatmamışdı.

 Artıq gecə tam oturmuşdu. Göy üzündə ulduzlar da daha cəsarətli parlayırdı. Səhnənin işıqları daha yavaş döyünürdü. İnsanların səsi azalmış, addımlar səssizləşmişdi. Elə bil hamı bilmədən bir şeyi gözləyirdi, daha kəskin olmayan, daha incə bir toxunuşu.

Onlar səhnəyə çıxanda sanki havadakı oksigen dəyişdi. Hər şey bir anlıq qaranlığa büründü – amma bu qaranlıq qorxu yox, oyanış gətirən bir qaranlıq idi. Davulun ilk zərbəsi səhnəyə yox, ürəyimizə dəydi. Gitara səsləri sanki dişləyirdi havanı. Hər not, hər səs, sanki susduğumuz illərin qışqırığı idi.

  Musiqi çirkli idi, amma təmizləyirdi. Kobud idi, amma içimizdəki ən həssas yerlərə toxunurdu. O an sən özün deyildin. Sən içində gizlədiyin o başqa “sən” idin. Başını yelləyən, gözlərini yumub öz iç səsinə batan bir yadlıq idin. Səhnədə təkcə musiqi yox, sərtlik, reaksiya, başqaldırma vardı. Heç bir söz izah edə bilməzdi o ritmin nədən ibarət olduğunu. Çünki bu, sözlə yox, vuruşla danışırdı. Sanki dünya hərəkət etməyi unutmuşdu və indi bu səslə yenidən dönürdü. Hər zərbə, içimizdəki pas tutmuş bir mexanizmi oyadırdı.

  Grey Band dinləyicinin qulağına yox, damarına toxunurdu. Qanla axırdı o musiqi, təmiz qanla, çirkli qanla, döyüşkən, inadkar, bir az da sərsəri qanla. Onlar səhnədə özünü yandıran bir ritualla çıxış edirdilər. Bir növ musiqi ilə özlərini oda verirdilər ki, içimizdəki yanmayan yerlər alışsın.

 Hər birimiz o an kim olduğumuzu unutmuşduq. Hər kəs yalnız bir şey hiss edirdi.. Ritmin sərtliyini. Və o sərtlik, bəlkə də, bu festivalın ən həqiqi səsi idi.

 Hasan Rza səhnəyə çıxdı. Amma bu “çıxmaq” yox, “çökmək” idi. Sanki bir sükut səhnəyə endi, ətrafa yayıldı. O, danışmadan danışan adamlardan idi. Mikrofona yaxınlaşanda, ilk səs çıxmamışdan əvvəl belə, meşədə bir axın oldu. O an hamı fərq etdi ki, bu ifa olmayacaq. Bu, hal olacaq. Səni özündən almayacaq, əksinə sənə özünü qaytaracaq. Onun oxuduqları söz deyildi, nəfəs idi. Gitara səsi bu dəfə texnika deyil, toxunuş idi. Barmaqları telə dəyəndə, mənə elə gəldi ki, sanki birinin düşüncəsini eşidirəm. Sözlər çətin idi, amma yüklü deyildi. Onun musiqisində heç bir şey artıq deyildi. Hətta səssizlik belə yerli-yerində idi. Hasan Rza oxuyanda, kimsə əl çalmırdı. Çünki bu musiqi, reaksiya doğurmaq üçün yox, sakitliyi paylaşmaq üçündü. Elə bil ibadət zamanıydı. Hər kəs öz içində bir səssiz dua deyirdi, amma heç kim bilmir nə üçün. Onun oxuduğu mahnıların adını xatırlamıram. Qmma hissini unuda bilmərəm. Çünki onun səsi, mahnıların içindən deyil, öz içindən gəlirdi. Bilirəm.. Yəni insanın səsi təmiz olanda, səsi ilə özü arasında fərq qalmır. O, sadəcə özünü dinləyicilərə göstərmirdi. Özünü paylaşırdı. Və sən hiss edirdin ki, bu insanın heç bir iddiası yoxdur. Heç kimin bəyənməsi vecinə deyil. O, sadəcə burda olmaq istəyirdi. Bizimlə, özüylə, və bəlkə də Allahla.  O ifa zamanı, arxadan bir nəfər yerindən qalxıb oturub yerə. Bu səhnədə, bu axşam, insanlar özlərini musiqidən qorumağa çalışmırdılar. Əksinə, onların içinə düşən səsdən çıxmaq istəmirdilər. Bu da fərqlilik idi. Burda musiqi adamı təqib etmirdi, burda musiqi sənin əyninə uyğun gəlirdi. Və Hasan Rza səhnədən enəndə, heç kim əl çalmadı. Heç kim qışqırmadı. Çünki biz hələ də ordaydıq. Hələ də onun səssizliyinin içində idik. Bu səssizlik ən uzun alqış idi. O an anladım ki, əsl musiqi səni silkələmir. Əsl musiqi səni içində saxlayır. 

 Saatlar irəliləyirdi. Ay yavaş-yavaş yerini dəyişsə də, biz hələ də dəyişmirdik. Yatmaq haqda düşünən yox idi. Yuxusuzluq bir yük deyil, azadlıq kimi gəldi. Və sanki o gecə, saat 6-dan sonra səhnədə yalnız musiqi yox, musiqiyə tabe olmuş bədənlər var idi. Ritm sürətləndi. Səslər sıxlaşdı, işıqlar artıq qırmızıya çalan bir sərxoşluqla gözləri ovuşdururdu. İnsanlar bir-birinə baxmadan, bir-birini hiss edərək rəqs etməyə başladı. Heç kim üçün heç kim yox idi. Bu təkadamlıq deyildi. Bu çoxadamlıq içində özünü azad tapmaq idi. Musiqi elə idi ki, sanki dinləyici deyil, bədən özü cavab verir. Hər not bir əzələni oyadırdı.

 Mən bu anı çox aydın xatırlayıram – bir nöqtədə Gitaranın və davulları səsi yenidən səsləndi. Amma bu dəfə o üsyankar rifflər deyildi. Bu dəfə daha sərt idi, daha ritmik. Elə bil gecənin başlanğıcında bizə “musiqini hiss et” deyən adamlar, indi “özünü itir” deyirdi. Və biz razı idik. Heç kim özünü axtarmırdı artıq. İtmək üçün bura gəlmişdik. Bircə anlıq, tanımadığın biri ilə eyni ritmdə yellənmək nədir? Bunu başa düşürsən? O adamın adını bilmirəm, amma mən onunla eyni ritmdə nəfəs alırdım. Və bu, sevgi deyildi. Bu, azadlıq idi. Bədənlər toxunmurdu, amma səslər toxunurdu. Gitara səsi elə bil ayaq altından keçirdi, davullar isə ürəyin ritmini zorla dəyişirdi. Saat 12-dən sonra isə artıq musiqi müstəqil varlıq idi. Artıq ifaçılar səhnədə yox idi. Musiqi özünü ifa edirdi. Elə bil notlar meşədən gəlirdi. Səhnə ilə təbiət arasında sərhəd silinmişdi. Kimin çadırdan gəldiyi, kimin çöldə yatdığı, kimin içdiyi, kimin içmədiyi bunların heç biri önəmli deyildi. Hər kəsin içində eyni yanğı var idi. Musiqiyə təslim olma yanğısı.

 Mən musiqidən danışırəm dostum, səslə danışan adamlar üçün belə gecələr azdır. Çünki burada musiqi sadəcə eşitmir, yeriyirdi, rəqs edirdi, titrəyirdi. Və biz o an bunu sadəcə dinləmədik. Biz öz bədənimizi bir nota çevirdik. Və kim bilir, bəlkə də musiqinin özü də bizdən bir parça apardı. 

 Gecə 3 kimi səhnə bağlandı. Amma səs hələ də ətrafda idi. İnsanlar yavaş-yavaş çadırlara, kotteclərə çəkildilər. Amma bu təkcə fiziki çəkilmə deyildi. Bu, bir haldan başqa hala keçid idi. Musiqi səssizliyə buraxdı səhnəni. Amma içimizdə hələ də bir melodiya çalınırdı. Gitara artıq çalmırdı, amma nəfəsimiz onun ritmiylə gedirdi. O səssizlik ki, musiqinin səsi ilə dolu, amma özü heç bir səs çıxarmayan, təbiətin nəbzini dinlədən səssizlik.

 Səhər, günortaya doğru yaxınlaşanda, meşənin içində bir qrup insan yavaş-yavaş toplaşırdı. Bu, səs-küydən, ritmlərdən, işıqlardan uzaq bir başqa dünyaydı. Yoqa zamanı idi. Musiqinin enerjisindən sonra bədən və ruhun sakitləşməsi, nəfəsin ritmə uyğunlaşması. Günəş yavaş-yavaş ağacların arasından süzülür, yarpaqların arasında işıq və kölgə oyunları başlayırdı. İnsanlar dövrə qurub, sakit nəfəs alır, bədənlərini açır, hərəkət edirdilər. Sanki musiqinin dalğaları indi sükutda görünürdü. O anda hər kəs bir-birinə toxunmadan, sadəcə öz içində bir ahəng tapmışdı. Bu yoqa yalnız fiziki məşq deyildi. O, gecənin sərxoşluğundan sonra ruhun durulması, daxili sakitlik və musiqinin gətirdiyi harmoniyanın bədəni fəth etməsi idi. Hər nəfəsdə həm keçmişin ritmi, həm də gələcəyin sükutu vardı. Sanki o səhər, musiqinin özündən də dərindən danışan bir dil quruldu.

 

Günorta üçdə isə biz artıq yola düşürdük. Bakıya dönmək vaxtı idi. Amma hər kəs bilirdi ki, bu qayıdış sadəcə fiziki bir hərəkət deyil. Gecənin və səhərin birləşdiyi o anın, səhnədə olan hər nəfəsin, hər ritmin ruhunda dərin izi var idi. O iz ömürlük bir sükutda, yaddaşda və bəlkə də ruhda yaşayacaq...

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(18.06.2025)

 

Elman Eldaroğlu, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

İnsan istərsə rəhbər vəzifədə çalışsın, istərsə də sadə peşə sahibi olsun- əgər xarizmatik deyilsə heç zaman şəxsiyyət ola bilməyəcək. Bu dəfə sizə tanıyanları tərəfindən şəxsiyyət kimi qəbul olunan, gözəl bir insan haqqında söhbət açmaq istəyirəm.

 

O, 20 oktyabr 1978-ci ildə Bakı şəhərində dünyaya gəlib. Orta təhsilini Bakı şəhər 1 saylı orta məktəbdə başa vurub. Sonra Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetində maliyyə ixtisasına yiyələnib. 2004-cü ildən klub oyunlarının iştirakçısıdır. 2004-cü ildə “Nə? Harada? Nə zaman?” oyununun idman variantı üzrə dünya çempionu olub. Beynəlxalq “Nə? Harada? Nə zaman?” klubları assosasiyası təfərinfən 2010-cu ildə ilin adamı seçilib. 2010-cu ilin yekunlarına əsasən "Büllur bayquş", "Brilyant bayquş", "Klubun ən yaxşı kapitanı"mükafatlarına layiq görülüb. Hazırda İctimai Televiziyaya rəhbərlik edir. Xidmətlərinə görə “Tərəqqi” medalı ilə təltif olunub. Bəli, söhbət Balakişi Qasımovdan gedir...

Deyir ki:- “Əvvəllər hər həftə futbol oynayırdım, bəzən vaxt tapanda daha tez-tez də oynamaq imkanım olurdu. Amma sonra zədələr başladı: əvvəlcə ayağım sındı, daha sonra dizimin lateral və medial bağları qopdu. İndi ancaq yuxularımda və “PlayStation”da futbol oynayıram. Niyə futbolçu olmadım? O vaxtlar çox çətin idi: Sovet İttifaqı yenicə dağılmışdı, müharibə gedirdi, hər bir sahədə, o cümlədən futbolda da qeyri-sabit vəziyyət hökm sürürdü. Son ana qədər davam etdim, amma sonra başa düşdüm ki, məşqlər təhsilimə mənfi təsir göstərir. Seçim etmək məcburiyyətində qaldım. Düşünmürəm ki, bəlkə də məndən böyük futbolçu çıxardı. Amma və lakin... Heç vaxt seçimimdən peşman olmamışam. Allaha şükür ki, hər şey yaxşı alındı...”

Onun öz dünyası var. Bu dünyanı ədalət tərəzisi idarə edir. Elə ona görə də hər şeyin ədalətli olmasını istəyir. Və bu dünyada sülh və harmoniya axtarır. Ehtiyacı olan birisini görərsə, əlindən gələn köməyi əsirgəməyəcək. Bəli, o sülhsevər insandır, kiminsə ondan incməsinə imkan vermir...

 

Yazıçı, ssenarist, kulturoloq Hafiz Ataxanlı onu belə təqdim edir: “Balakişi Qasımovu "Nə? Harada? Nə zaman?" məşhur proqramdan, hər dəfə uğurlu çıxışları ilə yadda qalan Bakı komandasının kapitanı kimi tanıyırdım. Təbii ki, qiyabi.  2019-cu ildə Səməd Seyidovun elmi redaktoru olduğu, Zeydulla Ağayevin tərcümə etdiyi: Səmyuel A. Uymzun “Ermənistan- terrorçu “xristian” ölkənin gizlinləri” adlı kitab əlimə düşdü. Kitabda yetərincə maraqlı faktlar vardı.Dərhal əlavə faktları da topladım. Sənədli film üçün ssenari yazıb göndərdim. İki gündən sonra çağırdı. Adətim üzrə görüşə yarım saat tez gəlmişdim. Qəbul otağına bir neçə dəfə zəng vurub soruşdu,tıxacda qaldığından bir az gecikdiyini söylədi,qonağa çay, kofe təklif edin, dedi. O, bu zəngi etməyə də bilərdi. Amma daxili mədəniyyəti,sadəliyi, insanlara,yaradıcı şəxslərə ehtiramı,kübarlığı və ən əsası,təşəbbüsə operativ yanaşmasının göstəricisiydi. Müəyyən səbəblərdən həmin iş alınmadı. Amma 2020-ci ilin sonunda məhz Balakişi Qasımovun təşəbbüsü ilə məni Tural Sevdimalı çağlrdı. İstedadlı rejissor dostumuz Nəsimi Əliyevlə birgə 3 bölümlük "Cinayət və cəzasızlıq" sənədli- bədii filmini ərsəyə gətirdik. Çəkiliş məkanları, eləcə də bədii epizodlar çox idi, yaradıcı heyətə kifayət qədər çox adam cəlb olunmuşdu. Filmin istehsalat müddətində hər gün ya özü Nəsimiyə zəng vurur, ya da Tural vasitəsilə xəbər tuturdu. Bircə problemlə rastlaşmadıq Baş prodüser Əziz hər gün yanımızdaydı. Bax həmin vaxtlarda rəhbər diqaətinin və qayğısının, habelə məsuliyyətinin nə olduğunu bildik. Balakişi müəllimin sadəliyi, formalizmlərdən qaçmağı, əməkdaşlarla rəftar kodeksi onu səciyyələndirən cəhətlərdəndir. Balakişi Qasımovun intellekti, zərif yumor hissi, demokratikliyi, bədii- estetik zövqü heç şübhəsiz İTV nin proqram siyasətinə, bədii- vizual keyfiyyətinə də yansıyıb...”

 

Çox ünsiyyətcil və mehriban insandır. İstənilən mövzuda söhbət etməyi bacarır. O, həm də ahəngdar şəxsiyyəti ilə tanınır. Əla dinləyicidir, darıxmadan saatlarla danışa və dinləyə bilər. Xəsis deyil, bildiyi mövzular barədə ətrafdakılarla paylaşmağı bacarır. Gözəllikdən zövq alır. Səliqəsizliyə qarşı dözümsüzdür. Amma çox nəzakətlidir...

 

Filolojiya elmləri doktoru, media eksperti, professor Qulu Məhərrəmli onu belə xarakterizə edir: “Bir sıra baxımlı layihələrin ekrana daşıyıcısı kimi tanınmış Balakişi Qasımov intellektual, işgüzar və bacarıqlıdır. Adətən, prodakşn studiyalarında belə ciddi layihələri reallaşdıran insanlar televiziya istehsalını və komanda işini yaxşı mənimsəyir, adamları yaxşı tanıyır, geniş əlaqələri olur, özlərini diqqətli menecer, rəhbər və gözəl prodüser kimi ifadə edə bilirlər. Balakişi Qasımov bəlli sferada bu peşəkar keyfiyyətlərə yiyələnmiş şəxs kimi qəbul edilir. Azərbaycan cəmiyyətinin irəliləyə bilməsi üçün savadlı, ləyaqətli və peşəkar adamların çalışdığı, dürüst, maarifləndirici və plüralist televiziyaya həmişə ehtiyac olub və var. Ona uğurlar arzulayıram!

 

Olduqca optimist xarakterə malikdir. Hər şeyə müsbət tərəfindən baxmağa böyük əhəmiyyət verir. Həssas təbiəti ilə haqsızlığa reaksiya verməkdən çəkinmir.Hər zaman müsbət enerji yayan insandır. Onun üçün hər bir məsələdə mütləq ədalət başda olmalıdır.O, ədalətsizliyə dözə bilmir. Təbiətcə şən və enerjilidir. Əsl ağsaqqallara xas olan xüsusiyyətləri çoxdur...

 

...Bəli, onu ölkədə məşhurlaşdıran “Nə? Harada? Nə zaman?” verilişindəki suallara operativ, dolğun cavabları olub. Və bu gün də çalışdığı televiziya sahəsində meydana çıxan sualların cavablandırılmasında mahirdir...

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(18.06.2025)

 

 

 

 

 

 

 

Əkbər Qoşalı, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

2021-ci ilin bu vaxtları olardı - tanınmış ictimai xadim Vüqar Tofiqli Milli Məclisin Mədəniyyət Komitəsinin o vaxtkı sədri Qənirə Paşayeva ilə taleyüklü bir mövzuda görüş üçün müraciət etmişdi; tezliklə keçirilən görüşdə mən də iştirak edirdim və mövzu Sultanbud kurqanı öndə olmaqla, Ağdam Çörək Muzeyi və digər mədəni irs abidələrinin taleyi ilə bağlı idi. Qısa kəsim, görüşdən həmən sonra məktub yazıldı, Komitə sədrinin imzası ilə aidiyyatı qurumlara göndərildi...

 AMEA-nın müvafiq institutu adından gələn rəyi yaxşı xatırlayıram - akademik səviyyədə təsdiq olunmuşdu ki, sözügedən kurqan nəinki Qarabağda, nəinki Azərbaycanda, bütövlükdə Güney Qafqazda ən qədim kurqandır və qorunması elmi olduğu qədər də milli məzmun daşıyır. Çün, İslam dini abidələrinin yaşı bəlli tarixə dayanır; xristian dini abidələri isə əslsiz olsa belə, hələ də ermənilərin iddiasına məruz qalır; kurqanlara gəldikdə, onlar sözü (adı), özü bizim ulu dədələrə aid olub, hər hansı erməni-merməni iddiasına ayaq yeri tanımır. 

Şükürlər olsun, sonra Dövlət Baba məsələyə əl qoydu və Sultanbud kurqanı çevrəsində gərginlik aradan qaldırıldı. Bir neçə həftə öncə isə Millət vəkili Prof.Dr. Hikmət Babaoğlu Məclisdə kurqanlarla bağlı diqqətəlayiq çıxış elədi - çox sağ olsun.

Bizim bu yazıda kurqanlarımıza üz tutmağımızın heç də havadan olmadığını bildirməkçün belə bir bilgiləndirici giriş yetərli olar deyə düşünürəm.

Bəli, 

Azərbaycanın işğaldan azad edilmiş əraziləri, özəlliklə də Ağdam eli, təkcə çağdaş tariximizin deyil, həm də qədim dönəmlərin izlərini daşıyan zəngin arxeoloji abidələrlə doludur. Bu abidələr arasında kurqanlar – qədim türksoylu sak və skif (toxar/tur) boy, qol və ya tirələrinin mədəniyyətini əks etdirən (necə deyərlər) yaral torpaq yığınları – özəl yer tutur.

 

Tarixin səssiz tanıqları deyə biləcəyimiz, Qarabağda yerləşən bir sıra kurqanları xatırlayaq: 

-Sultanbud (Soltanpud), Əfətli, Alıbəyli, Küllütəpə, Hindarx kurqanları və b.

 

Pazırıq kurqanları ilə Bərdə-Əfətli kurqanlarının ümumi cəhətləri etno-mədəni mənsubiyyətlə bağlı olub, sak-skif-türk kimliyi daşıyır.

 

Dünyanın ən qədim xalçası – Pazırıq xalçası Bərdədə toxunmuş və Altaya aparıldığı yaxud göndərildiyi ehtimal edilən xalçalardandır.

 

Pazırıq xalçası və Bərdə sənətkarlığı arasındakı bağlantılara diqqət edəlim.

-Rəng kodları və ornamentika: 

Pazırıq xalçasında istifadə olunan simvol və naxışlar Azərbaycan xalçaçılığında – özəlliklə Bərdə-Qarabağ məktəbində rast gəlinən motivlərlə üst-üstə düşür - qoçbuynuzu, göyərçin qanadı, səkkizguşəli ulduz və s.

-Texnika və ipək tərkibi: 

Pazırıq xalçasının düyün sıxlığı və toxunma texnikası Azərbaycan xalçaçılığının yüksək səviyyəli örnəkləri ilə eynidir.

-Tarixi ipucları: 

Bəzi rus, türk və Avropa araşdırmaçıları Pazırıq xalçasının Güney Qafqazdan – Bərdə və ya Təbriz-Şuşa xəttindən gətirildiyini ehtimal edir. Bu isə həm ticarət, həm də kültür daşıyıcılığı anlamında önəmli olaydır.

 

Belə demək qüsur sayılmazsa, soruşaq - bəs kurqanlararası mədəni axın haqqında nə deyə bilərik?

Kurqanlar – bir mədəniyyətin yalnız dəfn ayinlərini deyil, həm də yaşayış tərzini, sənətkarlığını və inanc sistemini özündə əks etdirən kompleks abidələrdir. Əgər Bərdədən Altaylara xalçanın aparılması baş veribsə, bu, iki mədəniyyət bölgəsi arasında etnosentrik və ticari bağların olduğu anlamına gəlir.

 

Bu bağlantılar həm də “Böyük Avrasiya mədəniyyət körpüsü” modelini dəstəkləyir – Altay, Türküstan, Qarabağ, Naxçıvan və Urmiya hövzəsi boyunca uzanan qədim türk mədəni arealının arxeoloji sübutudur.

 

Bəs yeni ipuçları olaraq, önəri olaraq hansı vurğular, toxunuşlar edə bilərik?

-Xalça liflərinin DNT analizləri ilə məkan təyini;

-Boya komponentlərinin kimyəvi müqayisəsi – eyni boya növləri (şəbb, çörəkotu, nar qabığı və s.) Pazırıq və Qarabağ xalçalarında varsa, mədəni körpü təsdiqlənə bilər;

-Arxeoloji topoqrafik xəritə: 

Qarabağdan Altaya doğru qədim yolların və kurqanların yerləşdiyi marşrutun xronoloji rekonstruksiyası.

 

Ağdam, ümumən Qarabağ ərazisindəki kurqanların Altay və Türküstan kurqanları ilə müqayisəli təhlili, Azərbaycanın qədim Avrasiya mədəniyyətində aparıcı rol oynamış bir mərkəz olduğunu sübut edən elmi əsaslar yaradır. Pazırıq xalçasının “Azərbaycanlı izləri” bu mənzərəni daha da zənginləşdirir.

 

Kurqanların tarixi və mədəni önəmi

 

Kurqanlar, qədim sak və skif boylarının dəfn gələnəklərini və mədəniyyətlərini əks etdirən önəmli arxeoloji abidələrdir. Bu kurqanlar, e.ö. I-V minilliklərin tunc və dəmir dönəmlərinə aiddir. Onların araşdırılması Azərbaycanın qədim tarixinin və etnogenezinin öyrənilməsi baxımından böyük önəm daşıyır. 

 

Örnəyi, Əfətli kəndindəki kurqanda aparılan qazıntılar zamanı qədim insanlara xas məişət küplərində taxıl qalıqları aşkar edilib (dünyada yeganə qədim buğda dənəsi, daşlaşmış formada Ağdamda, Boyəhmədli kəndində tapılıb) və bu tapıntılar əsasında Ağdamın qədim od dəyirmanında “Çörək Muzeyi” yaradılmışdı - insanlıqdan, mədəniyyətdən nəsibini almamış, çörəyi dizinin üstdə olanların işğal illərində dağıtdığı muzeyi deyirəm...  

 

Qorunma və araşdırma zərurəti

 

Təəssüf ki, bu kurqanlar - o cümlədən dövlət qeydiyyatında olan bəzi kurqanlar (erməni işğalı yaxud bolşevik işğalı sonucunda) zaman-zaman dağıntılara məruz qalmış, bəziləri isə tamamilə məhv edilmişdir. 

Hazırda qeydiyyatda olan kurqanların bəzisi artıq sıradan çıxmışdır…

Bu səbəbdən, kurqanların qorunması və araşdırılması üçün müəyyən tədbirlərin görülməsi vacibdir. -

1. Kurqanların elmi əsaslarla tədqiqi və sənədləşdirilməsi üçün arxeoloq və etnoqrafların qatılımı ilə genişmiqyaslı qazıntı işləri aparıla bilər;

 2. Mövcud kurqanların qorunması üçün müvafiq hüquqi və fiziki tədbirlər görülə, onların çevrəsində qoruq zonaları yaradıla bilər;

 3. Kurqanların tarixi önəmi barədə ictimaiyyətin bilgiləndirilməsi və bu abidələrin turizm marşrutlarına daxil edilməsi mümkündür.

 

Beləliklə,

Ağdam və çevrə ərazilərdə yerləşən kurqanlar, Azərbaycanın qədim tarixinin, mədəniyyətinin öyrənilməsi baxımından əvəzsiz qaynaqlardır. Bu abidələrin qorunması və araşdıtılması, milli kimliyimizin, tariximizin daha dərindən anlaşılmasına xidmət edəcəkdir. 

 

Kurqanların hər birinin dəqiq koordinatları və araşdırma sonucları ilə bağlı bilgilərin toplanması, ictimaiyyətə təqdim edilməsi, onların önəminin daha geniş auditoriyaya çatdırılmasına kömək edəcəkdir.

DÖVLƏTİMİZ ZAVAL GÖRMƏSİN!

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(18.06.2025)