Nemət Tahir, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Qarabağ təmsilçisi

Onları sovetlər dönəmi xalqa düşmən kimi tanıdırdı. Amma dövran dəyişdi və biz anladıq ki, onlar düşmən yox, qəhərmandırlar.

Valiyyə Kazımbəyli 1900-cü ildə Gəncə şəhərində anadan olub. Fətəli xan Xoyskinin qardaşı general Hüseynqulu xan Xoyskinin qızıdır. Sizə onun taleyi barədə söhbət açacağam.

Valiyə xanım 1919-cu ildə Azərbaycan Milli Ordusunun zabiti Cahangir bəy Kazımbəyli ilə ailə həyatı qurur. Onların Abbas, Mustafa, Əli adında üç övladı dünyaya gəlir.

O, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökuməti dövründə müxtəlif vəzifələrdə çalışıb. 1920-ci ildə AXC-nin işğalı, Fətəli xan Xoyskinin qətlindən sonra Valiyyə xanımın həyat yoldaşı Cahangir bəy Gəncə üsyanında iştirak edir. Üsyan yatırıldıqdan sonra ailə üzvləri bir-birindən ayrı düşürlər.

Cahangir bəy əvvəl Gürcüstana, sonra isə Türkiyəyə gedir. Ailə üzvləri bir il sonra İstanbulda görüşüb bir-birlərini tapırlar. 1925-ci ildə Atatürkün göstərişi ilə Valiyyə xanımın atası Hüseynqulu xan və qardaşı İsgəndər hərbi məktəblərdə tərcüməçi kimi işləməyə başlayırlar.

Ancaq bir müddət keçir, Valiyyə xanım ailəsi ilə birgə Polşaya köçür. Cahangir bəy Polşa ordusunda xidmət edir. Sonra Azərbaycan Legionunun lideri Əbdürrəhman Fətəlibəyli Düdənginskinin yanında yer alır. II Dünya müharibəsi zamanı əsir düşsə də, əsirlikdən qaçaraq bir müddət Almaniyada, daha sonra İtaliyada yaşayır.

Valiyyə xanım həyatı boyu bütün mübarizələrdə həyat yoldaşının yanında olur. Mühacirətdə olduğu müddətdə hər il mayın 28-də yürüşə çıxaraq üçrəngli bayrağımızı daşıyır.

II Dünya müharibəsi illərində Valiyyə xanım almanlara əsir düşmüş, Varşava hərbi xəstəxanasında yatan xəstə, yaralı Azərbaycan əsgərlərinə kömək edir. Qardaşı Zahid xan öz xatirələrində bacısı haqqında bunları qeyd edir:

“Bacım Valiyyə xanım Varşavadakı evimizdə Yardım Komitəsi qurdu, xəstəxanalarda olan azərbaycanlılara əlimizdən gələn yardımı etdik. Mən şəxsən həftədə iki-üç dəfə gedərək bizim vətəndaşlarla danışır, onların mənəvi vəziyyətlərinə dəstək verirdim. Komitəmiz İsveçrə Qırmızı xaç təşkilatından gələn hər növ yardımları onlara paylayır, bacım bəzi çox xəstə olan əsgərlərə evdə yemək bişirib özü aparırdı”.

Valiyyə xanım 1943-cü ildə Berlində keçirilən ümum-Azərbaycan qurultayında yaradılmış Milli Birlik Məclisinin üzvü olur.

Müharibədən sonra ingilislər legionda döyüşmüş sovet əsgərlərini Stalinə təhvil verirlər. Stalin isə Moskvada onları edam etdirir. Romada isə 100-dən çox azərbaycanlı əsir vardı. İngilislər onları da SSRİ-yə verməyə hazırlaşırdılar. Bu xəbəri alan Milli Birlik Məclisi Ankaraya və Misir kralına müraciət edir. Azərbaycanlı əsirlərə öz vətənlərində sığınacaq vermələrini təklif edir. Misir kralı 100 azərbaycanlını gizlin yolla Neapola yollayır.

Valiyyə xanım 1947-ci ildə Milli Birlik Məclisinin xüsusi tapşırığını yerinə yetirmək üçün Romadan Türkiyəyə göndərilir. O, burada II Dünya müharibəsindən sonra Türkiyədə sığınacaq tapıb gizlənən yüksək rütbəli azərbaycanlı zabitləri SSRİ əks-kəşfiyyatının əlindən qurtarmaq üçün onları Romaya aparmalı idi. Türkiyədə olarkən atası Hüseynqulu xanın və qardaşı İsgəndər xanın köməyi ilə hərbçi azərbaycanlılara saxta sənədlər düzəldərək 1947-ci ilin aprelin 26-da təyyarə ilə İstanbuldan Romaya yola salır. Valiyyə xanımla birlikdə 12 nəfər yüksək rütbəli zabitin olduğu təyyarə Afina üzərində müəmmalı şəkildə qəzaya uğrayır. Valiyyə xanım Kazımbəyli beləcə şəhid olur, İstanbulun Feriköy məzarlığında dəfn edilir. Onu Türkiyədə “Millət qurbanı və millət yolunda şəhid” adlandırırlar.

Həyat yoldaşı Cahangir bəy isə 1955-ci ilin dekabrında sovet kəşfiyyatının əli ilə Berlində öldürülür. Elə Berlində də dəfn edilir.

Bax belə bir acı tale.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(12.11.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Redaksiyanın poçtundan rubrikasındakı növbəti yazı Mənsurə Xələfbəylinin essesidir. “Mərhəmətin işığı” adlanır esse. Kitabxanaçı Səadət Allahverdiyevadır.

Sevgi: Ruhun ilahi kodu

"İman gətirib yaxşı işlər görənlər üçün ər-Rəhman (qəlblərdə) bir sevgi yaradacaq."
(Məryəm surəsi, 96)

Dünya tərəzi kimidir: bir gözündə ağıl, digərində ürək dayanır. Ağıl bizə yol göstərir, amma insanı ucaldan, onu varlığın içində işığa çevirən qəlbin mərhəmətidir. Mərhəmət sadəcə hiss deyil, insanın yaradılış kitabında yazılmış ilahi koddur.
Mərhəmətli insan bütün varlığa qarşı məsuliyyət daşıyır. O, kimsəsiz heyvanın sevgi axtaran halını duyur, başqasının gözündəki kədəri görür, danışmayanların fəryadını hiss edir. İnsan nə qədər savadlı, nüfuzlu, güclü olsa da, mərhəməti yoxdursa, varlığı kölgədən ibarətdir. Əsl zənginlik qəlbin yumşaqlığı, insanlığın bütövlüyünü qoruyan xeyirxahlıqdır.
Mərhəmət zəiflik deyil; insanın öz içində qaranlığa rəğmən çıraq yandırmaq gücüdür. Xeyirxahlıq olan yerdə kin sönür, nifrət çəkilir, həyat yenidən nəfəs alır. Çünki hər insan bir kainatdır və  insana edilən yaxşılıq bütün kainatın taleyinə yazılmış xeyir kimi yayılır.
Bu ülvi halın canlı nümunələrindən biri də uzun illərin sirdaşı, mənəvi dayağım  Səadət Allahverdiyevadır.
Səadət həm mehriban dost, həm də kitabın, işığın, bilginin adamıdır. Kitabxanaçı kimi minlərlə insanın düşüncəsinə nur salıb, onların dünyagörüşünü zənginləşdirib. Rəflər arasında addımladıqca kitabları, kitabların içində gizlənmiş həyatı duyur. Sözlərin dərinliyində insanları birləşdirən  sirr var və  bu sirri elə incəliklə daşıyır ki, sanki kitablar onun varlığıyla dil açıb danışmağa başlayır.
Hər gənc əlinə kitab götürdükdə sanki gələcəyin qaranlıq nöqtəsinə bir işıq daha yandırır. Zamanla kitablar dostuna çevrilir və bu dostluğu oxucularına bəxş edərək onları da sözlərin sehrinə aparır. Kitabların toxunduğu yer qəlbdir. O isə bu toxunuşu insanlara çatdıran canlı  körpüdür.
Lakin Səadət Allahverdiyevanın ən böyük zənginliyi və gerçək sərvəti mərhəmətli qəlbidir. Bu mərhəmətin kökləri isə daha dərinə, mənəviyyatla yoğrulmuş  ailəyə dayanır. Onun valideynləri xeyirxahlığı yalnız sözlə deyil, əməllə yaşayan insanlar idi. Haqqın rəhmətinə qovuşsalar da, qoyub getdikləri xeyir izləri yaşayır və bu izlər elə aydın, elə işıqlıdır ki, onları tanımayan belə o nurdan pay alır. Hər gələnə səmimi bir “xoş gəldin” deməyi bacaran, başqasının dərdinə biganə qalmayan, yaxşılığı səmimiyyətlə  edən insanlar idi.
Onların ruhu bu gün də ailənin üzərində işıq kimi dayanır. Səadətin  və doğmalarının göstərdiyi hər yaxşılıq, elə bil ki, ata-anasının göydən göndərdiyi duanın davamıdır.
Səadət mənim qədim dostumdur. Onun kimi rəfiqəyə sahib olmaq böyük xoşbəxtlikdir. Varlığı ən böyük dayağımdır  -  çətin anlarda güc verir, insan olmağın gözəlliyini xatırladır. Xeyirxah insanların olduğu yerdə isə insanlıq heç vaxt tükənmir.
Səndən xəbərsiz ürək sözlərimi paylaşdığım üçün incimə; üzdə görünməyi sevməməyin qəlbindəki işığın təvazökar parıltısı kimidir. Mən bu sözləri o nadir insanlara həsr edirəm ki, zamanın toz-torpağı altında belə, insanlığın itirdiyi ən böyük xəzinəni, təmənnasız xeyirxahlığı qoruyub saxlayırlar. Onlar ümidini itirənə dayaq olur, qaranlığı işıqlandırır, dünyanın yorulmuş ürəyinə yenidən nəfəs verirlər. Elə bil kainatın nizamı onların yaxşılığı ilə tarazlanır.
Allah yaxşılıq edənlərin yolunu daim nura çevirsin, qəlblərinə rahatlıq, evlərinə bərəkət, addımlarına hüzur bəxş etsin.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(11.12.2025)

Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun Mənzil qərargahında Təşkilatın prezidenti Aktotı Raimkulova və “İçərişəhər” Dövlət Tarix-Memarlıq Qoruğu İdarəsi İdarə heyətinin sədri cənab Rüfət Mahmud arasında görüş keçirilib.

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalına Fonddan verilən məlumata görə, görüş zamanı tərəflər Türk dünyasının mədəni irsinin qorunması, idarə olunması və təbliği sahəsində mövcud tərəfdaşlıq imkanlarını müzakirə ediblər. Xüsusilə “İçərişəhər”in zəngin tarixi irsi, UNESCO Dünya İrsi Siyahısında yer alması və bu irsin daha geniş beynəlxalq auditoriyaya çatdırılması üçün həyata keçirilə biləcək birgə layihələr diqqət mərkəzində olub.

Qədim İçərişəhərin mühafizəsi və müasir dövrdə onun düzgün təqdimatı ilə bağlı aparılan müzakirələr tərəflərin bu sahədə ortaq yanaşma formalaşdırmağa hazır olduğunu göstərib. Bu çərçivədə yaxın gələcəkdə reallaşdırılması nəzərdə tutulan potensial birgə layihələr üzrə ilkin fikir mübadiləsi aparılıb.

İki qurum arasında mövcud olan sıx və məhsuldar əməkdaşlığın daha da genişləndirilməsi məsələləri ətraflı müzakirə edilib.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(10.12.2025)

Turanə Orucova,

İncəsənətin Tərəqqisinə Dəstək İB-Sədri, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Qərbi Azərbaycan – indiki Ermənistan ərazisində yerləşən, əsrlər boyu xalqımızın yaşadığı, nəfəs aldığı, qurub-yaratdığı qədim yurdlarımız  bizim tariximizin, mədəniyyətimizin və kimliyimizin ayrılmaz parçasıdır. Bizi bu torpaqlardan deportasiyalarla, zorakı köçlərlə, etnik təmizləmələrlə uzaqlaşdırmağa çalışdılar. Amma bizi yaddaşımızdan, ruhumuzdan silə bilmədilər.

Bu torpaqlar bizə yad deyil; orada qalan evlərimiz bizim idi, çiçəklənən bağlarımız, axan çeşmələrimiz, ucalan məscidlərimiz - hamısı bizim idi. O torpaqlar bizim babalarımızın ayaq izləri, nənələrimizin laylası, sazımızın səsi ilə yoğrulmuş müqəddəs Vətəndir.

Tarixi yaddaş bir millətin ölməməsidir. Biz Qərbi Azərbaycan yaddaşını sözümüzlə, sazımızla, nağıl və dastanlarımızla, həsrət dolu bayatılarla qoruduq. O torpaqlar təkcə fiziki yox, mənəvi varlığımızın beşiyidir.

Prezident İlham Əliyevin 5 dekabr 2025-ci il tarixində verdiyi bəyanat bu yaddaşın artıq yeni mərhələyə keçdiyini göstərdi. Dövlətin siyasi iradəsi, xalqın mənəvi gücü və beynəlxalq hüquqa əsaslanan haqlı mövqeyimiz bu qayıdışın gerçəkliyə çevriləcəyini sübut edir. Qayıdış artıq xəyallarda deyil - gələcək planlarımızda, gündəmimizdə və fəaliyyətimizdədir.

Biz -milli kimliyi bəlli olan, keçmişini unutmayan, gələcəyini isə qurmaq əzmində olan xalqıq. Bu torpaqlara qayıdış yalnız fiziki dönmək deyil, orada yenidən həyat qurmaqdır. Babalarımızın tikdiyi evləri biz – onların nəvələri yenidən inşa edəcəyik. 

Sazımız yenə səslənəcək o yurdlarda, muğamımız dağlardan, dərələrdən yenidən eşidiləcək.

Uşaq gülüşləri, ana laylası, qoca duaları yenidən Qərbi Azərbaycanın ocaqlarında yaşayacaq.

Nənələrimizin bayatısı, babalarımızın söhbəti itmədi. Biz varıqsa, onlar da yaşayır. İndi o yurdları yenidən dirçəltmək növbəsi bizə çatıb. Biz quracağıq, yaradacağıq. Bizim səsimiz –haqqın, ədalətin səsi o torpaqlarda eşidiləcək.

Qərbi Azərbaycanın səsi yenidən yüksələcək – kamança səsləri, tarın avazı, aşıq havaları, xalq nəğmələri o dağlarda, o çəmənlərdə yenə oxunacaq. Yaddaşın üzərinə düşən toz silinəcək, unudulmuş izlər yenidən canlanacaq. Bu, bizim milli varlığımızın yenidən ayağa qalxması olacaq.

Unutmayaq: tarixi yaddaş silinməz! Hər bir dağ, hər bir bulaq, hər bir daş – bizimdir. Bizim haqqımızdır. Və biz bu haqqı təkcə tələb etmirik  biz bu haqqı qazanırıq.

Tarix bizi çağırır – biz cavab veririk. 

Kimliyimiz bizi çağırır Biz qayıdırıq. 

Qərbi Azərbaycan - bizimdir! Yaddaşımız qədər, sazımız qədər, sözümüz qədər bizimdir!

Və biz yenidən o torpaqlardasözümüzü deyəcək, musiqimizi səsləndirəcək, həyatımızı quracağıq.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(10.12.2025)

İmran Verdiyev, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi. “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Oğuz təmsilçisi

Məhəmməd Füzuli Azərbaycan ədəbiyyatı və mədəniyyəti tarixinin iftixarıdır. Ümummilli liderimiz H.Əliyev deyirdi: “Füzuli mənim tarixim, Füzuli mənim mənliyimdir… Onun humanizm və ümumbəşəri dəyərlərlə mayalanmış yaradıcılığı bütün bəşəriyyət üçün böyük mənəvi qidadır”.   

“Füzuli milli kimliyini aydın dərk etmiş, dini və etnik mənsubluğu heç vaxt qarışdırmamış, etnik mənşə və soykökünün fərqində olmuş və öz milli mənsubiyyətiylə fəxr etmiş tək-tək klassik şairlərimizdəndir”.(Z.Bayramlı) 

Təəssüf ki, “hər sözü bir pəhləvan olan” şairimizin ata yurdu barədə tarixi qaynaqlar yoxdur, mövcud rəvayətlərə istinad olunur. Birinci rəvayət akademik H.Araslının qeydə aldığı Ərəş variantıdır. Akademik bu rəvayət barədə yazır: “Bəzi rəvayətlərdə Füzulinin atası Süleymanın Ərəş mahalından Kərbəlaya köçdüyü və şairin oğlu Fəzlinin sonralar Ərəşə qayıdıb öz qohum- qardaşlarının yanında yaşadığı göstərilir. Fəzlinin Ərəş mahalında şöhrətləndiyini, onun əsərlərinin Ərəş dairəsində yaşayan əhali, xüsusən çələbilər içərisində şöhrət qazandığı məlumdur”.   

İkinci rəvayətə görə, dahi şairimizin atası İraqa Ağcabədi rayonundakı Boyat kəndindən köçüb getmişdir. Rəvayətlərdə yerli camaat Füzulinin atasını Süleyman kişi deyə yad edir. Bunu mərhum alim Ş.Cəmşidovun araşdırması da təsdiq edir. Onun yerli sakinlərdən topladığı rəvayətin tam mətnində oxuyuruq: “Ata-babalarımızdan eşitdiyimizə görə Süleyman kişi bizim Boyat kəndindən imiş…Süleyman kişinin burada Kərpicli təpədə evi varmış. O vaxt burada Hindistandan gəlmiş bir hindli mühəndis Boyat kəndinin yanından keçən və Qarqar çayının bir qolu olan Qarasudan bir arx ayıraraq Boyatın cənub-şərqindəki düzə su çıxarmışdı. Camaat o arxın qabağında əkin əkib bağ salmışdır. Sonra arxın üstündə bir kənd əmələ gəlir ki, onu həmin hindli mühəndisin adı ilə “Hindarx” adlandırırlar. O hindli mühəndis Süleyman kişinin qızı ilə evlənir. Az keçmir ki, ölkədə qarışıqlıq qopur. Süleyman kişi ilə qonşuları arasında böyük vuruşma olur. Ortaya qanlılıq düşür. Buna görə də Süleyman kişi öz yeznəsi hindli mühəndisin bələdçiliyi ilə köçüb ölkədən çıxmış və Kərbəlaya getmişdir. Biz tərəflərdən, Qarabağdan – Ağdamdan Kərbəlayə vaxtilə köçüb gedən çox adamlar olmuşdur. Nikolay vaxtı Kərbəlaya ziyarətə gedən adamlar oradakı yerliləri – qohumları ilə görüşüb, qonaq qalarmışlar…Babalarımızın dediyinə görə, sonralar Süleyman kişi və oğlu Məhəmməd Boyata öz qohumlarını görmək üçün gələrmişlər. Onların qohumları Boyat kəndi ilə bitişik olan Beyləqanlı – Aşıqvəlilər tirəsindənmiş. Süleyman kişinin yurd yeri adlanan “Kərpicli təpə” də buradadır”. (Əlavə edək ki, Boyat kəndinə bitişik Aşıqvəlilər kəndi və Süleymanlı təpəsi indi də qalmaqdadır.)

Bunlar rəvayət olsa da, necə deyərlər, od olmasa, tüstü çıxmaz. 

Filologiya elmlər doktoru S.Paşayevin dediyi kimi, hər bir rəvayət real həyat həqiqətlərinin təhkiyə formasında bədii ifadəsidir. Rəvayətlər tarixi şəxsiyyətlərlə bağlı olduğu üçün öz reallığını qoruyur. Böyük S.Vurğun da əfsanə və rəvayətlərdə “həqiqət şəfəqləri görürdü”.

Rəvayətlər birmənalı olaraq Füzulinin atasının adının Süleyman olduğuna və Azərbaycandan köçdüyünə işarə edir. Lakin konkret olaraq ölkənin hansı bölgəsindən (Ağcabədidəki Bayat kəndindən, yoxsa Ərəşdəki (Şamaxıdakı) Bayat kəndindən) köçüb getməsi hələ də tam dəqiq müəyyənləşdirilməmişdir. Biz bunu elə vacib də saymırıq. Ya o Bayatdan, ya da bu Bayatdan, nə fərq edər ki. Sonda hər iki yaşayış məntəqəsi Azərbaycan deyilmi?!

Hər iki rəvayətdə, o cümlədən tədqiqatçıların qeydlərində yekdilliklə Süleyman kişinin  İraqa köç etdiyi göstərilir. Prof. Ş.Cəmşidov “M.Füzulinin ata yurdu haqqında rəvayət” başlıqlı məqaləsində şairin atası Süleyman kişinin Azərbaycandan İraqa köçməsinin səbəbinə də aydınlıq gətirir. Dolayısı ilə o, ümuminin “Füzulinin atası Süleyman kişi Azərbaycandakı feodal çəkişmələri səbəbindən ailəsi ilə birlikdə İraqa köçmək məcuriyyətində qalmışdır” fikrini təsdiq edir.

Bizcə, Süleyman kişinin başqa yerə yox, məhz İraqa (Kərbəlaya) getməsi təsadüf sayılmamalıdır. Əvvələn,ikinci rəvayətdə də deyildiyi kimi “Biz tərəflərdən, Qarabağdan – Ağdamdan Kərbəlaya vaxtilə köçüb gedən çox adamlar olmuşdur” və “Nikolay vaxtı Kərbəlaya ziyarətə gedən adamlar oradakı yerliləri – qohumları ilə görüşüb, qonaq qalarmışlar” cümlələri bu bölgənin adamları (o cümlədən digər azərbaycanlılar) üçün Kərbəlanın yad yer olmadığını, ora müntəzəm gediş-gəliş olduğunu göstərir. Həm də XI əsrdə İraqın səlcuqlar, daha sonralar isə monqollar və Teymurilər tərəfindən işğalından sonra Bağdadda və onun ətraflarında türklərin sayı getdikcə artırdı. Onların arasında bayat əşirətindən olanlar da az deyildi. Tədqiqatçı və şair, “Kərkük” qəzetinin baş redaktoru Ş.Kuzəçi yazır ki, “Bayat əşirətinin İraqa etdiyi köç dalğalarının Monqol istilası və Səlcuqlu dönəmlərində gerçəkləşdiyi fərqli qaynaqlarda yer almaqdadır”. Bu durum sonralar da davam etmişdir. Xalq yazıcısı, AYB-nin sədri hörmətli Anar müəllim “Əsrim, əslim, nəslim” kitabının “Məmmədxanlılar” fəslində yazır ki, “Bayat boyu–Dədə Qorqudun, Füzulinin boyudur. Bayat adlı kəndlər Qarabağda, Quzey və Güney Azərbaycanın başqa yerlərində də var. Ümumiyyətlə, bayatlar Cənubi Qafqazdan Doğu Anadoluya, İraqa qədər böyük bir sahədə məskunlaşıblar”. 

Şairin mənsub olduğu ailə XV əsrin axırlarında Azərbaycandan İraqa köçmüş minlərlə ailələrdən biri idi. Beləliklə, yuxarıda göstərilənləri nəzərə alaraq, zənn edirik ki, Süleyman kişi İraqa – öz həmyerlilərinin və öz boyundan, əşirətindən olanların yanına getməyi daha münasib bilmişdir. Və bu, təbii haldır.

Məlum olduğu kimi M.Füzuli ərəb, fars və Azərbaycan dillərində yazıb yaratmışdır. O, farsca “Divan”ın dibaçəsində qeyd edir ki, “Bəzən ərəbcə şeir yazdım və ərəb fəsihlərini müxtəlif mənzumələrimlə şadlandırdım. Bu, mənim üçün asan idi. Çünki mənim elmi bəhslər (fənlər, yaxud mübahisə) dilim ərəbcə idi. Bəzən türkcə şeir meydanında at çapdım və türk zəriflərinə türkcə şerin gözəlliklərilə zövq verdim. Bu da məni о qədər təşvişə salmadı, çünki türkcə şeir mənim əslimin səliqəsinə uyğundur. Bəzən fars dili sapına inci düzdüm və о budaqdan könül meyvəsi dərdim”. 

Amma üç dildə yazıb-yaradan, "bütün türk şairlərinin babası" həmişə ana dilinə - Azərbaycan dilinə üstünlük vermiş, F.Köçərlinin sözləri ilə söyləsək, “türk dilinə rövnəq vermiş və onu xarü xaşakdan təmizləyib, bir göyçək və səfalı çəmənə bənzətmişdir. Akademik A.Axundovun da dediyi kimi, o,“üçdilli nəhəng "türkzəban" türk ləfzilə şeir yazmağın bütün çətinliklərini asan etmək qüdrətinə malik olmuş, bu qüdrət ona ana dilinə dəruni sevgisindən və dəruni hörmətindən gəlmişdir". 

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent S.Ağayeva “Azərbaycan” qəzetində dərc olunmuş “Azərbaycan ədəbi dili tarixində Məhəmməd Füzuli” adlı məqaləsində yazır ki, Füzuli “…dövrün qalib dilləri, ərəb, fars dillərindən qədərincə faydalanmış, ana dilini bu dillərlə canlı rəqabətə qatmış və bu yarışmada qalib çıxdığını öz bədii yaradıcılığı ilə təsdiq etmişdir”. O, ana dilində “Leyli və Məcnun”u, “Hədiqətüs-süəda”nı və digər əsərlərini yazmaqla, Ə.Caminin “Hədisi-ərbəin” əsəriniana dilimizə tərcümə etməklə “tikəndən bərgi-gül izhar” etmişdir.   

Əslində dahi şairimizin “türkcə şeir mənim əslimin səliqəsinə uyğundur” ifadəsi onun doğma ana dili (həm də milliyyəti) barədə mübahisə etməyə yer qoymur. Amma maraqlı olan bilirsinizmi nədir? Görəsən, Xalq şairimiz R.Rza demişkən, vətənindən, elindən uzaq düşmüş, ta çocuqluq illərindən qürbətdə ömür sürməyə məcbur olmuş bir adam necə olmuşdur ki, ana dilində belə kamil şeirlər yazmışdır. O, azəri xalqına məxsus olan bir sıra ifadə, obraz, təşbih üçün mayanı haradan almışdır? 

1959-cu ildə İraq səfərindən sonra “İraq sözü nədənsə həmişə “fəraq” sözünü mənim yadıma salır” cümləsiylə başlayan “Uzaq ellərin yaxın töhfələri” adlı essesində Xalq şairi özü bu suala belə cavab verirdi: “Mən inandım ki, Füzulinin yaşayıb yaratdığı yerlərdə onun azərbaycanca əsərlərini oxuyan, onun poeziyasına qiymət və qüvvət verən minlər, yüzminlər varmış, Fizuli dili dilindən, dərdi dərdindən, sevinci, arzusu, həsrəti  onunla bir olan doğma xalqın əhatəsində yaşamışdır. O xalqın ki, neçə əsrlər boyu Kərkük, Ərbil, Mosul dolaylarında yaşayır, dili, adət və ənənələri ilə hakim ərəb xalqına heç bir bənzəyişi yoxdur, deyilənə görə, sayı yarım milyona yaxın olan bir xalqdır”.  

Şah İsmayılın 1508-ci ildə Bağdada daxil olması ilə burada artıq azərbaycanlıların nüfuzu da artmışdı. Xətainin məşhur beytindən də bunu görmək mümkündür: “Getdikcə tükənir ərəbin kuhi-məskəni, Bağdad içrə hər neçə kim türkman qonar”. Deməli, İraqda Azərbaycan türklərinin məskunlaşması və "Azərbaycan-türk mühitinin" mövcud olması dahi şairin Azərbaycan dilində Şərq poetikası ənənələrinə uyğun janr nümunələri qələmə almasına və doğma ana dilində "Divan" bağlamasına şərait yaratmışdır.

Hazırda ərəblər və farslar "Təkrarsız lirik və qəlb şairi" (M.Cəlal), "türkdilli zəmin üzərində ucalmış böyük Azərbaycan şairi" (H.Araslı) M.Füzulini öz şairləri, milliyətcə ərəb və fars sayırlar. Türk dilli digər xalqlar da şairi özlərininki hesab edirlər. Dahi Füzulinin ərəb və fars hesab edilməsi çox güman ki, onun ərəb və fars dillərini mükəmməl bilməsi və bu dillərdə də milsilsiz cənət əsərləri yaratmasından, həmin xalqların tarixinə, mədəniyyətinə, ədəbiyyatına, məişətinə, adət-ənənələrinədərindən bələd olmasından qaynaqlanır. Həm də ədəbiyyatımızda ərəb və farsça yazmaq ənənəsinin olduğunu unutmayaq. Bir də hər başqa dildə yazanı öz xalqına deyil, dilində yazdığı xalqa aid eləsək, gör onda,nə qədər avropalı fransız, fars türk, türk fars, fars ərəb,türk ərəb, lap elə qırğız rus sayılmalıydı. 

M.Füzuli azərbaycanlıdır, Azərbaycan türküdür!

Yuxarıda da dediyimiz kimi o, milli kimliyini aydın dərk edən, etnik mənşə və soykökünün fərqində olan və öz milli mənsubiyyətiylə fəxr edən  klassiklərimizdəndir.Vaxtı ilə türkşünas, professor K.Berrill Füzulini “bütün Azərbaycan şairlərinin ən öndə gedəni” adlandırmışdı. Məşhur ingilis şərqşünası E.C.Gibb bütün şərqşünaslardan fərqli olaraq, Füzulini Azərbaycan şairi kimi göstərmişdir. Türk siyasətçisi, tarixçisi, ədəbiyyatşünası, professoru F.Körpülüzadə də Füzulini Azərbaycan şairi kimi təqdim etmişdir.

Xalq yazıçışı Elçin xatirələrinin birində yazır: “M.Füzulinin 500 illik yubileyi ilə bağlı İraqda keçirilən “Füzuli günləri”ndə iştirak edərkən həmin vaxt İraqın prezidenti olan Səddam Hüseyn məni qəbul etdi. Orada bir sıra məsələlərdən söhbət açdıq… S.Hüseyn də etiraf etdi ki, İraqda yaşasa da,  Füzuli azərbaycanlıdır, sonra bildirdi ki, əslində, o, bütün dünyanın şairidir. Bu, yüksək səviyyədə rəsmi etiraf idi.

Bizcə, "Şərq poeziyasının günəşi"nin (Gibb) Azərbaycan dilində yazması, “bu dilin böyük müdafiəçisi olması”(Y.Seyidov), “Azərbaycan ədəbiyyatını fars və ərəb girdablarından dartıb çıxarmaşı”(C.Cabbarlı),əsərlərində Azərbaycan-türk düşüncə-danışıq tərzinin özünü göstərməsi,  “türkcə şeir mənim əslimin səliqəsinə uyğundur” söyləməsi onun milli mənsubiyyətinin də göstəricisidir və azərbaycanlı olduğuna daha bir sübutdur. Təsadüfi deyildir ki, böyük demokrat ədibimiz C.Məmmədquluzadə 1925-ci ildə “Füzuli” sərlövhəli məqaləsində yazmışdı:”Füzuli azərbaycanlıdır. Çünki dili Azərbaycan dilidir”.Ədəbiyyatşünas A.Sur isə belə bir mülahizə yürütmüşdür: "Füzuli lisanında məfuli-bihlər ilə bəzi siğeyi-feiliyyələrdə azərbaycanlılığın hiss olunması, əcdadının Azərbaycan türklərindən olması haqqında bir zənn veriyor". A.Surun Füzulidən nümunə gətirdiyi ifadələrin çoxunun yalnız Azərbaycanda işlədilməsi fikrini nəzərə alan akademik H.Araslı həmin mülahizəni qəbul etmişdi. Təsadüfi deyildir ki, yazıçı, ədəbiyyatşünas, filologiya elmləri doktoru M.Cəlal akademik H.Araslının redaktorluğu  ilə nəşr olunmuş “Füzuli sənətkarlığı” monoqrafiyasında yazmışdı: “Füzuli şeirində dilin xalq ruhu, xalq ifadə formaları, hətta çox yerdə canlı danışıq dilinin xüsusiyyətləri saxlanılmışdır”. Qeyd edilənlərlə bağlı akademik Ə.Dəmirçizadənin “Füzulinin və ümumən XVI əsr Azərbaycan dilinin lüğət fondu, qrammatik quruluşu bugünkü Azərbaycan dilinə yaxındır” fikrini də xatırlatmaqda yarar görürük.

Ümummilli liderimiz H.Əliyev deyirdi:”Füzuli azərbaycanlıdır, azərbaycanköklüdür. Onun yaradıcılığı Azərbaycan ədəbiyyatı və mədəniyyətinin bəhrəsidir. Füzuli başqa ölkələrdə də məşhurdur. Lakin onu azərbaycanlılar qədər özününkü sayan yoxdur… Ərəblər və farslar Füzulini öz şairləri sayırlar. Türkdilli xalqlar isə hesab edirlər ki, о türkdür. Biz də deyirik ki, Füzuli türk, azərbaycanlıdır. Eyni zamanda bunu türkmən, özbək, qazax, Türkiyədə yaşayan türklər, İraq türkmənləri də deyə bilərlər. Qoy Füzuli hamıya məxsus olsun, tarixə bəşəri bir şəxsiyyət kimi düşsün. Eyni zamanda biz bu yubiley tədbirlərindən istifadə edərək dünyaya bir daha bildirməliyik ki, Füzuli azərbaycanlıdır”.  

Beləliklə, da ulu öndərimiz bütün dünyaya “Füzuli azərbaycanlıdır” həqiqətini ən yüksək səviyyədə bəyan etmişdi.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(10.12.2025)

Zəhra Allahverdiyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət” 

Sevgini tapmaq lazımdır? Yoxsa sevgi bizi tapmalıdır? Yoxsa sevgini özümüz yaratmalıyıq? 

Sevgi hamıya tanış bir mənada hamıya yad hisdir. Əsl sevgilər sevginin nə olduğunu bilməyənlərin əlində tarixə qarışıb. O adamlar sevgiyə küsüb. Axı sevgi əllərdə oyuncaq olmalı deyildi...

Sevgi nədir desələr, bəxtin oyunudu demək olar. Bəxtin gətirdisə, sevginin şahını yaşıyarsan, bu da nəsildən-nəslə ötər. Vay o gündən bəxt gətirməyə... Düşəcəksən bir sevgi bilməz uşağın əlinə. 

Osa ancaq anasının gül balası olub. Nə istəyibsə, .... “Anan qurban, bu dəqiqə” deyilən birinə. İrad bildirəndə əlindən sevdiyi oyuncağı alınmış oyuncağa dönər. Həyə öyrəşib yoxu danan formalaşmamış fərdi baxçadan yenidən başlamaq lazımdır.

Bəs sevgi necə olur? Sevgi kimdənsə nəsə ummaq deyil. Sevgi sevəni saflaşdıran duyğudur, necə ki, Xosrovu saflaşdıran sevgi kimi. Sevgi maneələri görməyəndir, necə ki, Fərhadın dağı yardığı kimi. Sevgi sadiq qalmaqdır, necə ki, Leylinin özünü İbn Səlama yar etməyib Məcnunun intizarına qərq edən kimi. Heyif ki, onun da qədrini bilən olmadı. 

Heç bir emosiya sevdiyin insan tərəfindən sevilmək hissinə bərabər ola bilməz. Amma bir şey də var ki, sevilməyin də qədəri var. Çox sevmək də, qayğısızlıq da aşiq usandırır. 

Peyğəmbərimiz sevdiyi xanıma “Könlümün ruzisi” deyirmiş. Necə gözəl ifadədir. İndikilər çiçək, böcək, dovşan, maral deyə-deyə meşədə nəsnə qoymur. Siz könlünüzün ruzisini tapın, könlünüzü xoş edəni tapın, könlünüzü sevəni tapın. Sevgi nağıllarda dastana dönməsin, könüllərdə dəryaya dönsün!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(10.12.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Güney Azərbaycan Poeziyası Antologiyası layihəsində Təbriz təmsilçimiz Əli Çağlanın növbəti təqdim etdiyi yazıçı Təbrizdə  yaşayan Hüseyn Səlahlıdır.

Hüseyn Səlahlı

Təbriz

IV

Boğanın ərimiş buynuzu adına

Dünyam balina dalında sakin bir qayıq

Və mən, məməsiz körpələr kimi

özümü onun qucağına atmışdım.

Çılpaq, şıltaq edirdim.

Göz gördüyü qədər dəniz ilə çaxır kəsişirdi.

Dəniz öz içində bir şeylər yaşayır.

Dalğalar bir-birlərinə yaxınlaşırlar. Əlbəttə ki, sənin mənə baxdığın ən son dəqiqələrdə

Qaşların kimi.

Bir masa, iki bardaq, biri boş.

Bir masa, iki səndəl, üç adam, biri yuxuda.

Bardağı doldurub masaya çırpıram.

Bardaq titrəyir, masa titrəyir.

İçirəm,

Bir titrəyiş..., iki titrə..., üç.

Bardağın düzündə limanda Meduza.

Mənə baxır.

Gözlərimin qayıq üstündə

Düsməsindən ayaqlarına baxıram və daş olur.

Bir bardaq ona töküb çağırıram.

Baxır, bardağın əyri yansımasından ürəyimə.

Bir titrəyiş daha.

Bardağımda limanı boğuram.

Bir boş səndəl artıqla

Tam olaraq sənin getdiyin gün...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(10.12.2025)