Bir yerdə rahatlıq tapa bilmirəm,

Divara boylana-boylana qaldım.

Bu gecə anamın doğma ətrini,

Divardan asılan şəkildən aldım.

Bu gün Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin Moskva bölməsinin katibi Nəsib Nəbioğlunun doğum günüdür 

Nəsib Nəbioğlu 1954-cü il mayın 2-də Kəlbəcər rayonunun Çaykənd kəndində anadan olub. 1971-ci ildə Çaykənd orta məktəbini bitirib. 1973-1975-ci illərdə Baykonurda Sovet ordusu sıralarında hərbi xidmətdə olub. Hərbi xidmətini başa vurduqdan sonra 1975-1980-ci illərdə Bakıda M.F.Axundov adına Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Rus dili və Ədəbiyyatı İnstitutunda ali təhsil alıb.

1985-ci ildə Moskvada M.Qorki adına Ədəbiyyat İnstitutunu əla qiymətlərlə bitirib. 1985-ci ildə İnstitututu bitirdikdən sonra SSRİ Dövlət Xarici Turizm Komitəsinin Baş İdarəsində məsul vəzifələrdə çalışıb. Rusiya və Azərbaycan Yazıçılar birliklərinin üzvü, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin Moskva bölməsinin katibidir.

M.Axundovun, S.Vurğunun, R.Rzanın, M.İbrahimovun, N.Rəfibəylinin, M.Arazın, Məmməd Aslanın, T.Məliklinin, Aşıq Ələsgərin, Aşıq Şəmşirin eləcə də bir çox müasir şairlərimizin həyat və yaradıcılığına həsr edilmiş rus dilində məqalələrin müəllifi olan Nəsib Nəboiğlu V.Şukşinin, V.Rasputinin, A.Puşkinin, M.Lermontovun, S.Yeseninin, N.Rubsovun bir sıra əsərlərini Azərbaycan dilinə tərcümə edib. Kəlbəcər ədəbi mühitinin istedadlı nümayəndələrindən biri olan şair uzun illərdir Rusiyada ədəbiyyatımızı, mədəniyyətimizi təbliğ edir. İyirmidən çox şeirinə musiqi bəstələnən şair həm də musiqisi Ayna Sultanovanın olan dünya azərbaycanlılarının həmrəylik himninin müəllifidir.

Şeir kitabları

“Ürəyim yurd yeridir” 

“Sizə sözüm var” 

“Dua edən bulaq” rus dilində

“Bağışlamaz dağlar məni” 

“Nəğməkar əsgər” 

“Heç belə də kənd olar” 

“Ulduz nur saçırdı qayanın üstə" rus dilində 

“Durnalara qayıdanda"

Mükafatları 

R.Rza və Y.Dolqoruki adına beynəlxalq mükafatları laureatıdır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.05.2025)

Murad Vəlixanov, “Ədəbiyyat və İncəsənət” 

1955-ci ildə rejissor Tofiq Tağızadənin ekranlaşdırdığı “Görüş” filmi barədə söhbət etmək istəyirəm. Azərbaycan kino tarixinin böyük hissəsini əhatə edən sovet dövründə hakim kommunist rejimi ekran əsərlərinə mühüm təbliğat, təşviqat vasitəsi kimi baxdığından bu sahəyə xüsusi diqqət ayırırdı. Bununla yanaşı, lentə alınan filmlərin bir çoxu həm ssenari və rejissor işi, həm də aktyor oyunu baxımından dəyərli sənət əsərləri idi. Bu sırada 1950-ci illərin kinolentlərinin xüsusi yeri var.

Daha çox melodram və musiqili komediya elementlərinə malik “Bəxtiyar” (rejissor Lətif Səfərov, 1955), “Görüş” (Tofiq Tağızadə, 1955), “O olmasın, bu olsun” (Hüseyn Seyidzadə, 1956), “Qızmar günəş altında” (Lətif Səfərov, 1957), “Ögey ana” (Həbib İsmayılov, 1958) filmləri kino salnaməmizin parlaq səhifələrini təşkil edir.

“Ötən illərin filmləri” silsiləsindən bu dəfə 60 yaşı tamam olan “Görüş” bədii filmi haqqında söhbət açacağıq. 1955-ci ildə rejissor Tofiq Tağızadənin quruluş verdiyi “Görüş” filmi geniş tamaşaçı rəğbətini qazanan ekran əsərlərindəndir. Filmin mövzusu sevgi, sovet rejiminin əməyə çağırışı və bir-biri ilə yarışan Azərbaycan və Özbəkistan pambıqçılarının ənənəvi dostluğudur. Ekran əsərinin mərkəzində iki gəncin - özbək qızı Lala (aktrisa Nelli Ataullayeva) ilə azərbaycanlı Kamilin (aktyor Arif Mirzəquliyev) saf məhəbbəti durur.

40 illik yaradıcılıq yolunda ilk “Görüş”

Azərbaycan kino sənətinin inkişafında mühüm xidmətləri olan Xalq artisti, görkəmli rejissor Tofiq Tağızadənin (1919-1998) adı gələndə gözlərimiz qarşısında sevə-sevə seyr etdiyimiz filmlərdən maraqlı epizodlar canlanır. Onun 50-ci illərdə çəkdiyi filmlər həmin dövrdə və sonrakı mərhələlər üçün yeni üslub idi. “Görüş” rejissorun kinoda ilk işi olmaqla yanaşı, həm də bu yeniliyin başlanğıcı idi.

O, şəhər mühitində böyüdüyü üçün uşaqlıqdan teatra, kinoya böyük həvəsi olub. Kinoşünas, Əməkdar incəsənət xadimi Aydın Kazımzadə yazır ki, uşaqlıq illərində tamaşa etdiyi Çarli Çaplinin filmləri Tofiq Tağızadədə kinoya maraq oyadıb. Amma o, orta məktəbi bitirəndən sonra əvvəlcə energetika sahəsində təhsil alıb. Paralel olaraq musiqi məktəbində də oxuyub. Kinoya gələn yolları isə dolanbac döngələrdən keçib. Neft və Kimya İnstitutunun energetika fakültəsinin üçüncü kursunda oxuyanda Böyük Vətən müharibəsi başlayır. Cəbhəyə yollanan gənc Tofiq ağır yaralanaraq geri qayıdır. Müharibədən sonra o, arzusunu reallaşdırır və Moskvada Ümumittifaq Kinematoqrafiya İnstitutunun kinorejissorluq fakültəsinə qəbul olunur. Burada məşhur kino xadimlərindən dərs alır. Bir müddət Moskvada çalışdıqdan sonra vətənə qayıdır və ömrünün sonuna kimi “Azərbaycanfilm” kinostudiyasında fəaliyyət göstərir.

İlk filmi “Görüş” ona böyük uğurlar gətirir. Filmdə çalışan gənc rejissor və operatorlar Teyyub Axundov və Cavanşir Məmmədovun da qabiliyyətləri üzə çıxır. Bu ekran əsərindən sonra Tofiq Tağızadədə Azərbaycan kinosu salnaməsinə “Uzaq sahillərdə”, “Mən rəqs edəcəyəm”, “Mən ki gözəl deyildim”, “Yeddi oğul istərəm”, “Babamın babasının babası”, “Bağ mövsümü” və s. filmləri bəxş edir...

“Görüş” filmində xalqın məişəti, əxlaqi-mədəni dəyərləri rejissor tərəfindən sənətkarlıqla əks olunub. Film zamanın problemlərini ekrana gətirir, insanları bu problemlər ətrafında düşünməyə sövq edir. Ekran əsərindəki obrazlar tamaşaçı ilə açıq mükaliməyə girir və onu düşündürür, bir çox suallara cavab axtarır. Görəsən, haqlı olan kimdir, sovet mexanizmi, yoxsa əməkçi insanlar?..

Filmdə ən kiçik detallarda belə milli-mənəvi dəyərlərimizin əks olunması sovetin sərt ab-havasında cəsarətli addım sayıla bilər. Kolxozun, əmək qabaqcıllarının tərənnümü, “əmək insanı ucaldır, ona xoşbəxtlik gətirir” çağırışı da dövrün tələbidir. Düzdür, film haqqında yazılan rəylərdə belə bir fikir də səslənir ki, əsər o dövrün sovet kinokomediyası ənənələri əsasında köhnə sxem üzrə çəkilmişdir, ayrı-ayrı səhnələr uğurlu olsa da, ümumən götürdükdə zəif alınıb. Buna səbəb müəlliflərin ssenaridəki süjet xəttini və obrazları standartlaşdırmasıdır.

Rejissor isə müsahibələrinin birində film haqqında belə deyir: “Görüş” bədii filmi həmin dövrlə bağlı yadımıza çox şey salır. Bu film Moskvada ali kino institutunu bitirib Bakıya qayıdandan sonra kinostudiyada çəkdiyim ilk film oldu. Janrına görə kinokomediya idi. Burada komik aktyorların olması vacib idi. Məncə, filmdə aktyor seçimində səhv etməmişəm”.

Kinolentin operatoru Teyyub Axundov yaradıcılığı dövründə 50-dən artıq filmdə çalışıb. “Görüş” filminin çəkilişləri zamanı o, əmək fəaliyyətinə yenicə başlamış, ilk addımlarını atırdı. Sonralar o, filmlə bağlı xatirələrində yazır: “Operator kimi işlədiyim ilk bədii film rejissor Tofiq Tağızadənin “Görüş” filmidir. Bu film kinokomediya janrındadır. Kinokomediya da operator işi baxımından işıqlı tonda, plastik formada olmalıdır. Biz “Görüş” filmini də elə bu formada həll etməyə çalışdıq. Kolxoz mövzusunda olan filmin ssenarisi bir sıra kinolentlərdə olduğu kimi, məlum sxem üzrə yazılmış, bu isə işimizdə filmin bədii səviyyəsini xeyli aşağı salmışdır. Bütün bunlara baxmayaraq, uğurlu nəticə əldə edilmişdi”.

Həqiqətən də, filmdə gözəl aktyor ansamblı var. Arif Mirzəquliyev, Nelli Ataullayeva, Leyla Bədirbəyli, Həsənağa Salayev, Münəvvər Kələntərli, Əliağa Ağayev, Ağahüseyn Cavadov, Barat Şəkinskaya, Sona Aslanova, Əzizə Məmmədova, Məmmədəli Vəlixanlı və digər sənətkarlar yaddaqalan ifaları ilə tamaşaçıların diqqətini özlərinə cəlb edə biliblər. Qeyd etmək yerinə düşərdi ki, film Əliağa Ağayev, Barat Şəkinskaya və Ceyhun Mirzəyevin kinoda ilk işidir.

“Bu nə plovdur, yağ gətir...”

60 ildir Əliağa Ağayevin (Şıxəli) bu ifadəsi dillər əzbəridir. Aktyor sənətdə ilk addımlardan öz yumorları ilə seçilməyə başlayır. Bu filmdə onun dilindən təqdim olunan bir neçə deyim dillərə düşür, zərb-məsələ çevrilir.

Tofiq Tağızadə xatirələrinin birində deyir: “Əliağa kinoda ilk dəfə oynamasına baxmayaraq, elə bil çəkiliş meydançasına dəfələrlə çıxmışdı, özünü elə sərbəst aparırdı ki, ona nəyi isə izah etməyə, oyununa düzəliş verməyə ehtiyac qalmırdı. İşə çox ciddi yanaşır, rola elə girirdi ki, həyatda da özünü Şıxəli kimi hiss edirdi...”

Kinoşünas Aydın Kazımzadənin “Görüş” filmi ilə bağlı Əliağa Ağayevin oğlu Vaqifdən aldığı müsahibədən bir parça: “Bir gün axşam atam evə elə vəziyyətdə gəldi ki, onu tanımadıq. Anam bərk qorxdu. Atam dedi ki, çaya düşmüşəm, soyuq məni götürüb. Əvvəlcə biz heç nə başa düşmədik. Sonra bizə başa saldı ki, filmdə Şıxəli çaya düşməli idi. Həmin axşam səhərə kimi atam qızdırmadan yandı. Axır ki, dava-dərmanla səhərə yaxın özünə gəldi. Anama da ilk sözü bu oldu ki, incəsənət qurban tələb edir. Dedi, mən dura-dura mənim yerimə başqası suya düşməyəcəkdi ki...”

Filmin özbək qəhrəmanı

Ekran əsərində özbək qızı Lala İsmayılovanı oynayan Nelli Ataullayevadır. Filmdə onun obrazını unudulmaz aktrisamız Sofiya Bəsirzadə səsləndirib. Özbəkistanın Əməkdar artisti, sənədli filmlər rejissoru Nelli Ataullayeva 1931-ci ildə Daşkənddə doğulub. 1953-cü ildə Daşkənd Teatr İnstitutunun aktyorluq fakültəsini bitirib. Bir sıra filmlərə çəkilib. “Özbəkfilm”də “Əmirliyin devrilməsi”, “Sevgililər”, “Təzə mənzilə köç” filmlərində yaddaqalan rollar ifa edib. Rejissor kimi 20-dən çox sənədli filmə imza atıb. 1974-cü ilin mayında Nelli növbəti sənədli filmin çəkilişləri üçün Buxaraya yollanır. Gərgin və yorucu çəkilişlərdən sonra bərk xəstələnir, yüksək hərarət və öskürəkdən qurtula bilmir. Bacısı Rənanın təkidi ilə həkimə gedən gənc Nellidə ağciyər xərçəngi aşkarlanır. Özünü hər zaman gənc hesab edən aktrisa 43 yaşında bu dünyadan köçür.

Bir cümlənin dəyişdiyi tale

Arif Mirzəquliyev “Görüş”ün əsas obrazlarından olan Kamili canlandırır. O, həmçinin “O olmasın, bu olsun”da Sərvər rolunda da çıxış edərək böyük şöhrət qazanmışdı. Moskvada Ümumittifaq Kinematoqrafiya İnstitutunda təhsil alıb peşəkar aktyor kimi vətənə qayıtmağa hazırlaşarkən bir cümlə ilə istəyindən əl çəkir. Günlərin birində o, Bakıdan teleqram alır. Teleqramda yazılmışdı ki, atan ağır vəziyyətdədir. Səni görmək istəyir. Tələbə-aktyor təcili Bakıya gəlir, atası son nəfəsdə ona deyir ki, mən səni aktyor deyil, həkim görmək istərdim. Bu söz kifayət edir ki, Arif bir daha həmin instituta qayıtmasın. Bakıda imtahanlarını verib Azərbaycan Dövlət Tibb İnstitutuna daxil olur. Nevropatoloq ixtisasına yiyələnir və ömrünün sonuna kimi həkim işləyir.

Filmdə eyni zamanda bir-birindən maraqlı rəqs səhnələri də var ki, burada rəqqas Əlibaba Abdullayevin zəhməti danılmazdır. Quruluş verilən rəqslər göz oxşayır, insana zövq verir. Xüsusilə Xalq artisti Leyla Bədirbəylinin yüksək sənətkarlıqla ifa etdiyi rəqs tamaşaçıların estetik zövqünü zənginləşdirir.

Azərbaycan kinosu inciləri sırasına daxil olan “Görüş” filmi bundan sonra da hələ uzun illər ötən əsrin ortalarından soraq verərək nəsilləri bir-biri ilə görüşdürəcək, kino tariximizin görkəmli simalarını unudulmağa qoymayacaq...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.05.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Dünyanın və Azərbaycanın tanınmış ictimai və siyasi xadimlərinin Azərbaycan mətbəxi barədə dedikləri fikirlər maraqlıdır. Həmin fikirlərin bir neçəsi aşağıdakı kimidir:

- "Mən qastrol həyatım boyu müxtəlif milli yeməklərin dadına baxmışam, amma Azərbaycan mətbəxi məndə ən güclü təəssürat yaradıb. Heç kim quzunu azərbaycanlılar kimi dadlı hazırlaya bilmir." Andrey Çernışov

- "Azərbaycan mətbəxi olduqca dadlı, müxtəlif, rəngarəngdir, lakin həm də çox təhlükəlidir. Təhlükə ondandır ki, yeyir, çəkinin qarşısını ala bilmirsən." İlham Əliyev

- "Azərbaycan dolması — Qafqazda ən dadlıdır." Anna Netrebko

- "Dünyanın bir çox ölkələrini ziyarət etmişəm və dünyanın bir çox mətbəxini tanıyıram, amma mənim üçün — Azərbaycan mətbəxindən daha dadlısı yoxdur." Vüqar Həşimov

- "Azərbaycan mətbəxi son dərəcə dadlıdır. Eyni zamanda, xörəklər zərif və romantik şəkildə təqdim olunur."  Alla Puqaçova

- "Dünyada tanış olduğum ən yaxşı mətbəx - Azərbaycan mətbəxidir." Yuli Qusman

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.05.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı PORTAL AKADEMİYASInda növbəti, üçüncü abituriyent kurslarına davam edir. Həyatda necə uğur qazanmalı, hədəfi necə seçməli, hədəfə doğru necə irəliləməli, necə lider olmalı – bu sayaq suallar hər birinizi düşündürür, bilirik. Onlara PORTAL AKADEMİYASI məşğələlərinə qatılmaqla çavab tapacaqsınız.

Rubrikanı millət vəkili, motivasiya spikeri, yazıçı Əlibala Məhərrəmzadə aparır.

Sevgidə uğur formulu

Həyatda uğur qazanmaq anlamının bir tərkib hissəsi də sevgidə uğur qazanmaqdan ibarətdir, belə ki, müstəqil atdığı addımları yenicə möhkəmlənən, həyatın keşməkeşlərinə yenicə daxil olan gənc ilk sevgisinin uğursuzluq acısı ilə bütün qarşıda duran həyatının dadından, şirinliyindən məhrum olur, özünü həyat mübarizəsindən məğlub sanaraq cəmiyyətin «bədbəxtlər ordusu»nun əsgərinə çevirir.

İnsan həyatında ən vacib iki mərhələnin uğurlu ailə və uğurlu karyera qurmaq olmasını da gəlin unutmayaq. Uğurlu sevgi – bizim bu söhbətimizdə uğurlu ailənin təməlqoyucusu ampluasında olacaq.

Sevgi nədir? Bu psixoloji, yoxsa fizioloji haldır? Bu günümüzə qədər bəhs etdiyimiz mövzu barədə o qədər tədqiqatlara rast gəlmək olar ki.

Şübhəsiz, hər birimiz sevirik, sevilirik. Bu hisslərdən məhrum olan insana əsla rast gəlinməz. Sevən, amma sevginin ədalətinə inanmayanlar da, hələ sevməyən, amma sevgiyə inananlar da, həm sevən, həm də bu müqəddəs hissə etiqad edənlər də sonucda bir mətləbə gəlirlər: əgər Yer üzərində Leyli və Məcnun, Əsli və Kərəm, Romeo və Cülyetta, Tristan və İzolda dastanları yaranmışsa, deməli, bizim onu qəbul edib etməməyimizdən, ona təslim olub olmayacağımızdan asılı olmayaraq sevgi ta qədimdən yaranıb bugünümüzədək davam edən ölməz bir prosesdir, şübhəsiz, kainatda həyat durduqca da o duracaq.

Düzdür, illər, əsrlər sevgiyə məzmun cəhətdən müxtəlif korrektələr etmişlər və indi də edirlər. Amma yalnız korrektələr. Məğz isə olduğu kimi qalmaqdadır.

Fizioloqlar qeyd edirlər ki, orqanizmimizdə testosteron qrupunun harmonları yığılanda biz sevməyə başlayırıq. Beynimiz bizə sevməyə icazə verirsə sevgi ehtiyacı duyuruq.

Psixologiyada sevgi – fədakar, ürəkdən gələn bağlılıq hissidir, kiməsə, nəyəsə alüdə olmaq, meyl etməkdir.

Sevgi – dünya ədəbiyyatının, şübhəsiz, baş mövzusudur. Amma onun elmi mahiyyətini bilmək də çox vacibdir. Gənclər instinktlə sevirlər, düşünürəm ki, sevginin mahiyyətini, elmi izahını da bilsələr, bundan yalnız fayda tapa bilərlər.

«Uğursuz sevgi» anlayışı çox geniş yayılıb, uğur barədə kitab yazırıqsa, deməli, bu kitabda sevgi mövzusuna da geniş yer ayırmalı, ondan hərtərəfli bəhs etməliyik.

Kitabımızda ayrıca intihar mövzusuna artıq rast gəldiniz, qısaca olaraq qeyd etmək istəyirəm ki, əsas intihar səbəblərindən biri də uğursuz sevgidir. Nə qədər gənc cavabsız sevgiyə görə, nə qədəri isə sevgiləri qarşılıqlı olsa belə, qovuşma səadətlərinə, əngəllərinə görə intihar ediblər!

Ayrıca, nə qədər gənclərimiz var ki, uğursuz sevgi ucbatından sonrakı həyatlarını matəmə bürüyüblər, fizioloji intihar etməsələr belə mənəvi intihar ediblər, həyatın toy-bayramına, sevinclərinə, bir növ, oruc tutublar!

Şəxsən neçə insan tanıyıram ki, yaşadığı uğursuz sevgidən psixoloji sarsıntı keçirərək ömürlük əsəb xəstəliyi qazanıb. Neçəsini də tanıyıram ki, ailə qurmayıb, bütün həyatını təklikdə keçirməklə uğursuz sevgisinə yas tutub.

Düşünürəm ki, sevgi hissinin nə olduğunu dərindən öyrənmək hər bir kəsçün lazımlı, hətta mən deyərdim, vacibdir.

Bəşər tarixi boyunca sevgi formulasını şairlər, filosoflar, təbiblər səylə axtarıblar, amma onu tapmağa ən yaxın XIX və XX əsrin fizioloqları və psixoloqları olublar. Təbii ki, sevgi özü cismani deyil ruhi, yəni materialist deyil, idealist bir anlamdır, ona görə də onun dəqiq tərifi, düsturu da mövcud ola bilməz. Bununla belə, sevgini tək poetik planda deyil, fizioloji, hormonal-biokimyəvi planda mənimsəmək üçün kifayət qədər faydalı təlimlər mövcuddur.

Məsələn, bizim tələbəlik illərimizdən fanıdığımız məşhur sovet psixoloqu, sevgi tədqiqatçısı Y.Ryurikov sevgi fenomenini öyrənməkçün  hamını psixologiya, fiziologiya, seksologiya və kulturologiya təlimlərini sevgi barədə yazmış böyük yazıçı və şairlərin, habelə filosoflarının kəşfləri ilə birgə nəzərdən keçirməyin vacibliyini söyləmişdi. Yazar sevgi barədə məişət miflərinin elmlərin məcmusu ilə birlikdə sevginin mahiyyətinin sintezini yaratmasını ortaya qoymuşdu. Y.Ryurikovun sevgi formulası belə idi:

Sevgi – instinkt və hormonlar – əlvan eynəklər (sevən sevdiyini o qədər ideallaşdırır ki, onun yalnız müsbət cəhətlərini görə bilir ki, bunu da psixologiyada «əlvan eynəklər» ifadəsi ilə adlandırırlar) – razılaşa bilmək, ələ ala bilmək incəsənəti (biz bunu daha çox kompliment deməklə yola gətirmək anlamında başa düşürük) – yaxud idarə etməyə məcbur qaldığımız halların zəruri idarəsi.

Sevgi – insanın olduqca mürəkkəb daxili vəziyyəti olduğu üçün sevgi formulası da bütün dərinliklərə enə bilmək gücündə olmalıdır, əlbəttə ki. Və sevgi təlimlərini yaratmağın ən böyük çətinliyi də hər sevginin öz spesifikliyinin olmasıdır. Sevgi nüansları tipik olduqları qədər fərdi də ola bilir. Hər bir spesifikliyi ümumi təlimə gətirmək isə, ümumiləşmə baxımından mümkünsüzdür.

Sevgi təlimlərinin ən işıqlı tərəfi odur ki, onların köməkliyi ilə artıq kimlərçünsə bir xəstəliyə çevrilmiş sevgiyə diaqnoz qoymaq mümkün olur, sevginin quluna, köləsinə çevrilib kor-koranə təslim olmaq əvəzinə onu idarə etmək mümkün olur.

Sevginin növləri var, o çoxşaxəli, çoxməzmunludur. Bəzən o, əzab-əziyyətdir, dərddir, göz yaşıdır, nevroz, hipomaniyadır. Bəzən narkotik kimi asılı edən, tutub saxlayandır, bəzən də təbiəti al-əlvan edən rənglərdir, sevinc, səadət, xoşbəxtlik yağmuru yağdıran buluddur, bizi cəlbetmə məstliyinə aparan gipnotik dalğadır.

«Uğursuz sevgi», anlayışı niyə bəs öncə qeyd etdiyimiz bədbəxtçiliklərə yol açır, «faciəvi sevgi» məzmununu kəsb edir? Niyə səni sonradan tərk edirlərsə, yaxud əvvəlcədən sevginə cavab vermirlərsə, sevgi hisslərin daha da şiddətlənir, alovu səni yandırıb-yaxır, məhv edir?

London psixiatrları təsdiq edirlər ki, daha çox yeniyetməlikdə rast gəlinən «dəli kimi sevmək» halı doğrudan da mövcuddur, yəni ki, «dəli kimi sevmək» adicə söz yığını, zəmini olmayan təsvir deyildir. Psixiatrlar 30 nəfər şiddətlə sevən yeniyetmə üzərində sınaq aparmış, onları testdən keçirmişlər. Məlum olmuşdur ki, onlar doğrudan da xəstədirlər. Sevgi xəstəliyi əhval-ruhiyyənin kəskin dəyişilməsi, yuxunun qısalığı, şəxsi maraqlardan könüllü imtina, sevdiyindən tam asılılıq vəziyyətinə gəlib çıxmanı özündə ehtiva eləyir.

Amerika neyrobioloqları sevənlərin beyninin şəklini çıxararaq londonlu psixiatrların söylədiklərini təsdiq etmişlər. Sevən beynin patoloji fəallığı yalnız sevdiyinin sevgiyə qarşılıq verməsi nəticəsində dayanırmış, beyin normal fəaliyyətə qayıdırmış.

(Davamı var)

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.05.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalını “Ulduz” jurnalı ilə birgə BİRİ İKİSİNDƏ layihəsində sıra gənc nasirlərindir. Bu gün sizlərə Furqan Sadıqovun “Onun meyvəsi” hekayəsini təqdim edirik.

 Furqan SADIQOV

“ONUN MEYVƏSİ”

          “İdman malları” mağazasında satıcı işləyən Bəhmən sol ayağının dizdən aşağısını Cəbrayıl torpağında ağac kimi əkib. Tez-tez həmin ağacı yuxusunda görür. Hər dəfə görür ki, ağac bir az da boy atıb. İstəyir ağaca su versin, tez böyüsün, meyvə gətirəcəkmi, gətirməyəcəkmi, maraqlıdı ona. Amma su vermək istəyəndə yuxudan oyanır.

          Müharibədən əvvəl də həmin mağazada işləyib. Əzələli qolları var idi onda, indi qol ağacı da var. Mağazanın sahibi deyib ki, qazilərə canımız qurbandı, gəl yenə öz işində işlə. Maaşını yüz manat artırıb. Razıdı mağazanın sahibindən. Başqası olsaydı, deyərdi ki, ayağına görə mağazada iş axsayar. Bu demir.

          Bəhmən döyüş haqqında danışmağı sevmir. O günləri xatırlayanda fərəhlənsə də, yanında şəhid olmuş döyüş yoldaşlarına görə kədərlənir. Həmin anları yaddaşından silmək istəyir.

          Əsgərlikdə “82 millimetrlik minaatan batereyası”nda tuşlayıcı olsa da, tuşlamağı unutmuşdu. 2013-cü ildə gəlmişdi əsgərlikdən. Üstündən yeddi il keçəndən sonra hesablayıcını, bussolu duman kimi xatırlasa da, səfərbərlik zamanı onu çağırıb elə minaatan batareyasına göndərmişdilər. Amma tez xatırlamışdı hər şeyi. Minaatanı tuşlamağı bircə dəfəyə təkrar öyrənmişdi.

                                                         ***

           Əyilib yarımçıq ayağına baxanda dizdən aşağı boşluq əvəzinə minaatan lüləsi görür. Elə bilir ki, hər an yarımçıq ayağının içindən mərmi çıxa bilər.

          İşdi, birdən torpaqlar alınmasaydı, dəli olardı, bəlkə. Düşünür ki, mənim neçəsə faizim getdi, ölkənin iyirmi faizi qayıtdı. Yenə yaxşıdı.

                                                         ***

          Müştəri tennis topu istəyir, göndərir onu tennis topları olan tərəfə. Geniş mağazadı, nəsə axtaranda tapmaq asan deyil.

          Bəhmən də müharibədən qabaq yaxşı masaüstü tennis oynayan olub. Onu udmaq mümkün olmayıb. Dostlarına da o öyrədib oynamağı. Amma heç kəsə uduzmayıb. Hərdənbir dostları ilə tennis oynamağa gedəndə bir-bir hamını udub, sonra zarafatlaşıb, məzələnib onlarla. “Öyrənin, a kişi” deyib, “Öyrənin oynamağı! Bu qədər zəif bilməzdim sizi!”

          Dostları onun tennis oynamağına həsəd aparıblar.

          İş o yerə çatıb ki, Bəhmən onları udmaqdan yorulub. Tək ayaq üstə oynayıb. Hoppana-hoppana. Yenə udub.

          Həmin gündən sonra dostları tennis oynamağa tövbə ediblər.

          “Bir ayaq üstə də uduram sizi. Nə gündəsiz, ə!” deyib Bəhmən. “Öyrənin, sonra gəlin, oynayaq!”

          Daha dostları onunla heç vaxt oynamayıblar. Bəlkə də, lovğalanmağından inciyiblər.

                                                         ***

          Maaş aldığı günün gecəsi ağacın çiçəklədiyini gördü. Ağ-narıncı çiçəkləri çox qəşəng görünürdü. Sevinə-sevinə qalxdı yuxudan. Anası qəribə-qəribə baxdı ona. Bəhmən desəydi ki, yuxuda ayağımı görmüşəm, çiçək açmışdı, anası ağlayardı.

          Bəhməndən soruşan olsa, deyər ki, ən çox peşman olduğu şey, dostları ilə bir ayaq üstə tennis oynamaqdı. Lovğalanb deyə, Allah onu cəzalandırıb.

          Hər dəfə qol ağacına söykənəndə qulağına səs gəlir:

          “Oğulsan, həyata da bir ayaq üstə qalib gəl!”  

          Ayağına protez qoyulan gün gec yatdı. Yata bilmirdi sevincdən. Bir ayaq üstə yaşamaq asan deyilmiş. Bir neçə ay ərzində gördü bunu.

          Yuxuda gördü ki, ağac meyvə gətirib. Sevindi. Dadına baxmaq istədi, yaxınlaşdı ağaca. Lap yaxına gələndə gördü ki, meyvə deyilmiş bu, tennis topuymuş, sən demə!

          Elə yuxudaca ağladı.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.05.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Ədəbiyyat funksionerlərinin və ədəbiyyatşünasların ən sevimli mövzusudur bu. Amma yazıçılar çox zaman bu mövzudan qaçırlar, polemikalarda isştirak etmək istəmirlər. Niyə? Çünki istədikləri effekti tam görə bilmirlər. Unutmayaq ki, elə çox da uzaq olmayan sovet dönəmində ədəbiyyat cəmiyyətə çox ciddi təsir edirdi, onun təsir rıçaqları yeni insan formalaşdırmağa hesablanmışdı hətta.

1. Müasir ədəbiyyatın cəmiyyətin sosial problemlərinə işıq tutması

Müasir ədəbiyyat, sosial bərabərsizlik, iqtisadi problemlər, psixoloji böhranlar və digər cəmiyyətin vacib məsələlərini işıqlandırmaqda böyük rol oynayır. Yazıçılar cəmiyyətdəki bu problemləri öz əsərlərində əks etdirir, oxuculara dərindən düşündürmək və onlara yeni baxış bucaqları təqdim etmək məqsədini güdürlər.

Məsələn:

- J. K. Rowling "Harry Potter" seriyası ilə fərqli siniflər arasında olan münasibətləri, dözümsüzlük və nifrət anlayışlarını təsvir edir.

- Zadie Smith müxtəlif millətlərin və mədəniyyətlərin qarşılıqlı münasibətlərini işləyən əsərləri ilə cəmiyyətin dəyişən üzünü göstərir.

2. İnsan təcrübəsini və emosional dünyasını tərənnüm etməsi

Müasir ədəbiyyat, insanların iç dünyasını daha dərindən anlamağa və özünü kəşf etməyə kömək edir. Bu, xüsusilə insanın öz kimliyini tapması, emosional çətinlikləri və mənəvi mübarizələri ilə bağlı əsərlərdə özünü göstərir.

Məsələn:

- Sylvia Plathın "The Bell Jar" əsəri, bir gənc qadının psixoloji böhranını və cəmiyyətin ona qoyduğu gözləntiləri təhlil edir.

- Haruki Murakami isə fantastika ilə birləşməsi təəssüratı yaradan “Kafka sahildə” kimi psixoloji dramları ilə oxuculara fərqli dünyaların qapılarını açır.

3. Müasir ədəbiyyat və mədəniyyətin qarşılıqlı təsiri

ədəbiyyat, cəmiyyətdəki mədəni dəyişikliklərə də təsir edir. Müasir yazıçılar, xüsusilə cəmiyyətin dəyişən normativlərinə, gender məsələlərinə və qlobalizmin təzahürlərinə qarşı təpkilərini və ya rəylərini əsərlərində əks etdirirlər.

Məsələn:

- Chimamanda Ngozi Adichie "We Should All Be Feminists" adlı əsərində cəmiyyətdəki gender bərabərsizliyini təhlil edir və həmçinin fəlakətli cəmiyyətdə qadınların hüquqlarını müdafiə edir.

- George Orwellin "1984" əsəri, totalitar rejimlərin və cəmiyyətin azadlıq və müstəqillikdən necə məhrum olduğunu göstərir.

4. Texnologiyanın və yeni media vasitələrinin təsiri

Müasir ədəbiyyat, texnologiyanın inkişafı ilə paralel olaraq dəyişir. Kitabların elektron formatda çap edilməsi, audiokitablardan istifadə və sosial media platformalarında ədəbiyyatın yayılması, insanların əsərlərə olan münasibətini dəyişdirir.

Məsələn:

- Elektron kitablar və blog yazıları cəmiyyətdə daha geniş oxucu kütləsi yaratmağa imkan verir, həmçinin yazıçıların fikirlərini daha sürətli və daha geniş yaymağa kömək edir.

- Sosial media, xüsusilə "Twitter" və "Instagram" kimi platformalar, qısa forma ədəbiyyatının və mikropoetikaların (məsələn, haiku və ya aforizm) inkişafına səbəb olub.

5. Daha çox müxtəliflik və müxtəlif mədəniyyətlərin təmsil olunması

Müasir ədəbiyyat, daha geniş mədəniyyət və etnik qrupların təmsil olunması ilə zənginləşir. Yazıçılar öz əsərlərində müxtəlif millətlərin, irq və dinlərin təmsilinə və hər bir mədəniyyətin müxtəlifliyin anlaşılmasına çalışırlar.

Məsələn:

- Arundhati Roy "The God of Small Things" əsəri ilə Hindistanın sosial və mədəni müxtəlifliyini və onun təbəqələşmiş cəmiyyətini əks etdirir.

- Ta-Nehisi Coates "Between the World and Me" adlı məqalə kitabında Amerika cəmiyyətində qaradərililərin qarşılaşdığı cətinlikləri təsvir edir.

6. Müasir ədəbiyyatın cəmiyyətdəki etik və siyasi məsələlərə təsiri

Müasir yazıçılar tez-tez cəmiyyətin etik və siyasi məsələlərini əks etdirir və oxucuları bu məsələlərlə bağlı düşünməyə dəvət edir. Bu cür əsərlər, müzakirələrin və daha geniş sosial hərəkətlərin formalaşmasına kömək edə bilər.

Məsələn:

- Margaret Atwood "The Handmaid's Tale" əsəri ilə gender bərabərsizliyi və hüquq azadlıqları mövzusunda sosial düşüncəni dərinləşdirir.

- Albert Camus "Yad" əsəri ilə mənəvi boşluq və həyatın absurdluğunu göstərərək oxucuları daha geniş fəlsəfi düşüncələrə təşviq edir.

Ədəbiyyat insan həyatının güzgüsüdür. Zaman keçdikcə dəyişən cəmiyyətlər, onların düşüncə tərzi, duyğuları və problemləri ədəbiyyat vasitəsilə ifadə olunmuşdur. Xüsusilə müasir dövrdə ədəbiyyat yalnız estetik zövq deyil, həm də sosial şüurun formalaşmasında mühüm rol oynayan bir vasitəyə çevrilmişdir. Müasir ədəbiyyat təkcə hadisələri təsvir etmir, o, həm də onları analiz edir, tənqid edir və cəmiyyətə özünü dərk etməkdə yardımçı olur.

*Sosial problemlərin ədəbiyyatda əks olunması*

Müasir yazıçılar cəmiyyətin ən aktual problemlərini əsərlərində qaldıraraq oxucuları düşünməyə vadar edirlər. İqtisadi ədalətsizlik, sosial bərabərsizlik, gender ayrı-seçkiliyi, psixoloji gərginliklər və müharibə kimi mövzular bu günkü ədəbiyyatın əsas istiqamətlərindəndir. Ədəbiyyat bu məsələlərə fərqli prizmadan baxmağı və müxtəlif təbəqələrin səsini duyurmağı mümkün edir. Beləliklə, oxucu cəmiyyətin reallıqları ilə daha dərindən tanış olur və bəzən həyatın fərqli üzlərini ilk dəfə ədəbiyyat vasitəsilə dərk edir.

Məsələn, Chimamanda Ngozi Adichie kimi müasir yazıçılar irqçilik və feminizm mövzusunda yazdıqları əsərlərlə cəmiyyətin bu problemlərinə işıq salırlar. Onların əsərləri oxucunu sadəcə əyləndirmir, həm də maarifləndirir, düşündürür.

*İnsan psixologiyasının və fərdi təcrübələrin tərənnümü*

Əvvəllər kollektiv mövzular üstünlük təşkil edirdisə, bu gün fərdi hekayələr, şəxsi yaşantılar və emosional təcrübələr müasir ədəbiyyatın əsas mövzusuna çevrilib. İnsan duyğularının dərindən araşdırılması oxucu ilə daha güclü bir emosional bağ yaradır. Yazıçılar həyatın çətinliklərini, daxili sarsıntıları və psixoloji böhranları təsvir etməklə həm empatiya hissini oyadır, həm də bu halların normal olduğunu göstərərək oxuculara dəstək olurlar.

Nəticə

Müasir ədəbiyyat təkcə yazı və ya hekayə deyil — o, cəmiyyətin nəbzini tutan, problemlərə güzgü tutan və insanları düşündürən güclü bir vasitədir. O, sosial, psixoloji, mədəni və siyasi sahələrdə cəmiyyətə təsir göstərməklə, insanları həm fərdi, həm də ümumi səviyyədə inkişaf etdirir. Bu səbəbdən müasir ədəbiyyatı oxumaq, dəyərləndirmək və ondan nəticə çıxarmaq təkcə bir zövq deyil, həm də bir vətəndaşlıq məsuliyyətidir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.05.2025)

Murad Vəlixanov, "Ədəbiyyat və İncəsənət"

Xoşbəxt olmağın ilk addımı - Gülümsəmək. Bu, mənim yox, alimlərin, tədqiqatçıların, psixoloqların qənaətidir. Gülmək gün ərzində ən çox göstərdiyimiz fiziki reaksiyalardan biridir. Araşdırmalar bizə göstərir ki, xoşbəxt yetkin insanlar gündə orta hesabla 40-50 dəfə, uşaqlar isə gündə orta hesabla 400 dəfə gülürlər. Burada çoxumuzun qaçırdığı məqam budur: gülümsəmək seçim məsələsidir.

Dünyanın bir təbəssümlə sağalacağına inanan reklam qrafika dizayneri Harvey Ball, bu gün hər yerdə rastlaşa biləcəyim sarı gülüş simvolunu inkişaf etdirdi.

Bəs, dünyanın ən sadə hərəkətlərindən biri olan gülümsəmək haqqında nə bilirik?

Gülmək niyə vacibdir? 

Gülmək həyatımıza xoşbəxtlik gətirir və üzümüzdəki əzələlərin hərəkətindən qat-qat artıqdır. Doğulduğumuz andan etibarən anlaya biləcəyimiz bu reaksiyanın tək qaynağının xoşbəxtliyin olmadığını deyə bilərik, eyni zamanda qeyri-müəyyənliyi, yas hissini, utanc və ya qorxunu da ifadə edə bilər.

Gülüşün faydaları nələrdir?

Gülüş pozitiv qalmağınıza kömək edir:

İndi sizinlə xoşbəxtliyin kiçik bir sirrini paylaşacağıq. Həqiqətən xoşbəxt olmasanız belə, gülümsəsəniz beyninizə və bədəninizə xoşbəxt olduğunuza dair siqnal göndərdiyini bilirdinizmi? Deməli, gülümsəmək müəyyən mənada əsl xoşbəxtliyi təmin edir. Biz bunu sınamağa dəyər olduğunu düşünürük. Təbəssüm sinir əlaqəsini yaxşılaşdırır və dopamin və serotoninhormonlarının sərbəst buraxılmasına kömək edərək təbii antidepresan təsir göstərir.

Stressi azaldır:

Stress həm bədənimizə, həm də ruhumuza əks olunur. Gülüş təkcə görünüşümüzü yaxşılaşdırmır, həm də psixi sağlamlığımıza kömək edir və stressi azaltmağa kömək edir.

İmmunitet sistemini gücləndirir:

Bədənimizin özünü daha rahat hiss etdiyi bu anlarda bəzi nörotransmitterlərin ifrazı artır. Bu şəkildə immunitet funksiyasının yaxşılaşdığı düşünülür. Nəticədə, immunitet sisteminizin daha effektiv işləməsinə və ümumi sağlamlığınızı yaxşılaşdırmağa kömək edə bilər.

Gülümsəmək ağrıları azaldır:

Əvvəllər bunun xoşbəxtlik hormonları kimi tanınan dopamin və serotoninin ifrazını artırmağa kömək etdiyini bildirmişdik. Gülümsəmək təkcə əhvalınızı yaxşılaşdırmır, həm də bədəninizi rahatladır, fiziki ağrıları azaldır.

Daha uzun ömür yaşamağınıza kömək edir:

Bəli, səhv oxumursunuz. Harvard Tibb Məktəbinin nəşri olan Harvard Health Publishing-ə görə, gülümsəməyin daha uzun ömür təmin etdiyi iddiası nikbinliyin xərçəng və infeksiyadan vaxtından əvvəl ölüm riskini azaltmasından irəli gəlir. Bundan əlavə, 2010-cu ildə aparılan bir araşdırma gülüşün də daha uzun ömür ilə əlaqəli olduğunu irəli sürdü. Xoşbəxt insanların daha sağlam olduğu və daha uzun ömür sürdüyü müşahidə edilsə də, hələ tezdir və əmin olmaq üçün daha çox araşdırmaya ehtiyac var.

Gülmək sizi daha cəlbedici edir:

Qaşqabaqlı üz ifadələri bizi insanlardan uzaqlaşdırsa da, gülər üzə daha çox çəkilirik. Əslində bu, tanış olduğunuz yeni insanların sizin müsbət şəxsiyyət xüsusiyyətləriniz olduğunu düşünmə ehtimalını artıracaq. Araşdırmada kişilərin qadınlarda ən cazibədar gördüyü duyğunun təbəssümü əks etdirən xoşbəxtlik olduğu ifadə edilib. Bu siyahı qadınlar üçün müxtəlifdir. Bu mövzuda əlavə edəcəyimiz son şey sizi çox sevindirəcək. Gülümsədiyiniz zaman işləyən əzələlər üzünüzü qaldıraraq sizi daha gənc göstərir. Biz səs-küylə doğulur, susqun şəkildə ölürük. Bizim öhdəmizə düşən isə gülüşlə yaşamaqdır.

Odur ki, gülümsəyin və ətrafınıza işıq saçın.  Biz səs-küylə doğulur, susqun şəkildə ölürük. Bizim öhdəmizə düşən isə gülüşlə yaşamaqdır.

Odur ki, gülümsəyin və ətrafınıza işıq saçın.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.05.2025)

Enver Aykol, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Türkiyə təmsilçisi

Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun və “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının birgə Türk dünyasının mədəniyyət xadimlərini Azərbaycanda tanıdaq layihəsində növbəti görüşümüzün ünvanı yenidən Türkiyədir. Falih Rıfkı Atay barədə danışacağıq. O Falih Rıfkı Atay haaqında ki, yalnız ədəbiyyat tarixində deyil, Türk düşüncə həyatında da silinməz bir iz qoymuşdur.

FALİH RIFKI ATAY

Falih Rıfkı Atay 1894-cü ildə İstanbulda, çərkəz əsilli Huriye Cəmilə Xanım və köklü bir ailədən olan Hoca Hilmi Əfəndinin oğlu olaraq dünyaya gəldi. Ailənin iqtisadi çətinliklərinə baxmayaraq, təhsilinə Kovacılardakı "Rəhbər-i Təhsil Rüşdiyyəsi"ndə başladı. İlk gənclik illərində qardaşının zəngin kitabxanasından istifadə edərək ədəbiyyata olan həvəsini kəşf etdi. Mərcan İdadisində Hüseyn Cahidin rəhbərliyi altında aldığı təhsil onu ədəbi müzakirələrə və Qərb düşüncəsinə yaxınlaşdırdı. Darülfünun Ədəbiyyat Fakültəsinə qəbul olduqda, Mehmet Akifin ənənəçi duruşuna qarşı Əhməd Haşimin simvolist estetikasını müdafiə etdi. Bu dövrdə "Sərvət-i Fünun" və "Təcəlli" kimi jurnallarda "Tabişgahi Lahuti" təxəllüsü ilə dərc etdirdiyi şeirlər Ədəbiyyat-ı Cədidə izlərini daşıyırdı.

Peşə həyatına 1913-cü ildə Babıali katibliyi ilə başlayan Atay, qısa müddətdə jurnalistliyə addım atdı. "Tanin" qəzetindəki reportajları və siyasi təhlilləri ilə diqqət çəkdi. I Dünya Müharibəsində Cəməl Paşanın xüsusi katibi kimi Fələstin və Suriya cəbhələrində oldu. Burada yaşadığı ziddiyyətləri, Osmanlının çöküşünü və Anadolunun əhəmiyyətini "Od və Günəş" (1918) adlı əsərində sənədli bir dillə təqdim etdi. Müharibədən sonra, 1918-ci ildə Əli Naci Qaracan və Nəcməddin Sadakla birlikdə qurduğu "Axşam" qəzetində Milli Mübarizəni dəstəkləyən yazılar yazdı. İstanbul Hökumətinin reaksiyasını çəkən bu yazılar səbəbilə həbs edildi və "Bəkir Ağa Bölüyü"ndə saxlanıldı. Ancaq İnönü qələbələrindən sonra azad edildi və Ankaraya dəvət edilərək Mustafa Kamalın yaxın dairəsinə daxil oldu.

1923-cü ildə Bolu millət vəkili olaraq Məclisə girən Atay, 1950-ci ilə qədər fasiləsiz millət vəkilliyi etdi. Bu müddətdə "Hakimiyyət-i Milliye" və "Ulus" qəzetlərinin baş redaktorluğunu üstləndi. Yazılarında xilafətin ləğvi, hərf inqilabı və laiklik kimi islahatları xalqa izah edən bir dil istifadə etdi. 1952-ci ildə qurduğu "Dünya" qəzeti onun həm siyasi tənqidlərini, həm də ədəbi irsini daşıyan bir platformaya çevrildi. Ölümünə qədər bu qəzetdə yazan Atay, 20 Mart 1971-ci ildə İstanbulda vəfat etdi və Zincirlikuyu Qəbiristanlığında dəfn edildi.

Falih Rıfkı Atay Türk ədəbiyyatında səyahət və xatirə janrının qurucu şəxslərindən biri kimi qəbul edilir. Əsərlərində tarix və ədəbiyyatı birləşdirən bir üslub yaradan Atay, müşahidə qüdrətini ictimai dəyişimin xidmətinə təqdim etdi. Cümhuriyyətin ilk illərində "yeni insan" və "yeni cəmiyyət" idealını ədəbiyyat vasitəsilə formalaşdırmağı hədəflədi.

Atayın səyahət yazıları təkcə təsvirlərdən ibarət deyil, həm də sosioloji və siyasi təhlillər ehtiva edir. "Zeytindağı" (1932) Suriya cəbhəsindəki müşahidələrini aktararkən Osmanlının çöküş səbəblərini araşdırır. Kitabda Cəməl Paşanın hərbi strateji səhvləri və xalqın yaşadığı yoxsulluq realistik dillə əks olunur. "Faşist Roma, Kemalist Tiran" (1930) Musolini İtaliyası ilə Atatürk Türkiyəsini müqayisə edərək totalitar rejimlərin təhlükələrinə diqqət çəkir. "Dənizaşırı" (1931) və "Taymis Sahilləri" (1934) kimi əsərlərdə isə Qərbin texnoloji irəliləyişini tərifləyərkən mədəni kimlik itkisinə qarşı xəbərdarlıq edir. Bu kitablar Cümhuriyyətin "müasir mədəniyyət" hədəfinə çatma səyini ədəbi perspektivdən şərh edir.

“Mustafa Kamal Böyük Müharibəyə qoşulmağa qarşı idi. Elm və incəsənət adamı olduğu üçün! Mustafa Kamal Qurtuluş Müharibəsini tərk etmək fikrində heç vaxt olmadı. Vətən adamı olduğu üçün! Budur sizə bütün kitabın özü: Elm və vətən adamı olun. Heç biri tək başına nə sizi, nə də millətinizi qurtara bilər.” (Zeytindağı, s. 120)

Atayın xatirə əsərləri Cümhuriyyətin quruluş ağrılarını birbaşa yaşamış bir aydının gözündən təqdim edir. "Çanqaya" (1961) Atatürkü rəsmi tarixdən kənar bir insan kimi təsvir edir. İnqilab məclislərindəki müzakirələr, liderin qəzəb anları və kədərli tənhalığı kimi detallar bu əsəri digər bioqrafiyalardan fərqləndirir. "Batış İlləri" (1963) isə II Əbdülhəmid dövrü və II Məşrutiyyətin qarmaqarışıq atmosferini uşaqlıq müşahidələri ilə birləşdirir. Atay bu əsərlərdə tarixi hadisələri "sənəd-ədəbiyyat" sintezi ilə işləyərək akademik tədqiqatlara mənbə olacaq bir irs qoymuşdur.

Atayın qəzet yazıları ədəbi narahatlığı siyasi angajmanla birləşdirən nümunələrdir. "Ulus"dakı baş yazılarında kəndlinin modernləşmə prosesinə inteqrasiyasını müdafiə edərkən, "Dünya"dakı məqalələrində çoxpartiyalı həyatın risklərini tənqid etdi. Xüsusilə 1940-cı illərdə CHP-nin "Kənd İnstitütləri" siyasətini dəstəkləyən yazıları onun təhsil islahatına verdiyi əhəmiyyəti göstərir. "Bazar Söhbətləri" adlı köşəsində gündəlik həyatdan səhnələr təqdim edərkən, ironiya və yumor vasitəsilə ictimai tənqid edirdi.

Atay Türk dilinin sadələşmə hərəkatına gənclik illərindən qoşuldu. Ancaq həddindən artıq türkcülüyü tənqid edərək dilin təbii təkamülünə hörmət etdi. Əsərlərində Osmanlıca sözləri qəsdən istifadə etməkdən çəkinsə də, məna itkisinə səbəb olacaq qədər radikal təmizləməyə qarşı çıxdı. "Hind" (1944) adlı səyahət kitabında sanskrit və fars mənşəli sözləri izah edərək dilin mədəni müxtəlifliyinə vurğu etdi. Bu tutum onun dil inqilabına pragmatik yanaşmasının göstəricisidir.

İttihadçılıqdan Cümhuriyyətçiliyə uzanan siyasi yolculuğu Atayın ədəbi əsərlərinə dərin təsir edir. Gənclik illərində Ziya Göyalpın türkçülük fikirlərindən təsirlənən yazıçı, Cümhuriyyətlə birlikdə milli-dövlət quruculuğunu müdafiə etdi. Ancaq təkpartiyalı dövrdə belə tənqidi duruşunu qorudu. Məsələn, "Roman" (1932) adlı istehza kitabında inqilabları anlamayanları "kor təqlidçilik"lə ittiham etdi. 1950-ci ildən sonra Demokrat Partiyanın populyar siyasətini "Dünya"da sərt dillə tənqid etməsi onun prinsiplərindən güzəşt verməyən bir aydın olduğunu sübut edir.

Falih Rıfkı Atayın əsərləri Cümhuriyyətin mədəni kodlarını anlamaq istəyənlər üçün əsas istinad mənbələridir. "Zeytindağı" tarix dərslərində, "Çanqaya" siyasətşünaslıq tədqiqatlarında tez-tez istinad edilir. Müasir jurnalistikada isə onun "fikir işçiliyi" anlayışı, tərəfsiz amma angaje bir mətbuat modeli kimi xatırlanır. Ədəbiyyat tənqidçiləri Atayı Yakub Qadri Qaraosmanoğlu və Xalidə Ədib Adıvar ilə müqayisə edərək, obyektiv realizmlə subyektiv təcrübəni birləşdirən bir üslupçu kimi qiymətləndirirlər.

Falih Rıfkı Atay ədəbiyyatı "ictimai məsuliyyət" vasitəsi kimi görən nadir yazarlardandır. Səyahət yazıları ilə coğrafiyanı, xatirələri ilə tarixi, qəzet məqalələri ilə siyasəti ədəbi perspektivdə birləşdirdi. Cümhuriyyətin qazancını xalqa izah etmək səyi onu adi bir jurnalistdən çıxararaq "mədəniyyət elçisi"nə çevirdi. Əsərləri Türkiyənin modernləşmə macərasının həm şahidi, həm də memarı olduğunu göstərir. Falih Rıfkı Atay yalnız ədəbiyyat tarixində deyil, Türk düşüncə həyatında da silinməz bir iz qoymuşdur.

Biblioqrafiya

Nuri Yüce, "Atay, Falih Rıfkı", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 4, s. 48. 1991.

Koray Üstün, “Falih Rıfkı Atay”, Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü. https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/atay-falih-rifki [Erişim Tarihi: 29.04.2025]

Funda Şirin Selçuk, Falih Rıfkı Atay (1893-1950), Doktora Tezi, Ankara: Ankara Üniversitesi, 2009.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.05.2025)

Harun Soltanov, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Həyatla bağlı dərin suallar vermək çox cazibədar bir məşğuliyyətdir. Xüsusən də axşam saat 11-dən sonra, otaqda işığı söndürüb tavana baxaraq “Mən kiməm?”, “Nə üçün buradayam?” kimi suallar vermək, bir növ intellektual tənbəlliyin idmanıdır. Sən əslində yatmalıydın, amma yox, sən “düşünürsən”. Yəni sanki Dostoyevski ilə eyni otaqda qalmısan və adam yazır, sən də dərin boşluğa baxırsan.

  "Niyə bu qədər adam bir yerə gedir və heç biri xoşbəxt deyil?" – Bu cümləni hər gün bəlkə də 50 dəfə deyirik, amma heç biri bu sualı həll etmək istəmir, çünki “həll etmək” yalnız səhər tezdən auditoriyadaki mühazirə üçün hazırlaşmaq deməkdir. İşə getmək, dərsləri keçmək, evə qayıdıb bir qədəh şərab içmək və yenə sabah eyni dövrü yaşamaq. Amma bəs niyə? Nədir bu cəmiyyətin böyük sirri? “Başqa nə edim?” – deyə sual veririk və əlimizdəki smartfonu cibimizə qoyuruq. Çünki həyatın ən böyük sirrini həll edəcək növbəti fəlsəfə kitabını açmaqdansa sosial şəbəkələrdə status yazmaq daha asandır.

  Biz insanlar niyə bu qədər qəribə və ziddiyyətliyik? Bunu düşündükcə insan özünü anlamağa çalışır, amma əsas sual yenə ortada qalır: niyə hər şey və hamı belə “normal” görünür? Əslində, biz də deyirik: “Bəli, həyat belədir, amma mən fərqliyəm.”

Özümüzü dahi hiss edirik, amma əslində sadəcə xarici dünyadan çox uzaqlaşmışıq və daxilimizdə hər şey “nə baş verdiyini anlamaq” yerinə, “nə zaman baş verəcəyini anlamamaq” ilə zənginləşir.

  Və sonra sosial şəbəkə fenomeni başlayır.

Hər şeyin əsas məqsədi özünü “intellektual” hiss etməkdir. Sənin dərindən düşündüyün hissi yaratmaq üçün ilk növbədə ətrafında başqalarının fikrini əldə etməlisən. Amma necə?

Hə, doğru bildiniz.. Instagram və ya Facebook-da cümlələr paylaşırsan. Niyə? Çünki bu, “dərin insan” olmaq yolundadır. Bunu etsən, heç kim sənə tənə etməz. Hətta bəlkə də sənə 1000 dəfə “like” gələcək və kiminsə “ağlına gələ biləcək ən dərin mətn” hesab edəcək. Əslində, həmin mətn sadəcə Albert Kamyu və ya Fyodr Dostoyevskidən qısa bir sitatla təkrarlanmış bir mənasızlıqdı. Amma heç kəs bunu anlamaz. Şamxal demişkən: “Həci, bu bizə lazım olan bir şeydirsə, niyə bunu başqalarına da verməyək? Əgər bizə lazımdırsa axı başqasına da lazımdır."

  Əgər ciddi danışmaq istəsək, bu cümlələrin hamısı bizə məcburiyyətdən gəlib. Məsələn, “günün xoşbəxt anı” haqqında yazanlar niyə həmişə istədiklərini tapmayıb, yenə də hamıya inanılmaz dərin düşündüklərini göstərmək istəyirlər? Çünki içlərində “yaxşı, əgər bu qədər emosional hisslərimi yazıramsa, onda bəlkə mən də bir az fərqliyəm?” sualı var. Təsadüfi olaraq, Instagram-da təbii ki, düzgün filtrlərlə əks olunan bu "fərqli" görüntü daha çox maraq oyadır.

  Sosial şəbəkələrdəki ən yaxşı ironiyalarından biri də “ağıl” statuslarıdır. Adətən belə olur: səhər saat 9:00-da qalxıb işə gedən bir adam, yolda hələ də gözlərini yumarkən bir Instagram postu atır. “Düşünməliyəm,” – deyir, amma bunu ciddi qəbul edənlər “like” verir. İşləyərkən bu düşüncəli insanlar səhər çayını içir, amma heç kim onlara demir ki, onlar yalnız bədəni hərəkətə gətirən avtomobilin idarəetmə orqanıdırlar. Sənin beynin deyil, əslində, beynini “kimsə” idarə edir.

  Bu, məktəbdəki “ağıllı uşaq” sindromunu xatırladır. Hər zaman sinifdə “niyə yaxşı oxumalıyam?” sualını verən bir qrup insan var. “Çünki” deyirlər, “özünü tapmalısan.” Hətta, bəzən həqiqətən oxuyurlar, sonra isə hər dərs bitəndə “mən çalışıram ki şeylər əldə edim?” sualı ilə özlərinə nə qədər dəqiq və faydalı cavab verə bilirlər ki? Bu da artıq özünü mütəfəkkir kimi təqdim etmənin ən yaxşı yolu deyilmi?

 Sonra bu “filosoflar” axşamları pizza yeyərkən öz sosial statuslarını qeyd edir və deyirlər: “Bəsdir daha, bu dünyada nələr baş verir?” – Bu bir növ modern insanın fəlakətidir. O, fəlsəfi sualları dərk etməyə çalışır, amma əslində sadəcə başqa birinin pizza ilə çəkdiyi şəkilə həsəd aparır.

  Amma həyatın ən gülməli tərəfi budur: Bizlər hamımız eyni hadisələrdə özümüzü fərqli hiss edirik. Kimsə deyəcək: “İçimdəki boşluğu tapmağa çalışıram”. Və bu dedikləri nədir? Uşaq vaxtı oxuduğumuz məzəli kitablarla eynidir. Ancaq belə kitablar oxuduqca, gerçək həyatın dərslərini keçməli olduğumuzu unuduruq.

 Sonda gəlin buna baxaq: Bir tərəfdən, cəmiyyətin bizə diktə etdiyi qaydaları izləyirik, amma digər tərəfdən, özümüzü fərqli göstərməyə çalışırıq. Bəs niyə? Çünki düşünmək, bir az da olsa fərqli olmaq istəyirik – amma nəticə etibarilə, səhər yuxudan duranda ilk işimiz yenə WhatsApp-da mesajları yoxlamaq olur. Sosial mediada yazan “ağıllı insan” statuslarının altında, həyatın ironiyası, istədiyimiz dərinliklə bizi ələ salır.

  Əgər hər kəsin həyatını izləyə bilsək, çoxumuz gündəlik olaraq eyni sualları soruşuruq: “Mən niyə buradayam?”, “Nə etmək istəyirəm?”, “Varlığımın bir mənası varmı?” Amma bu sualların ardında nə qədər böyük bir boşluq olduğunu heç kim görmək istəmir. Çünki bu suallar cavabsız qaldıqca, həyat özünü daha çox təkrarlanmış bir hal alır. Səhər işə getmək, dərsləri keçmək, axşam evə qayıdıb sosial mediada bir az vaxt keçirmək. Və bu, bir şəkildə həyatın mənasını daşıyan ən “səhih” fəaliyyətdir. Mövcudluğunun özünə olan təlqinidir..

Mövcudluq.. İronik şəkildə, insanların ən çox soruşduğu, amma ən az aydınlıq tapdığı şeydir.  Mövcud olmaq, sadəcə var olmaq deməkdir, yoxsa daha çox? Düşünəndə, hər şeyin öz yerləri var: ev, iş, universitet. Bəs insanlar? Hər birimiz həyatına müəyyən dərəcədə məna vermək istəyirik. Hətta kimimiz bunu edəndə, bizə dərin düşüncələr, həqiqətləri aşkar etməyə çalışan “böyük mütəfəkkir” izləri vurulur. İroniya budur ki, əslində, bizdən əvvəl mövcud olan milyonlarla insan bu “böyük suallar” üzərində durub və nə etdilər? Həmin gündəlik həyatlarına davam etdilər.

  Məktəbə gedəndə, ilk dəfə özünə sual verirsən: “Niyə buradayam?” Mənəvi olaraq bəlkə də heç bir şey dəyişməz, amma psixoloji olaraq hər zaman sanki “bu gün həyatı dəyişdirəcək bir şey tapacam” deyə ümid edirəm. O an çox önəmlidir, çünki “həyatın mənası”nı tapmaq üçün içindəki boşluğu bir az da olsa aradan qaldırmağa çalışırsan.

Hə, amma nəticə? Yəni, sabah nə olacaq? O suallar həmişə qalacaq, çünki biz insan olaraq həyatın dərinliyinə nüfuz etmək əvəzinə, onu “fərqli” görməyə çalışırıq. Əgər özümüzə suallar versək, bəlkə də həqiqəti tapacağıq. Amma həqiqəti tapmağa çalışmaq, nəhayətində, daha çox məsələni qarışdırır. “Həyatın mənası nədir?” sualı, əslində, həyatın mənasızlığını çox gözəl bir şəkildə ortaya qoyur.

  Beləliklə, gəlirik mövcudluğa. Mövcud olmaq – bu, sadəcə ətrafa göz atıb bir şeylər görmək deyil. Bu, daim bir şeyi axtarmaq, amma tapmamaqdır. Hər gün yenə sabah işə getmək, özünü tapmaq üçün deyil, sadəcə yerini tapmaq üçün hərəkət etməklə keçər. “Niyə buradayam?” sualı çox sadə səslənir. Lakin bu suala verilən cavab, çox vaxt daha çox sual doğurur: “Bəlkə heç kim heç vaxt düzgün cavab verməyəcəkdir?” Düzdür, bir çox insanlar həyatın mənasını tapmaq məqsədilə mübarizə aparsalar da, nəticədə sadəcə bir-birini izləyən gündəlik həyat dövrü meydana gəlir. Bu, mövcud olmanın ən ironik tərəfidir.

  Mövcudluq sadəcə var olmaq deyil. Mövcud olmaq, eyni zamanda bir çox şeyin yoxluğu deməkdir. Bir insan hər gün həyatdan daha çox nəyisə itirir. Bəzən bu, zaman olur, bəzən gözləntilər, bəzən də hər şeydən daha qiymətli olan o “düşünən düşüncə”dir. Biz hər gün özümüzü axtarırıq, amma heç vaxt tapmırıq. Çünki varlığın özü – bir növ həyatın böyük şifrəsidir ki, hər birimiz onu anlamağa çalışırıq. Amma nə qədər çalışsaq da, biz ancaq bir dövrə daxil oluruq. Yəni mövcud olmaq, sadəcə gələcəyə aparan bir yolda kiçik, lakin qəribə bir irəliləyişdir. Əgər sən özünü həqiqətən tapmaq istəyirsənsə, o zaman hərəkət etməyə başlamalısan. Amma sən bu dünyada hərəkət etməyi, hər zaman özünü fərqli göstərmək üçün edirsən.

  Özünü tapmaq. Sanki ən asan şeydir, deyilmi? Hər gün bir neçə dəfə "özünü tapmaq" üçün məşqlər edirik – səhər idmanı, meditasiya, sosial şəbəkələrdə "görünmək", müasir dünya bizə bunun necə “çox önəmli” olduğunu çox gözəl anlatmışdır. Əslində isə, özünü tapmaq, çox zaman ən çox unudulması lazım olan bir məsələyə çevrilir: “Bəs özüm kiməm, nə istəyirəm və niyə hər şey hər zaman oxşar şəkildə olur?”

  Özünü tapmaq, əslində müasir dünyanın ən böyük satışı kimi görünür. Heç kəs, təbii ki, özünü tapmış kimi davranmır; amma hər kəs özünün "tapıldığını" iddia edər. Hə, bəlkə də səhər yeməyini düzgün yedik, gözəl paltar geyindik, sosial mediada “özümüzü təkrarladıq” və nəhayət, dünya bizim tərəfimizdədir. Amma bu, sadəcə xəyalın məhsuludur.

  Əgər bu prosesi cəmiyyətin gözündən izləsək, nə görərik? İnsanlar özlərini tapmağa çalışarkən, ən çox təkrarladıqları şeylər nədir? “Mən özümü tapdım, indi daha yaxşıyam” və ya “Mənim həyatımda yeni bir mərhələ başladı” deyə sosial mediada paylaşım edirlər. Amma gerçəkdən nə olur? Özünü tapmağa çalışmaq, çox zaman başqalarının gözündə yaxşı görünməkdən başqa bir şeyə çevrilir. Bu da həyatın bizə satdığı ən böyük yalanlardan biridir: “Həyatın mənasını tapmaq üçün daha çox şeyə sahib olmalısan”. Əslində isə, biz heç vaxt daha çox “sahib olmaq”la özümüzü tapmaq uğrunda mübarizə aparmırıq; biz sadəcə boş bir yerə doğru yol alırıq.

  Maraqlıdır, biz niyə hər zaman özümüzü tapmaq üçün müəyyən metodları izləyirik? Məsələn, meditasiya. Bəlkə də ən çox reallaşdırmağa çalışdığımız "özünü tapma" məşğuliyyətlərindən biridir. Amma necə başlayaq? Bəzi insanlar qəşəng bir yoga matı alır, özünü hiss edirlər ki, bir az yavaşlayıb düşünməli olurlar. Amma sonra nə olur? Meditasiyada 5 dəqiqə ərzində ancaq “kimin şəkli”ni bəyənəcəyini düşünürsən. Nə oldu, özünü tapdın? Daha çox mövcudluğunu itirdin, amma bir təbəssüm belə etmədən. Sonda isə, bu məşğuliyyətlər sadəcə bir nəzarət sisteminə çevrilir. Cəmiyyətin "özünü tapma" anlayışını tam mənada anlamağa çalışmaq, əslində özü daha çox itirməkdir. Hətta düşüncə azadlığına belə qapı aralayan zaman, bu azadlıq yalnız müəyyən bir mühiti və ya normanı qəbul etməkdən ibarət olur.

  Hə, amma nə oldu? Hər şeyin sonunda "özünü tapma" cəhdi, sadəcə daha çox başqalarına uyğun olmaq üçün bir şablonla nəticələnir. Sosial mediada izlədiyimiz influencer-lərin "özünü tapma" seriyaları necə olsa da, hər zaman təkrarlanan şəkillərlə doludur. Əgər bir kişi qırmızı şalvar geyirsə və onun üstünə gözəl bir mesaj yazırsa, o zaman “özünü tapma” anlayışı da sadəcə bir marka olmuş olur. Həmçinin, təbii olaraq, hər zaman həqiqətən özünü tapmaq istəyənlər üçün bütün bunlar böyük bir paradoks yaradır. Nə qədər çox cəhd etsən də, özünü heç vaxt tam olaraq tapmağı bacarmırsan. Çünki sən özünü tapmağa çalışdıqca, dünyadakı ən böyük saxtakarlığa qarşı daha çox çıxırsan – cəmiyyətin “özünü tapma” anlayışını anlamağa çalışan hər kəsin yalnız müəyyən bir qrup halında yenidən formalaşdığı tələyə düşməyinə.

  Özünü tapmaq heç bir zaman “tapmaq” olmur. Bəzən sadəcə dondurulmuş anlarla dolu həyatın içində gerçəkliklə üzləşirik. Bu, bizim “tapılmamış” hallarmızdır. Amma sənə deyim ki, bu tapılmamağın özü də bir paradoks yaratmağa başlayır. İnsan "özünü tapmaq" adı altında yola çıxır, amma ən böyük tapmaca bu olur: “Bəs nə tapdım?” Amma nəyi tapırsansa tap, onu heç vaxt düzgün görməyəcəksən. Çünki, “özünü tapmaq” daha çox özünü “itirmək” və sonra bir az daha çox itirməkdir. Çox gülməli, deyilmi? Bir yalanın içində özünü tapmaq istəyi, həqiqətləri bildikcə, özündən bir az daha çox özünü itirirsən.

  Gəlin, bir neçə saniyə dayanaq və düşünək: Həyatımızı necə yaşamalıyıq? Cəmiyyət bizə nəyi göstərəcək? Əlbəttə, heç birimizin “özünü göstərmək” kimi bir vəzifəsi yoxdur, amma bu, kiməsə inanmağımızı gözləyən bir qrup insanlar tərəfindən mütəmadi şəkildə bizə yüklənir. Şübhəsiz, artıq bir çoxumuz müasir dövrün "özünü göstərmək" fenomenini qəbul etmişik. Sosial media artıq özümüzü necə göstərməyimizin yeganə "şəxsi hüququ" kimi qəbul edilir.

Amma gəl gör ki, biz özümüzü nə qədər mükəmməl təqdim etsək də, gerçək həyatın gözündə bu, çox zaman "rol oyunu"na çevrilir. Ancaq bu "rol"u oynayarkən qarşı tərəfdən gözlədiyimiz şey çox sadədir: Bizi ən gözəl, ən zəngin və ən mükəmməl insan kimi görmək.

  Bəs bunu necə edirik? Başlayaq, məsələn, səhər sosial mediada günün ilk paylaşımını etməklə. Nə edirik? Gözəl bir şəkil çəkirik, əllərimizdə gözəl bir fincan kofe var, arxa planda günəş işığı parlayır. Hə, amma şəkil çəkildikdən sonra bir neçə dəqiqə çəkirik ki, “filtr”i tapaq, çünki orijinal görüntü ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Lakin heç bir problem yoxdur, çünki sən artıq “gerçək” olmağa çalışmırsan, sadəcə bu rəyini yaxşılaşdırmaq istəyirsən.

  Və bu nöqtədə, ironiyanı burada tapırıq: Biz sosial mediada göstərdiyimiz həyatla gerçək həyatımızı heç vaxt müqayisə etmirik. Həyatımızın ən mühüm anları, məsələn, yatdıqda, əsəb keçirdikdə, ya da sadəcə sıxıldıqda, heç kimə görünməz. Amma bu anları nümayiş etdirmək üçün, artıq “bir rəngli” filtrləri sevdiyimiz üçün, özümüzü "gözəl" göstəririk. İnsanlar isə buna inanır və daha çox “gözəl” olmağı istəyirlər. Təbii ki, çox yaxşı bir iş görmüşük, cəmiyyətin özümüzü göstərməyimizin nə qədər mükəmməl olduğunu düşünməsini istəyirik.

 Bunu daha da irəlilədək: Şəkil paylaşdıqdan sonra, saatlarla “bəyənmələri” izləyirik. Ancaq nə olur? Bir neçə saat sonra kimsə “nə gözəlsən” yazsa, onu bəyənmək və “təşəkkürlər” demək, bizi daha da yaxşı hiss etdirir. Bir insanın tərifləri ilə özümüzü necə dərk etdiyimizi düşünək. Yəni, bu "göstərmək" hadisəsi bir növ təkrarlanmış dövrə çevrilir. Çünki nə qədər çox göstərsək, o qədər çox bəyənməyə və ya kiminsə təbriklərinə ehtiyacımız olur. Həmçinin, bəyənmələri gələn zaman, çox zaman həmin insanın "yalançı" dostumuz olduğunu da qəbul edirik. Amma başqasının həyatını mükəmməl göstərmək, nəhayətində özünü necə görəcəyini düşünməkdən daha əhəmiyyətli olur.

  Göründüyü kimi, özünü göstərmək sadəcə başqalarına daha mükəmməl görünmək deyil, bu həm də bizə bir kimlik yaratmaqdır. Cəmiyyətin bizə təklif etdiyi rol, artıq təkcə real həyatda deyil, eyni zamanda “yazılı” həyatımızda da var. Əslində, hər birimiz sosial mediada “rəngli və parlaq” həyat yaşamağa çalışırıq. Və bu yalnız bir gündəlik layihə halını alır – çünki nə qədər çox "göstərsən", bir o qədər çox mövcud olmağa çalışırsan.

  Gəlin, bir az daha dərinləşək. Biz özümüzü necə göstəririk? İnanılmaz dərəcədə gözəl olduğumuzu düşünməyə çalışırıq, amma əslində, heç kim mükəmməl deyil. Hər kəsin “göstərmə”yə çalışdığı həyatın bir rəngi vardır. Yalnız bir məsələ var ki, həqiqət yoxdur. Biz sadəcə "biz" kimi olmaqdan qorxuruq. Cəmiyyət bizdən gözəl bir həyat istəyir, amma əslində bizdən istədikləri yalnız bir şeydir: Həyatımızın "növbəti başlığını" çox gözəl göstərmək. Bu, möhtəşəm, deyilmi?

  Gəlin, azadlıq məsələsinə biraz daha dərindən baxaq. Azadlıq nədir? Gerçəkdən azad ola bilərikmi, yoxsa azadlıq yalnız bir illüziya və ya cəmiyyətin bizə verdiyi "rəy"dən ibarətdir? Həqiqətən azad olduğumuzu düşünə bilərik, amma nə qədər “özümüz” olub-olmadığımızı heç vaxt tam olaraq bilməyəcəyik. Çünki biz azadıq.. Amma çox azad olmasaq da, hər şey “gözəl”dir, düzdür?

  Bir çox insan azadlığı yalnız fiziki azadlıqla əlaqələndirir. Yəni, öz istəklərini həyata keçirmək, istədikləri kimi davranmaq və dünyada istədikləri şeyi əldə etmək. Bu çox gözəl, düzdür? Ancaq gəlin burada bir ironiya görək: İstədiyimiz şeyləri etmək üçün, bəzən özümüzə başqalarının diktə etdiyi "azadlıq" çərçivəsində hərəkət edirik. Bu o deməkdir ki, azadlıq, nəticə etibarilə, başqalarının bizə verdiyi sərhədlərlə müəyyənləşir. Yəni, azadlıq adı altında çox zaman öz istəklərimizi başqalarının istəkləri ilə uyğunlaşdırmağa çalışırıq.

  Bəs, sosial mediada azadlıq necə işləyir? Bunu necə düşünək? Biz "özümüz"ü orada göstəririk, amma əsasında kim olduğumuzu nə qədər az bilirik. Təklif olunan "özünəməxsusluq" şablonları, bizə təlimat verir: Bu qədər şəkil çək, bu qədər status yaz, amma hər şeyin əvvəlcədən müəyyən edilmiş bir qayda ilə olmalıdır. Yəni, əslində sosial mediada azad olmaq, çox zaman başqalarının qəbul etdiyi sərhədlər daxilində olmaq deməkdir. Hər şey təbii, "real" və “özümüz”ə uyğun olsa da, bunun bizə göstərdiyi sərhədlər heç də gerçəkdən “azadlıq” deyil. Əslində bu, bir növ özünə zindan qurma oyunudur.

  Amma gəlin bir az daha irəliləyək: Gerçək həyatımızda da azad olmağımızı necə görürük? Məsələn, iş yerində öz fikirlərimizi sərbəstcə bildirmək, cəmiyyətdə və ya sosial şəbəkələrdə öz sözümüzü demək, bu azadlıqdırmı? Yoxsa çox zaman bu da başqalarının gözündə "doğru" olmaq məqsədilə etdiyimiz bir hərəkətdir? Yəni, öz fikrimizi bildirmək, əslində bizim düşündüyümüzdən fərqli olaraq, çox zaman "gözləntilərin" yerinə yetirilməsi üçün oynadığımız bir rol olur. Cəmiyyətdə qəbul edilən düşüncə və davranış şablonlarına uyduğumuz müddətcə, biz heç də azad deyilik.

  Beləliklə, azadlıq, təbii ki, cəmiyyətdə qəbul edilən normativlərdən tamamilə azad olmaq deyil. Biz "özümüz"ü göstəririk, amma əslində göstərdiyimiz şəxsiyyət bir çox zaman başqalarının bizdən gözlədiyi forma ilə uyğundur. Bəlkə də, biz sadəcə özümüzə yalan deyirik ki, azadıq. Çünki azad olmaq çox asandır, amma gerçəkdən azad olmaq çox çətindir.

  Bəs, o zaman nə baş verir? Gerçəkdən azad olmağın mənası nədir? Bu, bəlkə də yalnız bir neçə saniyəlik bir boşluqdan ibarət olur. O an ki, hər şeyin “gözəl” olduğu, başqalarının nə düşündüyünü bir kənara qoyub, tamamilə özümüz olduqlarımızı hiss edirik. Lakin bu an çox qısa olur. Çünki cəmiyyətin yaratdığı azadlıq illüziyasını həqiqət olaraq qəbul etdikcə, azadlıq mütləq şəkildə “gözləntiyə” çevrilir. Bu gözləntiyə qarşı nə qədər azad olmağa çalışsaq da, onu aşıb keçə bilmərik.

  Azadlıq, əslində bir güzgüdür – ona baxarkən özünü göstərməyin sirlərini açmaq istəsək də, nə qədər çox baxsaq, bir o qədər özümüzü itiririk. Sonunda gözlədiyimiz şey yalnız təriflənmək, başqa insanların gözündə gözəl görünməkdir. Və biz azad olmaq istəyirik, amma əslində azadlıq şərti ilə yaşadığımızın fərqində olmuruq.

  Həyat nədir? Bizə təklif edilən, həyatın təbii axarını izləyərək etdiyimiz hərəkətlərdən başqa bir şeydir, yoxsa hər şey sadəcə bir yanlış anlamadır? Həqiqətdə nəyi görürük və ya düşündüyümüz kimi mi görürük? Bəlkə də reallıq çox zaman sadəcə həyatın çox kiçik, çox məcburi qeydlərindən ibarətdir. Ancaq bu qeydlərin bir çoxu hər zaman illüziya yaradır – gerçəklik əslində çox vaxt bizə təqdim edilən bir növ nağıl olur.

  Əslində, bizlər həyatımızı necə formalaşdırdığımızı heç vaxt tamamilə bilmərik. Çünki gerçəklik anlayışı o qədər manipulyasiyaya məruz qalıb ki, həqiqəti sadəcə bir illüziya olaraq qəbul edirik. Nə baş verir? Biz dünyaya müəyyən bir pəncərədən baxırıq, amma o pəncərə artıq bizə qapalıdır. İllüziya içində illüziya yaşadığımız bu dövrün içində, biz sadəcə gördüyümüz şeyin gerçək olduğuna inanırıq.

  Bir çoxumuz, xüsusən də sosial mediada, gerçəkliyi “təsvir etmək” istəyirik. Bir şəkil çəkirik, bir status yazırıq, bir yazı paylaşırıq və nəticə etibarilə, həmin gerçəkliyi başqalarına göstəririk. Nədir gerçəklik? Bəzilərinin dediyi kimi, bu, “başqalarının gördüyü şeyin bizə necə uyğun gəlməsi”dir. Yəni, bu gerçəkliyin özümüzə aid olub-olmaması o qədər də vacib deyil, əsas olan başqalarının bizə necə baxacağıdır.

   Bəs real həyat? Gerçəkdən real olan bir şey varmı? Gəlin, bunu sosial mediada “doğru” bir şəkildə “bəzədilən” həyatla müqayisə edək. Biz necə təsvir edirik? Tamamilə təbii və gözəl bir şəkildə. Hətta yaxşı bir yemək yedikdən sonra, onu paylaşırıq. Ancaq hər şey bu qədər mükəmməl görünsə də, bu həyatın əslində necə olduğunu heç kəs bilmir. Bəzən, sadəcə özümüzü yaxşı hiss etmək üçün başqalarına göstəririk ki, biz hər şeyi düzgün edirik. Amma bunun arxasında çox zaman yalnız bir boşluq qalır. Gerçək həyatın heç kimə göstərilməyən tərəfi: baş ağrısı, yorğunluq, kədər və bir çox “gözə çarpan” olmayan anlar. Bu gerçəkliyin arxasında illüziya və yalan vardır.

  İroniyanı görürsünüzmü? Biz gerçəkliyi göstərmək istəyirik, amma göstərdiyimiz yalnız çox kiçik bir parçasıdır. Bütün həyatımız bu illüziya ilə əlaqəlidir. Əslində, reallıq nə qədər gözəldir? Həqiqətən mükəmməl bir həyat yaşamaq istəyirik, amma bu məqsəd bizə çox vaxt gerçəkdən uzaq bir şey təqdim edir. Biz sadəcə başqalarına göstərəcəyimiz bir "gerçəklik" qururuq. Lakin başqalarına göstərdiyimiz şey, həqiqətə uyğun gəlmir. Çünki biz heç vaxt o gerçəkliyi olduğu kimi göstərmərik.

  Bu ironiyanın bir başqa tərəfi də odur ki, hər şey nə qədər gerçək görünsə də, bu reallıq çox vaxt bizim daxilimizdə yaratdığımız “həyat hekayəsidir”. Biz həyatımızı təkmilləşdirmək istəyirik, amma bu istəyimiz gerçəkliyi necə göstərdiyimizlə bağlıdır. Nəticə olaraq, reallıq bəzən yalnız bir mövcudluq nağılına çevrilir. Bütün bu "gerçəklik" oyununu oynayırıq, amma gerçək olan heç nə yoxdur.

  Gəlin, daha irəli gedək: Gerçək həyatı göstərmək istəyirik, amma başqalarına göstərdiyimiz həyatın əslində nə qədər manipulyasiya edilmiş olduğunu heç vaxt düşünmürük. Hər şey bir performansa çevrilir. Bəzən biz sadəcə başqalarına necə görünmək istəyirik, amma bu göstərdiklərimiz həqiqəti əks etdirmir. Bəzən bu, sadəcə başqa bir maska olur – ən yaxşı halda bir cəmiyyətdə “sevilən” olmaq üçün oynadığımız bir oyundur.

   Bunu qəbul etsək də, reallıq nədir? Yəqin ki, əslində heç nə. Həyatın o qədər dəqiq qeydləri yoxdur. Biz sadəcə onları özümüzə uyğunlaşdırırıq və sonra onları gerçəkliyə çeviririk. Ancaq əslində həyatın özünün də həqiqətə yaxın heç bir əlaqəsi yoxdur. Reallıq sadəcə bir illüziya olaraq qalır.

Həyat, əsasən bir karuseldir, amma nə qədər döndüyünü izləmək yerinə, əksər hallarda qəflətən yerə yıxılmağı gözləyirik. Həm də dönmək hər zaman əyləncəli deyil, bəzən heç nəyi anlamadan bir yerə çırpılıb dağılırıq. Karusel fırlanarkən bəzən təsadüfən ən yüksək nöqtəyə qalxırıq – amma niyə yüksəldiyimizi və bu yüksəlişin nə üçün olduğunu heç anlamırıq. Əslində, bəlkə də yalnız oturduğumuz yerdə fırlanmaq daha yaxşıdır, amma bəzən – sadəcə fırlanmağa davam edirik.

  Həyat bizi bir gün günəş şüasına çevirmək istəyir, amma əslində biz sadəcə köhnə bir neon işıq kimiyik – çox parlaq görünürük, amma yaxınlaşınca heç bir işıq saxlaya bilmirik. Mövcudluğumuzu tapmağa çalışarkən əslində çox sadədir – biz sadəcə bir "ixtiyari işıq nöqtəsiyik", amma bunu həyatın böyük drama kimi təqdim edirik. Sanki özümüzü göy üzündə parlayan ulduz kimi hiss edirik, amma əslində bizim varlığımız hələ də cəmi üç saniyəlik məğlubiyyətin başlanğıcıdır. Üstəlik, günəş şüalarının özünün də əslində bir çox səhvi var – bəzən çox parıldayırlar, bəzən isə tamamilə itirlər.

  İllüziya, həyatın hər anında bizə təqdim etdiyi gözəl bir yalan kimidir. Instagramda filtr altında göründüyü qədər əzəmətli, çox vaxt gerçək həyatda o qədər də parlaq deyil. Bizim illüziyamız bir az "Photoshop" kimidir: nə qədər çox işləsən, nəticə daha çox sərhədsiz görünür, amma nəhayətində, ekranda gördüyün "mükəmməl görüntü" əslində tamamilə boş bir boşluqdur. Həyat, bir çox anları simulyasiya edən bu illüziyalarla doludur – ancaq hər şeyin təhrif edilmiş olması, bəzən ən gözəl şəkilləri çəkməyimizə imkan verir, hətta çox vaxt gerçəkliklə üzləşdikdə gözlərimiz bərəlir. Filtr işlədikcə, dünya sadəcə daha da "yaxşı" görünür, amma sonunda real həyatda əlimizdə heç nə qalmır.

  Gerçəklik bir təyyarənin pəncərəsindən baxmaq kimidir – yuxarıda çox gözəl və əzəmətli görünür, amma hər an yerə düşmək də mümkündür. Biz gerçəyi həmişə uzaqdan görürük, amma onu öz həyatımıza tətbiq edəndə bu "gözəllik" çox vaxt qeyri-səlis olur. Nə qədər yüksəlsək, yerə düşmək bir o qədər asanlaşır. Həyatın gerçək təbiəti də elə budur – hər yüksəkliyi əldə etməyə çalışarkən, aşağı düşməyə hazır olmalıyıq. Yüksəklik hissi yaşasaq da, nəticə eyni qalır: hər zaman bir "bəs nə baş verdi?" sualı yaranır.

  Məşğuliyyətlərimiz bir təkərli velosiped kimidir – həmişə hərəkət halındayıq, amma istiqamətimizə heç cür qərar verə bilmirik. Biz daima pedalı çeviririk, amma nə vaxt dayandığımızı bilmərik. Yolda bir çox sürprizlərlə qarşılaşırıq – bəzən yoldan çıxırıq, bəzən isə çətinliklə manevr edirik. Həm də bəzən özümüzü təkmilləşdirmək istədikcə, sadəcə daha sürətli dönməyə başlayırıq. Fəqət hər dəfə "bunu düzəldəcəm" deyə əzmkarlıqla davam edirik, amma sonunda nəyin düz olduğunu heç anlamırıq. Yolda hələ də başımız qarışır, velosiped isə heç dayanmaq bilmir.

  Nəticədə, həyatın gerçək siması bir zirkona bənzəyir – çox parıldayır, amma əslində heç bir əhəmiyyəti yoxdur. Bütün bu illüziyalara və səyahətlərə baxanda, nəhayətində sadəcə parıldayan bir daşla qarşılaşırıq. Bu zirkon, ulduz düşməsi kimi – ancaq düşdü mü, düşmədimi heç bilməyəcəyik. Nəticə etibarilə, həyatın öz məqsədini tapmağa çalışmaq da sadəcə bir səyahətdir, amma sonunda hələ də əlimizdə təzə bir parıldayan daşla qalırıq. O qədər çətin və çox mübarizə edirik, amma gedişatımızda nəticə etibarilə bir tək "taxtaya vurulmuş" zirkon qalıb...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.05.2025)

Elman Eldaroğlu, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 Ziyalılıq ruhla bağlı olan bir əlamətdir. Əgər insanın ruhu sağlam, təfəkkürü güclü, zəkası iti, təbiəti gözəl deyilsə, bu məqama yetişə bilmir. Ziyalı sözü özündə incə zövq, dərin düşüncə, uzaqgörənlik, mədəni davranış, mərhəmət, müdriklik ehtiva edən adamlara deyilir. Bu gün sizə onlardan biri- Hafiz Paşayevdən söhbət açmaq istəyirəm...

 Atası filologiya elmləri doktoru, professor, ölkəmizin əməkdar elm xadimi, yazıçı, ədəbiyyatşünas Mir Cəlal Paşayev uzun illər Azərbaycan ziyalılarının formalaşmasında böyük xidmətləri olan bir insan olub. Əlbəttə ki, belə bir insanın ailəsində göz açıb böyüyən şəxs sözün əsl mənasında ziyalı- şəxsiyyət kimi yetişməliydi...

 Hafiz Paşayev 1941-ci ilin may ayının 2-də Bakı şəhərində dünyaya gəlib. Uzun illər AMEA-nın Fizika İnstitutunda müxtəlif vəzifələrdə çalışıb. Fizika elmləri doktorudur. Azərbaycan müstəqilliyini bərpa edəndən sonra Amerikada ölkəmizin ilk elçisi olub. Daha doğrusu, 1992-2006-cı illərdə Azərbaycan Respublikasının ABŞ-da, o cümlədən Meksika və Kanadada fövqəladə və səlahiyyətli səfiri vəzifəsində işləyib. 2006-cı ildə Azərbaycan Diplomatik Akademiyası Universitetinin rektoru vəzifəsinə təyin olunub. Hazırda həmin vəzifədə çalışır...

 Deyir ki: - “İlk dəfə 1975-ci ildə elmi araşdırmalarla bağlı Amerikaya yolum düşəndə 34 yaşım vardı, gənc idim. Təsəvvür edin, qapalı Sovet İttifaqından Amerika kimi demokratik, rəngarəng bir ölkəyə düşürsən və burada bir il yaşamaq şansın olur. Adam heyrətlənməyə bilmir. Axı yeniyetmə çağlarımdan Amerikaya musiqi mədəniyyətinin, daha doğrusu CAZın beşiyi kimi rəğbətim vardı”...

Məktəb illərindən caza böyük həvəsi olub. Xüsusi zövqlə radiodan izləyər, musiqinin bu janrı ilə bağlı müxtəlif mənbələrdən məlumatlar toplayardı. İlk dəfə ABŞ-da yaşadığı müddətdə isə caz musiqisini əks etdirən xeyli qrammofon valları alıb vətənə gətirmişdi...

Aradan on altı il ötəndən sonra, 1992-ci ildə yenidən Amerikaya dönür. Bu dəfə Azərbaycan Respublikasını təmsil edən fövqəladə və səlahiyyətli səfir kimi. Onun üçün Amerika artıq yaxından tanıdığı bir ölkə idi. Necə deyərlər, Amerikanı çoxdan kəşf etmişdi...

İlk səfirimiz ABŞ-a gedənədə nəinki sadə amerikalılar, heç dövlət məmurları da Azərbaycanın mövcudluğundan xəbərdar deyildilər. Bu ölkənin xəritədə harada əks olunduğunu belə bilmirdilər. Söylədiyi kimi, köhnə təcrübə yeni şəkildə özünü büruzə verdi. Uğur ardınca uğurlar gətirdi. Düz on dörd il bu vəzifədə çalışdı. Azərbaycanı okeanın o tayında şərəflə, ləyaqətlə təmsil etdi. Ölkəmiz ABŞ-ın dövlət strukturlarında tanınmağa başladı. Konqresmenlər, senatorlar, dövlət adamları, müxtəlif böyük şirkətlər Azərbaycana ayaq açdılar...

...ABŞ-da yaşayarkən Miçiqan ştatında məskunlaşan, Amerikanın ilk ürək cərrahlarından biri, İran Azərbaycanından olan həkim Şapur Ənsari ilə ailəvi dostluq edirdik. Evində elə bir məclis olmazdı ki, məni dəvət etməsin. Çox zəngin və imkanlı azərbaycanlılardan biridir. Bakıdan olduğum üçün, səksən bir yaşlı bu soydaşımız hər məni görəndə köhnə dostu Hafiz Paşayev barəsində xoş xatirələrini bölüşürdü. Onu bir şəxsiyyət kimi elə xarakterizə edirdi ki, heyran qalırdım. Deyirdi ki, çox alicənab, kübar, yüksək intellektli, uzaqgörən, müdrik, təvazökar, ağayanə insandır...

“Orta məktəbdə oxuyanda dəqiq elmlərdən qiymətlərim yüksək idi. Amma ədəbiyyatdan, tarixdən elə də yaxşı deyildi. Məktəbi bitirəndə atam mənə humanitar sahəni seçməyimi tövsiyə etdi. O vaxt əksər ədib və yazıçıların övladları humanitar elmlərə meyilli idilər. Mən isə qəti şəkildə bildirdim ki, fizik olmaq istəyirəm. Atam qərarıma hörmətlə yanaşıb, bir söz demədi”- söyləyir.

 Fəqət, genlə ötürülən istedad gec-tez özünü büruzə verir. İki kitab müəllifidir. İlk əsəri, “Bir səfirin manifesti” kitabı Amerikada yaşayıb çalışdığı illərdə şahidi olduğu hadisələrin, diplomatik gedişlərin, qazanılan uğurların təcəssümüdür. Bu kitabda Onun ömrünün müəyyən bir hissəsi öz əksini tapıb...

Uzun illərdir ki, rəsm və dostluq şarjları çəkir. Amma nədənsə, buna hobbi kimi baxır, üzə çıxartmır...

Mesenatlığı isə ğz yerində. Azərbaycanın ictimai fikir tarixinə, ədəbiyyatına, elminə verdiyi sanballı töhfələrdən biri də Qori Müəllimlər Seminariyasının Qazax filialının bərpasını həyata keçirməyi olub.

Bəli, bu gün mayın 2-si Hafiz Paşayevin ad günüdür. Onu təbrik edir, möhkəm can sağlığı, firəvan həyat, xoş müjdəli günlər arzulayırıq.

84 yaşı mübarək olsun!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.05.2025)