Kənan Məmmədli, “Ədəbiyyat və incəsənət”

MÜTALİƏ MƏDƏNİYYƏTİNİ NECƏ FORMALAŞDIRMALI?

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının təqdim etdiyi bu silsilə yazılar Azərbaycan Yazıçılar Birliyi Ədəbiyyat Fondunun Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən 2024-cü ildə “Qeyri-hökumət təşkilatları üçün qrant müsabiqəsi” çərçivəsində həyata keçirdiyi “Yeniyetmə və gənclərdə mütaliə mədəniyyətinin formalaşdırılması” layihəsinin tərkib hissəsi olaraq nəşr edilir.

Azərbaycan Ədəbiyyat Fondu@

-Cəmi 6 dəqiqə kitab oxumaq stressin səviyyəsini 30 %-ə qədər azalda bilir ki, bu da musiqi terapiyasından və ya gəzintidən daha səmərəlidir. 

-Həkimlər sübut ediblər ki, mütaliə həm də güclü sağaldıcı prosedurdur. Bu gün inkişaf  etmiş ölkələrin bir çox aparıcı klinikalarında yeni müalicə metodu – biblioterapiya tətbiq edilir. 

-Tədqiqat zamanı zəngin süjet xəttinə malik romanların beş gün ərzində oxucunun beyin hüceyrələrini dəyişdiyi sübut edilib.

Sizləri cəlb edə bildik, elədirmi? Onda hər gün mütaliə mədəniyyəti barədə oxuyun və özünüzdə mütaliə vərdişləri aşılayın.

8.

MÜTALİƏ NƏDİR?

Ensiklopedik tərif vermiş olsaq, mütaliəyə belə tərif verərik: mütaliə etmək - hər hansı mətndə verilmiş məlumatı əxz etməyə yönəlmiş kommunikasiya fəaliyyətidir. Bu kommunikasiyada iki tərəf var. Birinci tərəf çap və elektron mütaliə məhsuludur ki, onun arxasında müəllif dayanır. İkinci tərəf isə oxucu və ya oxucu auditoriyasıdır. 

Hər bir kəs əlinə mütaliə məhsulunu alıb onunla təmasa başlayırsa, bu proses mütaliə adlanır, bunu icra edənsə oxucu adını daşıyır..

Mütaliə insanın həyatında, şəxsin təfəkkürünün inkişaf etdirilməsində, yeni biliklər qazanmasında əhəmiyyətli rol oynayır. Mütaliə prosesində pedaqoji, psixoloji yanaşmaq baxımından, ümumtəhsil, ali və orta ixtisas məktəblərinin tədris proqramı ilə yanaşı əlavə mütaliənin əhəmiyyəti xüsusi qeyd edilməlidir. Mütaliə elə bir prosesdir ki, onun nəticələri insanın ictimai və istehsalat fəaliyyətində əks olunur, onun dünyagörüşünün, əməyinin səmərəliliyini dəyərləndirir.

Lakin mütaliəyə maraq təhsil ocaqları və kitabxanalarla yanaşı ilk növbədə ailədən başlanmalıdır.

Mütaliə nə deməkdir?

Bu sahənin ən görkəmli tədqiqatçılarından olan Ə. Xələfov mütaliəyə belə tərif verir: “Bu, mətndəki hər bir sözü, cümlədəki fikri, fikrin məntiqi rabitəsini və əsərin ideyasını yaradıcı bir surətdə dərk etmək, kitabın ideyasına əsasən müstəqil surətdə nəticə çıxara bilmək deməkdir.”

Mütaliə şəxsiyyətin təşəkkül tapmasına, nitq təfəkkürünün inkişafına yöhəldilmiş mənəvi fəaliyyətin mürəkkəb formalarından biridir. Mütaliə dünyanı dərk etməyə, əxlaq normaları tərbiyə etməyə kömək edir, insanın mədəniyyətini yüksəldir, dünyagörüşünü genişləndirir.

Mütaliə oxucunun mənəvi aləminə ikitərəfli təsir göstərib bir tərəfdən qavrayış və yaddaş kimi psixiki proseslərin inkişafına səbəb olur, digər tərəfdən əsərlərin dərketmə vasitəsinə çevrilir.

Mütaliə oxucunu şifahi, yazılı nitq mədəniyyətinə yüksəldir, hissləri, fikirləri incə şəkildə, tam dürüstlüyü ilə anlamağa, ifadə etməyə kömək edir.

Nitq mədəniyyətinin əsasını söz ehtiyatı təşkil edir, söz, lüğət ehtiyatına isə ən çox mütaliə yolu ilə sahib olmaq olar.

Oxucu mütaliə yolu ilə heç vaxt görmədiyi predmet və hadisələrlə nəinki tanış olur, həm də onu bilavasitə öyrənir. Deməli, oxucu mütaliə vasitəsi ilə yeni-yeni məlumatlar alır, zehnini, nitqini və təfəkkürünü inkişaf etdirir.

Mütaliə hər kəsin şəxsi işi deyil, həm də ictimai borcdur.

Mütaliə insanın cəmiyyətdəki şəxsi rolunu dərk etməyə, yaşadığı dövlətin ideologiyasını (konkret halda bizim dövlətdə bu – azərbaycançılıq məfkurəsinə xidmət etməkdir), böyük vəzifələrini yerinə yetirməyə hazırlanır.

Burada bədii əsərin tərbiyəvi əhəmiyyətini xüsusi qeyd etmək lazımdır. Bədii əsərin təsiri və qiyməti hər şeydən əvvəl oxunan əsərin oxucunun fikrinə, hissinə nə dərəcədə hakim olması ilə ölçülür.

Mütaliə təkcə kitablardan alınmış biliklər məcmuyu deyil, yeni həyat şəraiti, keçmiş təcrübə ilə əlaqədar olan bütöv bir dünyagörüşüdür və bu, mütaliənin təsiri nəticəsində oxucunun psixoloji aləmində əmələ gələn yeni bir keyfiyyətdir.

Növbəti: 9.Mütaliə məhsulu

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.09.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının poçtundakı növbəti məktub Aytən Ağasıyevadan gəlib. O, “Boş skamya” adlı hekayəsinin dərcini istəyir. Buyurun, siz də tanış olun.

Hər gün fərqli saatlarda həmin skamya dolub, boşalırdı. Bu gün də qonağı Xəyal idi. Xəyal indi bura təkcə gəlmişdi.

İlk dəfə  dostu ilə gəldiyi günü xatırladı.

Qızmar günəşin altında küləyin nəfəsi ilə sərinləmək üçün bu skamyada oturmuşdular. Bir az söhbət elədilər.

Oturduqları yerdə ağacın titrəyən budağında Kuku və Sarının yuvasını gördülər. (Xəyal və dostu quşları bu adlarla səsləyirdi.)

Kuku Sarının yuvaya gəlməyinə icazə vermirdi. Bəlli ki, gərgin küskünlüyə səbəb olan bir hadisə baş vermişdi. Bir yabancı kimi Kuku Sarıdan uzaq dururdu. Bir az keçdikdən sonra onların səsi o qədər qulaqbatırıcı oldu ki, qorxulu yuxu görən adamın qışqıran səsini belə kölgədə qoya bilərdi..

Sanki aralarındakı savaş hekayəsi bitdi və səssizlik çökdü. Gözləri bir biriylə görüşüb qucaqlaşdı.

Xəyal dostuna dedi:

-Onlar həm sevməyi həm də tərk etməyi  yaxşı bacarırlar. Bəzən heyvanlardan götürəcəyimiz nümunələr olur. Amma biz onları sadəcə yedirib, içirməklə məşğuluq. Hətta əlimizin tərsi ilə də özümüzdən uzaqlaşdırırıq. Onları incidirik, baharda, qışda özlərini bizə sevdirməkdən yorulmayan heyvanlar bizim tərəfdən hər zaman sevgi gözləyir. Bizdə isə şeytan tükü olduğuna görə onlara istədiklərini verə bilmirik. Oynaq ruh halımızla hər zaman idarəedici olmağa çalışırıq. Bir gün yığıb, bir gün açaraq qəlbimizin tam orta yerində özümüzə görə bir cumhuriyyət qururuq. Və sonra da özümüzü anlamağa çalışırıq. Utancaq insanların da qəlbində qurulan bu cumhuriyyət ilin ən böyük, əyləncəli, geniş, qarışıq konsertinə yığılmış izdiham kimidir.

-Maraqlıdır.. Sözlərindəki dərinliyi hiss edə bilməyən biri, durğu işarələri olmayan, intonasiyasız, qolu-qanadı qırılmış şeir oxuduğunu düşünər.

Xəyalın yanına balaca bir qız yaxınlaşdı. Qız ona Qaracaqızı xatırladırdı. Deyəsən, Qaracaqızın ondan xoşu gəlmişdi. Yoldan gələrkən aldıqları meyvələrdən Qaracaqıza da verdi. Qız qara gözlərini Xəyala dikib, təşəkkür etdi, sıra ilə əkilmiş ağacların altından qaçaraq uzaqlaşdı. Dostu uşağın xoşuna gəldiyini Xəyala gülərək pıçıldadı. Bu doğru idi, uşaq Xəyalı çox sevmişdi, Xəyal da ümumiyyətlə həyatda ən çox uşaqlarla yola gedə bilirdi.

Dostu ona uşaqlıqdakı oynadıqları oyunları xatırlatdı:

-Yadında? Dar, ensiz və asvaltsız küçələrdən qaçanda yıxılıb dizlərimizi qanatmağımız? Hər gün  yeni bir yara yaranırdı dizlərimizdə, dünənki yara qaysaq bağlamamış yenidən yıxılırdıq, köhnə yaranın yanından da yeni yara yaranırdı. Sənə  nə qədər desək də qaçma, ehtiyatlı ol, yenə də qaçırdın.

-Hə yadımdadı, qaçanda özümü çox azad hiss edirdim, hər gün göydəki ay bir az parlamağa başlayanda dizlərim yaralı evə qayıdırdım. Bəzən elə olurdu ki, heç yaranı harda, necə aldığımı belə bilmirdim. Yaxşı tərəfi bilirsən nə idi ? O yaralar qaysaq bağlayıb tez sağalırdı. Keçici idi..

-Hə,  kaş elə indi də aldığımız yaraların hamısı dizlərimizdə yaranan yaralar kimi olsaydı..

-Mən düşünürəm ki, həyatda aldığımız yaralar bizi tamamlayır. Onlar olmasa əskik qalarıq.

-Nə demək istəyirsən ?

-Demək istəyirəm ki, əgər hər dəfə dizimiz qanayanda qaçmaqdan əl çəksəydik, yeni yara almaqdan qorxsaydıq, heç qaçmayacaqdıq. Uşaqlığımız tam olmayacaqdı. Biz qaçaraq böyüyüb, yara alaraq sağalırdıq və yenə xoşbəxt olurduq.

Xəyal xatirələrdən ayrılıb skamyanın boş olduğunu gördü. Yanında nə dostu, nə də Qaracaqız var idi. Kuku və Sarıdan da xəbərsiz idi.  İndi o tam idi, yoxsa yarımçıq, heç özü də bilmirdi.

Şəhriyar del Geraninin şerində də deyildiyi kimi - para buğdasına söykənib yatan qarışqa misalı, o qədər yorğun hiss edirdi ki özünü, skamyadan qalxıb uzaqlaşdı.

Boş skamya isə hər gün usanmadan növbəti qonağını gözləyirdi.

Görəsən Xəyaldan sonrakı qonağı kim olacaqdı?

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.09.2025)

Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun “Yazıçı” nəşriyyatında Xalq yazıçısı Anarın “2=3+4, yaxud iki ailədə üç Xalq yazıçısı, dörd Xalq şairi” adlı kitabı işıq üzü görüb. Nəfis tərtibatlı, illüstrasiyalı kitab Azərbaycan ədəbiyyatı irsinə böyük töhfələr vermiş iki nəsildən, onlar barədə həqiqətlərdən və onların ədəbi nümunələrindən ibarətdir.

608 səhifəlik bu unikal kitabı tərtib edən Xalq yazıçısı Anar uzun illər ərzində təkcə öz yazdıqlarını yox, qəhrəmanlarının – Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Nigar Rəfibəyli, Vaqif Səmədoğlu, Ənvər Məmmədxanlı və Yusif Səmədoğlunun yazdıqlarını eyni ideya-estetik yaradıcılıq məcrasına qoşaraq, onları eyni axında birləşdirərək ən yeni ədəbiyyatın ən milli paradiqması olaraq təqdim edibdir.

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı kitabdan hissələri oxucularına təqdim edir. Anar qəhrəmanlarının ən populyar əsərlərini bir daha yaddaşlarda təzələyir:

VAQİF SƏMƏDOĞLU

“Əlin sınaydı, sanitar...”

Əlin sınaydı, sanitar,

O qızı döydüyün yerdə,

Yumruğunla qız üzündə

Anamı söydüyün yerdə.

O qız sənin gözlərinlə

O ağaca baxmamışdı,

O qız o gün o ağaca

Elə-belə çıxmamışdı...

O qız çılpaq çinarın da

Başında hava görmüşdü,

Allahın atıb getdiyi

Boş qalmış yuva görmüşdü...

Sən o qızı döyən zaman

Açılmamış güllər soldu,

Dəlixana həyətində

Bir ağac da dəli oldu...

Xışıldadı yer üzünün

Ən əlacsız yarpaqları,

Dəlixana divarını

Öpdü çinar budaqları...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.09.2025)

Könül, “Ədəbiyyat və incəsənət”

MÜTALİƏ MƏDƏNİYYƏTİNİ NECƏ FORMALAŞDIRMALI?

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının təqdim etdiyi bu silsilə yazılar Azərbaycan Yazıçılar Birliyi Ədəbiyyat Fondunun Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən 2024-cü ildə “Qeyri-hökumət təşkilatları üçün qrant müsabiqəsi” çərçivəsində həyata keçirdiyi “Yeniyetmə və gənclərdə mütaliə mədəniyyətinin formalaşdırılması” layihəsinin tərkib hissəsi olaraq nəşr edilir.

Sizlər üçün çağdaş yazıçı və şairlərimizin ən yaxşı ədəbi nümunələrini seçərək təqdim edəcəyik.

Azərbaycan Ədəbiyyat Fondu@

NƏSR                                                            

ÇİNGİZ ABDULLAYEV,

Xalq yazıçısı

KÖRPƏ VƏ KÜRƏN PİŞİK BALASI

(Hekayə)

Gözəl günlər idi. Həmişəki südlü sıyıqla qarnını doyurandan sonra yuxuya getmək necə də ləzzət edirdi. Adətən onu anası özü yedirirdi. O, hər dəfə ağzına qoyulan qaşıq dolusu sıyığı ləzzətlə udub növbəti qaşıq üçün ağzını açanadək anası səbirlə gözləyirdi.

Sonra onu qucaqlarına alıb yataq otağına aparırdılar. Orada paltarını dəyişirdilər. Adətən təzə pampers də geyindirirdilər. Bu duyğuya da artıq vərdiş eləmişdi: bədənini səhərə yaxın islanacaq hansısa sərin yarıkağız bir suçəkən parçaya bələyirlər... Bəzən hətta həmişəkindən tez isladırdı.

Belə olanda o da həmişəkindən tez oyanır və zığıldamağa başlayırdı. Yox, o, adətən qışqırıb kimisə oyatmağa can atmırdı, ancaq sakitcə zığıldayır, sanki astaca anasını köməyə çağırırdı. Anası, demək olar ki, dərhal oyanırdı və onun qayğıkeş əlləri oğlunu beşikdən götürüb öz çarpayısında yanına uzadırdı ki, artıq islanmış bələyini - pampersini dəyişsin.

O, adətən səhərlər saat yeddiyə az qalmış oyanırdı. Yanındakı çarpayıda yatan anasının təkcə ətrini, hətta aralıdan belə hiss etmək necə də böyük xoşbəxtlik idi! Səhərlər anasının onu qucağına alıb paltarını dəyişdirməyə başlaması isə... Bax, bu, ayrıca bir doğmalıq və səadət duyğusu yaradırdı. Bu sevimli qoxu ona doğma idi. Əvvəllər anası onu sinəsinə sıxır, döşünü mehribanlıqla onun ağzına salır, isti əli ilə onun hələ təzəcə dənzərən yumşaq saçını sığallayırdı. O da bu əziz varlıqdan - anasının döşündən pompuş əlləri ilə möhkəm yapışıb acgözlüklə və ləzzətlə əmirdi. O, südün ətrini hələ unutmamışdı. Kimsə anasına demişdi ki, bir yaşından sonra əmizdirmək elə də vacib deyil. Ona görə də sıyığa keçmişdilər. Ancaq əmdiyi südün iyi uzun müddət yadında qalmışdı və anası hər dəfə onu qucağına alanda özündən asılı olmayaraq bu qədər sevdiyi o gözəl məlhəmin çeşməsini yenə də tapmaq üçün anasının döşlərinə tərəf dartınırdı.

Bəzən gecələr o, başqa bir adamın xorultusunu eşidirdi. Anası həmin adamı ona göstərir və gülümsəyərək deyirdi: "Ata...". Ata anası ilə yanaşı yatırdı. Hərdən onun da səsi gəlir və bu səs hansısa işlək bir maşının çıxardığı xırıltılı küyə bənzəyirdi. Ata danışanda körpə tanış ahəngi eşidərək sanki donub qalırdı. Bu səs ona hələ anasının bətnində  olan vaxtlardan tanış idi. Anasının səsinə nisbətən daha kobud və daha xırıltılı olan bu ikinci səs o doğulandan sonra da həmişə yanında idi. Ata evə adətən axşamlar gəlirdi. İri əllərini balaca qollarının altına ehtiyatla salıb onu qucağına götürür, başının üstünə qaldırır, hərdən hətta atıb-tuturdu da... Ondan ayrı cür qoxu gəlirdi. Atanın ətri başqa idi.

Körpə yavaş-yavaş bu qoxuya da alışırdı. Ata onu görəndə tez-tez gülümsəyirdi, hərdən yenə də qucağına alır, atıb-tuturdu. Güclü ata əllərinin onu qucağına alıb başının üstünə - hamıdan və hər şeydən yuxarıya qaldırması körpənin çox xoşuna gəlirdi. Ata tez-tez üzünü ona tutub gülürdü. O, ucaboy və yaraşıqlı idi. Körpə artıq yeriməyə başlayanda onu başqa adamlardan seçməyə başlamışdı. Onu dərhal tanıyır və yanına yüyürüb dizlərini qucaqlayırdı. Körpənin bu ucaboy, güclü adamdan xoşu gəlirdi. "Ana"dan dərhal sonra öyrəndiyi ilk söz olan "ata" sözündən də xoşu gəlirdi. Ümumiyyətlə, onu ovuclarının içində saxlayan bu iki böyük adamı çox istəyirdi. Körpə ağlayanda o dəqiqə özlərini onun üstünə atırdılar. Bələyini isladan kimi təzələyirdilər. Ona balaca qabda su verir, içib qurtaranadək gözlərini ondan çəkmirdilər.

Əlbəttə, əsas şəxs ana idi. Bəzən səhərlər valideynləri çarpayıda yanaşı uzananda anası onu da qucağına alıb ikisinin arasına uzadırdı. Bu, ayrıca bir ləzzət idi və körpə bundan çox xoşhal olurdu. Onlar bəzən nə barədəsə danışır, deyib-gülür, zarafatlaşırdılar. Və onu da növbə ilə qucaqlayırdılar. O isə heç də tamamilə anlaya bilmədiyi bir duyğu dənizində üzürmüş kimi uzanır, gülümsəyir, özünü olduqca xoşbəxt hiss edirdi. Sanki həm də hiss edirdi ki, ana və ata onun çox etibarlı qoruyucularıdır...

Ancaq balaca pişik balası hamıdan, hər şeydən çox xoşuna gəlirdi. Pişik balası bu evə onunla, demək olar ki, eyni vaxtda gəlmişdi. Bu balaca kürən körpədən daha sürətlə böyüyürdü. Hələ bu harasıdır! Kürən öz rəqibini diqqətlə izləyirdi. Körpəyə pişik balasından çox diqqət göstərirdilər ki, bu da kürəni əsəbiləşdirirdi. Bəzən o, hətta həmişəkindən bərk miyoldayırdı ki, ona da diqqət yetirsinlər. Amma bütün bunlara baxmayaraq, o, tez-tez körpənin yanında uzanır və özünü sığallaması üçün ona şərait yaradırdı. Kürən ağıllı pişik idi və getdikcə başa düşürdü ki, bu evdə əsas şəxs hələ, demək olar ki, danışa bilməyən, ilk vaxtlar yalnız öz beşiyində uzanıb aydın olmayan səslər çıxaran bu müəmmalı körpə olacaq.

Ancaq körpə beşikdə çox qalmadı. O, qalxdı və əvvəlcə kürən pişik balası ilə birlikdə sürünməyə başladı. Bir qədər sonra iməklədi, daha sonra isə ehtiyatla, yıxıla-dura yeriməyi də öyrəndi. Bəli, düzdür, körpə hərdən yıxılırdı da, hətta hərdən kürən də onu yüngülcə itələməyə ürək eləyirdi. Amma körpə inadkarlıqla yeriməyə can atırdı və tezliklə yalın ayaqlarını şappıldada-şappıldada, xoşbəxtcəsinə gülə-gülə otaqlarda qaçmağa başladı. Artıq yekəlmiş kürən də körpənin dalınca tənbəl-tənbəl gəzir, onu gözdən qoymur, gah nədənsə qoruyur, gah da ona qoşulub şənlənirdi. Ancaq körpə heç vaxt pişiyin yeməyinə toxunmurdu. Bu isə ən vacib məsələ idi. Ona görə də onların dostluğu getdikcə möhkəmlənirdi. Bəlkə də, dostluğun əsas şərti elə bu idi - başqasının malına kəm baxmamaq!

Hərdən hansısa başqa qadın da gəlirdi. O, olmazın dərəcədə anaya oxşayırdı. Körpə bunun səbəbini anlaya bilmirdi. O da təxminən eyni cür ətir saçırdı. Ananınkı kimi mehriban, qayğıkeş əlləri vardı. Ancaq o, ana deyildi, başqa qadın idi. Körpə eşidirdi ki, anası bu qadını elə həmin gözəl adla çağıraraq ona "ana" deyir. Başa düşə bilmirdi ki, bir evdə iki "ana" necə ola bilər?! Ancaq onun özünə həmişə deyirdilər ki, bu nənədir. Bəzən o gələndə "Nənə gəldi!" deyə körpəni muştuluqlayırdılar. Körpə də kimisə başqa adamı "ana" deyə çağırmaqdan israrla imtina edərək məmnuniyyətlə "nənə" deməyə cəhd edirdi.

Bəzən gecələr körpənin təzə çarpayısının yanında kürən üçün balaca boşqabda süd qoyurdular. Yaxşı ki, körpənin heyvanlara qarşı allergiyası yox idi. Onlar ikisi də - körpə də, kürən də qarnı tox, qayğı ilə çimizdirilmiş, tərtəmiz və xoşbəxt halda yuxuya gedirdilər.

...Partlayış gecə baş verdi. O qədər gözlənilməz və güclü idi ki... Körpə oyandı. Əvvəlcə onu kimin və niyə oyatdığını anlamayaraq bir neçə saniyə susdu. Sonra əlini qabağa uzatdı. Çarpayısının üstünə həmişə çəkilən tor yox idi, buna təəccübləndi: axı anası toru çəkməyi heç vaxt unutmazdı. O, yenə də nəsə qışqırtılar və möhkəm gurultu eşitdi. Üşüməyə başladı. Yorğança üstündən sürüşüb düşmüşdü və maraqlı idi ki, heç kim gəlib onun üstünə örtmürdü. O, bərkdən ağlamağa başladı. Haradasa tanımadığı adamlar qışqırışırdılar. Körpə başını qaldırdı və soyuqdan titrədiyini hiss edərək qərara aldı ki, çarpayıdan sürüşüb düşsün. Həmişəki kimi dalın-dalın sürünməyə başladı ki, yıxılmasın. Əlini adətən ana yatan və ata xoruldayan çarpayıya uzatdı. Ancaq ora bir topa daş tökülmüşdü. Körpə başa düşmürdü ki, ana niyə yoxdur. Ancaq daş topasına ilişəndə öz pişiyi yadına düşdü. Geri dönüb həmişə kürən uzanan tərəfə qaçdı. Kürən körpəni bərkdən miyoldayaraq qarşıladı. Boşqab çevrilmiş, pişik balası böyrü üstə yıxılmışdı. Körpə aşağı əyilib yumşaq, pompuş əli ilə dostuna toxundu. Kürən hərəkətsiz uzanmışdı. Heç tərpənmədi də. Bu, körpənin xətrinə dəydi.

O, dostunu daha bərk silkələyərək onu oyatmağa çalışdı. Ancaq dostu susurdu.

Yaxınlıqda bayaqkı kimi adamlar qışqırışırdılar. Körpə heç cür başa düşə bilmirdi ki, onun valideynləri hara yoxa çıxıblar və kürən dostu ona niyə cavab vermir. Elə bu vaxt kimsə körpəni qucağına aldı. Kimsə onu adyala bükdü.

- Oradakıların hamısı ölüb! - tanımadığı bir səs qışqırdı. - Qonşu otaqda heç kim yoxdur.

Naməlum adam yəqin ki, həyəcandan körpəni möhkəmcə sinəsinə sıxdı. Körpə ağrıdan bərkdən ağlamağa başladı. O, hələ də başa düşmürdü ki, onun kürən dostu niyə bu qədər bərk yatıb. O, hələ bilmirdi ki, bu gün onun həyatı "qədər" və "sonra" adlanacaq iki hissəyə bölünüb və bu partlayışla eyni vaxtda yoxa çıxan xoşbəxtliyi daş topasının altında qalan anası və atası kimi artıq keçmişdə "qədər"də qalıb. O, bunu bilə bilməzdi. Ancaq o üşüyürdü və çox narahat idi. Ona görə də səsini kəsmir, ucadan qışqıraraq ağlayırdı...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.09.2025)

Şərəf Cəlilli,

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

“Mənə türklərdən ibarət bir ordu verin, dünyanı fəth edim”. “Türk əsgəri cəsurdur. Ana Vətənini sevər və onun üçün lazım gəlsə canını fəda edər”. “Türk əsillərin əsilidir. Yapma olmayan, göstəriş bulunmayan bu uca əlamət ona təbiətin hədiyyəsidir”. “Türklər irq və bir millət olaraq, yer üzünün ən şərəfli insanlarıdır”. “Dünyada iki kəşf edilməyən vardır: Biri qütblər, digəri türklər”.

Qüdrəti, əzəməti, mənəvi zənginliyi, ixtira və kəşfləri ilə dünyanın siyasi və mənəvi mənzərəsini dəyişən Bonapart Napoleona, Albert Eynşteynə, Pierro Lonidə, Limartinə, Albert Şorelə məxsus olan, artıq aforizmə çevrilən bu kəlamları oxuduqca gözlərinin önünə “Mancanaqlı araba”nı icad edən Meteni, dünyanın dörd bir yanını qılıncına müntəzir edən, imperiyalar quran Atillanı, Alparslanı, Məlik şahı, Osman Qazini, Fateh Mehmeti, Sultan Bəyaziti, Əmir Teymuru, Yavuz Sultan Səlimi, Şah İsmayıl Səfəvini, Şirvanşah İbrahimi, Nadir şah Əfşarı gətirir, taleyinin Ağa Məhəmməd şah Qacar, Cavad xan, Qubalı Fətəli xan, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Qazi Mustafa Kamal Paşa Atatürk, Ulu Öndər Heydər Əliyev zirvələri ilə bir türk olaraq qürur duyur, iftixar hissi keçirirsən. Dünyanın məşhur araşdırma mərkəzlərinin keçirdiyi sorğuların sırasında ümumtürk kontekstində marağa səbəb olacaq cavablar var. Sorğuya əsasən ümumbəşəri dəyərlər və hərb tarixinə töhfələrinə görə beş Osmanlı padşahı zirvəni fəth edib.

Onun biri, daha doğrusu birincisi 9 yaşında “Qurani-Kərim”i oxuyub başa çatdıran Hafiz, 12 yaşında padşah, 21 yaşında İstanbulun fatehi kimi tarix yaradan, dövrünün mütəfəkkir alimlərindən sayılan, üləma titulu ilə şərəflənən, yeddi şərq və qərb dilini bilən, sadəcə qılıncı ilə deyil, zəkası, düşüncəsi ilə belə zamanına meydan oxuyan, hərbi nəzəriyyələri, döyüş texnikası, fəlsəfi traktatları, hüquq və siyasətə dair əsərləri ilə məşhur olan, Osmanlı imperiyasını dövrün tələblərinə uyğun şəkildə yenidən quran, ənənə ilə novatorluğun vəhdətində Osman Qazinin əzəmətindən Fateh Mehmet ucalığına körpü salan padşahımızdan, Fateh Sultan Mehmetdən sonra sıralamada ikinci yeri Yavuz Sultan Səlim tutur.

Zamanının Napoleonu – Yavuz Sultan Səlim

Səkkiz illik siyasi hakimiyyəti dönəmində üç qitəyə hökm edən, Şərqi bütünlüklə Osmanlının iradəsinə tabe edən, Məhəmməd peyğəmbər əleyhissəlamın müqəddəs əmanətlərini İstanbula gətirən, Osmanlı imperiyasının IX padşahı kimi Şərqi Anadolunu, Qüdsü, Mədinə və Məkkəni fəth edən, Abbasilərdən sonra xəlifəliyi Osmanlıya keçirən, 88-ci xəlifə kimi İslamın xilaskarına, həm də himayədarına çevrilən, İslamın mərkəzlərini Osmanlı imperiyasına birləşdirən, Bonapart Napaleonun 15 min əsgərlə 20 günə keçdiyi Sena səhrasını Misirin fəthinə gedərkən 6 min əsgərlə 10 günə keçən, Şah İsmayıl Səfəvinin “Zamanın İsgəndəri” deyib öydüyü, tərif etdiyi Yavuz Sultan Səlimin “Yavuz” ləqəbi də döyüş meydanında düşmən üstünə qan içməyə yerimək hissi, fateh duyğusu ilə bağlı idi.

Özünü “Anadolunun, Rumun, Əcəmin, türkmənin, kürdün, erməninin, ərəbin, gürcünün, tatarın, çərkəzin və adlarını sadalamadığımız millətlərin sultanı, Məhəmməd Peyğəmbər əleyhissəlamın ümməti, İslamın xəlifəsi, Məkkə və Mədinənin hizmətkarı adlandıran Yavuz Sultan Səlimin möhürbəndi olan üzüyünün üzərinə “Sultan Səlim şah” ətrafına isə “Təvəkkülete ala Hakkın” (“Yalnız Allaha güvənirəm”) kəlamını həkk etdirmişdi. “Kutsal Əmanətləri” İstanbula gətirtdikdən sonra, əmanətlərin başında gecə-gündüz “Qurani-Kərim” oxutdurmağı əmr edən padşahın hökmü nə az, nə çox 401 il hökmünü saxlamışdır. 1924-cü ildə Türkiyə Cümhuriyyəti qurularkən qüvvəsini itirən şah fərmanı 1991-ci ildə Türkiyə Cümhuriyyətinin 8-ci prezidenti Turqut Ozal tərəfindən bərpa olunmuşdur.

Unutma, ey Süleyman sən də hesab verəcəksən

Sorğu mərkəzlərinə, tarixi mənbələrə istinad edən alimlərin qənaəti ilə liderlik sırasında Osmanlı imperiyasında 46 il hökm edən Sultan Süleyman – Qanuni Süleyman üçüncü sırada dayanır. Osmanlının əzəmətini Avropaya yenidən sübut edən, onların qorxulu röyasına çevrilən, 46 illik hökmdarlığının 32 ilini səfərlərdə, at üstündə keçirən, dünyaya vida nəğməsini də at üstündə oxuyan “Mahaç” səfərindən sonra həmin gecəni “Unutma ey Süleyman, bu gün böyük zəfər qazandın ancaq sabah sən də belə bir çuxura girib hesab verəcəksən!” nidası ilə Osmanlının tərəqqisi naminə ilk Anayasanı – “Qanunnamə”ni hazırlayan, onu fərmanı ilə təsdiqləyən Sultan Süleyman bu səbəbdən də adını tarixə həm də, Qanuni Süleyman kimi yazdı. Fətih dastanını, sərkərdə əzəmətini tarixi yürüşlərində, səfərlərində sübuta yetirən Qanuni Süleyman, hökmdar qüdrətini fərman və sərəncamları ilə gerçəyə çevirdi.

Osmanlını bəylikdən dövlətə çevirən Sultan

Osmanlının qüdrəti, əzəməti naminə yoxdan var edən qanunlara qol qoyan, fərman və sərəncamlara imza atan, tarixçi alimlərin, səlnaməçilərin, təzkirə tutub cüng bağlayanların “qüdrətli hökmdar”, “Osmanlını bəylikdən dövlətə çevirən hökmdar”, “Yeniçəri ocağını”, “Timar sistemi”ni (vergi sistemi) quran, vəqf mədəniyyətini formalaşdıran Sultan kimi təsvir etdikləri I Sultan Murad təməlini qoyduğu vəqflər, mədrəsələrlə elmi-irfan bulağını qaynatdı. Osmanlının qüdrətli padşahları sırasında dördüncü yerdə bərqərar olan bu qüdrətli hökmdar – sərkərdə, həm də kitabxana, irfan evləri ilə məşhurlaşdı.

İldırım kimi çıxan, günəş kimi parlayan Padşah

Osman Qazinin təməlini qoyduğu, Fateh Mehmetin fəth etdiyi, Yavuz Sultan Səlimin sınırlarını genişləndirdiyi, Qanuni Süleymanın Anayasasını tərtib etdiyi, Osmanlı imperiyasının tarixdə İstanbulun ayrıca yeri, məqamı var. Onun qala halına gətirilməsi Yıldırım Bəyazitin əzəməti, qüdrəti ilə bağlıdır. Əksər tarixçilər, araşdırma mərkəzərinin mütəxəssisləri tərəfindən Osmanlını imperiyaya çevirən padşahların sırasında beşinci pilləyə ucaltdıqları padşah Yıldırım Bəyazitdir. Döyüş meydanlarında ildırım kimi çaxan, günəş kimi parlayıb, ay kimi doğan Yıldırım Bəyazitin Ankara yaylasında Əmir Teymurla üz-üzə gəlməsi, qardaşın qardaşa qılınc sıyırması milli dövlətçilik tariximizin kədərli səhifəsi olsa da, bu gün də adı çəkiləndə Avropanın dizi titrəyən sərkərdə-xaqanımızla - Yıldırım Bəyazitlə ruhunda TURAN, əlində “Quran” olan hər bir türk, müsəlman qürur duyur.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.09.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Aktrisa Məleykə Ağazadənin ən məşhur rolu "Ulduz" filmində yaratdığı Nazik obrazıdır. Onun bu filmdə oynadığı fraqmentlər və söylədiyi ifadələr indiyə qədər sevilir. Bəli, bəzən bircə obraz yaratmaq kifayət edir ki, adın tarixdə qalsın.

Aktrisa Məleykə Ağazadə 3 sentyabr 1929-cu ildə Bakıda anadan olub. Kiçik yaşlarından pionerlər evinə və xoreoqrafiya məktəbinə gedib. Kiçik yaşlarından ayrı-ayrı şəhərlərdə solist kimi çıxışlar etməyə başlayıb. Müharibə dövründə əsgərlərə bu cür ruh vermək əlbəttə ki, təqdirəlayiq idi. 13 yaşında istedadı və bu sayaq çıxışlarına görə "Qafqazın müdafiəsinə görə" medalı ilə təltif olunub.

 Məktəbi bitirdikdən sonra Asəf Zeynallı adına musiqi məktəbinin opera sinfində oxuyub. Bundan sonra Rauf Hacıyevin Dövlət Orkestrində solist kimi fəaliyyət göstərib. 1956-cı ildən 1963-cü ilə qədər Musiqili Komediya Teatrında 40-a yaxın tamaşada oynayıb.

1972-ci ilə qədər filmlərə çəkilib.

O, "Əməkdə fərqlənməyə görə" medalı ilə təltif olunub.

Filmoqrafiya

1. Qızmar günəş altında

2. Onu bağışlamaq olarmı?

3. Qəribə əhvalat

4. Ulduz

5. Yaşamaq gözəldir, qardaşım!

6. Var olun, qızlar...

Aktrisa Məleykə Ağazadə 24 aprel 2019-cu ildə şəkər xəstəliyindən vəfat edib. Allah rəhmət eləsin.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.09.2025)

Harun Soltanov, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bəs görəsən?

Necə yəni axı?

Mənə şah olmaq seçimi verilsəydi mən kim olardım?

Bəlkə də mən, Xətai olmaq istərdim və ya Alparsan olub ədalət gətirərdim.

Bəs mən kim olmaq məcburiyyətində qaldım?

Bu suallar bəzən ruhumu qıran, bəzən məni sərbəst buraxan səs-küylü düşüncələrdir. Ölmüş yazıçılardan biri deyirdi ki, insan azadlıqdan qaça bilməz, başqa biri isə hər seçimin özünü yaratmaq olduğunu söyləyirdi. Başqası isə hər kəsin öz "üstinsan"ını tapmalı olduğunu. Amma mən… Mən özümə şah olmaq imkanı verilməmiş bir adamam. Kişiliyim cəsarətlə yox, qorxu ilə əlimdən alınıb. Sevgi ilə deyil, yalnız hökm və iztirabla dolu bir həyat.

"Əgər mən şah Qacar olsaydım? "Bu sadəcə tarixə bir sual deyil. Bu, hər insanın öz içindəki qaranlığına, hökmranlığına, məhrumiyyətinə bir çağırışdır.

Bu yazı bir etirafdır. Bir iztirabdır. Bir kimlik axtarışıdır. Çünki şah olmaq bəzən kişinin yox, qaranlığın hökmünə çevrilməkdir. Bəlkə də, şah olmaq, öz ölümünü qəbul etmək və yenidən doğulmaq deməkdir.

Əgər mən Şah Qacar olsaydım, tarixə hökm etməzdən əvvəl, öz qaranlığıma hökm etməyi öyrənərdim. Çünki insanın içindəki qaranlıq, onun başqasına göstərdiyi zülmətdən daha geniş, daha dərin, daha səssizdir. Orda sözlər getmir, dualar eşidilmir, Tanrı isə susur. O sükut ki, insanın içini çürüdür. Hətta sükutun özü də bir işgəncə formasıdır. Və mən o işgəncəni öz ruhumda daşıyırdım. Bədənim mənə xəyanət etmişdi. Və ya bəlkə də mən ona xəyanət etmişdim. Haradan biləydim? Mən kişi doğulmuşdum amma kişi edilməmişdim. Qanunlar, adətlər, Allahın və cəmiyyətin "normativ baxışı" məni ya yazıq, ya da gülməli hesab edirdi. Amma mən gülmədim. Mən ağlamadım. Mən yığıldım. Bütün əzabımı içimə çəkdim. Qaranlığım elə burdan başladı. Səssiz bir yerə çevrildim. Heç kim eşitməsin deyə ruhumu bağladım. Heç kim toxunmasın deyə baxışlarımı itirdim. Amma susqunluq çox zaman güc doğurur. Bəzən bir şeyə çevrilmədikcə, başqa bir şeyə çevrilirsən. Mən isə iradəyə çevrildim. Cəmiyyətin baxışlarında "yarımçıq" olan mən, onların qorxulu yuxusuna çevrildim. Onların "məzlumu" olaraq doğuldum, amma hökm verənə çevrildim. Çünki çox şeyi əlimdən aldılar. Mən sevgini, ehtirası, toxunuşu bilmədim. Onlar mənə bədən verdilər, amma bədənsizlik hissi yaşatdılar. İnsanlar mənə "sən kişi deyilsən", "bəhərsiz söyüdsən" dedilər. Amma unudurdular ki, bəzən kişi olmaq istəyi, kişi olmaqdan daha güclüdür.

 Əgər mən Şah Qacar olsaydım, ilk hökmümü öz daxilimdə verərdim, "bu qaranlıq, bu susqunluq, bu iztirab, məndən asılı olmayaraq mənə verilib. Amma onlarla nə edəcəyim, artıq mənim əlimdədir."

 İnsan öz taleyini seçmir dostum, amma onunla necə davranacağını seçə bilir. Ekzistensializm demişdi ki, insan azaddır, hətta edam meydanında belə. Mən də öz edam meydanımı içimdə yaratdım. Mənim "kişiliyim" yox idi, amma özümə hökm etmək gücüm vardı. Və bu hökm, taxtdan daha yüksəkdə dururdu. Taxt, gözə görünən idi. Hökm isə görünməz. Və mən görünməyənin şahı olmaq istədim.

 Əgər mən O olsaydım, qaranlıqdan qorxmazdım. Çünki mən qaranlığın içindən çıxmamışdım, qaranlıq mənim içimdən doğmuşdu. Mənim taxtım qızıldan yox, iztirabdan düzəldilmişdi. Mənim tacım daşdan yox, rədd edilmədən hazırlanmışdı. Mənə vurulan hər zərbə, bir mərhələ idi. Mənə göstərilməyən hər şəfqət isə bir divar daşı.

Və mən o divarlardan öz sarayımı tikdim. Qaranlıq saray. Qapıları sevgiyə bağlı. Pəncərələri işığa tutulmuş. Tənhalığı ilə qüdrətli bir yer. Orda yalnız bir şah vardı və o, öz zülməti ilə barışmışdı. Əgər mən Şah Qacar olsaydım, sevgi arxasınca qaçmazdım.

Çünki sevgi, gəlməyə söz verib, sonra gəlməyən bir qatar kimidir. Hər kəs onu gözləyir. Hər kəs onunla qurtuluş gələcəyini düşünür. Amma bəziləri üçün o qatar heç vaxt dayanacaqdan keçmir. Mən o dayanacaqda illərlə dayanmışdım. Yox.. Gözləməmişdim. Sadəcə baxmışdım, başqalarının minib getdiyi qatarlara. Mənim üçün sevgi yox idi. Çünki sevgi mənə verilməmişdi. Sevgini almazsan, verə də bilməzsən. Və insan sevgini verə bilmirsə, onun əvəzinə nə edər səncə? Cavb verim dostum,  o, qorxunu yaradar.

Sevgi zəifləri təsəlli edir. Qorxu isə güclüləri qoruyur.

 Əgər mən Qacar olsaydım, sarayımın divarlarını mərhəmətlə yox, qorxu ilə tikərdim. O qorxu ki, insana itaət etdirir, dilləri susdurur, baxışları yerə endirir. Məni anlamazdılar, bu doğrudur. Amma anlamaq heç nədir, anlamayıb itaət etmək daha üstündür. Mən elə bir hökmranlıq istərdim ki, insanlar məni sevməsin, sadəcə məndən imtina edə bilməsinlər. Məni çirkin adlandıranlar olmuşdu. Məni kişi saymayanlar olmuşdu. Məni yarımçıq görənlər olmuşdu. Onlara cavabım yalnız bir jest olardı, əlimi qılıncın dəstinə qoymaq. Ya da sadəcə susmaq. Amma elə bir susmaq ki, susqunluğun içində hədənin səsi eşidilsin. Çünki çox danışanlar çox üzr istəyirlər. Mən isə üzr istəməyə dəyəcək heç nə etməzdim.

  Sartr yazmışdı ki, insan öz seçimləridir. Mən də seçərdim – amma mərhəməti yox, hökmü. Tənhalığı yox, iradəni. Çünki məni bu cəmiyyətin "normal" qəliblərinə uyğunlaşdırmağa çalışanların heç biri, mənim keçdiyim yollardan keçməmişdi. Onlar sevə-sevə böyümüşdülər. Mən isə qorxula-qorxula böyümüşdüm. Onlar toxunaraq tanımışdı dünyanı, mən isə uzaqdan baxaraq. Mən Qacar olsaydım, sevgiyə üz tutmazdım, çünki sevgiyə yer olmayan bir bədəndə, yalnız iradə sığına bilər. Və o iradə mənim qılıncım olardı

Ağa Məhəmməd kişi deyildi. Bu, artıq tarix kitablarının dilinə düşmüş bir fakt. Amma.. Onun qədər kişi olduğunu sübut etməyə çalışan bir başqa adam da olmayıb. Bəlkə də bu səbəbdən, o heç Tanrıya da üz tutmadı. Çünki Tanrı ona kişi olmağı qıymamışdı. Tanrı ədalətli deyilsə, onda Tanrı nədir?

Əgər mən Şah Qacar olsaydım, ilk qəzəbim insanlara yox, göyə qarşı olardı. O göyə ki, baxırsan və susur. O Tanrıya ki, çağırırsan və cavab vermir. Əgər o mənə "kişi" deməyibsə, əgər o mənim qismətimə sevgi yazmayıbsa, əgər o məni başqalarının lağ mövzusuna çeviribsə, niyə mən onun qanunlarına tabe olum? Susqun Tanrı qarşısında insan özü hökm çıxarır. Və mən hökm çıxarardım.

Dostoyevski demişdi ki, "Əgər Tanrı yoxdursa, hər şeyə icazə verilir." Bəli. Amma mən icazə axtarmazdım. Mən verərdim. Qanunu da özüm yazardım, cəzanı da. Mərhəmət göstərməzdim, çünki mənə heç vaxt mərhəmət göstərilməmişdi. Dua etməzdim, çünki mənim dualarım daha doğulmadan boğulmuşdu. Əgər mən Qacar olsaydım, sarayımın qapısına o cümləni qızıl hərflərlə yazdırardım:

"Tanrı səssizdirsə, hökm mənimdir."

 Çünki hökm sahibsiz qala bilməz. Əgər Allah öz səsini kəsibsə, deməli, taxt boşdur. Və mən o taxta tək oturmazdım, öz içimin qaranlığı ilə birlikdə oturardım. Tanrı yox idi, ya da mənim üçün yox idi.Ona görə də mən özümə Tanrı olmaq istədim. Tanrı olmaq, sonsuzluq deyil.

Tanrı olmaq, itaət tələb etməkdir. Məni anlamayanlar çox idi. Amma izah da etməzdim. Çünki bəzi həyatların izahı olmur, yalnız hökmü olur. Mənim həyatım hökm vermək üçün idi, anlamaq üçün yox.

 Əgər mən Şah Qacar olsaydım, Tanrıya bircə dəfə baxıb, sakitcə deyərdim:

"Əgər sən məni unutdunsa, mən də səni tanımıram. Bu torpaqda bir şah var, O da mənəm."

Əgər mən Şah Qacar olsaydım, Qarabağa yürüş edərkən yalnız torpaq üçün getməzdim. Mən torpaqdan çox, özümə tərəf gedərdim. Çünki insan bəzən döyüşə qələbə üçün getmir. Bəzən döyüş, bir sualın cavabıdır. Bəzən döyüş, insanın özünü sübut etməyə çalışması deyil, özünü anlaması olur. Və mənim üçün Qarabağ, xəritədəki bir dağlıq ərazi yox, ruhumun parçalanmış yeri idi. Mən ora hökm etməyə yox, öz parçalarımı bir yerə toplamağa gedərdim.

Uşaq vaxtı eşitmişdim ki, "Torpaq uğrunda ölən varsa, vətəndir." Mən isə doğulduğum torpaq uğrunda yox, doğulmadığım sevgi uğrunda ölərdim. Çünki mənə sevgi verilməmişdi. Mənə ailə deyə biləcəyim bir yer olmamışdı. Bədənimdən kişi alınmışdı, ruhumdan mərhəmət soyulmuşdu. Belə bir insan üçün torpaq, sadəcə torpaq deyil. O, haqqdır. O, ədalətdir. O, bədənə qaytarıla bilməyən kişiliyin rəmzidir. Mən Qarabağa gedəndə, əmr vermək üçün yox, öz iztirabımın haqqını almaq üçün gedərdim. Çünki mən susduqca başqaları danışırdı. Mən gizləndikcə başqaları hökm sürürdü. Və bir gün o hökmə cavab olaraq, mən atımı dağa tərəf sürərdim. Hər döyüş bir xatirəyə bənzəyərdi.

Hər qılınc zərbəsi bir səssiz hıçqırıq qədər içli, hər atın nal səsi bir qadın baxışı qədər uzaq və hər yara bir dəfə eşidilməyən duanın əvəzini daşıyardı. Mənim döyüşüm tək deyildi. Mənimlə birgə döyüşən, çırpınan bir keçmiş, tanınmaq istəyən bir ruh, kişilik adlı əskikliyə çevrilmiş acı bir yaddaş idi. Mən özüm üçün döyüşərdim.

Amma bu "özüm" bir bədən deyildi. Bu "özüm"bir fikir idi. Və fikir bəzən qılıncdan kəskindir. Qılınc adam öldürər, fikir isə nəsilləri dəyişər. Əgər mən Ağa Məhəmməd olsaydım, yürüş zamanı düşmənə yox, əvvəlcə öz içimdəki zəifliyə zərbə vurardım. O zəifliyə ki, illərlə mənim içimdə pıçıldadı,"Onlar haqlıdır. Sən yarımçıq doğulmusan. Sən yalnızlıqdan başqa heç nəyi bacarmazsan." Mən o səsi susdurmaq üçün döyüşərdim. Mənə "söyüdsən" deyən tarixə deyərdim, "Bax, mən bir orduya rəhbərlik edirəm. Bax, mən hökm verirəm. Mənim bədənim yox, iradəm kişidir."

Savaşlar çoxdur. Amma hər savaşda adam öldürülmür. Bəzən sadəcə öz keçmişinlə vidalaşırsan. Bəzən keçmişini öldürmədən, gələcəyinə sahib çıxa bilmirsən. Və mənim Qarabağ yürüşüm, daha çox vidalaşma yürüşü olardı. Vidalaşardım uşaq vaxtı üzümə gülüb arxamca pıçıldayan gözlərdən. Vidalaşardım məni kişi yox, oyuncağa çevirmək istəyən qadın baxışlarından. Vidalaşardım başqalarının həyatına tamaşa etdiyim pəncərələrdən. Vidalaşardım öz kölgəmdən və bəlkə də, öz adımdan belə.

 Əgər mən Şah Qacar olsaydım...Hər qələbə, bir az məğlubiyyət dadardı. Çünki mən döyüşdə torpaq alardım amma həyatdan sevgi ala bilməzdim.

Əgər mən Şah Qacar olsaydım, hər gecə, taxtımın qarşısında, öz kölgəmlə üz-üzə oturardım. Ətrafda hər kəs diz çökəndə, bircə kölgəm düz dayanardı. Ona görə yox ki, o məndən qorxmurdu. Ona görə ki, o, məndən ibarət idi. Taxtda oturmaq güc deyil. Taxtda oturmaq, sualdır. Niyə sən? Niyə bu qədər qüsurunla, yaralılığınla, çatışmazlıqlarınla sən? Daha sağlam, daha sevilən, daha yaraşıqlı adamlar varkən, niyə hökm verən məhz sənsən?

Cavab gec gəlir. Bəzən heç gəlmir. Amma mən içimdə belə cavab eşidərdim: "Çünki sən qurban oldun. Amma qurban olaraq qalmaq istəmədin. Sənə bədən verilmədi amma sən ruhuna hökm verməyi öyrəndin. Sənə sevgi verilmədi, amma sən qorxudan bir sistem yaratdın. Və sən öz iztirabından bir taxt düzəltdin."

Məni kişi saymadılar. Olsun. Mən kişi olmaq üçün yaşamırdım. Mən var olmaq üçün yaşayırdım. Kişi olmaq, bioloji fakt ola bilər. Amma insan olmaq, fəlsəfi qərardır. Və mən o qərarı çox erkən verdim.

Əgər mən Qacar olsaydım, taxtda oturduğum an özümə qarşı çıxan hər şeyi içimdə əzərdim. Təkliyimi danmazdım. Bütöv olmasam da, bütün kimi davranardım. Çünki insanlar bütöv görünənlərin hökmünü qəbul edir. Onlar daxildən çürümüş güllərə bəzənə-bəzənə sitayiş edirlər amma içi yanan, dili lal, gözü susmuş bir padşahı anlamazlar.

Mən kim idim?

Bir çətin sual daha. Bəzən bədənindən başqa heç nəyi olmayan bir varlıq, bəzən isə bədəni yox, yalnız iradəsi olan bir varlıq.

Əgər mən kişi deyildimsə, bəs niyə kişi kimi hökm verdim? Əgər mən sevilməyə layiq deyildimsə, bəs niyə bu qədər adam məndən qorxaraq itaət etdi? Deməli, bəzən insanlar sənə bədəninə görə yox, qaranlığına görə qiymət verir. Və mənim içimdəki qaranlıq o qədər dərin idi ki, başqa heç kim ora baxmağa cəsarət etməzdi. Baxanlar ya yandı, ya da diz çökdü.

Əgər mən Şah Qacar olsaydım, hər hökmü verəndə öz-özümə pıçıldayardım. "Əgər bu taxtı mən daşıyıramsa, deməli, bu dünya mənim kimi birinə ehtiyac duyub. Mən olmasaydım, bəlkə də bəziləriniz əzablarınızı unutmazdınız."

Taxt, sadəcə taxta parçaları deyil. Taxt, insanın keçmişindən düzəltdiyi qurbangahdır. Və mən o taxtda oturanda, yalnız padşah deyildim, mən həm də qurbanıydım... Öz sistemimin.

Sonda bir şey qalır. Mən kim idim? Cavab budur. "Mən bədənini itirmiş, amma öz kölgəsinə hökm edən adam idim."

"Mən sevilmədən sevilməyin nə olduğunu anlayan, amma onu heç vaxt istəməyən adam idim."

"Mən Şah Qacar deyildim. Mən, insanın öz iztirabına taxt qurduğu hekayə idim."

Əgər mən Şah Qacar olsaydım, ölüm mənim üçün taxta oturmaq qədər qaçılmaz olardı. Gecənin qaranlığını, ətrafdakı səssizliyin içində, bir çadırda, yoldaşlarımın namərd xəncəriylə yıxılar qarşımda. Bədənim yerə sərilər, amma hökmüm yerində qalardı. Çünki hökm, bədənlə deyil, iradə ilə yaşar. Amma ölüm heç vaxt son deyil. O, yalnız başqa bir başlanğıcdır, bəzən insanın ən böyük azadlığıdır. Mən o gecə öldüyümdə, düşünməzdim ki, məni öldürənlər nə vaxtsa anlayacaq ki, mən taxtda yox, öz qaranlığımda şah idim. Onlar məni yox edərkən, mən artıq başqa bir aləmə qədəm qoyurdum. Orada mən kişi olmaq məcburiyyətində deyildim. Orada mən sadəcə var olacaqdım.

Amma dayan! Sən bu hekayənin sonunu bildiyini sanırsan, eləmi?

Səncə bu bir tarix yazısıydı? Yoxsa bir bioqrafiya? Səncə mən Şah Qacar idim?

Xeyr.

Mən heç vaxt o adam olmamışam. Bu məqalə, bir xəyaldır. Daha doğrusu, bir güzgü. Sənin içinə tutulan, sənin boylandığın, bəlkə də, qorxub çevrildiyin bir görüntü. Mən sənəm dostum. Və ya sən, mənim içimdəki səssən. Baxmaq istəmədiyin tərəfəm. Düşünməkdən qorxduğun versiyanam.

Bu yazı bir şahın yox, bir insanın hekayəsidir..Daha doğrusu, insanın içindəki şahın. Sevilməmiş, rədd edilmiş, kişi olmağa qoyulmamış, amma hökm etmək istəyən bir ruhun. Sən hələ də elə bilirsən ki, bu yazı "tarix"dir?

Yox. Bu tanışlıqdır. Sənin, öz qaranlığınla tanışlığın. Əgər bu yazıdan bir şey qalacaqsa səndə, o da bu olmalıdır. Həqiqi şah olmaq, öz qaranlığına hökm edə bilməkdir. Bədənlə yox, iradəylə. Qılıncla yox, susqunluqla. Taxtla yox, daxili səssiz müqavimətlə. Və bəzən, ən böyük hökm, istəmədiyin özünü öldürməkdir.

Yəni keçmişini, maskalarını, təqlid etdiyin səsləri öldürmək. Sən bunları "özün" sanırsan.

Amma… Əgər sən özünü öldürsən, bəs kim hökm verəcək? Əgər sən öz qaranlığına sahib çıxmasan, onu başqası idarə edəcək. Əgər sən öz içindəki şahı tanımasan, onu tarix susduracaq.

Bəlkə də, tarix qorxur. Bizdən yox. Bizim özümüzə çevrilmək cəsarətimizdən. Çünki tarixə təsir edən, hadisələr deyil, qorxulacaq qədər səssiz bir insanın, öz içində yaratdığı hökmdür...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.09.2025)

Harun Soltanov

Bahəddin Salman, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

İki ildir yazmırdım. Bu sükut bəzən məni rahatladırdı, bəzən də içimdə izaholunmaz bir boşluq yaradırdı. Amma yaxşı bilirdim ki, bu tilsimi nə vaxtsa qırmalıyam. Yazının mənim üçün həm azadlıq, həm də məcburiyyət olduğunu dəfələrlə dərk etmişəm. Bu dəfə hekayə yazmadım, amma bir hekayədən yazdım. O hekayə İvan Buninin “Soyuq payız” əsəridir.

Bunin yalnız rus ədəbiyyatının deyil, ümumən dünya nəsrinin ən incə psixoloji ustalarından biridir. Onun hər bir əsərində həm təbiətin poetik mənzərəsi, həm də insan ruhunun ən dərin qatları birləşir. “Soyuq payız” isə bu ustalığın ən parlaq nümunələrindəndir.

Məni bu əsərə bağlayan yalnız süjet deyil, onun yaratdığı mənəvi auradır. Oxuduqca sanki hər dəfə başqa bir həqiqəti dərk edirəm. Hekayə mənim üçün illərdir həm iztirabın, həm də təsəllinin qapısıdır.

Bunin mənə bu hekayəsi ilə nəyi öyrədib? Ən əvvəl, sevgi ilə zamanı, sükutla sübutu üz-üzə qoymağı.

Çünki hekayədə sevgi və zaman, sükut və sübut həm ən dürüst, həm də ən qəddar tərbiyəçilərdir. Sevgi hər zaman işıq saçır, zaman isə bu işığı kölgə altına salmağa çalışır. Sükut isə hər şeyin sonunda ən etibarlı şahid kimi qalır.

Bu hekayənin əsas sütunu məhz sevgi və zamandır. Onların kəsişməsindən doğan xatirə isə oxucu üçün həm mənəvi qida, həm də həyat metaforası olur. Hər kəs öz taleyində bu hekayədən bir parça tapır.

 Sevinc, bəxtsizlik və qadın sevgisi

Əsərin faciəsi qəhrəmanın atasının sözləri ilə açılır:

“Hə, dostlar, müharibədir! Sarayevdə Avstriya vəliəhdi qətlə yetirilib. Bu, müharibə deməkdir!”

Bu xəbər bir-birini sevən iki gəncin taleyini qəflətən dəyişir. Müharibə onların xoşbəxtliyini əlindən alır.

Müharibə, tarix boyu olduğu kimi, yenə də həm qələbələr, həm də məğlubiyyətlər doğurur. Amma Bunin göstərir ki, bəzən ümumi qələbə fərdi məğlubiyyəti ört-basdır edə bilmir.

Bu hekayədə qəhrəmanlar hamısı o soyuq qatara minməyə məcbur qalır. O qatar isə yalnız ölümə aparır. Sağ qalan təkcə qadın qəhrəmandır, amma onun sağ qalması belə bir qalibiyyət deyil, daha çox bitib-tükənməyən bir əzabdır.

Aradan otuz il keçsə də, qadın hələ də bir axşamı xatırlayır – nişanlısı ilə keçirdiyi son payız axşamını. Bu xatirə onun həyatının ən böyük sərvəti, həm də ən ağır yüküdür.

O axşamda az da olsa sevinc var idi. Nişanlısı ilə baxçada gəzintiyə çıxırlar, ədəbli bir təmkinlə öpüşürlər, Fetdən şeir söyləyirlər. Həmin axşam həyatlarının yeganə parlaq anı kimi yaddaşda qalır.

Nişanlısı deyir: “Nə qədər ki yaşayıram, bu gecəni əbədi xatırlayacağam.” İlk baxışda bu, pafoslu bir sevgi ifadəsi kimi görünür. Amma zaman keçir, həyat hər şeyi alt-üst edir, yalnız bu sözlər unudulmur.

Qadın üçün bu cümlə ömrün yeganə həqiqətinə çevrilir. Bəlkə də nişanlısı sağ qalsaydı, bu sözləri bir gün unutmuş olacaqdı. Amma o ölür və sözlər ölmür.

Soyuq payız yalnız mövsüm deyil. O, həm də insan taleyinin soyuqluğudur. Qara budaqlar, ulduzların işığı, evlərin pəncərələrindən süzülən işıltı – bütün bunlar bir simvoldur. Bunlar insanın gələcək taleyini proqnozlaşdıran metaforalardır.

 Sükut, zaman və insan taleyi

Hekayənin bir yerində nişanlısı soruşur:

“Birdən məni öldürsələr? Onda yəqin dərhal unutmazdın məni, hə?”

Qadın cavab verir:

“Belə danışma! Sənin ölümünə dözə bilmərəm!”

Amma həyat insanı hər şeyə dözdürür. Qadın da dözür.

Bunin qəhrəmanını sanki Tanrı kimi imtahana çəkir. Çünki həyat da belədir: biz gözləmədiyimiz anda ən sevdiklərimizi bizdən alır.

Əsərdə məni ovsunlayan yalnız bir qadının dramı deyil, həm də həyatın öz qəfil sərtliyidir. Çox vaxt biz izah edə bilmirik: niyə bu qədər əzab var? Amma həyatın özü cavab vermir.

Qəhrəman soruşur: “Mən bu həyatda nə gördüm ki?” Və cavab verir: “Bircə o soyuq payız axşamını.”

Bu cavab insan ruhunun ən acı etirafıdır. Həyatın uzun illəri, bütün çətinliklər, bütün mübarizələr yalnız bir neçə dəqiqənin kölgəsində qalır.

Bunin qəhrəmanın taleyini ironik şəkildə qələmə alır. O, nişanlısını müharibədə itirir, sonra mühacirətə gedir, ailə qurur, ögey uşaq böyüdür, məişət çətinlikləri ilə yaşayır. Amma bütün bunlar sadəcə “yan cümlə”dir. Əsas cümlə – yalnız o payız axşamıdır.

 Ümid və sükutun faciəsi

Əsərin ən təsirli tərəfi qəhrəmanın ölümdən sonrakı ümididir. O inanır ki, nişanlısı onu orada gözləyir.

Bu, dini bir fanatizm deyil. Bu, yalnız insan ruhunun sarsıntı qarşısında tapdığı təsəllidir.

Bunin sanki Tanrı rolundadır. O görünmür, amma hər cümlədə nəfəsini hiss edirsən. Qəhrəmanına yalnız bir ümid verir – sevdiyi ilə ölümdən sonra görüşmək.

Bu həm təsəlli, həm də faciədir. Çünki bu ümid həyatın içində deyil, yalnız ölümün o tərəfindədir.

Əsərdə səsli-küylü hadisələr yoxdur. Əsərin ruhu sükutdur. Bu sükut həm cəza, həm də mükafatdır.

Bunin zamanı su kimi axıdır, amma duyğuları dondurur. Sanki bütün həyat yalnız bir axşam yaşanılıb, sonrası isə boşluqdur.

“Soyuq payız” göstərir ki, insanın bütün ömrü bəzən yalnız bir neçə anın kölgəsində keçir. Bəzən bir gecə, bir söz, bir baxış bütün həyatın mahiyyətini əvəz edir.

Sevgi və zaman – insan taleyinin ən böyük imtahanlarıdır. Sükut və sübut – bu imtahanın dəyişməz şahidləridir.

Bunin qəhrəmanı soruşur: “Mən bu həyatda nə gördüm ki?” Cavabı isə sadədir: “Bircə o soyuq payız axşamını.”

Əsərin bütün yükü bu cavabın içindədir. İnsan ruhunu donduran, amma eyni zamanda onu yaşadan cavab da budur.

“Soyuq payız” – bu yalnız bir sevgi hekayəsi deyil, həm də həyatın sərt metaforasıdır. O bizə öyrədir ki, bəzən bütün ömrün yaddaşda saxladığı şey yalnız bircə xatirədir. Amma elə həmin xatirə insan ömrünə bərabər olur.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.09.2025)