Şəfa Vəli, “Ədəbiyyat və incəsənət”

...Bomboz küçə...  Tində dayanan uşaq fikirli.  Pəncərədən boylanan qoca gülür. İşıq dirəyinin üstünə yazılıb: “Eyni idik...”  Altına bir tarix də qoyulub. Yazıçı o tarixi  oxumaq istəmir. Nəyinsə sirli qalmasını arzulayır. Hamı kimi...

Səkidə vurnuxan pişik.  Uşaq onu görür. Eyni açılmır... Qoca pəncərədən eşiyə bir alma atır. Alma işıq dirəyinə dəyir, sonra yerə düşür.  Yazıçı xatırlayır: “Nağıllarda şahzadələr eyvandan könlü tutduqlarına alma atardı... Sonra...” Sonrasını xatırlamaq istəmir. Hamı kimi... 

Küçədən bir yaşıl maşın keçir. Uşağın qaş-qabağı açılmır.  Qoca fincandakı çayı üfürə-üfürə içir. Pəncərənin kənarında - divarda bəyaz şərab reklamı var. Reklamda yazılıb: “Eşqi dad!” Yazıçı şərab markasının adını yadda saxlamaq istəmir... Hamı kimi...

-Nağıllar da,  dastanlar da toyun təsviriylə bitir. Sonrası danışılmır...  -Tarix kinayə edir.

-İnsan biləndə susur, bilməyəndə səsi bərk çıxır. -Zəmanə əmindir.

-Pişiksevərlər heyvan haqlarından danışmaqçün quzu kababıyla məşhur restorana yığışdılar. -Təbiətin səsi qupqurudur.

-Ən dadlı yeməyi insanlara mən verirəm, üstünə də “Xatirə” etiketi yapışdırıram.-Tale öyünür.

-Unutduğunu sandıqlarıyla sınanmaqdadır insan... -Həyat gülümsəyir.

...Yazıçının zehnindəki  söhbət yekunlaşır. Uşaq qocaya baxır. Qoca əliylə “nolub?” işarəsi edir. Uşaq başıyla yazıçını işarə edir. Qoca ağzını əyişdirir: “Başını burax...” Uşaq çiynini çəkir: “Necə başını buraxım e? Məndən də yazacaq...”

Qoca gözlərini yumub-açır, qolunu yelləyir: “Çoxdan yazıb...”

Uşaq əvvəl təəccüblənir, sonra dodaqlarını büzüb yazıçıya baxır. Ona tərəf qaçır. Pişik uşağın qaçdığını görüb hürkür, dəmir barmaqlıqların arasından özünü bağçaya təpir. Uşaq yazıçının yanından keçib növbəti tini dönür. Qoca dərindən nəfəs alır, pəncərədən çəkilir.

Qalır bomboz küçə, yaddaşına ayaq izi yazmayan səki, işıq dirəyi və yazıçı... Şəhərarası mikroavtobus gəlir. Yazıçı mikroavtobusa minir. Kirli şüşələrin arxasından görünən şəhəri süzür. Hər küçədə yaddaş rəfindən bir nəfəslik toz üfürülür...”İşıq dirəyindəki tarix sonsuzluq idi: ∞”.  “Şahzadələrin almasını tutan əllərin umacağı sevmək yox, sevilmək idi”. “Bəyaz şəraba qoyulan ad “Ən şirin-Aldad”   idi”.

Düşəcəyi dayanacağı geridə qoymuşdu. Mikroavtobus bir də keçdiyi yollardan keçəcək, onu ən tezi, saat yarımdan sonra həmin dayanacağa qaytaracaqdı. Yazıçı başını kirli pəncərəyə söykəyib gözlərini yumdu. Qulaqlarında Pərvin Əliyevanın səsi vardı... O, şeir deyirdi:

Bu nəhəng qələbəlikdə

şəhərlər,

yollar,

küçələr

adamla dolu.

Qəribə hərarət,

həsrət,

həsəd,

ağrı...

Yaşamaq ümidi ilə

müdhiş çırpınışda

bir yığın adamın

eyni hekayəsi var...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(08.12.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Güney Azərbaycan Poeziyası Antologiyası layihəsində Təbriz təmsilçimiz Əli Çağlanın növbəti təqdim etdiyi yazıçı Təbrizdə  yaşayan Hüseyn Səlahlıdır.

Hüseyn Səlahlı

Təbriz

II

1.

Bir aktyor...

Xəyallarını göy üzünə atır,

Qəhqəhə ilə gülür,

Çəpik çalır, tutur.

Önündə ovuc dolusu səhnə tozu

Əllərini açır və yerə düşəndə yaşanmamış şəkillər çıxardığını seyr etməyə oturur

(Bir boş qrammofon

Musiqisi ağız sularına qucaq açmış toz dənələrinin çağırış səsidir)

Fon səsləri boş səhifədən ibarət,

Tək başına yalqızlıq divarına dayanmış.

Susqunluğa dəyər atmosfer ortaya çıxarır

Ortaq bir sonsuz epizod,

Həm gələcək,

Həm keçmişə...

2.

Yapışdırılmaqdan qaçan iki yarını

İzləməyə çalışır

Əllərini dizlərinə dayayıb.

Diz qapaqlarını qaynar qözlərinə qoyur.

Şəkilləri pozmaq istəmir.

Dizlərinin üstündə bir qab dolusu toz

Və ondakı rəsm isə

Günahdan arınan (günahını artıran)

Təzə doğulmuş ana

Dodaqlarının boyası üzünə yaxılan fahişədən fərqsiz, heyrətdə.

3.

Birləşilməzləri

Yaddan çıxarmamaq üçün

Yalamaqla məşğul

Evlənmiş tozları

Ovuc içində qalan son tər dənələrini

Barmaq uclarını dili ilə

Dilini dırnaqları ilə

Və dırnaqların dişləri ilə təmiz edir

İşarət barmağını qrammofon diskinə sürtür

Sonsuz epizoda bir kat!

Keçmiş və gələcək arasında

Bilinməz sona çatır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(08.12.2025)

Xalq yazıçısı, akademik Kamal Abdullanın əsərlərindən seçilmiş bir sıra qranula – cövhər sayıla biləcək məqamları “Ədəbiyyat və incəsənət” oxucularına təqdim edir.

Kamal Abdulla özü seçilmiş bu cövhərlər barədə yazır: “İllərdən bəri yazdığım müxtəlif şeirlərin, esselərin, pyeslərin, hekayə və romanların, publisistik məqalələrin və elmi əsərlərin, verdiyim intervülərin hər birinin içində yer almış və bu gün də öz məzmunu, tutumu, forması ilə diqqətimi çəkən misralar, cümlələr günlərin bir günü sanki dil açıb mənə dedilər ki, bizim bir-birimizdən zaman və məkanca ayrılığımıza son qoy və bizi bir-birimizin yanında yerləşdir. Sən görəcəksən ki, bu zaman biz tamamilə yeni bir cazibədə zühur etmişik. Onlar qeyri-səlis məntiq dili ilə desək, içində olduqları mətnin qranulaları (ilkin vacib hissəcikləri) idi. Qranula, başqa cür ifadə etsək, cümlədən (mətndən) bütün artıq hissələri siləndən sonra yerdə qalan cövhərdir.”

Bu günlərdə “Everest” nəşriyyatında müəllifin “Seçmələrin seçməsi-qranulalar” adlı kitabı da işıq üzü görmüşdür.

Beləliklə, hər gün Kamal Abdulladan 7 qranula:

1.

Ədəbiyyatın şah damarı: Yaşanmamış həyatın ilğımı!

2.

Çox zaman nağıl o olur ki, bir qız əcaib məxluqa ərə gedir və o əcaib məxluq günlərin bir günü gözəl prinsə çevrilir. Həyatda isə bəzən bunun əksi baş verir. Qız prinsə ərə gedir, o isə, sən demə, əcaib məxluq imiş.

3.

“ Unudaram mən savabı, günahı

Yavaş-yavaş unudaram düzü mən.

Unudaram qaş-gözümü, vallahi,

bir başqasın elə billəm, özüməm.”

4.

“Kağızdan evcik qurub, qızıl saray bilmişik.

Nahaqdan incitmişik qüssəli ürəkləri.

 Bu dünyaya bəlkə də bir az vaxtsız gəlmişik.

Kim deyərdi solacaq, soldu nar çiçəkləri.”

5.

Biz variantlarda yaşayırıq. İnvariantları isə bütlərə çevirmişik.

6.

Niqab olan yerdə artıq müəllif var, qurma var və üslub var..

7.

Mirzə Cəlil əgər dil xiridarları, dil zərgərləri üçündürsə, Əbdürrəhim bəy hamı üçündür.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(08.12.2025)

Adilə Nəzərova,

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru. “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

“Mənim tanıdığım Ələsgər” kitabı haqqında qeydlər

Şərif Ağayar “Mənim tanıdığım Ələsgər” kitabında qarşısına Aşıq Ələsgəri həm ədəbi, həm mənəvi, həm də tarixi kontekstdə yenidən qiymətləndirməyi, onu çağdaş oxucu üçün canlı, əlçatan və dərin mənalı bir obraz kimi təqdim etməyi məqsəd qoyur. Kitab publisistik üslubla yazılmış, yeni ifadə ilə desək, ədəbi ustad dərsidir. Ş.Ağayar Ələsgəri yalnız folklor və ya klassik poeziya müstəvisində deyil, müasir ədəbi düşüncənin “canlı müəllimi” kimi təqdim edir. “Bu xalqın dili onun mövcudluğunun şəhəridirsə, qapısı Ələsgərdir.”

 Müəllif kitabın ilk – “Tərki-vətənlik” bölməsində bildirir ki, divani janrı təkcə heca sayı və forma yox, həm ruh və intonasiyası olan canlı bir sənət nümunəsidir. Divani oxunarkən nəfəs dayanmır – fasiləsiz, ruhla, canla oxunur. Şair öz iç dünyasını, əhvalını, ruhunu mətnə üfürür. Bu səbəbdən hər şairin intonasiyası unikaldır, başqasının havasına bənzəmək mümkün deyil. Məclislərin divani ilə başlanması, onun Tanrıya müraciət tərzində olması, janrın “minacat” (dua, yalvarış) funksiyasını vurğulayır. Deməli, müəllifə görə divaninin oxunması təkcə ədəbi yox, həm də sakral bir ənənədir.

Ş.Ağayar elə kitabın əvvəlində şəxsi təcrübə və motivasiya hekayələri ilə oxucuya Aşıq Ələsgərlə birgə Füzulini və digər şairləri də təqdim edir. O, bu janrın ruhunu və təsirini konkret hadisələrlə göstərir. “Danışır” ki, yaxın qohumunun imtahanda uğur qazanması, başqa bir qohumunun ağır xəstəlikdən sağalması zamanı Ələsgərin divanisi ona böyük ümid və enerji verib. Bu nümunələr divaninin həyatdakı canlandırıcı təsirini konkret şəkildə göstərir.

Kitabın məqsədi Ələsgərin yerini yalnız aşıq ədəbiyyatı və heca şeiri kontekstində deyil, həm də klassik divan ədəbiyyatı və Ələsgərdənsonrakı Azərbaycan ədəbiyyatı (məsələn, Füzuli, S.Vurğun, M.P.Vaqif, Ə.Kərim, S.Sarvan ilə) müqayisəsində araşdırmaqdır. Bu yanaşma onun şəxsiyyətini və yaradıcılığını daha düzgün anlamağa yardım edir. Ş.Ağayar Ələsgərin yaradıcılığını zen-buddistlərin oxçuluq sənəti ilə müqayisə edir. Ustadın məqsədi hədəfi vurmaq deyil, bütövlüyü görməkdir.

Ş.Ağayar yazır ki, Ələsgərin ruhu sözlərdə, əhvalatlarda yaşayır, və o, daim hərəkətdə, canlıdır. Bu səbəbdən onun yaradıcılığı ruhu ilə ünsiyyət qurmaqla daha yaxşı dərk olunur. Müəllif kitabın əvvəlindən sonuna özünü Ələsgərin bələdçisi, dostu kimi təqdim edir, onu bütləşdirmədən, ehkamlaşmadan, canlı və cana yaxın biri kimi oxuculara çatdırmaq istəyir. Kitab elmi tədqiqat yox, şəxsi təəssüratlar və yaradıcı düşüncələr toplusudur.

Kitabın 4-cü - “90-ların Bakısı və Ələsgər. Dad sənin əlindən çərxi-kəcmədar...” bölümündə müəllif yazır: “90-ların Bakısında şeirdə ciddi bir Ramiz Rövşən-Salam Sarvan xofu dolaşırdı. Hamı onlar kimi yazmağa çalışırdı. ... İçimdən gəlmirdi yazdıqlarım. İçimdən gəlmədiyi üçün başqalarına da təsir etmirdi.”

Müəllif həmin dövr ədəbi mühitini gənclər üçün həm tələbatlı, həm də məhdudlaşdırıcı kimi təsvir edir. Gənclər öz səsindən çox, məşhur şairlərin təsirində qalıb öz yaradıcılıqlarını itirirdilər. Və bu məqamda Ələsgərin şeirlərinin müəllif üçün xilas və ilham mənbəyi olması:“İçimi həmişə diri saxlayan ən əhəmiyyətli səbəblərdən biri, birincisi Ələsgərin dua kimi əzbərlədiyim şeirləri idi.”kimi qiymətləndirilir. Burada Ələsgərin xalq ruhuna, səmimiyyətə söykənən sadə və dərin şeirinin müəllif üçün canlı dayaq və ilham olduğu vurğulanır. Ramiz Rövşənlə Ələsgərin müqayisəsində “Ramiz Rövşən eyni fikrin intonasiya və enerjisində Ələsgərə yüksək hesabla uduzmuşdu.”- deyir. Və əlavə edir ki, “Məmməd Aslan, Məmməd İlqar, Akif Səməd, Murad Köhnəqala, İbrahim İlyaslı kimi sırf xalq ənənəsi üzərində gələn şairlərin ... təsir imkanları zəif idi.”

Müəllif ədəbiyyatda sadəliyin dəyərini vurğulayır, Səməd Vurğun kimi ustadların tənqid olunmasının səhv olduğunu bildirir.“Abşeronun ədəbiyyat həvəskarları ... Səməd Vurğunu Füzuliyə, Seyidə, Nəbatiyə qarşı qoyurdular. ... Sadə yazmaq üstünlükdür.” Bu və bu kimi fikirlər kitab boyu Ələsgərlə yanaşı müəllifin özünü də oxucuya tanıdır. Yəni kitabda bir Şərif Ağayar obrazı var – həm də baş rolda. O, özünü Laçının dağ kəndindən çıxan, saz və poeziya mühiti ilə iç-içə olan bir insan kimi təqdim edir. Uşaqlıqdan Ələsgərin və digər aşıq-şairlərin təsiri altında böyüyüb, onların şeirlərini yaddaşına həkk edib və bu şeirlər onun ruhunda, həyatında dərin iz buraxıb. Ələsgərin poetik dili, incə ruhu və əxlaqi mesajları onun ailəsində – nənəsində, əmisində və ümumilikdə kənd mühitində güclü təsir göstərib. Ələsgərin şeirləri onun yaddaşında canlıdır, ona güc və rahatlıq verir, xüsusən də 30 illik işğal və Qarabağ müharibəsi kimi ağır dövrlərdə. O, üç il boyunca Füzulini oxuyub, təfsirlər, müqayisələr apararaq, həm özünü itirmiş, həm də ruhani səviyyədə yüksəlmiş hiss edir. Müəllifin getdiyi bu çətin yolu oxucular da gedir və bu səfər sonunda insanın dünyagörüşü və ədəbi duyumu zənginləşir.

Bu bölümdə ədəbi yolçuluğun və mənəvi axtarışın metaforu kimi Bişr Hafi hekayəsi “danışılır”. Bişr Hafi əhvalatı (ayaqyalın gəzərək ruhunu təmizləməsi) Ş.Ağayar üçün bir metafordur – poeziya, irfan və iman yolunda olan çətinliklər, sınaqlar və sarsıntılarla dolu, lakin şərəfli bir səfərdir ki, özünü tam o səviyyəyə gətirmək hər kəsə nəsib olmur. Bu səfərin sonunda müəllif İçərişəhərin Cümə məscidində Quranı sinəsinə sıxıb Allaha dua edir, ruhani dəstək axtarır. Bu, həm ədəbi, həm dini səyahətin final nöqtəsidir ki, insanın yaratdığı əsərlər və mənəvi dünyası yalnız ilahi qüvvə ilə tamamlanır.

Ş.Ağayar “danışır” ki, “Bakı ədəbi mühitinə gələndə Aşıq Ələsgər haqda bildiklərim məndə böyük qürur oyadırdı. Elə bilirdim, onu əzbər bilirəm, artıq onunla bağlı işim bitib. Lakin Füzulinin şeir dünyasına daldıqca, Ələsgəri yenidən kəşf etdim. Bu kəşf mənim üçün uzun, ağır, amma həmişə maraqlı və mənəvi zənginliklərlə dolu bir yolçuluğa çevrildi. 15 yaşımda yola saldığım Ələsgər, 25 yaşımda məni təkrar qarşılayırdı.”O,misallar gətirərək müqayisəli təhlillər aparır və bu iki şair arasında yüzilliklərdə yaranan dialoq poeziyanın zənginliyini, çoxşaxəliliyini nümayiş etdirir. Füzuli ümidlərə şübhə ilə yanaşır, Ələsgər isə həmin ümidləri daha inamlı, daha sədaqətli bir nurla işıqlandırır.

Həm Füzuli, həm də Ələsgər ayrılıqda və müqayisəli təhlillərdə Ş.Ağayar qələmində bir başqa təsir yaradır. Bir daha əmin olursan ki, ədəbiyyatımızın iki dahisi – Aşıq Ələsgər və Məhəmməd Füzuli – şeir aləmində fərqli üsul və məzmunla bir-birini tamamlayan, eyni zamanda düşündürən simalardır. “Həqiqətdə iki gözəl sevmişəm, / Birisi Məhəmməd, birisi Əli...” misrası Aşıq Ələsgərin yaradıcılığında xüsusi yer tutur və onun poeziyasının dini-mənəvi köklərini, xalq ruhu ilə bağlılığını göstərir. Bu misranın təhlili həm Ələsgərin şeir anlayışına, həm də onun Füzuli ilə dialoquna işıq tutur. Ələsgərin şeirində sevgi yalnız romantik bir anlayış deyil, daha çox dərin mənəvi və mistik bağlılıqdır. Onun şeiri xalqın dini inancı ilə sıx əlaqəlidir, həm də ənənəvi folklor estetikası ilə yüksəlir. Füzuli isə klassik Azərbaycan ədəbiyyatında şeirə, yalan və həqiqət anlayışına fərqli yanaşması ilə seçilir. Onun “Gər dersə Füzuli ki: "Gözəllərdə vəfa var", / Aldanma ki, şair sözü, əlbəttə, yalandır.” misralarında şair yalanının incə bir fəlsəfəsi gizlənir. Şairin “yalan” dediyi, əslində, poeziyanın metaforik gücüdür, gerçəyi daha dərin, daha təsirli şəkildə çatdıran bir vasitədir. Yəni, hər iki şairin “gözəlləri” Məhəmməd peyğəmbər və Həzrət Əlidir. Lakin, müəllifin Füzulinin bunların da vəfası yoxdur fikrinə izahı yenidir.  Füzulinin “şair yalanı” məfhumunda bu “gözəllər” Allaha sadiqdirlər, ona görə də insana, o cümlədən Füzuliyə də vəfalı ola bilməzlər. Onların bizə vəfasızlığı Allaha sədaqətə xidmət edir.

Şərif Ağayarın “Mənim tanıdığım Ələsgər” kitabı iki əsas hissəyə ayrılır, hər hissədə on məqalə yer alır. Mənə görə, kitabın ikinci hissəsi daha maraqlıdır. “Allah, Allah!” bölümündə Aşıq Ələsgərin yaradıcılığının müxtəlif baxış bucaqlarından dəyərləndirilməsi mövzusunu mərkəzə qoyur. ANS-dəki “Dahilərin divanı” verilişində Məmməd Aslan və professor Hüseyn İsmayılov arasında baş verən mübahisədən çıxış edərək, iki fərqli yanaşmanı müqayisə edir: Məmməd Aslan Ələsgəri daha çox hiss, duyğu və poetik “sığal” kontekstində dəyərləndirir, onu dini-sufi çərçivəyə salmaqdan narahatdır. Hüseyn İsmayılov isə Ələsgəri islam-irfan ənənəsi, dini-mənəvi kontekst və Şərq mədəniyyəti çərçivəsində izah etməyə üstünlük verir.

Ş.Ağayar bu iki yanaşmanı Şillerin “saf” (hiss) və “düşüncəli” (ağıl) şeir bölgüsü ilə əlaqələndirir və Ələsgərin hər iki cəhəti daşıdığını vurğulayır. Müəllif tarixi-siyasi səbəblərə də toxunur: çar və sovet ideologiyasının milli-mənəvi kimliyi parçalayaraq Ələsgərin bütöv qavranılmasına mane olduğunu qeyd edir.

Bu bölümdə Ələsgərin “göz” və “qulaq” obrazları üzərindən eşitmə - görmə qarşılaşdırması aparılır; islam mədəniyyətində eşitmənin (səsin) görmədən üstün tutulması izah olunur. Müəllif həm irfani, həm də dünyəvi şeirlərdən nümunələrlə bu məntiqi əsaslandırır, Ələsgərin məcaz dünyasını zəngin misralarla açır.

Nəticədə, Ş.Ağayar balansın vacibliyini vurğulayır: Ələsgəri nə sırf dünyəvi şair kimi, nə də sırf dini-sufi obraz kimi təqdim etmək doğrudur. Onun yaradıcılığı hisslə ağlın harmoniyasıdır, əsas dəyəri isə “Ələsgər sığalı”nda, yəni özünəməxsus poetik üslubunda gizlidir.

Müəllifin ifadə tərzi emosional, obrazlı və ədəbi istinadlarla zəngindir, oxucunu həm tarixi-mədəni kontekstə, həm də poetik mətnin daxili qatlarına yönləndirir.

Kitabın “Qoşma məqamı” bölümündə çox gözəl bir analitik-publisistik mətn oxuyuruq. Ş. Ağayar sadəcə Ələsgərin şeirindən danışmır, qoşmanın Azərbaycan poeziyasındakı yerini və tarixi inkişaf yolunu, janrın semantik, musiqi və irfani qatlarını da açır. Qoşmaları yalnız şeir kimi yox, həm də mərifət və irfan konstitusiyası kimi təqdim edir. Ələsgərin misralarını Füzuli, Vaqif, Mövlanə, Şəms Təbrizi, Nəsimi kimi zirvələrlə dialoqda göstərir. Ən əsası, müəllif öz şəxsi duyğularını, oxucu kimi yaşadığı həyəcanı, heyrəti və zövqü də bu yazıya qatır. Bu da kitabı bədii-publisistik esse halına gətirir.

Bəzi güclü məqamları diqqətə çatdıraq:

‣ Ələsgərin qoşmaları ifadəsi Füzulinin qəzəlləri, Xəyyamın rübailəri...” analoqu çox uğurlu müqayisədir.

‣ “Onun yaradıcılığı bir ölkədirsə, aborigeni qoşmadır” cümləsi həm poetikdir, həm də məzmunu dərinləşdirir.

‣ “Şeir göydən gələndə belə olur – bütün daşlar ilahi qüdrətlə öz yerinə oturur” fikri yazının əsas açarlarından biridir.

‣ Ələsgərin sözlərindəki vizuallıq və müəllifin bunu “kamera effekti” ilə izah etməsi yazını həm də müasir ədəbiyyatşünaslıq baxımından maraqlı edir.

Bu bölümdə müəllifin gəldiyi nəticə oxucunun da qane edir: Qoşma Azərbaycan poeziyasının nəfəsidir. Amma bu nəfəsin ən saf, ən işıqlı anı Ələsgərin səsində eşidilir. Müəllif “Qoşma məqamı”nda Ələsgərin misralarında Füzuli ilə Mövlanənin, Nəsimi ilə Şəmsin, hətta Xəyyamın nəfəsini hiss etdirir. Qoşmanı yalnız bədii janr yox, mərifət, irfan, həyat konstitusiyası kimi təqdim edir və oxucu anlayır ki, Ələsgərin yaradıcılığı həqiqətən bir ölkədirsə, onun doğma, yerli xalqı qoşmadır.

Kitabın “Ələsgər sənətkarlığı. “Haqq səni sərraf yaradıb...”  bölümü Ş.Ağayarın Ələsgər sənətkarlığına dair çox geniş, intellektual və dərin təhlilidir.  Ədəbi üsul baxımından pastiş, göndərmə, cinas, məcaz, pünhanlıq vurğulanır, Ələsgər şeirlərində bunların sistemli şəkildə işlənməsi göstərilir. Ələsgərin Füzuli ilə paralelləri, Hafizlə, Mövlana ilə, Quran və dini əhvalatlarla səsləşmələri, həmçinin irfan qatları Ələsgərin şeirlərindəki dərin mistik və fəlsəfi məna araşdırılır.

Kitabın 9-cü bölümündə Ələsgərin humanizmi, onun ədalət duyğusu Nizami ilə müqayisədə təqdim olunur və oxucuya bir mənəvi yol göstərilir. Ələsgərin ədalət duyğusu canlı həyat hadisələri ilə - Yetim Əhməd dastanı, öz şəxsi ağrıları, şeirlərindəki fəlsəfi məqamlarla göstərilir. Müəllifin bu bölümdə gəldiyi nəticə budur: Ələsgər ədəbiyyatın deyil, həyatın özünün “ədalət tribunası”dır.

Ümumilikdə, kitab Ələsgəri həm yeni nəsillərə sevdirən, həm də onun əbədiliyini təsdiqləyən sanballı bir əsərdir. Bununla yanaşı, “Mənim tanıdığım Ələsgər” kitabında təqdir etmədiyim məqamlar da var və bunları bölüşməsəm, kitab haqqında dediklərimdə tam səmimi və obyektiv olmadığımı düşünərəm.

1. Subyektivlik üstün gəlir. Müəllifin şəxsi duyğuları, poetik təəssüratları çox güclüdür, bu da bəzən obyektiv təhlili kölgədə qoyur.

2. Aşıq Ələsgər tamamilə öz kontekstinin, öz mədəniyyətinin, öz ruh mühitinin məhsuludur. Onu Şekspir, Homer, Folkner və digərlərilə müqayisə etmək zahiri bənzətmədən o yana keçmir, bu, “daş divara palçıq vurmaq” kimidir: yapışmır, yovuşmur. Ələsgərin sözü Şərqin irfanı, xalq hikməti, saz havası ilə yoğrulub. Onu Qərb klassiklərinə bağlamaq həm Ələsgərin özünü kiçiltməkdir, həm də qərbli müəlliflərin qatını yanlış göstərməkdir. Çünki: Şekspirin poeziyası daha çox psixoloji dram üzərində qurulub. Homer epik qəhrəmanlıq dastanı yaradır. Folkner modernist zaman parçalanması və sosial ziddiyyətlər fonunda yazır. Amma Ələsgər xalqın nəfəsi, sazın dili, həyatın özüdür. Onun gücü budur ki, o, heç vaxt Qərb ədəbiyyatının intellektual, süni konstruksiyalarına möhtac olmayıb. Əksinə, Ələsgərin misralarını Şərq klassikləri ilə yanaşı qoymaq həm ruh, həm dil, həm də irfan baxımından daha təbii və davamlıdır.

Belə müqayisələrin səbəbi çox vaxt ondan irəli gəlir ki, bəzi müəlliflər (Ş.Ağayardan da başqa edənlər olub.) dünya ədəbiyyatında “tanınmış adlara” söykənməklə Ələsgəri “beynəlxalq ölçüyə çıxarmaq” istəyirlər. Amma Ələsgərin özü o qədər özül, orijinal, təməldir ki, onu  kiminsə kölgəsinə salmaq yox, öz ədəbi günəşimiz kimi göstərmək lazımdır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(08.12.2025)

İlhamə Məhəmmədqızı, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Sumqayıt təmsilçisi

Həsrətin araya atdı, dağ, dərə,

Sönən işıq oldun, batan səs oldun.

Qayıt, mənim gülüm, qayıt bu yerə,

Ey mənim istəyim, nə gəlməz oldun?

Ümidlər, arzular pərən-pərəndir,

Qəlbə təsəllidir xatirələrim.

Bir halımı soruş, könlümü dindir,

Axşamlar yadıma düşür səhərim.

Qayıt, mənim gülüm, yerbəyer elə

Dərdli səhərləri, gecələri sən.

Çaşıb başqa yolla keçirəm elə,

Düz öz qaydasınca küçələri sən.

Qayıt, yerinə qoy Ayı, Günəşi,-

Yenə olduğu tək görüm həyatı.

Qayıt, gözüm nuru, könlüm atəşi,

Qayıt, səhmana sal bu kainatı.

Həsrət və ümidin ahəngi

Əli Kərimin “Qayıt” şeiri məni dərindən təsirləndirən, həssas duyğularla dolu bir əsərdir. Şeir əsasən itirilmiş sevgi, həsrət və geri qayıtmaq arzusu mövzusuna həsr olunub. Şair oxucunu sanki öz xatirələrində gəzdirir və hər misrada duyğuların incə toxunuşunu hiss etdirir.

Şeirin mərkəzində “qayıt” çağırışı dayanır. Şair həm sevgilisini, həm də həyatın itirilmiş rənglərini geri çağırır. “Həsrətin araya atdı, dağ, dərə, Sönən işıq oldun, batan səs oldun” misrasında ayrılığın gətirdiyi boşluq və sönmüş həyat simvolik təsvirlərlə göstərilir. Həsrət, həm təbiət, həm də daxili dünyada əksini tapır.

“Ümidlər, arzular pərən-pərəndir, Qəlbə təsəllidir xatirələrim.”  misralarında isə itirilmiş arzuların və xatirələrin həm təsəlli, həm də kədər mənbəyi olduğu vurğulanır.

Şeir sadə, səlis və musiqili bir ritmə malikdir. Misraların qısa, eyni ritmdə olması oxucuda ahəng və axıcılıq yaradır. “Qayıt” sözünün təkrarı isə epik və emosional kulminasiya effekti verir. Hər dəfə bu söz işlənərkən şairin istəyi və həsrəti daha da güclənir.

Şair təbiət obrazlarını həm duyğuların, həm də həyatın simvolu kimi təqdim edir. Dağ, dərə - ayrılığın və həsrətin böyük əngəllərini göstərir. Ay və Günəş - həyatın işıqlı, sakit və nizamlı tərəflərini simvolizə edir. Göz nuru, könül atəşi isə sevgilinin həm gözəlliyi, həm də şairin iç dünyasında yaratdığı ehtiras və ilhamı ifadə edir.

“Qayıt” çağırışı həm ümid, həm də həsrət dolu bir əks-səda yaradır. Şairin dili sadə, ancaq təsirli olduğu üçün oxucu dərhal duyğularla birləşir. Hər bir misra sevgi, həsrət və həyatın itirilmiş gözəllikləri haqqında dərin düşüncələr oyadır.

Bu şeir sadə, lakin dərin emosional gücə malik bir əsərdir. O, oxucunu həm ayrılığın ağırlığını hiss etməyə, həm də xatirələrdəki təsəlli və ümidlər üzərində düşünməyə dəvət edir. Hər təkrarlanan “qayıt” çağırışı həm şeirə ritmik ahəng qatır, həm də itirilmişlərin geri dönməsi arzusunu güclü bir şəkildə ifadə edir.

Bəli, nəticə etibarilə, Əli Kərimin“Qayıt” şeiri hər kəs tərəfindən çox sevilir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(08.12.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bəzi adların tarixdə qalıcılığına 1-2 iş də kifayət edir. Eləcə də bəstəkar Tofiq Bakıxanovun skripka və fortepiano üçün yazdığı 5 mükəmməl konsert onun adını musiqi tarixinə silinməz xəttlə yazdırıbdır.

Tofiq Bakıxanov 1930-cu il dekabr ayının 8-də Bakıda, görkəmli tarzən, Azərbaycanın xalq artisti Əhməd Bakıxanovun ailəsində dünyaya göz açıb. Tofiq Bakıxanov ilk musiqi təhsilini Ü. Hacıbəyov adına Azərbaycan Dövlət Konservatoriyası (indiki Bakı Musiqi Akademiyası) nəzdindəki onillik musiqi məktəbində (indiki Bülbül adına orta ixtisas musiqi məktəbi) skripka aləti üzrə respublikanın Əməkdar müəllimi M. İ. Simberovdan alıb.

Daha sonra Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasında iki ixtisas üzrə təhsil alıb, buranı 1953-cü ildə skripka ixtisası (Aleksandr Amitonun sinfi), 1957-ci ildə isə bəstəkarlıq ixtisası üzrə (professor Q. Qarayevin sinfi) bitirib. Tələbəlik illərində T. Bakıxanov ifaçılıq fəaliyyəti ilə məşğul olaraq Azərbaycan Dövlət Simfonik Orkestrində, həmçinin Azərbaycan radiosunun simfonik orkestrində solist kimi çalışıb.

Yaradıcılığında kamera-instrumental və simfonik janrlı əsərlər üstünlük təşkil edir. O, üç balet ("Xəzər balladası", "Şərq poeması" və "Xeyir və Şər"), bəstəkar Nəriman Məmmədovla birlikdə yazdığı 3 musiqili komediya ("Altı qızın biri pəri", "Məmmədəli kurorta gedir", "Qız görüşə tələsir"), tar və müxtəlif alətlər ilə simfonik orkestr üçün 25 konsert, 20 sonata, 5 simfonik muğam ("Nəva", "Şahnaz", "Rahab", "Humayun", "Dügah"), 8 simfoniya, 6 simfonik poema, kamera musiqisi sahəsində 26 sonata, müxtəlif tərkibli ansambllar üçün əsərlərin, 100-dən artıq mahnı və romansın müəllifidir.

- Musiqili komediyalar

1. "Altılardan biri"

2. "Məmmədəli kurorta gedir" — həmmüəllif N. Məmmədov

3. "Qız görüşə tələsir" — həmmüəllif N. Məmmədov

Baletlər

1. "Xəzər balladası" (1969)

2. "Şərq poeması" (1976)

3. "Xeyir və Şər" (1990)

Simfonik əsərlər

-  BSO üçün 5 simfoniya

- Türk simfoniyası (6-cı simfoniya)

- Şərq sonatalar silsiləsi: Türk sonatası, İran sonatası, Ərəb sonatası, Azərbaycan sonatası

- Skripka və fortepiano üçün 5 konsert

- Tar və simfonik orkestr üçün 4 konsert

Tofiq Bakıxanv 23 noyabr 1973-cü ildə "Azərbaycan SSR əməkdar incəsənət xadimi" fəxri adına layiq görülüb. 1983-cü ildə professor adı alıb. 31 dekabr 1990-cı ildə ona "Azərbaycan SSR xalq artisti" fəxri adı verilib. 1996-cı ildə Azərbaycan Milli Yaradıcılıq Akademiyasının İncəsənət Doktoru seçilib. 1994–2000-ci illərdə Abbasqulu ağa Bakıxanov adına mükafatın laureatıdır. 7 dekabr 2000-ci ildə "Şöhrət" ordeni, 26 yanvar 2021-ci ildə isə "Şərəf" ordeni ilə təltif olunub.

Hazırda 94 yaşı olan sənətkar addım-addım 100-ə yaxınlaşır.

Allah ömür versin.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(08.12.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Opera və operetta – musiqi sənətinin əsl xəzinəsi. Bu sahədə külüng döyən dahi bəstəkarlarımız olubdur. Üzeyir Hacıbəylidən başlayaraq Qara Qarayevlə, Fikrət Əmirovla davam etdirilən estafetdə Sərdar Fərəcovun da adı vardır.

Sərdar Fərəcov 1957-ci il dekabrın 8-də anadan olub. 1984-cü ildə Üzeyir Hacıbəyov adına Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasını (indiki Bakı Musiqi Akademiyası) prof. Xəyyam Mirzəzadənin sinfində bitirib. Hal - hazırda Üzeyir Hacıbəylinin Ev Muzeyi - nin direktoru vəzifəsində çalışır. Əsərləri Avropa, Amerika və keçmiş SSRİ ərazisində müxtəlif ansambllar və ifaçılar tərəfindən ifa edilib.

Opera

- "Şəngülüm, Məngülüm" (2000) - M. Müşfiqin nağılı əsasında uşaqlar üçün rok–opera

Operetta

- "Müsyö Jordan və dərviş" (1998) - libretto müəllifindir

- "Bankir adaxlı" musiqili komediyası (2000) - libretto T. Vəliyevanındır

- "Səhnədə məhəbbət" (2000) - libretto Əli Əmirlinindir

İnstrumental əsərlər

- Orqan üçün "Qəsidə" (1991) - N. Gəncəvinin xatirəsinə

- Simli kvartet üçün 3 pyes (1991);

- Skripka və piano üçün pyeslər (2001)

Orkestr üçün

- Kiçik simfonik orkestr üçün "Yumoreska" (1995);

- Simfonik süita (1990)

- Balet süitası (1991)

- Simli orkestr üçün Süita (1995);

17 sentyabr 2019-cu ildə Azərbaycan musiqi mədəniyyətinin inkişafında xidmətlərinə görə Azərbaycanın xalq artisti fəxri adına layiq görülüb. 8 may 2025-ci ildə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərdi təqaüdünə layiq görülüb.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(08.12.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

30-cu 40-cı illər ağır illər idi, xalq düşmənlərinin axtarışında olan Stalin qırmızı terroru mədəniyyət sahəsində də istənilən şəxsə çamur atıb qurban etməyə hazır idi. O illərdə teatr və kino sənətimizi inkişaf etdirən sənətkarların gözləri qapıda idi, hər an ardlarınca enkevedeçilərin gələcəyini gözləyirdilər...

Əjdər Sultanov 1909-cu il dekabrın 8-də Bakıda doğulub. Bakı Teatr Texnikumunu bitirərək (1925-1928) 1926-cı ildən aktyoru olduğu Bakı Türk İşçi Teatrında işləməyə davam edib. O, İşçi və Gəncə teatrlarında "Əjdər", "Əjdər Sultan" imzaları ilə də çıxışlar edib.

Bakı Türk İşçi Teatrı 1932-ci il yanvar ayının 4-də və 5-də Gəncə şəhərinə köçürüləndə Əjdər Sultanov da kollektivlə gedib. Teatrın hazır repertuarındakı və təzə hazırlanan tamaşalarda çıxış edib. Kollektivin nəzdində "Uşaq və Gənclər Teatrı" bölməsi yaradılıb və Əjdər Sultanov burada rejissorluqla məşğul olmağa başlayıb.

1937-ci ilin sonlarında Gəncədən Bakıya qayıdan Əjdər Sultanov az müddət Opera və Balet Teatrında işləyib. 1939-cu ildə isə Milli Dram Teatrının aktyor truppasına qəbul olunub. Bu səhnədə Cəfər Cabbarlının "Od gəlini" (Qorxmaz), "Aydın" (Surxay), "Almaz" (Balarza və Hacı Əhməd), "Dönüş" (Qüdrət Arslan), Süleyman Rüstəmin "Qaçaq Nəbi" (Vəli, Təhmas bəy və Mehdi), Səməd Vurğunun "Xanlar" (Mamuliya), "İnsan" (Şahbaz), "Xosrov və Şirin" (Şapur və Xosrov), Ənvər Məmmədxanlının "Şərqin səhəri" (Bəhruz) pyeslərinin tamaşalarında uğurlu rollar oynayıb.

Filmoqrafiya

- Lətif (film, 1930) - Hacı Səmədin oğlu

- Bəxtiyar (film, 1942) - alman əsgəri

Əjdər Sultanov 17 iyun 1943-cü ildə Azərbaycan Respublikasının əməkdar artisti, 21 iyul 1949-cu ildə isə xalq artisti fəxri adlarına layiq görülüb.

Aktyor 53 yaşına təzəcə qədəm basanda, 10 yanvar 1962-ci ildə qəfildən, ürək xəstəliyindən vəfat edib.

Allah rəhmət eləsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(08.12.2025)