Əkbər Qoşalı, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının redaktoru

Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin ABŞ Prezidenti Donald Trampa ünvanladığı təşəkkür məktubu, ilk baxışda iki dövlət arasında diplomatik jest təsiri bağışlasa da, əslində, bölgənin gələcək siyasi arxitekturuna yönəlmiş strateji ismarıcdır. Prezident Əliyevin Prezident Trampın qlobal gərginliyi azaltmaq yönündəki fəaliyyətini yüksək qiymətləndirməsi və bunu Nobel Sülh Mükafatı səviyyəsində dəyərləndirməsi, çağdaş beynəlxalq münasibətlərdə məsuliyyətli liderliyin önəminə edilən çağırışdır.

Qarşılıqlı sayğıduyarlığın bölgəyə təsiri danılmazdır; özəlliklə də dialoqdan sabitliyə keçid mərhələsində.

Günümüz dünyasında gərginlik yaradan ən ciddi səbəblərdən biri dövlətlər arasında güvən çatışmazlığıdır. İran–Qafqaz xətti, Rusiya–Qərb münasibətləri, Yaxın Şərqdə sınanmış siyasi strukturlar fonunda Bakı–Vaşinqton xəttində nümayiş olunan qarşılıqlı sayğı və dəyərləndirmə, ikitərəfli münasibətlərlə birgə, bütün bölgənin psixoloji sabitliyinin formalaşmasına töhfə verə bilər.

Prezidentlərin bu ismarıcları həm də belə bir siqnaldır ki, “əsəblər dönəmi”nin bitdiyi Qafqazda, “rasional işbirliyi dönəmi” güclənməlidir.

Bəs liderlərin sülh vurğusu güvəni necə formalaşdırır?

Güvən hərbi-siyasi təhlükəsizliklə yanaşı, iqtisadi inkişafın, humanitar bağların və uzunmüddətli sabitliyin əsas sütunudur. Liderlərin – özəlliklə də beynəlxalq sistemdə çəkisi olan dövlət başçılarının – sülh və sabitlik haqqında ardıcıl ismarıcları yüksək səviyyə və səciyyəyə malikdir:

-qarşı tərəfə niyyətin şəffaf olduğunu göstərir;

-gərginliyi azaldır;

-bölgəsəl aktorlar arasında “maraq üstündə maraq” deyil, “maraq üstündə güvən” modelini önə çıxarır;

-diplomatik kanalların açıq qalmasını təmin edir.

Bu fonda Prezident Əliyevin məktubu bölgədə güvən mühitinin institusionallaşmasına çağırış kimi oxunmağı haqq edir.

Nəzərə almaq lazımdır ki, Güney Qafqaz hazırda savaşsonrası mərhələsini yaşayır və bu mərhələ yalnız Azərbaycan və Ermənistanın yox, həm də beynəlxalq güclərin çevik diplomatik dəstəyi ilə sabitləşə bilər. ABŞ Prezidentinə ünvanlanan təşəkkür məktubu daha nələri göstərir? – Bizcə:

-Bakı bölgəsəl sülhü qlobal dəstək mexanizmləri ilə sinxron şəkildə qurmaq istəyir;

-Vaşinqtonun bölgəyə marağı artıq yalnız enerji və təhlükəsizlik kontekstində deyil, davamlı sabitlik arxitekturu müstəvisində dəyərləndirilir;

-bölgəsəl oyunçulara siqnal verilir ki, Qafqazda hərbi ritorika deyil, geosiyasi məsuliyyət dönəmi başlanır.

Bəs bu ismarıclar bölgəyə necə bir gələcək vəd edir?

Birinci perspektiv – psixoloji baryerlərin aradan qaldırılması olacaq.

Sülh öncə beyinlərdə başlayır. Liderlərin verdiyi hər sülh ismarıcı cəmiyyətlərə, özəlliklə də düşmənçilik sindromundan yeni çıxan xalqlara yönəlmiş önəmli psixoloji təsirdir.

İkinci perspektiv – güvən institutlarının yaranması ola bilər.

Sərhəd komissiyaları, iqtisadi işbirliyi formatları, kommunikasiya xətlərinin açılması kimi texniki məsələlər yalnız siyasi güvən fonunda mümkündür.

Üçüncü perspektiv – Qafqazın yeni geosiyasi cazibə mərkəzinə çevrilməsidir.

Sabit bölgə yatırım, innovasiya və daşımaçılıq-marşrut üstünlükləri baxımından beynəlxalq aktorlar üçün daha cəlbedici olur.

Beləliklə,

Prezident Əliyevin Prezident Trampa ünvanladığı təşəkkür məktubu həm ikitərəfli diplomatiyada yeni səhifə, həm də bölgə üçün sülh düşüncəsinin davamlı siyasi jestə çevrilməsinin ifadəsidir. Bu cür ismarıclar Qafqazda gərginliyi azaldır, dialoq mühitini gücləndirir və güvənin bərpası üçün vacib siyasi “fond” yaradır.

Bu proses, əslində, Qafqazda sadəcə yeniləyiş sayılmamalı, tamamilə yeni bir siyasi fəlsəfənin formalaşması kimi qəbul edilməlidir.

Bugünkü dünya liderləri danışıqları bir masa arxasında aparmırlar – bəzən bir məktub, bir bəyanat, bir jest bütövlükdə bölgələrin taleyini dəyişdirə bilir.

Əsas olan odur ki, sülhə yönəlik bu siyasi iradə tərəflər arasında güvəni gücləndirərək, Güney Qafqazı yeni bir sabitlik epoxasına daşıya bilsin.

DÖVLƏTİMİZ ZAVAL GÖRMƏSİN!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(12.12.2025)

Rəqsanə Babayeva,

Beyləqan rayon Mədəniyyət Mərkəzinin rejissoru, “Gənclik” xalq teatrının rəhbəri, yazıçı. “Ədəbiyyat və İncəsənət” üçün

Mədəniyyət yalnız xalqın yaratdığı sənət abidələri, folklor nümunələri, memarlıq izləri və ya kitab rəflərində toplanmış tarix deyil. Mədəniyyət, ilk növbədə, yaddaşdır — insanın özünü dərk etməsinin ən incə qatında yaşayan, nəsillər boyunca daşınan və toplumun kollektiv şüurunda kök atan yaddaş. Bu yaddaş həm gözə görünən faktlarla, həm də görünməyən duyğularla formalaşır; hər bir daşın üstündəki oyma, hər bir bayatının içindəki kədər, hər bir aşıqın səsindəki titrəyiş bir zamanların nəfəsini bu günə daşıyır. Lakin yaddaşın bir də unudulan, itirilən tərəfləri var — zamanın tozu altında qalan detallar, nəsillərarası ötürülməyən biliklər, dəyişən şəhər mənzərələrinin içində səsi eşidilməyən izlər.

Azərbaycan mədəniyyəti minilliklər boyunca qovuşan, qarışan, yenilənən qatların üzərində dayanır. Bu torpaqda Qobustanın qayaüstü rəsmləri ilə Qarabağın muğam məktəbi, Şirvan memarlığı ilə Qazax aşıq məktəbi, Şəki ipək yolu mirası ilə Naxçıvan türbə ənənələri eyni mədəni xəritənin müxtəlif dillərdə danışan parçalarıdır. Bu parçalar bir bütöv yaradır, lakin bütövün içində zaman-zaman itən, unudulan, öz yerini yeniliyinə verən izlər də çoxdur. Bugünkü yazının məqsədi həmin izlərin necə itməsi, nəyi təmsil etməsi və mədəni yaddaşın qorunmasında insanın — xüsusilə də gənc nəslin — rolunun hansı əhəmiyyət daşıdığını araşdırmaqdır.

Mədəni yaddaşın təbiəti: görünən və görünməyən qatlar

Mədəni yaddaşın birinci qatını maddi dəyərlər təşkil edir. Memarlıq abidələri, etnoqrafik predmetlər, qədim yaşayış yerləri, tarixi sənədlər — bütün bunlar insan fəaliyyətinin izlərini daşıyan, toxunula bilən yaddaş formalarıdır. Onların qorunması nisbətən mümkündür: restavrasiya edilə bilər, muzeyə çevrilə bilər, saxlanıla bilər. Lakin yaddaşın görünməyən, lakin daha həssas olan ikinci qatı — mənəvi dəyərlər — çox zaman elə bu maddi izlərdən daha tez itir. Bu qatın içində dil, xalq yaddaşı, dastanlar, əfsanələr, xörək mədəniyyəti, toylardakı kiçik mərasim nüansları, bayramların incə ritusalları kimi saysız elementlər dayanır.

Mənəvi yaddaşın itməsi adətən səssiz baş verir. Bir mahnının müəyyən bir bəndi nəsildən-nəslə ötürülmədikdə yox olur, bir bölgənin toy adətindəki unudulmuş bir hərəkət zamanla heç kim tərəfindən xatırlanmır, bir vaxtlar məişətdə istifadə olunan sözlər dildən çıxır, onların yerini yeni ifadələr tutur. Bu proses bəzən təbii sayılır, çünki zaman dəyişir, həyat dəyişir, texnologiya dəyişir. Lakin unutmaqla yenilənmək eyni proses deyil. Birincisində boşluq yaranır; ikincisində isə köhnə yeni ilə bir dialoq quraraq dəyişir. Mədəni yaddaş bu dialoqla sağ qalır.

İtirilən izlərin sükutu

Azərbaycan mədəniyyətində itirilən izlərə baxdıqda ilk olaraq bölgə kimliyinin zəifləməsi diqqət çəkir. Məsələn, Qazaxın qədim nağılçıları, Şəkinin toy qapısı ənənələri, Lənkəranın bəzi şivə sözləri indi artıq yalnız yaşlı nəsildə yaşayır. Bu itkilərin hər biri mədəniyyətin “kiçik hekayələri”ni əlimizdən alır. Bölgə kimliyi zəiflədikcə, bütöv kimlik də daha kəsik, daha səthsel görünməyə başlayır.

Digər tərəfdən, şəhərləşmə ilə kənd mühitinin arasındakı sərhəd genişləndikcə köhnə məişət bilikləri də itib gedir. Bir vaxtlar kənd evlərinin həyətlərində həyat fəaliyyətinin təbiətə bağlı bir ritmi vardı: su götürmə qaydaları, odun yığma adətləri, süfrə düzülüşü, qonaq qarşılama ənənələri… Bunların böyük qismi bu gün yalnız foto yaddaşında qalıb. Hər yeni nəsil bu ritmdən bir qədər daha uzaq düşür.

Bəzən itirilən izlər daha görünən olur: köhnə tikililərin sökülməsi, tarixi məhəllələrin yenilənməsi, məscidlərin və karvansaraların əvvəlki vəziyyətlərinin dəyişməsi. Lakin burada məq   sədi yalnız memarlıq deyil; həm də həmin məkanların bir zamanlar insan həyatında oynadığı rolun unudulmasıdır. Bir içərişəhər küçəsindəki köhnə dükanın bağlanması ilə təkcə ticarət nöqtəsi deyil, həm də oradan keçən xatirələrin axını dayanır.

Mədəni yaddaşın daşıyıcıları

Hər nəsil özündən əvvəlkilərin izlərini daşıyır. Bunu bəzən fərqinə varmadan edirik: bayatılardan birini nənəmizdən eşidirik, adət ənənələri toyda gözümüzün önündə canlanır, bir mahnı kəndimizin səsinin kimliyə necə hopduğunu xatırladır. Bu prosesdə ailə ən böyük rol oynayır. Nənə-babaların danışdığı hekayələr mədəni yaddaşın ən qorunan formasıdır. Lakin bu gün ailə strukturunda baş verən dəyişikliklər — birlikdə yaşamağın azalması, gənclərin daha çox şəhərə yönəlməsi — yaddaşın ötürülmə mexanizmini zəiflədir.

Məktəb və təhsil sistemi də mühüm daşıyıcıdır. Uşaq kitablarda oxuduğu nağıllardan, dərsliklərdə gördüyü şəkillərdən, müəllimin ağzından eşitdiyi ifadələrdən mədəni çalarları qavrayır. Bu gün Azərbaycan təhsil sistemində milli mədəniyyətin daha dərindən öyrədilməsi üçün atılan addımlar yaddaşın gücləndirilməsi baxımından önəmlidir. Amma bununla yanaşı, mədəniyyətin canlı şəkildə öyrədilməsi — şagirdlərin bölgələrə səfərləri, ustad sənətkarlarla görüşləri, muzey proqramları — daha təsirli olur. Çünki mədəniyyət yalnız kitabdan öyrənilmir; o, yaşanmalı, hiss edilməlidir.

İtki hissi və nostalji

Azərbaycan cəmiyyətində son illər nostalji meyli güclənib. Sosial şəbəkələrdə köhnə Bakı küçələrinin şəkilləri, Sovet dövrü məişət görüntüləri, kənd həyatından epizodlar daha çox paylaşılır. Bu nostaljinin arxasında sadəcə keçmişə həsrət dayanırmış kimi görünsə də, əslində mədəni yaddaşın sürətlə dəyişməsi insanlarda “dayaq nöqtəsi” boşluğu yaradır. İnsan keçmişə baxaraq mənzərəni bütövləşdirmək istəyir — çünki yaddaş parçalandıqca gələcəyi duymaq çətinləşir.

Nostalji hər zaman mənfi deyil. O, bizi arxaya baxmağa deyil, köklə yenidən əlaqə qurmağa səsləyir. Ancaq nostalji yalnız fotoşəkil bəyənməkdən ibarət qaldıqda, mədəni yaddaşın yenidən dirçəlməsi baş vermir. Mədəni yaddaş üçün hər nostalji hissini bir fəaliyyətə çevirmək lazımdır: bir qədim yemək reseptini öyrənmək, xalq mahnılarına qulaq asmaq, uşaqlara nağıl danışmaq, bölgələrə səyahət etmək, qədim sənətkarlıq nümunələrini dəstəkləmək… Beləcə, unudulan izlər təkcə xatirə kimi deyil, yaşayan ənənə kimi qayıdır.

Modernləşmə və yaddaş arasında dialoq

Modern Azərbaycan cəmiyyəti sürətlə dəyişir: texnologiyanın inkişafı, yeni şəhər mədəniyyətinin formalaşması, iqtisadi strukturun yenilənməsi insanların gündəlik həyat ritmini də dəyişdirir. Bu dəyişikliklər təbii və qaçılmazdır. Lakin modernləşmənin ən böyük riski yaddaşla dialoqu itirməsidir. Yeni nəsil üçün keçmiş “yavaş”, “köhnə” görünə bilər; keçmişin bilikləri bəzən faydasız sayılır. Halbuki keçmişin hər detalı bugünkü kimliyimizin bir hissəsidir.

Mədəni yaddaşla modernləşmə arasında sağlam münasibət yaratmaq üçün iki prinsip vacibdir:

1. Keçmişi muzeyləşdirməmək — yəni mədəniyyət yalnız qorunan, toxunulmaz bir əşya kimi dondurulmamalıdır. O, gündəlik həyata inteqrasiya olunmalıdır. Məsələn, milli musiqi müasir kompozisiyalarla dialoqa girə bilər, xalq sənətkarlığı müasir dizaynla birləşdirilə bilər, qədim bayramlar çağdaş interpretasiyalarla yeni nəsilə təqdim oluna bilər.

2.Yeniliyi köksüzləşdirməmək — modern dəyişikliklərin milli kimlikdən uzaq düşməməsi üçün mədəni elementlər yeniliklərin içində yer almalıdır. Yeni şəhər məkanları milli memarlıq elementlərini özündə daşıya bilər, yeni media məzmunlarında Azərbaycan folkloru, tarixi və simvolikası nümayiş etdirilə bilər.

Yaddaşı qorumağın gələcəyi

Azərbaycan mədəni yaddaşının qorunması təkcə dövlət qurumlarının, muzeylərin, institutların işi deyil — fərdi səviyyədə hər kəsin məsuliyyətidir. Gənc nəslin bu məsuliyyəti hiss etməsi üçün mədəniyyətin canlı təqdimatı, interaktiv layihələr, cəlbedici sənət formatları vacibdir. Bu gün bir çox gəncin folklor musiqisinə yenidən maraq göstərməsi, milli geyimlərin müasir modada yer alması, qədim memarlıq abidələrinin geniş turist proqramlarına daxil edilməsi bu prosesin müsbət nümunələridir.

Eyni zamanda, rəqəmsal arxivlərin yaradılması, bölgə dialektlərinin sənədləşdirilməsi, unudulmaqda olan toy və mərasim adətlərinin çəkilib qeydə alınması gələcək üçün mühüm bir yaddaş bankı yaradır. Rəqəmsal dövrün üstünlüyü ondadır ki, bir dəfə qeydə alınan informasiya zamanın aşınmasından qorunur və gələcək nəsillərə daha təhlükəsiz ötürülür.

Yaddaşın izləri bizi haraya aparır?

Mədəni yaddaş sadəcə dünəni xatırlamaq deyil. O, həm də bu günün mənasını başa düşməkdir. Azərbaycan mədəniyyətində itirilən hər iz bir sual yaradır: biz nəyi unutduq və niyə unutduq? Bu suallar bizi özümüzə aparan yolları açır. Hər iz yaradıcı bir enerjinin, bir həyat ritminin göstəricisidir. O izlər unudulduqca, cəmiyyətin içində boşluqlar yaranır; həmin boşluqları doldurmaq isə yalnız yeni, köklərə bağlı yaradıcılıqla mümkündür.

Bu gün Azərbaycan cəmiyyəti həm modern dünyaya açılır, həm də öz kökləri ilə yenidən bağ qurur. Bu prosesdə mədəni yaddaş körpü rolunu oynayır — keçmişdən gələcəyə uzanan, bəzən görünməsə də bütün kimliyi daşıyan bir körpü. Hər birimiz bu körpünün üzərində addımlayırıq və hər addımımız gələcək nəsillərin yaddaşına çevriləcək.

Unudulan izləri xatırlamaq yalnız keçmişə boylanmaq deyil — gələcəyi daha möhkəm qurmaqdır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(12.12.2025)

Fatimə Məmmədova, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Ulu Öndər Heydər Əliyev haqqında danışanda içimdə bir qəribə doğmalıq yaranır. Mən onun sağlığında yaşamamışam, o danışanda, o çıxış edəndə mən hələ dünyaya gəlməmişdim. Amma yenə də o mənə qəribə şəkildə doğma gəlir. Sanki görmədiyim, amma varlığını ruhumda hiss etdiyim bir babam olub. Hər dəfə onun çıxışlarına baxanda, xalqı ilə danışarkən nümayiş etdirdiyi təmkininə, səmimiyyətinə, o böyük liderlik enerjisinə baxanda, elə bilirəm ki, o, hər birimizin həyatında görünməz bir iz buraxıb.

Amma bütün bu doğmalığın içində bir an var ki, onu düşünəndə adamın ürəyi ağrıyır… Mənim ən çox pis olduğum, hətta içimi sızıldadan məqam onun səhnədə ürəyinin tutduğu andır. O görüntüləri görəndə elə bilirəm ki, gözlərimin önündə təkcə bir lider yox, xalqı üçün canını belə əsirgəməyən bir insan çökür. O, səhnədə dayanmaqda çətinlik çəkəndə sanki bütün Azərbaycan onunla birlikdə titrədi, nəfəsini tutdu. Düşünürəm ki, o an nə qədər yorulduğunu, nə qədər özünü yorduğunu, illərlə millət üçün necə çarpışdığını heç kim tam anlamadı… o, yorulduğunu belə xalqa göstərmək istəməyən bir insan idi. Hətta düşünürəm ki o anda belə xalqını düşündü...

 Çünki adam hiss edir ki, o səhnədə yıxılan təkcə Heydər Əliyev deyildi. O bütün xalqın dayaq yeri, arxası, güvəni idi. O an elə bil millətin özü sıxıldı, özü titrədi.  Özünü xalqına həsr etmiş bir insanın belə çətinlik içində səhnədə dayanmağa çalışması insanı dərindən yaralayır. Biz bu böyük şəxsiyyətin həyat yolunu uşaqlara öyrədərkən təkcə tarix faktlarını danışmırıq. Biz onların qarşısında bir insanın, bir liderin, bir taleyin hekayəsini açırıq. Onun fitri istedadı, zəkası, xarici ölkələrlə apardığı danışıqlar, insanlarla ünsiyyətdə göstərdiyi səmimiyyəti, jestləri, baxışları- bunların hər biri gələcək nəsillər üçün bir dəyərdir.

Şagirdlərin məktəbdə Ulu Öndərimizlə bağlı ən çox nəyi bilməli olduğunu isə tarixçı Rza Eyvazlıdan "Ədəbiyyat və İncəsənət"- ə açıqlaması zamanı öyrəndim.

Bütün bu hisslərin fonunda tarixçi Rza Eyvazlının da dediyi kimi, Heydər Əliyevin həyatı və fəaliyyəti elə bir məktəbdir ki, bunu hər bir şagird bilməlidi.

Rza Eyvazlı açıqlamasında bildirib ki, Heydər Əliyevin həyat və fəaliyyətinin tədrisi Azərbaycan tarixinin fundamental istiqamətlərindən biridir və bunu hər bir şagird həm dərslərdə, həm də ümumi dünyagörüş səviyyəsində mütləq bilməlidir. Onun sözlərinə görə, Heydər Əliyev kimi böyük şəxsiyyətlərin yetişməsi sıradan proses deyil və şagirdlər bu yolun hansı mərhələlərdən keçdiyini, hansı zəhmət, iradə və mübarizənin nəticəsində belə bir liderin formalaşdığını anlamalıdırlar:

"Ulu Öndərin siyasi rəhbərliyə gəldiyi dövrdən öncə keçdiyi həyat yolu, aldığı təhsil, bildiyi dillər və sahib olduğu fitri bacarıqlar şagirdlərə daha geniş çərçivədə öyrədilir. Bu, yalnız faktların sadalanması deyil, həm də bir insanın öz zəhməti, düşüncə tərzi və peşəkarlığı hesabına necə böyük zirvələrə yüksələ bilməsinin nümunəsi kimi təqdim olunur.   Heydər Əliyevin analitik düşüncə qabiliyyəti, operativ qərar vermə bacarığı, idarəçilik təcrübəsi və diplomatik davranış forması bu gün də müasir idarəçilik elmi üçün mühüm dərs hesab olunur".

Onun fikrincə, Heydər Əliyevin siyasi manevrləri, ictimai çıxışları, insanlarla ünsiyyətdə göstərdiyi diqqət, jest və mimikalarında belə özünü büruzə verən liderlik xarizması hər bir vətəndaş tərəfindən bilinməlidir.

“Biz bu şəxsiyyəti yalnız bir dövlət başçısı kimi yox, həm də böyük bir məktəb, böyük bir idarəçilik fenomeni kimi təqdim etməliyik. Çünki o bizim Ulu Öndərimizdir və onun həyatını bilmək təkcə tarixi fakt deyil, həm də milli kimliyi dərk etməkdir”.

Tarix dərslərində əsas vurğu illərin ardıcıllığı, hadisələrin xronologiyası, dövrlər və mərhələlər üzərində olsa da, Heydər Əliyev mövzusu öz unikallığı ilə fərqlənir. Tarixçi deyir ki, şagirdlərə yalnız tarix kitabında yazılan tarixi faktları deyil, həm də onun şəxsiyyətini formalaşdıran amilləri — uşaqlıq və gənclik illərində qazandığı təcrübələri, dövlətçilik hissinin necə formalaşdığını, çevik diplomatik yanaşmalarını, insanlarla davranış mədəniyyətini və xarici ölkələrlə apardığı strateji danışıqları öyrətmək xüsusi əhəmiyyət daşıyır.

"Bu bilgilər uşaqlarda təkcə tarixi yaddaş yaratmır, həm də onlarda liderlik, məsuliyyət, vətənpərvərlik və dövlətçilik kimi dəyərlərin təməlini qoyur. Şagirdlər Heydər Əliyevin həyatını öyrəndikcə, bir xalqın taleyini dəyişdirən qərarların necə böyük düşüncə, cəsarət və uzaqgörənlik tələb etdiyini daha yaxşı dərk edirlər".

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(12.12.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalında Xarici ədəbiyyat bölümündə növbəti yazını Məmməd Məmmədli təqdim edir. O, ispan dilindən Enrike Vila-Matasın “Heminqueyə görə həyat” məqaləsini dilimizə çeviribdir.

HEMİNQUEYƏ GÖRƏ HƏYAT

ENRİKE VİLA-MATAS

Barselona, aprel 1998

Aydaho ştatındakı Ketçum şəhərində sahibsiz bir evin foto şəklinə baxıram. Bu, Heminqueyin yaşadığı sonuncu evdir. İndi mənə aydın olur ki, bu ev, elə özünü öldürmək istəyənlər üçündür. Könülsüz tikilmiş bu evdə külək bir tərəfdən girib o biri tərəfindən çıxdığı kimi, eynilə son günlərini yaşayan yazıçının qəlbini də üşüdürdü və öz adını əfsanəyə çevirməzdən əvvəl içində bir boşluq hiss etdirirdi. Mən bu evi ölmək üçün mükəmməl, özü də qəribə bir yer kimi qiymətləndirirəm. Paradoksal səslənsə də, ev elə bil sahibinin tam istəyinə uyğun tikilmişdi. Bu istək, bu nəsr o qədər parlaq və aydın görünür ki, üzərində daşıdığı həyatın bütün ağırlığını kitablarda və hekayələrdə nəql edir.

Heminquey bura sonuncu dəfə 1961-ci ildə qayıtmışdı. Sanatoriyadan gəlirdi, saçları ağarmış, üzünün rəngi qaçmış, öləzimiş bir vəziyyətdə. Dörd il əvvəl Parisdə ilk və sonuncu dəfə Qarsia Markeslə üzləşəndə kövrək, uşaqlaşmış bir babanı xatırladırdı. Əsrin simvoluna çevrilmiş bu adamın cəmi 59 yaşı vardı. Nəhəng, kifayət qədər görkəmli, fəqət brutal gücə malik olduğu gözə dəymirdi, baxmayaraq ki, o hər zaman belə olmasını arzulamışdı. İndi ombası nazilmiş, ayaqları boşalmışdı.

Qəhrəmanlarını həmişə möhkəm, dözümlü və iztirablarında alicənab göstərən yazıçı terminal bir durumda, 1961-ci ildə sanatoriyadan Ketçuma qayıdırdı. Heminqueyi ruhlandırmaqdan ötrü ona bütün səlahiyyətlərə malik prezident Con Fitscerald Kennediyə bir təklif irəli sürməli olduğunu xatırlatdılar. Ancaq nə qədər fikirləşsə də ağlına heç nə gəlmədi, o, yalnız bu sözləri yaza bildi: “Artıq məndə heç nə alınmır, heç nə...” Çoxdandır özündə bu çöküşü hiss etmişdi və indi sözləri ilə təsdiqləyirdi. Tükənmişdi. O qədər tükənmişdi ki, hətta İkinci Dünya Müharibəsindən sonra Parisin “Ritz Hoteli”ndə işləyən Skott Fitscerald adlı barmen bütün dünyanın haqqında danışdığı bu misyö Fitsceraldın kim olduğunu soruşmuşdu.

Əvvəllər cazibədar, həyatsevər, əsgər və döyüşçü ruhlu boksçu, ovçu, balıqçı, içməyi sevən bu tükənmiş adamın hekayəsi 63 il əvvəl İllinois ştatındakı “Oak Parkı”ndan başlayır. Atası Klarens Edmonds Heminquey ona balıq tutmağı, silahla davranmağı, maral, yenot, dələ, vəhşi göyərçin, göl balıqlarının ətindən kabab çəkməyi öyrətmişdi. Həm də onu öyrətmişdi ki, heç vaxt öldürməkdən həzz almaq xətrinə öldürməməlidir. Bu qızıl qaydanı oğlu böyüyəndə nə vaxtsa unutmuşdu. Heminquey ömrünü heyvanları qırmaqla keçirib. Keniyada şirləri ovlayan bir brakonyerin özündən razı şəkilləri neqativ lent kimi ürəkağrıdan və gülməlidir... Əlində tüfəng Venesiyada ördək vurur...

Varqas Yosa deyirdi ki, Heminquey İspaniyaya öküz döyüşlərinə gələndə əvvəlcə respublikaçıların səngərlərini gəzirdi, fil öldürür ya da içib yerə sərələnərdi. O, macəra axtarışında olan birisi deyildi, əksinə tənha və gözü doymayan şıltaq adam təəssüratı yaradırdı: ədəbiyyatın istedadlı həşəratı. “Çünki onun üçün” – Varqas Yosa davam edir – “bütün yazıçılarda olduğu kimi, əsas, yaşamaq deyil, yazmaqdır”. Heminqueyin özü bir dəfə bunu etiraf etmişdi: “Yazmaq pis vərdişə çevriləndə ondan daha böyük həzzi yalnız ölüm verə bilər”.

Lakin Borxes Heminqueyə başqa nəzərlərlə baxırdı. O, belə düşünürdü ki, romançı həyat təcrübələrini – Yaxın Şərq və İspaniyada müxbir işləməsini, Afrikada şir ovlamasını – öz əsərlərində əks etdirəndə ədəbiyyat naminə macəra axtarmırdı, bu, sadəcə onun özünə maraqlı idi. Borxes öz yazısında bunları əlavə etdi: “1954-cü ildə İsveç Akademiyası ona insan fəzilətlərini təbliğ etdiyinə görə Ədəbiyyat üzrə Nobel Mükafatı təqdim etdi. Yazmaq bacarığını itirmiş və dəli vəziyyətinə gəlmiş yazıçı sanatoriyadan çıxanda, 1961-ci ildə, ölmək fikrinə düşür. Həyatını zehni işə deyil macəra dolu səyahətlərə xərcləməsi onu çox ağrıdırdı”.

Heminqueyin bu evdə həyatdan getməsi onun bütün o gərginlik içində yazdığı külliyyatının təcəssümü idi. Amma o yazıların üstündən illər keçmişdi və özünə qəsd edən başqası idi sanki, özünəməxsus hekayələri ilə debüt edən yazıçıdan uzaq bir Heminquey... Özünü öldürən güman ki, kədərli, istedadı çürümüş bir adam olmalı idi. O, yenilikçi deyildi, onun ədəbiyyatdakı hədəfi (Ceyms Coys kimi) Parisin “San Mişel Bulvarı”ndakı kafeləri gəzən yazıçılardan fərqli olaraq orijinallığı ilə seçilirdi.

Bir şeydə Sezar Aira ilə razılaşıram ki, sənət adamlarının peşəkarlığı tükənəndə və hər şeyi ağ vərəqdən başlanması lazım olanda novatorlar meydana çıxır. Düşünürəm ki, indi peşəkarın qələmindən çıxmış romandan üstün yazı olmayanda təhlükəli, donmuş bir vəziyyət  yaranır və buna görə də kastelyano dilində yeni mətn yaratmaq üçün hər şeyi yenidən başlamalı olursan. Heminquey ilk kitabını nəşr etdirəndə, bax dünya ədəbiyyatına lazım olan bu idi: oxucunun yazıçıdan umduğunu ona vermək, hekayə janrının gözəlliyini sənətə qaytarmaq, elə etmək ki, söz əsərin məzmunu ilə səsləşsin, onda olan hissiyyatı ötürsün. Toxunduğum məqamlar indi bizə asan görünür, amma keçmişdə yaxşı ədəbiyyat dərzinin biçdiyi paltar kimi olmalıydı – ütülü və bərli-bəzəkli. O zamanın neoqotik elementləri, yazmaq üçün elitar kollec təhsili və s.

Heminqueyi xatırlamadan müasir hekayənin inkişafı barədə danışmaq olmaz. “Bir hekayə həmişə iki hadisəni nəql edir”, – Rikardo Piqliya belə deyir. Onun üçün klassik hekayə – Poe Kiroqa – hadisənin ümumi mənzərəsini nəql edir və gizlicə ikinci xəttin süjetini qurur, təəccüb effekti isə axırda sonuncunun üzə çıxması ilə baş verir. Müasir hekayədə isə (Çexov, Katrin Mansfild, Şervud Anderson, “Dublines”in müəllifi Coys və əlbəttə Heminquey) iki hadisə bir hadisə kimi nəql olunur.

Heminqueyin hekayələrində ən vacib məqam göstərilmir, gizli süjet yazılmadan qurulur. Biz bunu yazıçının təkrarolunmaz əsərlərində görə bilərik. “Yağış altında pişik”, “Qatillər” (Yeri gəlmişkən rejissor Tarantino bu əsərdən çox şeyi mənimsəyib), “Başqaları yatanda”, “Təmiz və işıqlı yer”, “Böyük ikiürəkli çay” hekayələrini yaxşı xatırlayıram. Qarsia Markesin qeyd etdiyi kimi, Heminqueyin hekayələrində ən yaxşı cəhət onlarda çatışmazlıq təəssüratın olmasıdır. Məhz bu cəhət müəllifin hekayələrinə mistik bir gözəllik qatır. “İki ürəyin böyük çayında” gizli dediyimiz süjet – müharibə dəhşətlərinin Nik Adamsda yaratdığı effekt – o qədər zərgər dəqiqliyi ilə verilib ki, hekayəni oxuyanda elə bil balıq ovuna çıxan bir nəfərin bəsit təsvirini görürsən. Heminqueyin bu hekayədə sərgilədiyi peşəkarlıq möhtəşəmdir, çünki o, çatışmayan o hadisənin yoxluğuna nail olub. Eyni şey “Yağış altında pişik”də də baş verir. Bu, onun yazdığı yazıların ən yaxşısıdır. Cütlüyün tənhalığı – Doroti Parkerin söylədiyi kimi – yenicə ailə həyatı quran bir qadının aciz vəziyyətə düşmüş pişiyə qarşı (pişiyin yerinə bal ayına çıxdığı əri də ola bilər) göstərdiyi nəvazişin sadə təsvirində gizlənir. Bu, ədəbiyyat tarixində yazılmış ən yaxşı beş hekayədən biridir.

Onun bayram ovqatlı hekayələrindən biri Parisin ən yaxşı vaxtlarında yazılmışdı. Mən 18 yaşımda həmin bu “Place de Saint Michel” kafesində oturub “Parisdə əsl bayram yaşanırdı” əsərini oxumasaydım yazıçı olmazdım. Müəllifin dediyinə görə bu kafe yazmaq üçün rahat, isti, təmiz və ürəkaçan bir yer idi, necə ki o, ən böyük əsərlərinin birində köhnə ofisiantların dili ilə “təmiz və işıqlı bir yer” ifadəsini işlədir. Dediyim bu kafedə müəllif şaxtalı bir gündə küləklə bərabər içəri daxil olan və vücudundan işıq saçan gözəl bir xanımla qarşılaşdığını təsvir edir. O qızı mən də görmüşdüm, Parisə ilk səfərimdə. Elə bu kafedə günah işlətməkdən qorxmayanlar kimi, əlində bir fincan çay kitab oxuyan bir qıza baxdığım yerdə ilk hekayəmi yazmağa çalışırdım. O, məni çox təəccübləndirmişdi, çünki indi qəribə səslənməsə də, 60-cı illərin Barselonasında bir qızın kafedə tək oturub kitab oxuması sanki bir yalana bənzəyirdi. Tüklərim biz-biz olmuşdu... Heminqueyin əsərindəki o xanım orda idi, üzərinə su çilənmiş saf şüşə kimi işığın altında bərq vururdu, üzünün dərisi də çox təravətli idi.

“Mən daha bundan artığını heç vaxt görməyəcəyəm” – Baroxa son günlərində belə deyirdi. Kimsə onların fərqli cəhətlərini demişdi. Heminqueyin Baroxanı oxuyub-oxumadığı dəqiq məlum olmasa da, Baroxanın baxışlarından, yazıçı təxəyyülündən də o yana getmək kimi niyyəti vardı. Çalışırdı çayın o biri tərəfinə adlasın, ağacların arasına girsin, Rimbaudun dediyi o xoşbəxt və ilhamverici anları tutsun. Həmin o anlar bizə gizli olanları sezdirir, yəni bu, uzaq, heç zaman ayaq basmadığımız torpaqda baş vermir, elə qəlbimizdə anidən cücərən duyğuları bizə çatdırır. Lap uzağa, yazdığı mətndən də o yana, romanın təhlükəli ərazilərinə daxil olaraq (dolğun həyatında olduğu kimi) öz limitlərini aşaraq: “Bir gün anladım ki, roman yazmalıyam. Ancaq bu mənə ilğım kimi görünürdü. Özü də qələmi əlimə alanda daha çox güc sərf etməli olurdum, çalışırdım romanda olan bütün nə varsa hamısını süzgəcdən keçirərək bir abzasın içinə dürtüm”.

“Qoca və dəniz” əsərini qırağa qoysaq Heminquey tənqidçilər tərəfindən o qədər də yaxşı qarşılanmayıb. Ədəbiyyat səviyyəsində onun pisliyə doğru getdiyi fikirləri eşidəndə Heminquey həqiqətən pis olmuşdu. Ancaq mən Roberto Bolanyonun tərəfindəyəm. Onun fikrincə “Olmaq ya olmamaq” da daxil (baxmayaraq ki, pis adla məşhurlaşıb), yazıçının əsərləri qeyri-standart təsir bağışlasa da mətnlərində valehedici və artistik bir cəhəti sezmək olar. “Zəng kimin üçün çalınır?”da da vəziyyət eyni cürədir və bu sözləri onun ən çox “tapdalanmış” – “Çayın o tayında, ağacların kölgəsində” romanı  haqqında da söyləmək olar. Əsərin quruluşunda uyğunsuzluqları ilə, mətnində səliqəsizliyi ilə seçilən bu söz ustadının anomaliyalarına baxmayaraq, Heminquey bu romana özünü hopdurduğu qədər də əsərinin qayəsini – qələbənin mənasızlığı və iztirabın gözəlliyini ötürməyə nail olub.

Ən vacibi odur ki, bütün dahi yazıçılar kimi Heminquey də öz hüdudlarından kənara çıxamağa çalışıb. Və əgər nədəsə yanlışlığa yol veribsə, bağışlanandır! Onun buna haqqı çatırdı. Bu, yazı sənətində irəliləmək üçün çox vacibdir, sənətkarın keçdiyi yol kimi – büdrəyə-büdrəyə özünü düzəldərək və buraxdığın səhvlərlə böyüyərək. Yaddan çıxarmaq olmaz ki, Borxes və Kiplinqin söylədiyi kimi Heminquey özünü son dərəcə dəqiq, dürüst və incədən-incə bir sənətkar kimi görürdü. Onun üçün əsas ölümün qarşısına üzüağ çıxaraq özünə haqq qazandırmaq idi.

O, qələbənin mənasızlığını Nobel aldığı gün başa düşdü – Afrikada ard-arda iki dəfə sərt eniş edən zaman beyin silkələnməsi diaqnozunu səbəb gətirən yazıçı Stokholma gedə bilmədiyi üçün öz zəifliyindən təəssüfləndi. Fiziki və əqli cəhətdən degenerasiya olurdu. İztirabın gözəlliyinə gəldikdə isə ömrünün son günlərindən o qədər də öyünə bilmirdi. Alkoqol və tütündən asılı olan vücudu sabahların birində həyat və ədəbiyyatla vidalaşaraq “boşanma” gülləsi ilə bütün dünyanı ayağa qaldırmağa qərar verdi. Təmiz və yaxşı işıqlandırılmış yerdə qoca bir ofisiant müştərisi haqqında belə demişdi: “Ötən həftə özünə qəsd etmək istədi”. Başqa bir gənc ofisiant onun nə üçün belə dediyini soruşanda belə cavab aldı:

– Çarəsiz idi.

Heminquey ölmək üçün Kubanı Ketçumdakı evlə dəyişmişdi. Bazar günlərin birində tezdən yerindən qalxdı. Yoldaşı hələ yuxuda idi. O, silah saxlanılan otağın açarlarını tapıb, vaxtilə quş vurduğu qoşalüləni dolduraraq alnına dirədi və atəş açdı. Paradoksal səslənsə də o, özündən sonra elə bir əsər qoyub getdi ki, çətinliklərə sinə gərən bütün qəhrəmanlar ondan nümunə götürsün. O əsər Entoni Berjesin dediyi kimi, ədəbiyyatdan da o yana təsir etdi, çünki ən pis Heminquey belə, bizə onu xatırladır ki, ədəbiyyatla dostlaşmaq üçün əvvəlcə həyatla dostlaşmalısan.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(12.12.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə Biri ikisində layihəsində bu gün sizlərə Xatirə Salahzadənin hekayəsi təqdim edilir.

NƏSR

Xatirə SALAHZADƏ

QIRMIZI SAAT

Mәnә deyәn gәrәk, nә olub axı,

Nә çabalayırsan, söylә, nә xәbәr?

Sәn çәtin tapasan axtardığını,

Sәn axtardığını itirmәyiblәr.

                          Kamal Abdulla

Axşam düşmüşdü. Qızımla teatrdan qayıdırdıq. Yol boyu sükut içində irəliləyirdik. Heç birimiz dinib-danışmırdıq. Bakı küçələrində gəzişmək üçün Azərbaycan prospektindən İstiqlaliyyət küçəsinədək İçərişəhərə piyada getdik. Mən heç... Həmişəki kimi çox bikef olanda kövrəlməyə bəhanə axtarıram. Bu səbəbdən bəzən kino və teatrlara üz tuturam. Çox vaxt isə özümə evdə iş tapır, günümü evdə keçirirəm. Belə baxanda “iş tapıram” sözü heç yaxşı çıxmır. Mənim, ümumiyyətlə, çox az vaxtım olur. Özümdə hətta vaxt məhdudluğu fobiyası da kəşf etmişəm. Bütün günü qaçaqaçda, qovhaqovda. Heç nəyi istədiyim kimi axıra çatdırmamaq hissi məni lap darıxdırır. Evdə tapdığım dediyim bu “iş” nə az, nə çox, rəsm çəkməkdi. O da olmasa idi, vay halıma...

Qızım indi özünün tamaşa təəssüratlarını bölüşmək üçün dil boğaza qoymamalıydı. Səbəbini soruşmaq istəyirdim ki, özü sözə başladı:

– Mamulka, bilirsən, sənin mənə hədiyyə verdiyin saat itdi.

– Eybi yox, canın sağ olsun. Yenisini hədiyyə edərəm. Son modelindən.

– Bilmək istəmirsən, necə itib?

– Desən, bilərik.

– Bayaq tamaşanı alqışlayanda lojada biləyimdən qopub aşağı düşdü. Bilirdim, nə zamansa düşəcək, boşluğu vardı. İnsanların üstünə düşmüş ola bilər təlaşıyla tez gizləndim.

– Aha.

– Antraktda aşağı enib parterə, amfiteatra göz gəzdirdim, amma yox idi.

Qızımı təlaşdan uzaqlaşdırmaq üçün bacardığım qədər etinasız davranmağa çalışdım.

– Nə bilim, ana, axı sən almışdın.

– Yenə alaram. Elə bəlkə, eynisindən alaram ki, ürəyin itən saatda qalmasın.

– Yox, ana, eynisindən alma! İtən saatın taleyini yaşamasın! Yeni başlanğıcı, öz yazısı olsun.

– Qızım başladı filosofluğa.

İkimiz də gülüşdük. Yol boyu İçərişəhərin gözəlliyini heyranlıqla seyr edərək insanların seyrək olduğu saatda İstiqlaliyyət küçəsi boyu üzüyuxarı qalxmağın yorğunluğunu göy üzündən boylanıb az qala dümdüz üzümə baxan  ağappaq dolunay azaldırdı. Çöldən baxanda sanki bir-birinə bənzəməyən, neçə-neçə fərqli hekayələri ilə pəncərələrdən süzülən işiqların kölgəsi küçələri aydınladırdı. Bir ayrı sevinci var bu qədim şəhərin məndə. Hər dəfə yolum buradan düşəndə ürəyimdə müxtəlif mövzulara aid bir epizodla özüm özümü dilləndirir, sanki bütün dövrlərin canlı iştirakçısı olur, düşüncələrimə “dur” deməsəm, baş alıb uzaqlara gedirdi. Düşünmək azarı məni evə daha da bağlayırdı. Boş-boşuna heç nə etmədən, heç nə düşünmədən, bəlkə, günlərlə oturub qala bilərdim.

         Bir zamanlar bibimgilə gedən yol buradan – İçərişəhərdən keçirdi. Ovaxtkı Qubernator bağında, fontanın altındakı şüşəyəbənzər yaşıl daş parçaları mənə ecazkar bir nağıl aləminə düşdüyümü hiss etdirər, mütləq içəriyə doğru əyilib dərinliklərinə diqqətlə baxardım. Anamın əlindən bərk-bərk yapışırdım, qolumda da qırmızı rəngli saatım. Pah! Elə də fərəhlənirdim, gəl görəsən. Heç qolumdan çıxartmırdım.

Bir dəfə necə oldusa, çörək növbəsində insan sıxlığından çıxıb canımı qurtarmaq istəyəndə baxıb gördüm ki, qırmızı saatım yoxdur. Yan-yörəmə, üst-başıma baxdım ki, bəlkə, harasa ilişib qalmış olar. Bir ümidlə... Elə təşvişə düşdüm. Sanki bədənim itirmə qorxusundan lərzəyə gəldi. Elə bil, Allah eləməmiş, əzizimi itirmişdim. Qırağa çəkilib insanların dağılışmağını gözlədim. Elə gözləyə-gözləyə də bir gözüm sıxlıqdan çıxanların əlində qalmışdı ki, bəlkə, saatımı kimsə tapar. Çörəkçi dükanının qabağına yaxşı-yaxşı baxdım. Üstəlik, başımı azacıq dükanın pəncərəsindən içəri salıb masanın altına da baxdım. Yox idi. Lap başımı itirmişdim. İndi olsaydı, çox da vecimə olmazdı. Vecimə olmazdı deyirəm... amma yox. Olardı. İndi də elə vacib, əziz-xələf hər nəyimsə itəndə özümə yer tapa bilmirəm. Bundan hətta əsəb keçirirəm, peşman oluram. O qalan bir tayın də yoxa çıxmasını, heç olmamış kimi olmasını arzulayıram. Günlərlə o itən əşya yadımdan çıxmır. Ta ki onu əvəz edən ondan əziz əşya əldə edənədək. Yaxud taleyimlə barışıb itən əşyamı ürəyimin bir küncündə ən lazımlı yerdə, təravətini itirmədən bügünədək saxladıqlarım da olub. Heç unutmadıqlarım. Hərdən düşünürəm, həyatımın elə bir dövrü olub ki, qırmızı rəngdə hər nə varsa, nifrət etmişəm, onu ən ucuz, ən lazımsız, ən dəbsiz bir rəng hesab etmişəm. Qırmızını həyatımdan çıxardığım anlar da olub. Daha sonralar isə yenə də o rəngi sevməyə başlamışam. Düşüncələr içində boğuşa-boğuşa dəfələrlə özümdən asılı olmadan pəncərədən çörəkçi dükanına boylanıb baxdığımı heç hiss etməmişdim. Ta ki...

– A bala, nə axtarırsan? – Çörəkçi xala dilləndi.

Çörəkçi xala deyirəm, adı Esmira idi. Təzə çörəkçi idi. Arada “veteran” çörəkçi Lalə xala da dükana gəlirdi. O həm buranın bütün işlərini təzə çörəkçiyə öyrətmək üçün gəlir, həm də piştaxtanın altında xüsusi adamlar üçün saxlanılmış çörək paylarından bir neçəsini götürüb gedirdi. Onda  qiyamət başlayırdı, nə başlayırdı. Çöldəki alıcılar:

– Ay qız, Esmira, bəs deyirdin çörək qalmayıb?

– Bu nədir, bu nə özbaşınalıqdır, lazım olana çörək tapılır, hə?

– Bayaqdan növbəmi gözləməkdən canım çıxır, insaf, a bacı, bir az insaf...

Sual və şikayətlərin ardı-arası kəsilmirdi. Bu anda bütün bu söz-söhbətlərdən başını götürüb qaçmaqdan ötrü Esmira tez pəncərəni həyasızlıqla, əsəblə örtürdü. Həmişə də “başını çək, a bacı”, “əlini o yana, ay uşaq” deyə-deyə işini görürdü. Bağlı qalan pəncərələr arasından içəri baxanda dodaqlarının açılıb-yumulması ilə aralarında nə dialoq getdiyini təxmin etmək olurdu. Lalə xala həlim, sakit, sanki buğda yeyib cənnətdən çıxmış kimi rahat siması ilə, heç bir mimikasını dəyişmədən arxayın söhbət edirdi. Esmira xala, baxmayaraq ki, yaşca ondan xeyli  kiçik idi, uşağını qarşısına qoyub “danlayan ana” siması almışdı. Üstünə bozararaq gah qızarır, gah pörtür, arada iki əlini belinə də qoyub dik-dik baxırdı. Pəncərə bir damcı da olsun səs keçirtməsə də, dodağının hərəkətlərindən, üzünün mimikasından səsini eşidə bilirdim. Arada pəncərəni açıb, hələ də getməyən camaata üzünü tutub deyirdi:

– Ay camaat, özünüz bilin! İstəyirsiniz, gözləyin, istəmirsiniz, ta öz işinizdir. Çörək furqonu  gələ də bilər, gəlməyə də. 

QAZ-52 furqon çörək maşını uzaqdan görünəndə hər kəsin üzündə təbəssüm hiss olunurdu. Çünki tutumlu zavod çörəyi hamının ürəyindən xəbər verirdi. Furqon maşının 4 bölməli rəfləri ağacdan idi. Həmişə mənə elə gəlirdi ki, o xırçıltılı zavod çörəyinə rəfin taxtasının qırıntıları qarışıb. Uşaq fantaziyaları sərhədsizdir... Di gəl ki kiçik furqon maşınlar gələndə “eh, batondur gələn...” səsləri ucalır, narazı simalar çoxalırdı. Eləsi var idi, gözləməyə səbri çatmayıb elə onlardan alıb gedirdi. Mən, adətən, dayanıb gözləyənlərdən idim. Çünki evimiz həm yaxın idi-elə dükandan eyvanımız görünürdü, həm də anam bu çörəklərdən almağı “kimə çatacaq yumşaq bulku çörəyi” deyib qadağan etmişdi. Odur ki, mənim işim ancaq gözləmək idi. Bir dəfə necə oldusa, səbəbi yadımda deyil, o çörəklərdən alıb getdim. Deyəsən, tanış kimisə görmüşdüm, dayanıb gözləməyi özümə sığışdırmayıb o kiçik uzunsov bulku çörəklərdən bir neçəsini alıb getmişdim. Həmin günü, təbii ki, danlaq eşidib hələ bir küsmüşdüm də. Arada qızıma da “bu çörəkdən alma, o birisindən al” seçimini edəndə, “anacan, uzaq idi, o tərəfə daha getmədim” cavabı eşidib nəsə demək istəyəndə çətin dövr, öz uşaqlığım, anam yadıma düşür. Çəkdiyim əziyyəti xatırlayıb dinmirəm. “Eybi yoxdur, amma... ehh, o birindən alsaydın, daha yaxşı olardı” deyib dejavü yaşamış kimi oluram.

...Saatımı tapmayıb kor-peşman evin yolunu tuturam. Gecələr yuxum ərşə çəkilir, saatın fikrini edib düşünməkdən gözümə yuxu getmir. Sanki özümü əfsanəvi qəhrəman Teseyin düşdüyü labirintdə hiss edir, Ariadna ipinin də mənə uzadılmasını diləyirdim.

...Səhəri yenidən çörəkçi dükanına üz tutdum. Elə növbəm çatmışdı ki, gözlərimə inana bilmədim. Mənim qırmızı saatım Esmira xalanın qolunda idi. Saatdan gözlərimi necə ayıra bilməyib qalmışdımsa, “neçə dənə çörək istəyirsən, ay uşaq, ay uşaq, heyyyy, səninləyəm, məni eşidirsən?” həyəcandan əsə-əsə “yox, o çörəklərdən istəmirəm” – dedim. Mən də bayaqdan bu “adam balası” kimi olan növbəyə məəttəl qalmışdım. Sən demə, baton çörəkləri varmış. Qolundakı saata dəvəsi ölmüş ərəb kimi baxa-baxa qaldım. Amma heç nə deyə bilmədim. Öz-özümə deyirdim, burda heç nə yoxdur, deyəcəksən ki, “Esmira xala, qolunuzdakı saatınız (saatınız a, sözə bir bax sən) mənimdir, dünən axşam basabasda, növbədə duranda salmışam”. Özüm özümə böyüklük edib yol göstərirdim. “Bax belə deyəcəksən, o da qolundan çıxarıb verəcək. Bu qədər bəsit”. Dəqiqələrlə çörək dükanının qabağında var-gəl edib bir qoydum, bir götürdüm. Sonunda evə sarı döndüm.

Beləcə günlərlə Esmira xala saatı qolunda saxladı ki, bəlkə, sahibi çıxa. Sahibi də ki bəndəniz, ağzıma su alıb yerimdə oturmuşdum. Hər dəfə basabas növbələrdə, bir yığın insanın içində gah boğulur, gah da əyin-başım dağınıq vəziyyətdə ordan qurtularaq başımı götürüb çıxırdım. Amma elə olurdu, o qədər sıxırdılar ki, həyəcan keçirirdim. Bir dəfə hətta camaata acıqlandım: “axı siz nə edirsiz, sıxmayın da bir”. Sonra öz səsimə tərəf döndüm, elə bil səs mənim yox, başqasının idi.

“Ay camaat, uşaq boğuldu ki, imkan verin, yol açın, qırağa çıxsın”.

         Yaşlı bir qadın insan kütləsinin içindən məni birtəhər dartıb qırağa çəkdi. Pörtmüş, ağlamış, şişkin gözlərlə ətrafa baxdım. İnsanlar sənə ötəri baxsalar da, sanki o baxışlar səni sonadək izləyirmiş kimi utanırsan, elə bil qəbahət işləmiş kimi. Həyatda çox vaxt belə olur: günahkar olan yox, olmayan utanır...

Bir gün və o bir gün... Növbəti çörək növbəsində olarkən mən saatımı Esmira xalanın qolunda görmədim. Gözlərimə inanmadım. “Aman, Allah, yoxsa kiməsə bağışlayıb, bəlkə, kimsə onu aldadıb, mənimdir deyib, alıb ondan, bəlkə, öz uşağına verib,..”  bəlkələrlə başımı elə yordum ki, bir də gördüm, çörək artıq bitib. Son çörəyi də Esmira xala piştaxtadan götürüb məhlənin tanınmış, dilli-dilavər oğlanlarından birinə verdi. O da, sən demə, qıraqda gözləyən məhlənin məşhur, hamı tərəfindən tanınan gözəl qızına uzatdı. Bu çörək növbələrinin bir maraqlı xüsusiyyəti o idi ki, burda məhlənin dedi-qodularından, son xəbərlərindən agah olub evə gəlirdin. Elə bil çox da lazım imiş... nə isə. Yenə heç nə deməyib çörəksiz evə qayıtdım. Çörək alınmayan gün bütün evlərdə ev çörəyi bişirilərdi. O da ehtiyatda unu olan, təbii ki. Ev çörəyi daha cəlbedici gələrdi mənə. Xüsusən də oturub həmişə çörəyin üzərinə çəkilən yumurtanın artıq qalmasını arzulayardım. Çünki o artıq qalan yumurtanı anam sobadaca çörək tavasında bişirər və o kiçik yumurta parçası mənə hər şeydən şirin gələrdi.

O gecə saatımı uzun-uzadı düşünmədim. Necə də olsa, itmiş bilib az da olsa unutmuşdum, deyəsən.

         Səhəri günü çörək almağa yollandım. Saatımın Esmira xalanın qolunda olmaması məni az da olsa onu ondan necə almağın yollarını düşünmək fikrindən  uzaqlaşdırmış, sanki rahatlıq tapmışdım. Qolda saat yoxdursa, itmiş sanıb unutmağa, onu düşünməməyə çalışırdım. Mən cəsarətli olmaq istəmirdim, daha doğrusu, bacarmırdım. Həyat isə sanki israrla mənimlə inad edirdi.

“Ay Esmira, çörəyin nə vaxt gələcək?” arxadan yaşlı qadın dilləndi. Esmira xala çirklənmiş ağ çörəkçi xalatının sağ cibindən qırmızı bir şey çıxarıb “5 üçün gələr.” dedi. Aman, Allah, gözlərimə inanmadım. Budur, mənim saatım itməyib. Necə sevinmişdim. Həm də azacıq kədərlənmişdim. Çünki saatımın bir bağının qırıldığı gözümdən qaçmamışdı, elə ona görə də çörəkçinin qolunda deyilmiş. Çörəkçi yenidən saatı çirkli ağ xalatının cibinə qoydu. Uşaq vaxtı elə bilirdim, bütün həkimlər həm də çörəkçidirlər. Bu dəfə də cəsarətimi toplaya bilmədim. Saat çörəkçidə qaldı. Özümlə yenə dalaşmağa başladım. Axı istəsən də, nə dəyişəcək ki, inanacaqmı sənə, sənin saatın olduğuna çörəkçini inandıra biləcəksənmi?.. Ən əsası, buna cəsarətin, deyək ki, çatdı, sən gör üstündən bunun neçə gün ötüb. Kim inanar axı?.. Oturub ağlamsındım. Gözəl “importnı” saatımın düymə  ilə işləyən işiğı-ən çox məni bu cəlb edirdi. Qaranlıqda saatın işiğını yandırıb vaxta baxırdım. Ən əsası da, bu, mənim ilk işləyən saatım idi. Mənə əziz idi. Yəhudi qonşumuzun mənə hədiyyəsi idi. Xatırlayıram, onu mənə bağışlayanda sanki güclə ayrılan kimi, amma gülər üzlə, mehribanlıqla saatı mənə uzadıb demişdi: “Atamın hədiyyəsi idi, Moskvadan gətirmişdi. Mən də sənə bağışlayıram”.

Növbəti dəfə, amma bu dəfə, deyəsən, həmişəlik vidalaşdım.

Qızım bayaqkı söhbəti unutmayıb, sözümü dilimdən tutub məni İstiqlaliyyət küçəsindəki mağazalardan birinə saldı.

          ...Yol boyu gedə-gedə düşündüm ki, görəsən, yəhudi qonşumuzun əsl-kökündə nə vaxtsa İçərişəhərin Cuhud Zeynallılar məhəlləsində yaşayan qohumları olubmu?..

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(12.12.2025)

Xalq yazıçısı, akademik Kamal Abdullanın əsərlərindən seçilmiş bir sıra qranula – cövhər sayıla biləcək məqamları “Ədəbiyyat və incəsənət” oxucularına təqdim edir.

Kamal Abdulla özü seçilmiş bu cövhərlər barədə yazır: “İllərdən bəri yazdığım müxtəlif şeirlərin, esselərin, pyeslərin, hekayə və romanların, publisistik məqalələrin və elmi əsərlərin, verdiyim intervülərin hər birinin içində yer almış və bu gün də öz məzmunu, tutumu, forması ilə diqqətimi çəkən misralar, cümlələr günlərin bir günü sanki dil açıb mənə dedilər ki, bizim bir-birimizdən zaman və məkanca ayrılığımıza son qoy və bizi bir-birimizin yanında yerləşdir. Sən görəcəksən ki, bu zaman biz tamamilə yeni bir cazibədə zühur etmişik. Onlar qeyri-səlis məntiq dili ilə desək, içində olduqları mətnin qranulaları (ilkin vacib hissəcikləri) idi. Qranula, başqa cür ifadə etsək, cümlədən (mətndən) bütün artıq hissələri siləndən sonra yerdə qalan cövhərdir.”

Beləliklə, hər gün Kamal Abdulladan 7 qranula:

1.

Nəsr müstəvisində xüsusi canfəşanlıqla səliqə göstərmək istəyənlər ənlik-kirşanının dərəcəsini tuta bilməyən zövqsüz qadınlar kimidir.

2.

“ Düz yollar haracan uzanasıdı?!

Tutmayacaqlar ki düzü-dünyanı?!

Gec, ya tez bu çevrə qapanasıdı,

Sonu çatacaqdır komediyanın.”

3.

Borxes heç kimə bənzəmir. O birilər hamısı bir-birinə bənzəyir. O birilər bir-birinə ona görə bənzəyir ki, onlar, ümumiyyətlə, süjet yazırlar. Borxes isə süjet yazmır.

4.

Flober deyirdi ki, yazıçı mətnə daxil etmək istədiyi cümləni əvvəlcə ayrıca bir kağıza yazmalıdır. Əgər o cümlə ayrılıqda da gözəl görünürsə, o zaman onu mətnə daxil etmək olar.

5.

Tək əldən səs çıxmaz deyənlər yanılır. Tək əldən sükutun səsi çıxar.

6.

Bütün ədəbiyyat Düma ilə Coys arasında!.. Coysun ağır və mürəkkəb çətinliyi, Dü manın meh qədər sadə və zərif ahəngi iki qütb kimidir. Aralarında isə - hamı! Qütblərin arasındakılardan kimsə Coysa yaxındır, kimsə Dümaya. Yenə də qeyri-səlis məntiq!

7.

Sevdiyim əsər dönə-dönə oxumaq istədiyim və oxuduğum əsərdir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(12.12.2025)

Kənan Məmmədli, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Aşıq musiqisini sevəniniz varmı? Deyəcəksiniz, Qazax-Gədəbəy-Tovuz, Borçalı, Göyçə camaatı sevsin, biz niyə sevirik. Amma aşıqlar tək o yerlərdən deyil ki. Elə Şamaxıda, Salyanda da güclü aşıq məktəbi var.

Sovetlər dönəmində bütün dövlət konsertlərində başında iri papaq olan bəstəboy bir aşıq çıxış edər, saz çalar, rəqs edər, pariyadan, Lenindən mahnılar oxuyardı, Əlipənаh Ələsgər оğlu Pənаhоv (Аşıq Pənаh) idi o. 1926-cı ilin bugünkü günündə Salyan rаyonunda аnаdаn оlan Aşıq Pənah Şirvan aşıqlarının yetişdirilməsində müstəsna rol oynamışdı. İşin ideoloji tərəflərini çıxsaq, insafən, yaxşı aşıq idi, sadəcə, qırmızı kommunist kabusuna xidmətdən sui-istifadə etmişdi.

Aşıq Pənahın yaradıcılığında dörd və beşbəndlik gəraylılar və qoşmalar əsas yer tutur, məşhur gəraylılarından “Dilbər”, “İnciyər”, “Vurulmuşam”, “Ana Kürüm”, qoşmalarından isə “Desin”, “Uşaqlar”, “Bu yanda dur”, “Gördüm” və s. adlarını çəkmək olar. Aşıq Pənah iki dastanın (“Sülh”, “Pambıqçılar”), 18 aşıq havasının (“Dilbər”, “El gözəli”, “Ala gözlüm”, “Yeddi qardaş”, “Səhər nəğməsi”, “Azərbaycanım” və s.), 128-ə qədər qoşmanın müəllifi olub, onun “Saz və söz”, “Sözlərimi saxla yadda”, “Məhəbbətdən danışaq”, “Təzə söz, təzə mahnı”, “Mənim sazım” kimi şeirlər kitabı işıq üzü görüb. Аşıq Pənаh kеçmiş SSRİ-nin müхtəlif şəhərlərində, Finlandiya, Bolqarıstan, Rumıniya, Polşa, Çexoslovakiya, Hindistan kimi xarici ölkələrdə Azərbaycan mədəniyyətini, aşıq sənətini təbliğ edib, mədəniyyətimizin inkişafı sahəsindəki xidmətlərinə görə 1967-ci ildə Azərbaycanın “Əməkdar mədəniyyət işçisi” fəxri adına layiq görülüb. 1978-ci il аvqust ayının 26-da vəfаt еdən aşığın adını Salyanda bir küçə, 1 lisey və Salyan rayon Yenikənd Folklor Evi daşıyır. 2007-ci ildə haqqında film də çəkilib.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(12.12.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı dahi Azərbaycan şairi Məhəmməd Füzuliyə həsr edilmişməqalələrin dərcini davam etdirir.

On altıncı əsrdə ərəb İraqında dərin bir nalə qopurdu, o nalə bir Azərbaycan şairinin naləsi idi.

On altıncı əsrdə ərəb İraqında böyük bir ürək çırpınırdı, o ürək bir Azərbaycan şairinin ürəyi idi.

O nalənin sədası bizə bütün mənasilə hələ indi çatır. O ürəyin çırpıntısını bütün mənasilə biz hələ indi eşidirik.

On altıncı əsrdə bir daha Azərbaycan şairi “Oyadar xəlqi əfqanım” deyə bizə xitab edirdi. O əfqan bütün mənasilə bizi hələ indi oyatmağa başlamışdır.

O nalənin böyük mənasını, o qəlbin dərin hisslərini, o əfqanın xalqına xitabını layiqincə, Füzuli mərifətilə biz əsl indi duyuruq, indi anlayırıq. Füzulinin dilini, sənətini, onların sonsuz gözəlliklərini biz əsl indi mənimsəməyə başlayırıq.

Dili və ədəbiyyatı qaranlıq əsrlər içində İsfaraindən Sivasa qədər işıq saçan, Şirvandan İraqa qədər gurlayan Azərbaycan xalqının o böyük şairini biz indi daha yüksək qiymətləndirməliyik. Füzuli öz dühasının qiymətini bizdən əsl indi almalıdır. Onun ölməz sənətində hələ minlərcə çözülməmiş düyünlər, minlərcə açılmamış mənalar, minlərcə anlaşılmamış obrazlar bizi gözləyir.

Qəlbim mənə deyir ki, tarixçilərimiz bizə Füzuli İraqının, on altıncı əsr Bağdad vilayətinin, oradakı azəri dili sahəsinin tarixini daha aydın işıqlandırmalıdırlar.

Qəlbim mənə deyir ki, ədəbiyyatşünaslarımız Füzuli dühasının o qədər mürəkkəb, o qədər rəngarəng sənətini, o sənətin tükənməz bədii sərvətlərini, hər sözü ürək xəzinəsinin bir gövhəri olan Füzuli misralarının sirlərini, Füzuli beytlərindəki təqlidolunmaz obrazları, təkraredilməz istiarələri, xəyalasığmaz təşbehləri, bir-birini izləyən və bir-birinə sarmaşan ağlagəlməz məcazları açıb xalqa daha ətraflı göstərməlidirlər.

Qəlbim mənə deyir ki, dilçilərimiz Füzuli dilinin o qədər zəngin lüğətini, sözlərindəki qövsi-qüzeh kimi parıldayan rəngarəng mənaları, o qədər zəngin qrammatikasını, onun fonetikasındakı səslərin müxtəlif ahənglərini, müxtəlif dərəcəli saitlərini, uzanıb-qısalan, enib-qalxan, büllur bulaq kimi axan söz musiqisinin incəliklərini daha dərindən öyrənməlidirlər.

Qəlbim mənə deyir ki, bəstəkarlarımız, musiqişünaslarımız Füzuli şeirinin dənizindəki füsunkar dalğaların simfoniyasını, onun duyan ruhları heyran edən sənətindəki pərdələri hələ layiqincə açıb xalqa çatdırmamışlar. Onun sözləri saz, sazları söz edən və başdan-başa ruhun qidası olan qəzəllərini daha Füzuliyanə bəstələməlidirlər.

Qəlbim mənə deyir ki, müğənnilərimiz, artistlərimiz, xanəndələrimiz, deklamatorlarımız Füzuli şeirlərini necə inşad etməyi, onlardakı incə, bədii duyğuları, hissləri, gözlə görünməz, əllə tutulmaz gözəllikləri öz səslərində xalqa, dinləyicilərə necə çatdırmağı, qəzəllərin vəzn növlərini onların mənaları ilə necə bağlamağı, müxtəlif tipli vurğuları hansı qəzəllərin hansı misrasına və hansı misranın hansı sözünə, hətta hansı sözün hansı hecasına, hansı səsinə qoymağı daha dəqiq öyrənməlidirlər.

Qəlbim mənə deyir ki, rəssamlarımız Füzulinin əsərlərindəki əlvan-əlvan surətləri xəyallarında daha gözəl canlandırmalı, onlardakı Fərhadlı dağları, Məcnunlu səhraları, ürəklərin aynalarından baxan Leylivəş gözəlləri, hicran gecələrində şam kimi yanan qəlbləri, məşuqənin al yanaqları qarşısında aşiqin qanlı görünən göz yaşlarını, qəfəs küncündə gülzar istəyən nalan bülbülləri, Füzulinin baharı təsvirini, qış qəsidəsini, onlardakı saysız boyalı mənzərələri təsəvvürlərinin karxanasına daha Füzuliyanə salmalıdırlar...

Qəlbim deyir ki, alimlərimiz, sənətkarlarımız, şairlərimiz özlərini böyük Füzuliyə hələ çox borclu bilməlidirlər.

Füzuli öz xalqının, Azərbaycan xalqının başını dünya qarşısında dikəldən, onu dünyanın ən mədəni, ən məğrur xalqları sırasına qaldıran dahi şairimizdir. Şərqin və Qərbin xalqları Füzulini tanıyırlar və ona Azərbaycan şairi deyirlər. Qoy o xalqlar görsünlər ki, Azərbaycan xalqı da ölməz şairini qəlbinin bütün həyəcanıyla sevir, beyninin bütün girinti-çıxıntıları ilə anlayır və qiymətləndirir...

Yazılma tarixi 1957. “Əkrəm Cəfər. Yandım avazeyi-eşqinlə sənin”(Bakı, 2010) kitabından

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(12.12.2025)

Kənan Məmmədli, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bu günə təsadüf edən əsas hadisə əlbəttə ki ümummilli lider Heydər Əliyevin anım günüdür. O barədə artıq danışmışıq, bundan sonrakı yazılarda da danışacağıq. İndi isə digər təqvim gəzişmələrinə baş vuraq.

12 dekabr.

Xeyriyyəçilik günü

Azərbaycanın tarixdə Hacı Zeynalabdin Tağıyev kimi xeyriyyəçisi olub, məktəblər açaraq savadsızlıqla mübarizə aparan, xaricdə tələbələr oxudub ölkənin ziyalı potensialını yaradan, iş yerlərini ardıcıl sıralayaraq həm Azərbaycanın iqtisadiyyatını gücləndirən, həm insanlara çörək verən, yaraşıqlı binalar tikdirib Bakının hüsnünü gözəlləşdirən, incəsənətə pul qoyaraq xalqının milli mədəniyyətinin inkişafına böyük töhfələr verən, hətta Pakistanın epidemiyadan qırılan əhalisinə yardım etməklə iki xalqın əbədi dostluğunu təmin edən bu böyük şəxsiyyətə haqlı olaraq “Millət atası” deyiblər. Və bu Xeyriyyəçilik günündə məhz onun adını çəkmək bizim borcumuzdur. Çox təəssüf ki, hazırda ölkədə milli burjuaziya olmadığına görə xeyriyyəçilik hərəkatı da kiçik amplualı, az imkanlı bir-iki nəcib və vətənpərvər insanın ianə toplamaqla həyata keçirdiyi xırda aksiyalar şəklini alıb. Dünyada isə xeyriyyəçilik missiyasını çox iri kompaniyalar, milyardçı filantroplar həyata keçirirlər, dövlətlər də onları dəstəkləyir. ABŞ  və digər dövlətlərdə xeyriyyəçilik barədə ayrıca dövlət siyasəti də aparılır, müvafiq qanunvericilik qüvvədədir. Dünya bu gün xeyriyyəçi qurum və şəxsiyyətlərə minnətdarlıq ifadə edir. Xeyirxahlar olmasa dünya məhvərindən çıxar, biləsiniz.

Neytrallar, Emin Ağalarov, Aytmatov

Beynəlxalq neytrallıq günüdür həm də 12 dekabr. Müharibələrə qoşulmayan Avropanın cırtdan dövlətlərini, habelə İsveçrəni yada salaq. Neytral qala bilmək böyük xoşbəxtlikdir, belədə məğlubiyyət təhlükəsindən tam sığortalanmış olursan. Ümumdünya tam tibbi təminat günüdür. Allah bizləri bacarıqsız həkimlərlə və dava-dərmansız xəstəxanalarla sınağa çəkməsin əsla. Zınqırovda zəng çalma günüdür. Bəzi ölkələrdə bol-bol zınqırov çalınacaq. Amerikada milli ambrosi günüdür. Elə bildim nədisə hərblə bağlı bir gündür, deməzsənmiş, söhbət meyvə salatından gedir.

1979-cu ildə milyonçu Araz Ağalarovun oğlu, müğənni Emin Ağalarov dünyaya gəlib. Ata pullarını eyş-işrətə deyil, sənətə xərcləyən bu istedadlı gənc çoxlarına nümunə ola bilər. 1980-ci ildə neft maqnatı Armand Hammer 5,3 nilyon dollara London auksionunda 1508-ci ilə aid Leonardo da Vinçinin 36 səhifəlik qeydlər dəftərini alıb. 1979-cu ildə SSRİ “politbürosu” Əfqanıstana qoşun yeridilməsi barədə qərar qəbul edib. 1935-ci ildə Henrix Gimmler “Həyat mənbəyi” adlı nasist əhali artımı proqramını ortaya çıxardıb. 1928-ci ildə dünyaşöhrətli qırğız yazıçısı, “Kötük”, “Gün var əsrə bərabər” kimi romanlarla adını ədəbiyyat tarixinə yazmış Çingiz Aytmatov dünyaya gəlib. 1925-ci ildə ABŞ-da “Motel” adlı yolkənarı otel açılıb, bütün motellər adlarını burdan götürüblər. 1917-ci ildə Fransada hərbi eşelon qəzaya uğrayıb, cəbhədən sağ-salamat qayıdan 700 fransız əsgəri həlak olub. 1821-ci ildə “Madam Bovari” adlı romanı əl-əl gəzən fransalı yazıçı Qustav Flober doğulub. 1792-ci ildə Vyanada 19 sent ödəməklə 22 yaşlı Lüdviq van Bethoven Frans Yozef Qaydndan ilk musiqi kompozisiyası dərsi alıb. Həmin il rus komediyalarının atası Denis Fonvizin rəhmətə gedib. 1766-cı ildə isə rus yazıçısı və tarixçisi Nikolay Karamzin doğulub.

Təbii ki, bu gün Ümummilli lider Heydər Əliyevin anım günüdür, 2003-cü ilin 12 dekabrında o vəfat edib. Bu barədə ayrıca yazımız olub.

Qaradərililərin möcüzəsi

Həyatda elə təsadüflər olur ki, onların zərurətdən doğulması əsla inandırıcı görünmür, amma təsadüfün miqyası da insanda şübhələr yaradır. Elə bax indi deyəcəyim də. Bilirsiniz ki, Afrikanın Keniya adlı ölkəsində dünyanın ən bərk qaçan insanları doğulurlar. Hüseyn Boltun vətəni idmanın qaçış növü üzrə bütün medalları daşımaqda pərgardır. Demək, 1969-cu ilin 12 dekabrında Keniyada gələcəkdə qaçış üzrə ən müxtəlif çempionluqlar qazanacaq Uilfred Kiroşi dünyaya gəlib. 1971-ci ilin yenə də 12 dekabrında Keniyada çempionluqlar sıralayacaq qaçışçı Semmi Korir, 1972-ci ilin 12 dekabrında isə çempionluqlar sıralayacaq digər qaçış ustası Uilson Kipketer doğulublar. 1974-cü ilin yenidən 12 dekabrında bu ölkədə növbəti qaçış üzrə çempionlar çempionu Bernard Laqat doğulub. Yox, hamısı deyil. 1990-cı ilin yenə də 12 dekabrında bu ölkədə daha bir qaçış çempionu – Nikson Çepseba doğulub. Demək, 12 dekabrda balaca ölkədə birdən-birə 5 dünya çempionu atlet ad gününü qeyd edəcək. Möcüzə deyilmi?

Üçlərin vəfatı

Və ən nəhayət, 12 dekabrda üç tanınmış Azərbaycan ədibi dünyasını dəyişib. Xalq şairi Cabir Novruz, xalq yazıçısı Hüseyn Abbaszadə, habelə istedadlı istiqlalçı şair Ağamalı Sadiq. İndi Cabir Novruzdan “Gecikmiş məhəbbət” şeirini əzbər deyərəm, amma bilirəm ki, onu çoxunuz bilirsiniz. Odur ki, vaxtsız aramızdan gedən böyük şair Ağamalı Sadıq Əfəndidən bir-iki bənd demək istədim:

Bu dünyanın axırına inandım,
Əzəlini gülə-gülə yaşadım.
Yaş keçdikcə daşa dəydi inadım,
Korun-korun, gilə-gilə yaşadım.

Sən əylənmə, aylı dağda qar azdı,
Mənim yolum Həkəridi, Arazdı
Görən yazan taleyimə nə yazdı?
Göz yaşımı silə-silə yaşadım.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(12.12.2025)