Xalq yazıçısı, akademik Kamal Abdullanın əsərlərindən seçilmiş bir sıra qranula – cövhər sayıla biləcək məqamları “Ədəbiyyat və incəsənət” oxucularına təqdim edir.

Kamal Abdulla özü seçilmiş bu cövhərlər barədə yazır: “İllərdən bəri yazdığım müxtəlif şeirlərin, esselərin, pyeslərin, hekayə və romanların, publisistik məqalələrin və elmi əsərlərin, verdiyim intervülərin hər birinin içində yer almış və bu gün də öz məzmunu, tutumu, forması ilə diqqətimi çəkən misralar, cümlələr günlərin bir günü sanki dil açıb mənə dedilər ki, bizim bir-birimizdən zaman və məkanca ayrılığımıza son qoy və bizi bir-birimizin yanında yerləşdir. Sən görəcəksən ki, bu zaman biz tamamilə yeni bir cazibədə zühur etmişik. Onlar qeyri-səlis məntiq dili ilə desək, içində olduqları mətnin qranulaları (ilkin vacib hissəcikləri) idi. Qranula, başqa cür ifadə etsək, cümlədən (mətndən) bütün artıq hissələri siləndən sonra yerdə qalan cövhərdir.”

Beləliklə, hər gün Kamal Abdulladan 7 qranula:

1.

Tomas Qobbs: “Dil hörümçək toru kimidir. Zəif beyinlər sözlərə ilişib onlarda itib-batır, güclülər isə onların arasından asanlıqla keçib gedirlər.”

Hərdən ingilis filosoflarını oxumaq lazımdır.

2.

Yalnız Odisseyin deyil, hər adamın öz İtaka adası var və hər kəs ömrü boyu o adaya qayıtmaq üçün çırpınır.

3.

Məşhur fizik Nils Bor öz dostu başqa bir məşhur fizik Pauliyə onun Amerikada etdiyi fantasmoqorik elmi çıxışından sonra belə deyir:- Biz hamımız belə hesab edirik ki, sizin nəzəriyyəniz ağlasığan deyil. Yeganə bizi nara hat edən budur ki, işdi-şayəd biz bu ağlasığmaz lığı həqiqət kimi qəbul etmək istəsək, o, kifayət dərəcədəmi ağlasığmazdır?

4.

“ Sən məni görməzsən yüksəkliyindən

Yer üstdə yeriyib kiçilmişəm mən.

Elə qaçarsan ki, gərəkliyindən

Hamı şübhə edər mövcudsanmı sən

 – Allahım, sən mənim ürəyimdəsən.”

5.

Hamı səni sevənlər burdadı...

6.

Bütün ədəbiyyat Düma ilə Coys arasında.

Coysun ağır və mürəkkəb çətinliyi, Dümanın meh qədər sadə asanlığı...

7.

Dilçiliyə fəlsəfədən yol alıb gələn Sokrat fəlsəfəyə əsaslanmış dilçilik yaradan Sössürdən fərqlənirdi. Sokratdan Sössürə gələn yol, əslində, Xaosdan Kosmosa gələn yol idi. Xaotik, pə rakəndə dilçilik duyumundan səlis və əsaslan dırılmış dilçilik baxışına gələn yol!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(04.12.2025)

Könül, “Ədəbiyyat və incəsənət”

"Yarımçıq əlyazma", "Sehrbazlar dərəsi", "Unutmağa kimsə yox…" – biri-birindən gözəl 3 möhtəşəm romanla adını ədəbiyyat tariximizə yazıdran Xalq yazıçısı Kamal Abdullanın bu gün doğum günüdür, yubileyidir, 75 illiyidir.

Xalq yazıçısı, AYB sədri Anar Kamal Abdullanı “çox gözəl ziyalı”, “ədəbiyyatımıza maraqlı yeniliklər gətirən” bir yazar kimi qiymətləndirib. O, Kamal Abdullanın həm bədii, həm elmi fəaliyyətini yüksək dəyərləndirir.

Dilçi, akademik Möhsün Nağısoylu qeyd edib ki, Kamal müəllim “geniş diapazonlu, yüksək intellektli bir ziyalıdır” və onun əsərləri xaricdə — İtaliya, Yaponiya, Türkiyə, Rusiya və s. — çap olunub. Bu, Azərbaycana mədəniyyət və elmi baxımdan layiq nümunə gətirib.

Tənqidçi-ədəbiyyatşünas Mehman Qaraxanoğlu onun ədəbiyyata və elmi-tədqiqat fəaliyyətinə həsr edilmiş “Kamal Abdulla: yaradıcılıq stixiyası” kitabında Kamal Abdullanın əsərlərindəki dərin məna qatlarına, estetik və bədii dəyərə diqqət çəkir. Kitabda onun milli söz sənətinə gətirdiyi yeniliklər və dünya ədəbiyyatı ilə əlaqələri tədqiq olunur.

Öz müsahibələrində Kamal Abdulla bədii yazını və dilçiliyi bir-biri ilə əlaqəli görür: tərcümədən, dramaturgiyadan, şeirdən, nəsrdən danışaraq deyir ki, hələ orta məktəbdən şeir yazmağa başlamışdı — ədəbiyyat onun üçün həmişə maraqlı olub.

O vurğulayır ki, ona görə çalışıb ki dilçilik elmi tədqiqatı ilə bədii nəsri birləşdirsin — yəni “elmi-estetik” yaradıcılıq yolunu izləsin.

Eyni zamanda, Kamal Abdulla üçün ədəbiyyat sadəcə “romançılıq” deyil — insanların ruhu, varlığı, mədəni yaddaşı ilə bağlı bir missiyadır. Bu baxış tənqidçilər tərəfindən də təqdir olunur.

Onun ədəbi və elmi irsi bir-birini tamamlayır — bu, çox az sayda Azərbaycan ziyalısına xas xüsusiyyətdir.

Kamal Abdulla sayəsində Azərbaycan ədəbiyyatı və mədəniyyəti xaricə tanıdılıb — əsərləri müxtəlif dillərə tərcümə olunub, elmi və bədii layihələri beynəlxalq səviyyədə qiymətləndirilir.

O, yalnız yazıçı və alim deyil — eyni zamanda ictimai xadimdir: ədəbi-tənqidi prosesə, tərcümə-mədəniyyət layihələrinə, gənc nəsilin yetişdirilməsinə töhfə verib.

Onun son illərdə bir dramaturq kimi də parlaması isə çoxşaxəli yaradıcılığından xəbər verir.

***

Kamal Abdullayev 4 dekabr 1950-ci ildə Bakıda ziyalı ailəsində doğulub. Atası müəllim, anası həkim olub. 1968-ci ildə Bakıda 190 saylı orta məktəbi bitirib. 1968–1973-cü illərdə Azərbaycan Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsində təhsil alıb. 1973–1976-cı illərdə SSRİ Elmlər Akademiyasının Dilçilik İnstitutunun "Türk dilləri" şöbəsinin əyani aspirantı olub.

1977-ci ilin yanvar ayında Moskvada "Sintaktik paralelizm" ("Kitabi-Dədə Qorqud" dastanlarının dili üzrə) adlı namizədlik dissertasiyası müdafiə edib. 1977–1984-cü illərdə Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun "Türk dillərinin müqayisəli tədqiqi" şöbəsində kiçik elmi işçi, baş elmi işçi, şöbə müdiri vəzifələrində çalışıb.

1983-cü ildən başlayaraq televiziyada "Azərbaycan dili", "Qoşma", "Dəfinə", "Sözün sirri" kimi aylıq və həftəlik ədəbi-bədii, elmi-publisistik verilişlərin müəllifi və aparıcısı olub. 1984-cü ildə Bakıda "Azərbaycan dili sintaksisinin nəzəri problemləri" adlı doktorluq dissertasiyası müdafiə edib.

Onun pedaqoqluğu da diqqət çəkir, 80-lərin sonlarında Bakı Dövlət Universitetində dilçilikdən verdiyi dərsləri digər ali məktəb tələbələri də gəlib dinləyirdilər.

300-ə yaxın məqalə, 20-dən çox dərs vəsaiti və monoqrafiya müəllifidir. Akademik Kamal Abdulla 2015-ci ildə (prof. E. Ə. Nəcəfov ilə həmmüəlliflikdə) "Multikulturalizm" fənni üzrə "Multikulturalizmə giriş" (Bakalavr səviyyəsi üçün) və "Azərbaycan multikulturalizmi" (Magistr səviyyəsi üçün) tədris proqramları hazırlayıb. O, "Azərbaycan multikulturalizmi" adlı ali məktəblər üçün dərsliyin elmi redaktoru (prof. E. Ə. Nəcəfovla birlikdə) və əsas müəlliflərindən biridir.

Kitabları

Dilçilik

- "Azərbaycan dilində sadə cümlə sintaksisinin nəzəri problemləri"

- "Azərbaycan dili sintaksisinin nəzəri problemləri"

- "Azərbaycanda rus dili" prof. İlyas Həmidovla birgə

- "Dilçiliyə səyahət və yaxud dilçi olmayanlar üçün dilçilik"

Qorqudşünaslıq

- "Gizli Dədə Qorqud"

- "Sirriçində dastan və yaxud Gizli Dədə Qorqud – 2"

- "ТайныйДедеКоркут"

Kamal Abdullanın bədii əsərləri – pyesləri, hekayələri, romanları, esseləri və şeirləri Azərbaycanda və xarici ölkələrdə çap olunub. Əsərləri türk, rus, gürcü, ingilis, fransız, alman, ispan, polyak, portuqal, italyan, ukrayna, fin, ərəb, yapon, monteneqro, litva, bolqar, qazax, qırğız və başqa dillərə tərcümə olunub və nəşr edilib. Pyesləri Azərbaycan, Gürcüstan, Estoniya teatrlarında səhnəyə qoyulub.

Kamal Abdulla "Yarımçıq əlyazma", "Sehrbazlar dərəsi", "Unutmağa kimsə yox…", "Sirlərin sərgüzəşti", "Laokoon, Laokoon..." "Tarixsiz gündəlik" romanlarının, şeirlər və hekayələr toplularının müəllifidir.

Mükafat və təltifləri

1999-cu ilin dekabr ayında Azərbaycan xalqının mühüm tarix və mədəniyyət abidələrindən olan "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanının tədqiqindəki xidmətlərinə görə Kamal Abdullayevə Heydər Əliyev tərəfindən "Azərbaycan Respublikasının əməkdar elm xadimi" adı verilib.

- Rusiya Federasiyasının Puşkin medalı

- Azərbaycanda Humay mükafatı

- 525-ci qəzetin "İlin romanı" adlı mükafatı

- Monitorinq qrupunun "İlin ədəbiyyat adamı"

- Azərbaycanla Çexiya arasında münasibətlərin inkişafında mühüm roluna görə "Karl Kramej" medalı

- Polşa Respublikası prezidenti Lex Kaçinski tərəfindən təqdim edilən "Böyük Xaç" kavaler ordeni

-   Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev tərəfindən Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafında xidmətlərinə görə "Xalq yazıçısı" fəxri adına layiq görülüb.

Biz də Redaksiyamız adından görkəmli ədibimiz, pedaqoqumuz. Ictimai xadimimizi səmimi qəlbdən təbrik edir, ona yüz il ömür və yeni şedevr əsərlər arzulayırıq.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(04.12.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Xalq şairi Qabil öz şeirləri ilə daim qəlblərdə yaşayacaq. Onun “Səhv düşəndə yerimiz” şeirini kim eşitməyib ki? Bu günsə onun barəsində deyil, oğlu Mahirbarəsində danıçacağıq. Çünki Mahirin doğum günüdür.

Mahir İmamverdiyev (Mahir Qabiloğlu) 4 dekabr 1966-cı ildə Bakı şəhərində anadan olub. Bakıdakı 190 saylı məktəbdə təhsil alıb. 1990-cı ildə Bakı Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsini bitirib. Müxtəlif illərdə Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin "Dədə Qorqud" ensiklopediyasında ədəbi işçi, AzTV-nin "Xəbərlər" redaksiyasında redaktor, "Space" televiziyasının "Hər gün" İnformasiya proqramında redaktor, baş redaktorun müavini, "Xalq qəzeti" qəzetinin Redaksiya Heyətinin üzvü, İnformasiya şöbəsinin müdiri vəzifələrində çalışıb.

Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin və Azərbaycan Jurnalistlər İttifaqının üzvüdür. Hazırda sərbəst yaradıcılıqla məşğuldur. "Modern.az" saytında və dövrü mətbuatda müəllif-yazar kimi bədii, publisistik yazıları və tərcümələri yayımlanıb.

Xalq şairi Qabilin 7 cildlik "Əsərlər" külliyyatının tərtibçisi, redaktoru və naşiridir.

Əsərləri

1. "Atam Qabilin qəribə əhvalatları"

2. "Ərmən-Şuşanikin sevgisi"

3. “Cəncəhim” (roman)

4. "Alim-Hakim" (miniatür kitab)

5. “Qurd yağı” (povest və hekayələr)

6. “Sandıq”

7. "Əlli yaşında mən..."

8. "İtbaşı" (roman) - 1-ci hissə - 2019

9. "İtbaşı" (roman) - 2-ci hissə - 2019

10. "İtbaşı" (roman) - 3-cü hissə - 2020

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(04.12.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Onda qanlı-qadalı illər idi, bolşevik istilası ilə Cumhuriyyətimiz yenicə devrilmişdi. Amma mədəni həyat əsla tükənməmişdi, mədəniyyət hər vəclə bu işğala öz etirazını bildirirdi...

Azərbaycan SSR xalq artisti Sona Hacıyeva 25 iyun 1907-ci ildə Şəkidə Əzizə Məmmədovanın ailəsində dünyaya gəlib. S. M. Qənizadənin "Axşam səbri xeyir olar" tamaşasındakı Çimnaz surəti 13 yaşlı Sonanın teatr aləmində debütü olub.

Gənc qızın səhnə qabiliyyətini, istedadını hiss edən o dövrün görkəmli aktyorlarından Mirzəağa Əliyev və Hacıağa Abbasov Sona Hacıyevanı əvvəlcə Bakı İşçi Teatrına dəvət ediblər. Müxtəlif səpkili rollar oynamaqla bərabər, Sona Hacıyeva Azərbaycan rayonlarına qastrola gedib. Kənd zəhmətkeşləri qarşısında çıxış edib .

1923-cü ildə Sona Hacıyeva Azərbaycan Dövlət Dram Teatrının səhnəsində ilk rolunu ifa edib. Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin "Pəri-Cadu" əsərində yaratdığı Səlimə rolu teatrın direktoru Rza Təhmasibin çox xoşuna gəlib. Sonralar Sona Hacıyeva uzun illər bu teatrda çalışaraq müasir və klassik dramaturqların əsərlərinin tamaşalarında diqqət cəlb edən obrazlar yaradıb.

Sona Hacıyevaya qədər operada qadın rollarını ancaq kişilər oynayıblar. Bu səbəbdən də Üzeyir Hacıbəyov, Müslüm Maqomayev çalışıblar ki, geniş yaradıcılıq imkanlarına malik Sona Hacıyeva daim opera səhnəsində çıxış etsin, amma o dövrdə elə bir vəziyyət yaranıb ki, Azərbaycan teatr tarixinin bütövlükdə inkişafı Sona xanımın həm opera, həm də dram teatrı səhnələrində müntəzəm çıxışını zərurətə çevirib. Sona Hacıyeva əgər bir tərəfdə muğam oxuyurdusa, digər səhnədə dramatik obraz yaradıb və yaxud komik surətə çevrilib.

İkinci Dünya müharibəsi zamanı həmkarları ilə birlikdə cəbhədə azərbaycanlı əsgərlərin yanında olan Sona Hacıyeva məlahətli səsi və xoş avazı ilə döyüşçüləri qələbəyə ruhlandırıb. Tamaşadan-tamaşaya Sona Hacıyevanın yeni yaradıcılıq imkanları üzə çıxıb. Mürəkkəb bir zamanda səhnəyə gələn, 200-dən artıq müxtəlif rollar yaradan, həm lirik, həm də komik obrazların mahir ifaçısı Sona Hacıyeva Azərbaycan kino sənətinin də inkişafında öz töhfəsini verib.

Filmoqrafiya

- Prima 

- Səhər

- Bəxtiyar

- Bismillah

- Əmək və qızılgül

- Qızmar günəş altında

- Min birinci söz

- O olmasın, bu olsun

- Telefonçu qız

Sona xanım 4 dekabr 1979-cu ildə vəfat edib. 2017-ci ildə Şəkidə aktrisanın 110 illik yubileyinə həsr olunan xatirə gecəsi keçirilib.

Allah rəhmət eləsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(04.12.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Əslən Qərbi Azərbaycandan idi, Sumqayıtda yaşayırdı. Çox gözəl, avazlı, yanğılı səsi var idi. Pərəstişkarları çox idi. Respublikanın hər yerindən toy şənliklərinə dəvətlər alırdı. Elə bu şənliklərdən birinə uzanan yol da onu dünyadan aldı...

Şəfa Hüseynova 1975-ci ildə Qaraqoyunlu mahalının Qaraqaya kəndində ziyalı ailəsində anadan olub. 1988-ci ildə SSRİ-nin son illərində - onda ki erməni millətçiləri zorla azərbaycanlıları öz dədə-baba torpaqlarından qovurdular, ailəsi ilə birlikdə Sumqayıt şəhərinə köçüb. İlk dəfə "Dağlar" adlı şeiri ilə AzTV-nin "Kövrək qədəmlər" verlişində çıxış edib.

Orta məktəbi əla qiymətlərlə bitirib və 1992-ci ildə Türkiyənin Egey Universitetinin "Türk filologiyası" fakültəsinə qəbul olunub. Universitetdə təhsil aldığı illər ərzində tələbə yoldaşları ilə birlikdə konsert proqramları təşkil edib və oradan gələn gəliri o dövrdə fəaliyyət göstərən Qarabağa xalq yardımı cəmiyyəti fonduna köçürüb.

 1993-cü ildə Azərbaycana qayıdıb və təhsilini Bakı Dövlət Universitetində davam etdirib. Şəfa mütamadi olaraq müxtəlif hərbi hissələrdə konsert proqramı ilə çıxış edirdi və hərbi hissə komandanlığı tərəfindən fəxri fərmanlara layiq görülürdü.

Diskoqrafiyası

- Ölə Bilərəm

- Geri Dön

- Sevgi Qatarı

- Səndən sonra

- Ağlama gözlərim

- Naz Naz

Şəfa Hüseynova 2005-ci il dekabrın 4-də avtomobil qəzası nəticəsində həlak olub. Hazırda Sumqayıt qəbristanlığında uyuyur. Qara mərmərdən baxan əksi sanki insanlara deyir ki, bir vaxt mən də sizlər kimi idim, indisə daşa çevrilmişəm.

Onun qəbrinə həm ailəsi, həm onu unutmayan hər bir kəs daim tər çiçəklər qoyur.

Allah rəhmət eləsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(04.12.2025)

Aynur İsmayılova, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Gözəl şeylərin bitməsini heç vaxt istəməzdim. Ta ki, xoşagəlməz hadisələrin də insana xoşbəxtlik gətirdiyini anlayana qədər. O zamandan başıma gələn hər şeyin boşuna olmadığını, bir səbəbi olduğuna inandım.

Bu, hər zaman belə imiş. Mən isə bunu gec fərqinə vardım. Geridə qalanlara üzülmək, istədiyinə nail olmayanda şikayət etmək insana heç nə qazandırmır. Onu daha da boşluğa sürükləyər. Orada qalanlar isə ya çıxmağa çalışar, ya da qəbullanmağa.Çalışmaq bir ümiddirsə, qəbullanmaq barışmaqdır. Heç bir son  öncədən bilinmədi. Bilgiyə qaçmaq sonu dəyişdirməz, sadəcə onu anlamağı asanlaşdırar. Çünki bəzən son deyil bizi qorxudan - sonun nə vaxt gələcəyini bilməməkdir. Bu minvalla həyatımda çox şey dəyişməsə də, mənim həyata baxışım dəyişdi. Başıma gələn hər şeyin boşuna olmadığını anladım.

Həyatı anlamaq isə sadəcə budur: hər son bir başlanğıc, hər çətinlik bir xəbərdarlıq, hər ağrı bir dərs imiş.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(04.12.2025)

Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun “Ədəbiyyat və incəsənət” portalında yayımlanan Türk dünyası məşhurları haqqında olan layihəsində bügünkü söhbətimiz Qaraqoyunlu hökmdarı Qara Yusif barədədir. 

Qaraqoyunlu hökmdarı Qara Yusif orta əsr türk siyasi tarixində mühüm rol oynamış, xüsusilə Qafqaz və İran ərazilərində güc balansının formalaşmasına təsir göstərmişdir. Qara Yusifin hakimiyyəti dövrü (XIV əsrin sonu – XV əsrin əvvəlləri) Qaraqoyunlu konfederasiyasının siyasi birləşməsini, mərkəzləşmiş idarəetmə sisteminin formalaşmasını və regionda Türk dövlətçilik ənənələrinin möhkəmlənməsini təmin etmişdir.

Qara Yusifin dövlət idarəçiliyi siyasəti siyasi birlikləri birləşdirmək və bölgədə sabitliyi təmin etmək ətrafında qurulmuşdur. O, Qaraqoyunlu tayfa konfederasiyasının müxtəlif tayfa liderləri və bölgə hökmdarları ilə əlaqələrini gücləndirmiş, həm mərkəzi, həm də əyalət idarəçiliyini normativ prinsiplər əsasında təşkil etmişdir. Vergi sistemi, hərbi öhdəliklərin müəyyən edilməsi və inzibati quruluşun təkmilləşdirilməsi Qara Yusifin hakimiyyətinin əsas elementlərini təşkil etmişdir. Bu idarəetmə modeli yalnız Qaraqoyunlu dövlətinin daxili sabitliyini təmin etməmiş, həm də regionda digər türk və ərəb sülalələri ilə qarşılıqlı təsirin sistemləşməsinə şərait yaratmışdır.

Qara Yusifin dövründə diplomatiya və hərbi strategiya xüsusi əhəmiyyət kəsb edirdi. O, Teymuri və Ağqoyunlu qüvvələri ilə region üçün əhəmiyyətli qarşıdurmalarda iştirak etmiş, həmçinin Qafqaz və İranın şimal-qərb ərazilərində siyasi təsirini gücləndirmişdir. Qaraqoyunlu–Teymuri qarşıdurmaları zamanı Qara Yusifin hərbi və diplomatik fəaliyyəti dövlətin ərazi bütövlüyünü qorumaqla yanaşı, regionda türk siyasi nüfuzunun artmasına imkan yaratmışdır. Bu mübarizələr həm də Qaraqoyunlu dövlətinin mərkəzləşdirilmiş idarəetmə ənənələrini gücləndirmiş, gələcək Səfəvi və Ağqoyunlu dövlətlərinə model təqdim etmişdir.

Mədəni və iqtisadi sahələr də Qara Yusifin dövründə inkişaf etmişdir. Ticarət yollarının qorunması və şəhər mərkəzlərinin inkişafı iqtisadi rifahı artırmış, sənət və memarlıq layihələri ilə mədəni həyat zənginləşmişdir. Qaraqoyunlu saray mədəniyyəti və idarəçilik strukturu, həmçinin dövlətin ideoloji simvolları bu dövrdə formalaşmış və sonrakı türk dövlətlərinin mədəni mirasına təsir göstərmişdir. Qara Yusif həm dövlət qurucusu, həm də bölgədə siyasi-mədəni inteqrasiyanı təmin edən lider kimi tarixdə əhəmiyyətli rol oynamışdır.

Beləliklə, Qaraqoyunlu hökmdarı Qara Yusifin hakimiyyəti dövrü Qafqaz–İran coğrafiyasında güc balansının dəyişdirilməsi, türk siyasi və mədəni təsirinin genişləndirilməsi baxımından tarixi əhəmiyyət kəsb edir. Onun idarəçilik prinsipləri, diplomatik fəaliyyəti və mədəni təşəbbüsləri Qaraqoyunlu dövlətini gücləndirmiş, regionda sabitlik və siyasi nüfuz yaratmaqla sonrakı türk dövlətlərinin inkişafına zəmin hazırlamışdır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(04.12.2025)

(İpək Yolunun yerli şəhər və kəndlərə təsiri)

Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Qərbi Azərbaycanda orta əsr ticarət yolları və iqtisadi inteqrasiya, İpək Yolunun Qafqaz qolu üzərində yerləşməklə regionun şəhər və kəndlərinin iqtisadi, sosial və mədəni inkişafına bilavasitə təsir göstərmişdir.

Bu ərazi XI–XIV əsrlərdə Səlcuqlar, Eldənizlər, Hülakülər və daha sonrakı siyasi qurumların idarəçiliyi altında olmaqla, Cənubi Qafqazın əsas tranzit məntəqələrindən biri kimi formalaşmışdı. Tariximənbələrdə – xüsusilə Yaqutəl-Həməvinin “Muʿcəməl-büldan”, HəmdullahQəzvininin “Nüzhətül-qülub”, eləcə də XIVəsrsəyyahı Əl-Ömərininməlumatlarında İrəvan, Sürməli, Abaran, Dərələyəzvə Göyçə bölgələrininmühümkarvanyolları üzərində yerləşdiyiaçıq şəkildə göstərilir. BuyollarCənubiQafqazı Təbriz–Xoy–Naxçıvanxəttiilə Qaradənizlimanlarınavə oradanAvropayabağlayırdı ki, budaQərbiAzərbaycanərazisiniuzunmüddətbeynəlxalqticarətaxınlarınınayrılmazhissəsinə çevirirdi.

Ortaəsrlərdə İpəkYolununəsasqollarındanbiriArazvadisiboyuncakeçərək İrəvan şəhərinimühümkarvandayanacağı halınagətirmişdi. İrəvanqalası ətrafındaformalaşanbazarməhəllələri, tacirməscidləri, karvansaralarvə “ŞahAbbas” dövrünə aidticarətkompleksi şəhəriniqtisadihəyatınıngenişliyinigöstərir. İran, Anadolu, Şirvanvə Dağıstantacirlərininburadayoğun şəkildə fəaliyyətgöstərməsihəmidxal-ixracnövlərininartmasına, həmdə çoxmillətliticarətmühitiyaranmasınasəbəbolmuşdur. Ortaəsrvergidəftərlərində İrəvanınipək, pambıq, dəri, misməmulatları, duzvə taxılməhsulları ilə ticarətetdiyi, həmçinin şəhərdə tacirlər üçünayrıca “rəisül-tüccar” institutumövcudolduğuqeydedilir. Şəhərə yaxınkəndlərisə ticarətə xidmətedənmühümtəsərrüfatbazası idi: Göyçə mahalındanduzvə balıq, Dərələyəzdən üzümvə ipəkqurduməhsulları, Zəngibasarvə Vedibasardanbuğdavə arpatədarükedilərək şəhərbazarlarınadaşınırdı.

Kəndməskənləridə İpəkYolununiqtisadiinteqrasiyasındaaktivroloynayırdı. Karvanyolları boyuncayerləşənkəndlərhəmərzaqtəminatını, həmdə nəqliyyatxidmətlərinitəminedirdi. Tarixi-sosialmənbələrdə bir çoxkəndlərin “karvandayanacağı”, “ulac” və ya “tamğayığımı məntəqəsi” funksiyası daşıdığı göstərilir. Bu, həminyaşayış məntəqələrininiqtisadigəlirləriniartırır, dahainkişafetmiş təsərrüfatinfrastrukturunun – suarxları, dəyirmanlar, bağçılıqvə heyvandarlıqtəsərrüfatlarınıngenişlənməsinə səbəbolurdu. Kəndicmaları karvanlarayem, arpa, ərzaq, yükheyvanları və bəzənmühafizəçilərtəqdimetməklə həmticarətdövriyyəsinə, həmdə ortaəsrxidmətiqtisadiyyatınıninkişafınabilavasitə təsiredirdilər. Karvanyollarınınkəndlərdənkeçməsihəminərazilərinməskunlaşmasıxlığını artırır, əkinə yararlı sahələringenişlənməsinistimullaşdırırdı.

QərbiAzərbaycanərazisihəmdə regionlararası ticarətinmühümipəkemalı və satış məntəqəsiidi. Göyçə gölü hövzəsində ipəkqurdubəslənməsivə ipəklifininilkinemalı hələ erkənortaəsrlərdənmövcudidi. Buməhsullarəsasən İrəvanvə Naxçıvanbazarlarındasatılır, dahasonrakarvanlarlaTəbrizə və Anadoluyadaşınırdı. Eynizamanda, Araz çökəkliyiboyuncauzananyolduz, dərivə metalməmulatlarınınixracı üçünstratejixəttsayılırdı. Buticarigenişlikbölgədə sənətkarlığın çoxsaylı növlərinin – zərgərlik, toxuculuq, misgərlik, çarıqçılıq, silahçılıqvə xarratlıqkimipeşələrinformalaşmasına şəraityaratmışdı. Arxeolojitapıntılar – metalişləmə nümunələri, ticarətmöhürləri, keramikamaterialları və karvansaraqalıqları bölgəninuzunmüddətliiqtisadisirkulyasiyazonasınadaxilolduğunutəsdiqedir.

İpəkYolununtəsiriyalnıziqtisadideyil, həmdə sosial-mədəniinteqrasiyada özünü göstərmişdir. Ticarətəlaqələribölgəyə yenitexnologiyalar, təsərrüfatmetodları və mədəni ünsürlərgətirir, şəhərvə kəndlərinhəyatritminiyeniləyirdi. Ticarətyolları boyuncamüsəlman, erməni, kürd, gürcü və digəricmalarıntacirləriqarşılıqlı əlaqədə olur, şəhərbazarlarının çoxdillivə çoxtayfalı sosialmühitiyaranırdı. Bu ünsiyyəthəmdini-mədənitolerantlıqformalarını, həmdə zənginfolklorvə sənətmübadiləsinitəşviqedirdi. Mədəniyyətinvə biliklərindolaşımı nəticəsində bölgədə həmərəb-farstəsirli, həmdə türkdilli şəhərmədəniyyətigüclənmişdi.

XVII–XVIIIəsrlərdə Səfəvi–Osmanlı müharibələrinəticəsində karvanyollarınıntəhlükəsizliyizəifləmiş, lakinticarətaxını tamdayanmamışdı. Bunabaxmayaraq, İrəvanxanlığı dövründə (XVIIIəsr) yenidənsabitlikyaranmış, karvansaralarbərpaedilmiş, vergitutmasistemiyenilənmiş və ticarətfəaliyyətləriqaydayasalınmışdı. Qafqazın şimalvə cənubticarət şəbəkələriarasındavasitəçilikedənburegionXIXəsrdə də öziqtisadifunksiyalarını saxlamış, lakinRusiyaimperiyası dövründə ticarətyollarınınistiqamətidəyişdikcə İpəkYolununklassikstrukturutədricənzəifləməyə başlamışdır.

Bununlabelə, ortaəsrlərdə İpəkYolununyaratdığı iqtisadiinteqrasiyaQərbiAzərbaycanın şəhərvə kəndlərininuzunmüddətliformalaşmaprosesinə dərindəntəsirgöstərmişdir. Şəhərlərinbazarmərkəzləri, kəndtəsərrüfatı sistemləri, sənətkarlıqənənələri, məscidvə karvansarakompleksləributicarətəlaqələrininmaddiizlərinigünümüzə qədərdaşıyır. Regionunsosial-iqtisadikimliyinimüəyyənedənəsasamillərdənbiriməhzbu çoxşaxəliticarət şəbəkəsininəsrlərboyumövcudolmasıdır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(04.12.2025)

İmran Verdiyev,

Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi. “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Oğuz təmsilçisi

Haqqında söhbət açmaq istədiyimiz kənd Oğuz (Vartaşen) rayonunun mərkəzindən 25 kilometr şimal-qərbdə, Daşağılçayın (keçmiş Ulu çayın) sağ sahilində, Baş Qafqaz silsiləsinin cənub ətəyindədir. Baş Daşağıl kənd İnzibati Ərazi Vahidliyinin mərkəzidir. 

Tarixi mənbələrdə XIX əsrin ortalarına kimi kəndin adı sadəcə “Daşağıl” olub. Həmin dövrlərdə Daşağıldan çıxan bir qrup ailə Şəki rayonunun ərazisində “Aşağı Daşağıl” kəndini saldıqlarına görə, əvvəlki kənd də “Baş Daşağıl” adlandırılmışdır.

Baş Daşağıl kəndi rayonun ən qədim və möhtəşəm gözəlliyi olan kəndlərindən biridir. Dəniz səviyyəsindən 1150 metr yüksəkdə olub, ekoturizm üçün əlverişlidir.  Kəndin şimalında yaşı bilinməyən, tədqiq olunmamış, əhalinin indi də “oğuz qəbirləri” adlandırdığı, "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanındakı boylarla səsləşən və hələ də qalan nəhəng qəbirlər, köhnə qəbiristanlıq, Qazanın ağılı, Sarıgüney, Göybayır, Salavat qayası, Ulu çay, Qazanuçan, Qızlar yaylağı kimi qədim dövrlərlə səsləşən toponimlər, kəndin şimalındakı xristian məbədlərinin xarabalıqları, köhnə məscidlər və dəyirmanlar, az aralıdakı qədim Uğan mağarası, Muxas qülləsi də kəndin qədimliyindən xəbər verir. Buranı bəzən Oğuzun “İçəri şəhəri” də adlandırırlar.

         1824-cü il kameral təsvirinə görə, həmin dövrdə Daşağılda 227 həyətdə 521 nəfəri kişi, 481 nəfəri qadın olmaqla 1002 nəfər yaşamışdır. Orta hesabla hər həyətə 4,5 nəfər düşüb. Kəndin əsas əhalisi tatarlar (azərbaycanlılar) olub. Lakin bir zamanlar burada 45 saxur (rutullular) ailəsi də yaşamışdır.

         Baş Daşağılı  areal toponim saymaq olar. Mənbələr göstərir ki, vaxtı ilə İrəvan əyalətinin Zarzəmin nahiyəsində və Cənubi Azərbaycanın Bükan və Urmiya şəhərləri yaxınlığında və digər yerlərdə də “Daşağıl” adlı toponimlər olmuşdur.  

         Baş Daşağıl oroqrafik (dağlıq relyeflə əlaqələndirilən)obyekt adı bildirən oykonim hesab edilir.  

Bu adın “daş” və “ağıl” sözlərinin birləşməsi ilə yarandığı qeyd edilir. Bəziləri “daş”ı işıqla, Günəşlə, Zərdüştün adı ilə bağlayır, sözün ikinci hissəsini (ağıl) isə “ag” və “ıl” tərkiblərinə ayrırlar. “Ağ” günəşə işarə hesab edir, “ıl”i isə olmaq kimi mənalandırırlar.

Bəzən kəndin adını mal-qara, qoyun-quzu saxlamaq üçün daşdan ağılların olduğu yer kimi izah edirlər. Ərazinin heyvandarlıq üçün çox əlverişli olması, çoxlu yaylaqların varlığı da bu ehtimalı gücləndirir. 

Bizcə də, “Daşağıl” toponimi “daş” və “ağıl” sözlərinin birləşməsindən yaranıb. Lakin buradakı “daş”ı  “kənar” (məsələn, dialetlərimizdəki dış və dışarı sözlərini yada salın) mənasında  hesab edirik. M.Kaşğarlı da öz divanında “taş (daş)” sözünü həm də “kənar tərəf” kimi izah etmişdi. “Kitabi-Dədə Qorqud”da da “taş” “kənar” kimi anlaşılır.

 “Daşağıl” oykonimindəki “ağıl” sözünü isə   kənd, oba, yurd yeri kimi izah edərdik. Çünki bu söz bəzi hallarda kənd, yurd, oba kimi də mənalandırılır. Doktor Yaqut Quliyeva da “Mahmud Kaşğarinin “Divani luğat-it-türk” əsəri və “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarında işlənən bəzi oğuz sözləri” məqaləsində (səh:169) yazır ki, ...sadəcə olaraq, ES-da verilən məlumata görə bu söz (ağıl-İ.V.) müxtəlif fonetik variantlarla əksər türk dillərində, lakin daha geniş məzmunda əsasən heyvan saxlanılan yer semantikasında işlənsə də, hətta çəpər, həyət, ev, ölkə, küçə, kənd mənalarına da təsadüf olunur. (https://isamveri.org/pdfdrg /D02632/2008_ 9/2008_9_KULUYEVAY.pdf)

Qısacası, fikrimizcə, “Baş Daşağıl” digər yaşayış məntəqələrindən kənarda, başda yerləşən ərazi, məkan, kənd deməkdir.

Sonda təxəyyülümün məhsulu olan bir fikri də sizə çatdırmaqla yazımı bitirmək istəyirəm. Ərazidəki “Qazanın ağılı”, “Qazan uçan”, Qızlar (bəlkə oquzlar) yaylağı toponimləri adamı diksindirir. Deyirəm, bəlkə elə “Daşağıl” sözündəki “daş” “dış” deməkdir. “Ağıl” sözü isə “oğuz” sözünün təhrif olunmuş forması!? Yəni “Daşağıl” bərabərdir “dış oğuz”.  Onu da deyim ki, bəzi tədqiqatçılar “oğuz” sözünün vaxtı ilə həm də “ağıl” (“ağıllı”) mənasında  işləndiyini söyləyirlər.   (https://dede.musigi-dunya.az/o/oguz.html)  

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(04.12.2025)