İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Haqqında söhbət açacağım şəxs həm müğənni, həm aktyordur, əslən güneylidir. Onu bircə mahnı tanıdıb və ona indi hamı Faytonçu Nazim deyir.  Bəli, düz tapdınız, söhbət Nazim Pişyaridən gedir. Və bu gün onun doğum günüdür.

Nazim Pişyari 1968-ci il avqustun 26-da Lənkəranda anadan olub. 1985-cı ildə Bakı şəhəri 26 saylı orta musiqi məktəbinin klassik gitara və ümumi fortepiano şöbəsini bitirib. 1988-1991-ci illərdə Ü. Hacıbəyov adına Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasında fərdi qaydada vokal dərsləri alıb. 1990-cı ildən peşəkar səhnədədir.

1994-cü ildə İsveç və Norveçdə qastrol səfərlərində olub.

1995-ci ildə "Kainat" qrupunu yaradıb. 1998-ci ildə "Kainat" qrupuyla Almaniyanın bir sıra şəhərlərində qastrolda olub.

Nazim Pişyarinin ağrılı-acılı günləri də az olmayıb. O, 2025-ci ilin yanvarında işemik insult keçirib, yıxılaraq kəllə beyin travması alıb. Yaxşı ki, sonradan səhhəti qaydasına düşüb.

Filmoqrafiya

- Məşədi İbad-94

Allah köməyi olsun!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(26.08.2025)

Kənan Məmmədli, “Ədəbiyyat və incəsənət”

1921-ci il avqust ayının 26-da xalqımızın böyük maarifpərvər oğlu, görkəmli dövlət xadimi, məşhur yazıçı Nəriman Nərimanovun imzaladığı müvafiq dekretlə Sovet Azərbaycanında ilk ali pedaqoji təhsil müəssisəsi - Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti yaradılmışdır. (Xalq Cumhuriyyəti dövründə -1919-cu ildə isə ilk ali təhsil müəssisəsi - Bakı Dövlət Universiteti yaradılmışdır).

Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetininilk buraxılışı 1923-1924-cü tədris ilində olmuşdur. ADPU ölkəmizdə ilk azərbaycandilli universitet olmuşdur. Bu illər ərzində ADPU böyük və şərəfli inkişaf yolu keçərək zəngin ənənələrə malik nüfuzlu elm və təhsil müəssisəsi kimi tanınmışdır.

ADPU respublikamızda yüksəkixtisaslı pedaqoji və elmi-pedaqoji kadr hazırlığında əvəzsiz xidmətlər göstərmişdir. ADPU ölkəmizdə müəllim hazırlığının mərkəzi hesab edilir. Hazırda universitet öz şərəfli və müqəddəs missiyasını uğurla yerine yetirir. Eyni zamanda fəaliyyəti dövründə ADPU yalnız respublikamız üçün deyil, Gürcüstan, Mərkəzi Asiya respublikaları və digər ölkələr üçün də yüksəkixtisaslı müəllimlər və elmi kadrlar hazırlamışdır. ADPU ölkəmizdə elmin və təhsilin inkişafına böyük töhfələr verən çoxsaylı alimlər yetişdirmiş, fəaliyyəti ərzində elmi mərkəz kimi formalaşıb inkişaf etmişdir. Pedaqoji Universitetin məzunları sırasında ölkəmizdə və onun hüdudlarından kənarda tanınan çoxsaylı alimlər, ictimai-siyasi xadimlər, yazıçı və şairlər, bəstəkarlar, xalq qəhrəmanları bu ali təhsil müəssisəsinin nüfuzunun daha geniş miqyasda artmasında, yüksəlməsində mühüm rol oynamışlar. Böyük qürur hissi ilə deyə bilərik ki, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının (AMEA) 10 prezidentinin 3-ü– Yusif Məmmədəliyev, Zahid Xəlilov, Həsən Abdullayev, 3 vitse-prezidenti – Heydər Hüseynov, Səməd Vurğun və İsa Həbibbəyli ADPU-nun məzunlarıdır.

Universitetin məzunları bu gün respublikamızın müxtəlif ali məktəblərində, elmi-tədqiqat institutlarında, orta ixtisas, orta ümumtəhsil və məktəbəqədər təhsil müəssisələrində, hüquq-mühafizə orqanlarında, həmçinin dövlət idarəçiliyinin ayrı-ayrı sahələrində uğurla fəaliyyət göstərirlər. ADPU-nun bölgələrdə 5 filialı var. Xüsusən Quba filialının məqsədyönlü fəaliyyətini diqqətə çəkmək olar. Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Kolleci ADPU-nun nəzdində fəaliyyət göstərir.

ADPU-də indiyədək 100 mindən artıq ali təhsilli müəllim kadrları hazırlanmışdır. Hazırda universitetdə Filologiya, Tarix və Coğrafiya, Riyaziyyat və İnformatika, Kimya və Biologiya, Fizika və Texnologiya, Musiqi, Təsviri incəsənət, Fiziki tərbiyə və ÇQH, İbtidai təhsil, Məktəbəqədər təhsil, Psixoloji Xidmət və Korreksiyaedici təlim ixtisasları üzrə müəllim və tərbiyəçi kadrları hazırlayan 12 fakültə və 55 kafedra fəaliyyət göstərir. Universitetdə 730 nəfər müəllim, 330 nəfər köməkçi heyət çalışır. Bunlardan 59 nəfəri elmlər doktoru və professor, 329 nəfəri isə fəlsəfə doktoru və dosentdir. Universitetdə müxtəlif Elmlər Akademiyalarının 4 nəfər üzvü fəaliyyət göstərir. Hazırda universitetin əyani və qiyabi şöbələrində 21 minədək tələbə təhsil alır.

ADPU-da 700 min nüsxədən ibarət kitab fondu olan kitabxana, qiraət zalları, hesablama-kompüter mərkəzi, onomastik laboratoriya, zoologiya muzeyi, tibbi xidmət mərkəzi və s. fəaliyyət göstərir. Məzunlara Təhsil Nazirliyinin təq­dim etdiyi təhsil işçilərinə tələbat bölgüsü əsasında təyinat verilir.

Doğum günün mübarək, ADPU!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(26.08.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə Biri ikisində layihəsində bu gün sizlərə Dərgidə kitab: Kamil Şahverdinin “Bir daha himnimiz haqqında” tədqiqatı təqdim ediləcək.

DƏRGİDƏ KİTAB

Kamil ŞAHVERDI

BİR DAHA HİMNİMİZ HAQQINDA  - I YAZI 

"Azərbaycan Respublikasının Dövlət Himni haqqında Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi qərara alır:

Musiqisi Üzeyir Hacıbəyovun, sözləri Əhməd Cavadın olan "Azərbaycan marşı" Azərbaycan Respublikasının Dövlət Himni kimi təsdiq edilsin.

27 may 1992-ci il.

Bakı şəhəri."

Görkəmli bəstəkar, dramaturq, publisist, içtimai xadim Üzeyir bəy Hacıbəyli "Azərbaycan marşı"nı 1919-cu ildə yazmış və Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin (1918-1920) Dövlət Himni üçün elan olunmuş müsabiqəyə təqdim etmişdir. Dövlət Himni üçün elan olunmuş müsabiqəyə əsərlər 1920-ci il mayın 1-nə qədər təqdim edilməli, mayın 28-də isə müstəqilliyin ikinci ildönümü münasibəti ilə parlamentdə seçim edilməli və ən yaxşı əsər Dövlət Himni kimi qəbul edilməli idi. 1920-ci il aprelin 28-də rus-bolşevik işğalı nəticəsində AXC süquta uğradı. Bu səbəbdən də Dövlət Himni üçün elan olunmuş müsabiqəyə yekun vurulmadı. 

Yetmiş iki il sonra, 1992-ci ildə Üzeyir bəyin bu möhtəşəm əsəri –  "Azərbaycan marşı" müstəqilliyini bərpa etmiş Azərbaycan Respublikasının Dövlət Himni kimi təsdiq olundu. Millətimiz, xalqımız bütün qadağalara baxmayaraq, "Azərbaycan marşı"nı qəlbində, qan yaddaşında yaşatdı. Mühacir həyatı yaşamağa məhkum edilən Cümhuriyyətçilər "Azərbaycan marşı"nı unudulmaq, itib-batmq təhlükəsindən xilas etdilər. 

1989-cu ildə böyük bəstəkarımız, musiqi mədəniyyətimizin bilicisi və daşıyıcısı, professor Aydın K. Azim "Azərbaycan marşı"nı bərpa edərək yeni redaktədə xalqımıza qaytardı. Hörmətli Aydın müəllimin redaktəsində himnimiz ilk dəfə 1989-cu il noyabrın 17-də, Dirçəliş Gününün ildönümündə Azadlıq meydanında təşkil olunmuş mitinqdə səsləndirildi. Yüz minlərlə insan "Azərbaycan marşı"nı fərəh, qürur hissindən axan göz yaşları ilə dinlədi. 

Bu, qan yaddaşımızın günümüzə qədər qoruduğu genetik kodun təntənəli ifadəsi idi. "Azərbaycan marşı" varlığımıza, ruhumuza, qanımıza hopdu. Meydanda ilk dəfə səslənəndən sonra ölkəmizin hər guşəsində "Azərbaycan marşı" oxunmağa başlandı. Bütün məktəblərdə, təşkilatlarda, hər bir kütləvi tədbirdə, yığıncaqda Üzeyir bəyin bizə yadıgar qoyduğu bu gözəl əsər böyük sevgi ilə, coşqu və qürur ilə ifa olunurdu. Sevimli bəstəkarımız Aydın K. Azim "Azərbaycan marşı" nı yüksək peşəkarlıqla, böyük ustalıqla, Üzeyir bəyə dərin ehtiramla, millətə, xalqa sonsuz məhəbbətlə redaktə edərək orkestr və xor üçün işləmişdi. İlk dinləmədən əsərin sehrinə düşməmək mümkün deyildi. Sanki yetmiş il millətimiz, xalqımız bu möhtəşəm əsərin həsrətini çəkirmiş.

         Uşaqdan-böyüyə hamıda fəxarət, qürur hissi yaradaraq, əbədi olaraq ruhumuza, canımıza, qəlbimizə hopdu "Azərbaycan marşı". Xalqımızın sevgi, həsrət, məhəbbətlə qarşıladığı "Azərbaycan marşı"nın 17 noyabr 1989-cu il Azadlıq meydanından 27 may 1992-ci il Milli Məclisə qədər gedən yolu isə heç də hamar olmadı. Sonsuz ümumxalq sevgisinə baxmayaraq, "Azərbaycan marşı"nın Dövlət Himni kimi qəbul olunmasının əleyhinə olanlar da var idi. Mən bu proseslərin içində olan adam kimi şahidi olduğum, himnlə bağlı baş verən hadisələrin iştirakçısı kimi gördüklərimi, bildiklərimi, nəhayət ki, 35 ildən sonra ilk dəfə olaraq paylaşmağı qərara aldım. 

1992-ci ildə çətinliklərə, maneələrə baxmayaraq, Milli Məclisdə "Azərbaycan marşı" Dövlət Himni kimi təsdiq olunandan sonra bunu arzu edənlər kimi, mən də düşünürdüm ki, nəhayət, istəyimiz, uğrunda mübarizə apardığımız haqq işi məntiqi sonluğa yetişdi.

         Dövlətimizin qanunverici orqanı "Azərbaycan marşı"nı Dövlət Himni kimi rəsmiləşdirdi. Məsələyə nöqtə qoyuldu. Amma təəssüflər olsun ki, bu, son deyilmiş. Müqəddəs himnimizə zaman-zaman həmlələr gəldi və gəlməkdə davam edir. Bəziləri parlament kürsüsündən, qəzet, jurnal səhifələrindən, radio, televiziya efirlərindən himnlə bağlı yerli-yersiz fikir bildirməklə gündəm yaratmaq iddiasına düşürlər... Bu səbəbdən "Azərbaycan marşı"nın yazıldığı vaxtdan 27 may 1992-ci il Milli Məclisdə müzakirələrə qədər keçdiyi tarixi yol haqqında bildiklərimi, topladığım məlumatları diqqətinizə çatdırmaq istəyirəm. Yazdığım hadisələrin əksəriyyəti haqqında ilk dəfə məlumat alacaqsınız.

Dövlət Himni vətəndaşlarda fəxarət və ölkəsinin tarixinə hörmət hissi yaradan, milli dəyərləri və adət-ənənələri, xalqın mübarizə tarixini əks etdirən, vətənpərvərlik ruhunda olan təntənəli. musiqili kompozisiyadır. Dövlət Himni ali dövlət orqanı tərəfindən rəsmi təsdiq edilmiş bayraq və gerb kimi dövlət simvollarından biridir. 

Himn sözü latın və qədim yunan dillərindən alınmış hymnus sözündən yaranmışdır (Maks Fasmer. "Rus dilinin etimoloji lüğəti" (Rusdisches etymologisches wörterbuch). Alman dilindən ruscaya tərcümənin müəllifi N.Trubaçov). İlkin olaraq tanrıları, sonralar hansısa qəhrəmanı, qəhrəmanlığı, vacib bir hadisəni tərənnüm edən mahnıdır (F.Brokhauz və İ. Yefronun ensiklopedik lüğəti. Himn haqqında məqalənin müəllifi N. Solovyov). 

Himn sözü aydın etimologiyaya malik deyil. Antik dövr alimləri onu toxumaq feli ilə əlaqələndirirlər. Himn "toxunmuş mahnı" kimi anlaşılır. O dövrdə sözlərin tələffüzünü metaforik anlamda toxuma kimi, sözləri bir-birinə birləşdirərək nitq toxuma kimi anlayırdılar. 

Məşhur fransız linqvist-ellinisti, qədim yunan dilinin etimoloji lüğətinin, Homer qrammatikasının və başqa sanballı əsərlərin müəllifi Pyer Şantren bildirir ki, yunan dilində himn sözünün etimologiyasını izah etmək üçün kifayət qədər fakt yoxdur. Ona görə də o hesab edir ki, himn sözü yunanlara qədərki dövrə və ya qeyri-yunan mənşəyinə aiddir. 

Fikrini sübut etmək üçüm görkəmli alim bu nümunələri misal gətirir: yunan mənşəli olmayan difiramb, elegiya sözləri də müxtəlif mətnlərin ritmik tələffüzü olmuş, sonradan mahnıya çevrilmişlər…

Qədim dövrdə yaranmış bədii söz-himn sonrakı dövrlərdə ədəbi əsərlərin yaranmasına güclü təkan vermişdir. Hind poeziyasında tanrılara həsr olunmuş himnlər bədii sözün qədim abidəsi olmaqla yanaşı, hind ədəbiyyatının orta əsrlər dövrünün sanskrit dilində də böyük yer tutur. Aralıq dənizi ətrafı mədəniyyət nümunələrində də himnlər qədim ədəbiyyatın vacib hissəsi sayılır. Misir və Babil himnləri (tanrıları vəsf edən himnlər) emosional yüksəkliyi və aydın obrazlılığı ilə seçilir. Mövzu və stilistik baxımdan qədim yəhudi himnləri-Yaxveni (Yəhudi tanrısı) tərənnüm edən himnlər Babil himnlərinə çox yaxındır. 

Çin himnləri özünəməxsus formaya malikdir. Bu himnlərdə göylərə müraciət, əcdadların vəsfi əsas yeri tutur. Çin poeziyasında buna oda deyilir. (Böyük və kiçik oda) Forma və mahiyyət etibarı ilə oda himnə çox yaxındır. Odalarda qədim dinastiyaların qurucularının qəhrəmanlığı təsvir olunur. Bəzi odalar-himnlər döyüş mahnıları kimi də istifadə edilirdi. Yunan və Roma poeziyasında himn janrı kult kimi meydana gəlmişdi. Burada tanrılarla yanaşı, içtimai xadimlərə, bayramlara da himnlər həsr edilirdi (Homer himnləri). 

Yaxın və Orta Şərq poeziyasında mahiyyət və forma etibarı ilə himn sayılan qəsidə janrı geniş yayılıb. XI-XII əsrlərdən başlayaraq sufi şairləri öz yaradıcılıqlarında qəsidə janrına xüsusi yer ayırıblar.

         Klassik Azərbaycan poeziyasında da qəsidə janrı şairlərimizin tez-tez müraciət etdiyi janrdır. Bu janrda kifayət qədər dəyərli nümunələr mövcuddur. 

Antik dövrlərdən bəri insan təfəkkürünün mifik obrazlarla hisslərinin, emosiyalarının, inam və etiqadlarının göstəricisi kimi yaratdığı bədii nümunələr hər zaman mövcud olmuşdur. Himn bəşər tarixində insanın yaratdığı ən qədim bədii ifadə formalarından biridir. Zaman keçdikcə, qərinələr ötdükcə himnlər öz mahiyyətini itirmədən poetik ifadədən poetik-melodik incəsənət formasına keçmişdir. Himnlər, odalar, qəsidələr, əsasən, təntənəli, tərif, vəsf formasında yaradılırdı. Dini cərəyanlarda da himnlərdən geniş istifafə olunmuş və tədricən himn janr olaraq dini ayinlərin ayrılmaz hissəsinə çevrilmişdir. Orta əsrlərdə monarxların və monarxiyaların şərəfinə himnlər yaranır. Artıq bu təntənəli mahnılardan dövlət atributu kimi istifafə olunmağa başlanır. 

Ən qədim milli himn Yapon himni (Kimi Ga Yo) sayılır. Onun mətni Xeyan dövrünün (794-1185) şeirlər toplusundan götürülüb. Xeyan dövrü Yaponiyada sülh və əmin-amanlıq dövrü sayılır. Bu himnə musiqi isə 1880-ci ildə yazılıb.

Avropa ölkələri arasında ilk himn Niderland himni "Het Wilhelmus” hesab olunur. Onun sözləri 1568-1572-ci illər arasında Niderland inqilabı zamanı qələmə alınıb. İndiki melodiyası isə 1626-cı ildə yazılıb. Marş stilində yazılan bu əsər XVII əsrdə xalq arasında çox populyar olub. 1932-ci ildə "Het Wilhelmus” marşı Niderlandın dövlət himni kimi təsdiqlənib.

Ən məşhur himnlərdən biri Böyük Britaniya himnidir. İlk dəfə "İlahi, bizim Kralı qoru" ("God, save our Lord the King") 1619-cu ildə ifa olunub. Bu himn kütləvi və təntənəli tədbirlərdə, monarxın iştirak etdiyi mərasimlərdə səslənir. "God, save our Lord the King" Böyük Britaniyanın rəsmi dövlət himni kimi təsdiq olunmasa da, hər yerdə və hər zaman ifa olunmaqla qeyri-rəsmi himn statusuna malikdir. 

"God, save our Lord the King" əsərinin musiqisi Böyük Britaniyadan başqa 20 ölkədə də himn kimi ifa olunub. Bu ölkələrdə eyni musiqiyə öz dillərində söz yazlb ifa ediblər. Rusiya imperiyasında "Rusların duası", ABŞ-də "My country", Almaniya imperiyasında "Hell dir im Siegerkanz", İsveçrədə "Rufst du mein Vaterland" və b. misal çəkə bilərik. Sonralar bu ölkələrin hər birinin öz himni yazıldı və təsdiq olundu. Lixşteynin himni "Oben am jungen Rhein" bu günə qədər də Böyük Britaniya himninin musiqisində ifa olunur.

Fransa dövlət himni "Marseillaise" ("Marselyoza") maraqlı tarixə malikdir. 1792-ci ildə Klod Josef Ruje de Lil tərəfindən sözləri və musiqisi yazılan Marselyoza 1795-ci ildə Fransanın rəsmi dövlət himni kimi qəbul olunub. 

Dövlət himni kimi rəsmi qəbul edilən ilk himnlərdən biri də İspaniya himnidir. 1761-ci ildə yazılan "Marcha Real" ("Kral marşı") 1770-ci ildə rəsmi dövlət himni kimi qəbul edilib. "Marcha Real" himninin müəllifi məlum deyil.

Birinci Dünya müharibəsinə qədər dünyada 59 dövlət mövcud idi. Müharibədən sonra dörd imperiyanın, Avstriya-Macar, Osmanlı, Almaniya və Rusiya imperiyalarının dağılması nəticəsində dünyanın siyasi xəritəsi dəyişdi. Yeni müstəqil milli dövlətlər yarandı. Müstəqilliyini elan edən dövlətlər həm də dövlət atributlarını, bayraq, gerb və himnlərini təsdiq etdilər. Müxtəlif dövlətlərin dövlət himnləri ilə bağlı bəzi maraqlı məlumatları da oxucuların diqqətinə çatdırmaq istəyirəm. 

Dövlət himni dövlət dilində ifa olunur. Lakin elə dövlətlər var ki, onun ərazisində bir neçə dövlət dili mövcuddur. İsveçrə konfederasiyasının himninin (Swiss Psalm) dörd rəsmi dövlət dilində (fransız, alman, italiyan və romanş) mətni var. 

Belçika Dövlət himni (La Brabançonne / De Brabançonne / Das Lied von Brabant) üç dildə, birinci beyt (strofa) niderland dilində, ikinci beyt fransız dilində, üçüncü beyt alman dilində ifa olunur. Nəqarat isə hər üç dildə, hərəsi bir sətir olmaqla ifa olunur.

Dünya ölkələrinin dövlət himnləri musiqi ladı baxımından da müxtəlifdir. Bir çox ölkələrin himnləri major ladında yazılsa da, minor ladında yazılmış himnlər də kifayət qədərdir. Belə ki, Azərbaycan (Azərbaycan marşı), Türkiyə (İstiklal marşı), Ukrayna (Şe ne vmerla Ukraina), Bolqarıstan (Mila rodino), İsrail ( Xa-tikva), Rumıniya (Deşteapta-te, romane!), Qazaxstan (Menin Kazakstanım), Kataloniya (Els Seqadors), Mərakeş (Çerifan himni), Keniya (Ee Mungu Nguvu Yetu), Slovakiya (Nad Tatrou sa blyska), İraq (Mavtini), Nepal (Sayaun Thunga Phool Ka) və b. ölkələrin dövlət himnləri minor ladında yazılıb.

Dövlət himninin səslənməsi qaydaları bütün ölkələrdə, əsasən, eyni olsa da, bəzi ölkələrdə fərqlər də mövcuddur. Adətən, rəsmi dövlət tədbirlərində, milli bayramlarda, hərbi paradlarda, festivallarda, idman tədbirlərində və s. himn səsləndirilir. Xarici ölkə başçılarının dövlət səfərləri zamanı qsrşılanma mərasimində himnin səslənməsi dövlətlərarası diplomatik protokolla müəyyən olunmuşdur. Olimpiya oyunları zamanı qızıl medal qazanmış idmançının şərəfinə təmsil etdiyi dövlətin himni səsləndirilir. İdman oyunları zamanı dövlət himninin səslənməsi ilk dəfə 1905-ci ildə reqbi üzrə Uels və Yeni Zellandiya yığma komandalarının görüşü zamanı baş vermişdir. Görüşdən əvvəl Yeni Zellandiya komandası "Haka Maori" döyüş rəqsini ifa edir. Buna cavab olaraq Uels komandası ölkələrinin himnini (Hen Wlad Fy Nhadau) oxuyur. Həmin vaxtdan da beynəlxalq idman yarışları zamanı iştirakçı ölkələrin dövlət himni səsləndirir. 

Bəzi ölkələrdə dövlət başçısı teatra və ya kinoya tamaşa etməyə gələrsə, tamaşadan və ya filmdən əvvəl dövlət himni səsləndirilir. Bir çox ölkələrdə məktəblərdə hər gün dərslər başlamazdan əvvəl şagirdlər dövlət himnini ifa edirlər. Bir sıra ölkələrdə dövlət televiziya və radio kanalları səhər yayıma başlamazdan əvvəl və gecə verilişlər bitəndə himn səsləndirilir. 

Əksər ölkələrdə dövlət bayrağı himnin müşayiəti ilə qaldırılır. Bir sıra ölkələrdə həlak olmuş hərbçi və polislər himnin sədaları ilə dəfn olunur.

Hər bir ölkədə dövlət himni səslənərkən insanlar ayağa qalxır və hamılıqla ifaya qoşulurlar. 

Göründüyü kimi, bütün ölkələrdə dövlət himni müstəqilliyin, suverenliyin, mübarizənin, şərəfli tarixin, milli dəyərlərin, Vətənə, dövlətə sevginin rəmzi olaraq, bayraq və gerb ilə yanaşı, hörmət və ehtiramla qarşılanır. Hər bir xalq, millət bayrağı ilə, himni ilə fəxr edir. Qeyd olunan faktlardan göründüyü kimi, bəzi olkələr hələ orta əsrlərdə yaranmış himnlərinə şərəfli tarixin əzəməti kimi ehtiramla yanaşırlar. Himnlər – müəllifi belə bəlli olmasa da – millətin, xalqın qəhrəmanliq, birlik simvolu kimi əsrlərlə qorunur və yaşadılır.

Üzeyir bəy Hacıbəylinin "Azərbaycan marşı" 1980-ci illərdə vətənə necə gəldi çıxdı? Kimlərin sayəsində bu baş verdi? Kim bu müqəddəs əsəri yenidən xalqımıza bəxş etdi? Kimlər bunun əleyhinə idilər və niyə bu mövqedə duraraq mübarizə aparırdılar? Yaranmış kəskin müzakirələrin səbəbi nə idi? "Azərbaycan marşı" 1992-ci il mayın 27-də Milli Məclisdə müzakirəyə çıxarılana və Dövlət Himni kimi təsdiq olunana qədər nələrdən keçdi? Bütün bu suallara ilk dəfə olaraq bir çox müzakirələrin şahidi, hadisələrin iştirakçısı kimi bildiklərimi, gördüklərimi yazmağı qərara aldım. 40 ilə yaxın vaxt keçməsinə baxmayaraq, bütün hadisələr yaddaşıma əbədi həkk olunub. Bu hadisələri, gördüklərimi, bildiklərimi sistemləşdirib diqqətinizə təqdim edirəm.

İlk dəfə Üzeyr bəyin iki naməlum marşı haqqında Azərbaycan televiziyasında, "Dalğa" verilişində məlumat eşitdim. "Dalğa" çox populyar və sevilən proqram idi. Hər buraxılışını həvəslə gözləyərdik. Proqramı rəhmətlik Osman Mirzəyev və İlqar Əlfioğlu növbəli şəkildə aparırdılar. 1988-ci ilin mart-aprel aylarında "Dalğa" verilişinin növbəti buraxılışında Osman Mirzəyevin qonaqları ədəbiyyatşünas Rəfiq Zəka Xəndan və görkəmli bəstəkar Cahangir Cahangirov idi. Rəfiq Zəka Türkiyədən yeni qayıtmışdı. Ezamiyyətdə olduğu müddətdə Türkiyədə maraqlı bir kitab əldə etdiyini bildirdi. Bu kitabda Üzeyir bəyin iki marşı çap olunmuşdu. Həmin əsərlər haqqında həmin vaxta qədər heç bir məlumat yox idi. Böyük bəstəkarımız Cahangir Cahangirov həmin marşları pianoda ifa etdi və çox sevinclə, həyəcanla onlar haqqında danışdılar.

          Cahangir Cahangirov bu əsərləri marş kimi təqdim etdi. Növbəti gün musiqi içtimaiyyətində hamı Üzeyir bəyin yeni tapılmış əsərlərindən danışır və müzakirə edirdi. Beləliklə, ilk dəfə "Milli marş" və "Azərbaycan marşı" haqqında "Dalğa" verilişində məlumat verildi.

1988-ci il noyabrın 17-də Azərbaycan Xalq Hərəkatı başlanan gün ölkəmizdə Dirçəliş Günü kimi qeyd olunur. Bir aya yaxın müddətdə yüz minlərlə vətəndaşımız xalqımızın haqq səsini dünyaya çatdırmaq üçün günlərlə Azadlıq meydanında fasiləsiz mitinqlər keçirdi. Həmin mitinqlər zamanı Amerikanın "Azadlıq" radiosunun Azərbaycan dilində proqramı səsgücləndiricilər vasitəsilə meydana yayımlanırdı. "Azadlıq" radiodunun aparıcısı, o dövrdə hamının sevimlisi olan Mirzə Xəzər bir necə dəfə "Azərbaycan marşı"nı efirdə səsləndirdi. Mirzə Xəzər Üzeyir bəyin əsərini elan etmirdi. "Azərbaycan marşı" tək alətdə, elektropianonun ilkin mini variantı olan bir alətdə ( o zaman buna ionika deyirlirdi) ifa olunurdu. Musiqi fonda səslənirdi. Yəni fonda səslənən musiqi ilə yanaşı, aparıcı müxtəlif mövzulardan danışırdı. Bu səbəbdən də əsərin möhtəşəmliyini hiss etmək çətin idi. Bu "Azərbaycan marşı" ilə ikinci tanışlığımız idi.

         Mitinq günləri zamanı istedadlı bəstəkar, Üzeyir Hacıbəyli ev-muzeyinin elmi əməkdaşı, dostumuz Sərdar Fərəcov məlumat verdi ki, Üzeyir bəyin Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə yazdığı iki marşını tapmışıq. "Milli marşı" və "Azərbaycan marşı". İstedadlı bəstəkar, Üzeyir Hacıbəyli irsinin yorulmaz araşdırıcısı Sərdar Fərəcov marşları mətbuatda çap etdirməyi planlaşdırırdı. Əfsuslar olsun ki, heç bir mətbu orqanı o dövrdə bu işə qol qoymaq istəmirdi. Biz bu xəbərdən çox pərişan olmuşduq. Anlaya bilmirdik ki, Üzeyir bəyin məlum olmayan əsərləri tapılıb, niyə mətbuat bu qədər biganə yanaşır buna. Əslində, burada qeyri-adi heç nə yoxdur. Çünki o dövrdə bütün mətbuat, çap olunan bütün materiallar ciddi senzuradan keçirdi. Qəzet və jurnallarda çap olunacaq yazıların son variantı "Kommunist" nəşriyyatında "Qlavlit" şöbəsinə aparılardı. "Qlavlit"də bütün materiallar mikroskopla yoxlanılardı və hər səhifəyə imza atılar, möhür vurulardı. Bu möhür olmadan nəşriyyatın çap sexi heç nə çap edə bilməzdi.

         Nəhayət, çətinliklə də olsa, Sərdar Fərəcov "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzetindən razılıq alır və 1988-ci ilin dekabr ayında marşları redaksiyaya təqdim edir. Hamımız Üzeyir bəyin məlum olmayan əsərlərinin çap olunacağı günü səbrsizliklə gözləyirdik. Hər həftə "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzetini (qəzet həftədə bir dəfə, cümə günü çıxırdı) köşklərdən alıb yoxlayardıq. Yazının çıxmadığını görüb pərişan olardıq.

Sərdar Fərəcov isə növbəti gün redaksiyaya gedər, yazının nə vaxt çıxacağı ilə maraqlananda ona deyərdilər ki, materialımız çox idi, çap edə bilmədik, yəqin, gələn nömrədə çıxar. Beləliklə, düz yeddi ay həmin yazı "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzetinin redaksiyasında çapını gözləməli oldu. 1989-cu il iyul ayının 14-də yazının qəzetdə çap olunması hamımız üçün tarixi bir hadisəyə çevrildi. Üzeyir bəyin AXC dövründə yazdığı, 70 il ciddi cəhdlə xalqdan gizlədilən "Milli marş"ı və "Azərbaycan marşı" vətəndə ilk fəfə işıq üzü gördü, qəzetdə çap olundu. Bu, marşların mühacirətdən vətənə qayıdışı idi. Millət üçün, xalq üçün yazılan əsərlər millətə, xalqa qaytarıldı. Çox böyük tarixi hadisə idi. Hər şey bundan sonra başladı. 

Sərdar Fərəcovun "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzetindəki məqaləsindən (marşları çap etdirməsi) "Azərbaycan marşı" Milli Məclisin müzakirəsinə qədər maraqlı, gərgin mücadilə ilə zəngin bir yol keçdi. Nəticədə tarixi ədalət bərpa olundu. 1920-ci ildə bolşevik işğalı nəticəsində təsdiqini tapa bilməyən "Azərbaycan marşı" 72 il sonra Azərbaycan Respublikasının Dövlət Himni statusunu qazandı. 

Böyük bəstəkar Aydın K. Azim "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzetininin 14 iyul 1989-cu il tarixli sayında çap olunmuş marşları analiz edərək onların üzərində işləməyə başlayır. O dövrdə Aydın müəllimlə biz tez-tez görüşərdik. Günlərin birində Aydın müəllim qəzetdə çap olunan marşları dərindən öyrəndiyini bildirdi və qətiiyyətlə bildirdi ki, Üzeyir bəy "Azərbaycan marşı"nı AXC himni kimi yazıb. Buna qədər bu əsərlər, sadəcə, Üzeyir bəyin məlum olmayan marşları kimi təqdim olunurdu. İlk dəfə "Azərbaycan marşı"nın AXC himni olması fikrini Aydın K. Azim irəli sürdü. Ustad sənətkar fikrində çox qəti idi. Yorulmadan bu fikri hər kəsə izah edir və böyük peşəkarlıqla fikrini sübut edirdi. O bildirirdi ki, "Azərbaycan marşı" forma, quruluş, ideya, məzmun baxımından bizim bildiyimiz marş janrına aid deyil. Bu, ALQIŞDIR. Bu, tamamilə başqa janrdır. Bunun kökü çox dərinliklərə gedir. Üzeyir bəy bunu AXC himni kimi yazıb. Bu fikri Aydın müəllim inadkarkıqla hər kəsə isbat edirdi. Çoxları onunla razılaşmırdı, mübahisə edirdi və bu əsərin, sadəcə, marş olduğunu söyləyirdi.

         Artıq mübahisələr yaranmışdı. Bu mübahisələr haqqında daha sonra ətraflı məlumat verməyə çalışacağam. İndi isə Aydın A. Azimin ilk gündən "Azərbaycan marşı"nı himn kimi qəbul etməsi və bunun üzərində ciddi işə başlaması prosesinə diqqət yetirək.

Aydın K. Azimin xatirələrindən:

"Mən ilk dəfə Üzeyir bəyin "Azərbaycan marşı"nı 1970-ci ildə "Azadlıq" radiosunda Mirzə Xəzərin proqramından eşitmişəm. Bir alətdə ifa olunurdu. Mənə çox maraqlı gəldi. Radioda eşitdikdən sonra evdə pianoda bu marşın melodiyasını çalıb onu müxtəlif harmonik akkordlarla yoxlayırdım. Rəhmətlik atam melodiyanı eşidəndə qəribə hisslər keçirdi. Atam məndən bunun nə olduğunu soruşdu. Mən də cavab verdim ki, "Azadlıq" radiosunda Mirzə Xəzərin proqramında eşitmişəm. Atam onda mənə söylədi ki, biz məktəbdə oxuyanda hər gün dərsdən qabaq bu havanı ifa edirdik. Atam 1904-cü ildə anadan olub.

         1918-1920-ci illərdə atamın 14-16 yaşı olub və məktəbdə oxuyub. Mən onda hələ bu əsərlə tanış deyildim. Təxmini fərz edirdim ki, Üzeyir bəyin ola bilər. Çünki onun musiqi dilinə çox yaxın idi. Bunun marş, ya himn olması haqqında heç bir məlumatım yox idi. Atamın dedikləri isə yaddaşıma yazıldı.

Sonralar, 1989-cu ilin yayında "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzetində bəstəkar həmkarım Sərdar Fərəcovun ""Milli marşı" və "Azərbaycan marşı"" məqaləsi qarşıma çıxdı. Diqqətimi çəkdi və mən Üzeyir bəyin məlum olmayan əsərləri ilə yaxından tanış olarkən atamın təxminən 15-16 il əvvəl dedikləri yadıma düşdü. Mən bu əsərlər üzərində çiddi şəkildə işləməyi qərara aldım. Mənə tam aydın oldu ki, strukturuna, yazılma tərzinə, emosionallığına, əhvalına, ümumiyyətlə, bütün parametrlərinə görə, Üzeyir bəy "Azərbaycan marşı"nı himn kimi yazıb. Mən də "Azərbaycan marşı" üzərində işləməyə başladım.

"Azərbaycan marşı" nı himn kimi bərpa edərək yeni redaktədə orkestr və xor üçün işləmək istəyimi, artıq işə başladığımı yaxın dostum Vaqif Səmədoğluna bildirdim. Vaqiflə bu barədə uzun-uzadı fikir mübadiləsi aparırdıq. O, musiqiçi olduğuna görə məni yaxşı başa düşürdü. Gətirdiyim dəlillərlə razılaşırdı. 

Vaqif "Azərbaycan marşı"nın himn kimi yazılmasına əmin olmaq istəyirdi. Mən də buna nail oldum və onu əmin etdim ki, "Azərbaycan marşı"nın himn olmasına heç bir şübhəm yoxdur və buna bəstəkar kimi qəti əminəm. Biz Vaqiflə tez-tez görüşürdük. O hər dəfə "Azərbaycan marşı" üzərində işimlə maraqlanırdı. Hiss edirdim ki, bu məsələ onu dərindən düşündürür.

1989-cu ilin payız ayları idi. Bir gün Yusif Səmədoğlu mənə zəng elədi. Hal-əhval tutduqdan sonra Yusif dedi: "Aydın, Vaqif mənə deyib ki, sən Üzeyir bəyin əsəri üzərində çalışırsan. İşlər necə gedir?". Mən Yusifə ətraflı məlumat verdim. O da qardaşı Vaqif kimi məndən bu marşların hansı himn kimi nəzərdə tutulduğu haqqında soruşdu. Mən əminliklə bildirdim və əsaslandırdım ki, Üzeyir bəy məhz "Azərbsycan marşı"nı AXC himni kimi qələmə alıb. Yusif izahımı müsbət qarşıladı. Mənə uğurlar arzuladı və sağollaşdıq. Bir neçə gündən sonra Yusiflə bir də danışdıq. Mən Vaqifgildə idim. Telefon zəng çaldı. Vaqif dəstəyi götürdü və sonra məni çağıraraq bildirdi ki, Yusif səninlə danışmaq istəyir. Yusiflə salamlaşdıq, hal-əhval tutduq və Yusif mənimlə görüşmək istədiyini bildirdi. 

Təyin olunmuş vaxtda görüş yerinə gəldim. Yusif Səmədoğlu məni maşına dəvət etdi. Mən maşına əyləşdim, görüşdük, hal-əhval tutduq və Yusif Səmədoğlu çibindən bir zərf çıxarıb mənə uzadaraq dedi: 

"Aydın, bu Üzeyir bəyin və Əhməd Cavadın himn üçün yazdığı musiqi və mətndir. Nə vaxt işi yekunlaşdıra bilərsən?

Mən bir neçə ay vaxt istədim. Yusif Səmədoğlu isə 2 həftəyə, yəni noyabrın 15-nə qədər bütün işləri yekunlaşdırmaq lazım olduğunu bildirdi. Xahiş etdi ki, noyabrın 15-də əsərin lent yazısını ona təqdim edim. 

Yusif Səmədoğlu həm də bu haqda heç kimə bir söz deməməyimi tapşırdı. 

Təyin olunan müddət çox az idi. Əsərin redaktə, bərpa işlərini yekunlaşdırmışdım. Amma bununla iş bitmir. Onu aranjiman etmək, orkestr və xor üçün işləmək, orkestrlə, xor ilə əsəri məşq edib öyrənmək, daha sonra lentə almaq belə qısa vaxtda çox çətin olsa da, söz verdiyim üçün gecə-gündüz çalışmalı oldum.

         Qısa bir vaxtdan sonra əsər üzərində işi yekunlaşdırdım, O dövrdə mən Azərbaycan Televiziya və Radio Verilişləri Komitəsinin bədii kollektivlərinin bədii rəhbəri və Səsyazma Evinin direktoru idim. Komitədə Niyazi adına simfonik orkestr, Xalq çalğı alətləri orkestri, Estrada simfonik orkestri, Xor kollektivi, Ə. Bakıxanov adına Xalq çalğı alətləri ansamblı, "Xatirə" ansamblı, "Bənövşə" uşaq xoru və b. kollektivlər fəaliyyət göstərirdi. Bütün bu kollektivlərə ümumi rəhbərlik etdiyimə görə tez bir zamanda belə bir işin öhdəsindən gələ biləcəyimə əmin idim. Əsərin partiturasını və alətlər üçün notları simfonik orkestrinin dirijoru Əli Cavanşirə verdim və orkestrlə məşqlərə başlamağı xahiş etdim. Eyni zamanda Teleradio Komitəsinin xor kapellasının bədii rəhbəri bəstəkar Ramiz Mustafayevlə də danışdım, xor partiyasının notlarını ona verdim və hazırlaşmaqlarını xahiş etdim. Hamı böyük həvəslə məşqlərə başladı.

         Bir neçə gündən sonra həm orkestr, həm də xor əsəri ifa edərək lentə yazdırmaq üçün tam hazır idi. İndiki Şəhriyar adına Mədəniyyət evində himni ilk dəfə ifa edib lentə aldıq. (O vaxtlar bura Dzerjinski adına klub idi. Qafqazda səs, musiqi yazmaq üçün ən yaxşı məkan sayılırdı. SSRi vaxtlarında məşhur "Melodiya" firması buraxdığı valların böyük əksəriyyətini burda lentə alırdı-K. Ş.) Yaxın dostum və unudulmaz bəstəkarımız Adil Bəbirovu səs rejissoru kimi dəvət etdim. Sevimli bəstəkar Adil Bəbirov bu işin ən böyük ustası idi. Mən özüm də uzun illər ali dərəcəli səs rejissoru kimi işləmişım. Amma öz əsərim olduğuna görə subyektivlik olmasın deyə Adil Bəbirovu dəvət etdim. Adil böyük bəstəkar və yüksək peşəkar idi. Vaqif Səmədoğlu da bu prosesdə bizimlə birlikdə iştirak edirdi.

Əsəri ifa edib lentə aldıq. Hamı çox böyük həvəslə çalışırdı. Mən bu işdə iştirak edən hər kəsin necə qürur duyduğunu heç vaxt unutmaram. Musiqiçilərin, xor ifaçılarının gözlərində qəribə parıltı, işıq var idi. 

Himnin mətnində belə bir misra var:

"Sənə hər dəm can qurban"

Mən "dəm" sözünü "an" sözü ilə əvəz etdim.

         Xor oxuyanda "hər dəm" "hərdən" kimi anlaşıla bilərdi deyə, bu dəyişikliyi etdim. Nəhayət, bütün işləri yekunlaşdırdıq.

         Lent yazısını Yusif Səmədoğluna təqdim edəndə bir neçə dəfə birlikdə dinlədik. Vaqif Səmədoğlu da bizimlə birlikdə idi. Hamımızın gözləri yaşarmışdı. Fərəh hissindən ruhumuz göylərdə uçurdu. Yusif də, Vaqif də məni qucaqlayıb təşəkkür etdilər.

1989-cu il noyabrın 17-də Dirçəliş Gününün ildönümü ilə əlaqədar Azadlıq meydanında mitinq keçirilirdi. Vaqif Səmədoğlu himni orda elan etdi və ilk dəfə səsləndirdi. On minlərlə insan Üzeyir bəyin bu əsərini böyük coşqu ilə dinlədi...

"Azərbaycan marşı" Azadlıq meydanında ilk dəfə səslənəndən sonra sürətlə bütün ölkəyə yayıldı. Dünyanın bir çox radiostansiyaları "Azərbaycan marşı"nı dönə-dönə səsləndirdi. Ölkədə elə bir tədbir, yığıncaq, toplantı yox idi ki, orada "Azərbaycan marşı" səslənməsin. Adamlar əsəri bir-birindən alıb kassetlərə köçürürdü. Xalqımız sanki 70 il idi, bu günü gözləyirdi. "Azərbaycan marşı" hər bir vətəndaşın ruhuna, qəlbinə sığındı. Əsir düşmüş "Azərbaycan marşı" azadlığa qovuşdu. Mühacir həyatına son qoyuldu. Xalqımız qürurla, fərəhlə, həyəcanla, ən doğma musiqi əsərini dinləməkdən doymurdu sanki.

"Azərbaycan marşı" hər bir azərbaycanlıya ana laylası kimi əziz və doğma idi. Qısa bir zamanda əsər millətin yaddaşına əbədi həkk olundu. Onu əzbərdən bilməyən adam tapmaq çətin idi. Birmənalı şəkildə ölkə əhalisinin əksər hissəsi Üzeyir bəyin "Azərbaycan marşı"nı himnimiz kimi qəbul edirdi. 

Hələ rəsmi status almazdan qabaq bu əsər hər yerdə fərəhlə səsləndirilirdi. Bütün bunlara baxmayaraq, bəziləri iddia edirdilər ki, Üzeyir bəy himn kimi "Azərbaycan marşı" nı deyil, "Milli marşı" qələmə alıb. Bir qism insanlar isə bu marşların heç birinin himn olmadığı qənaətini irəli sürürdü. Onlar bildirirdilər ki, himn kimi tamamilə başqa bir əsər yazılıb. Bu iddialar cəmiyyətə ötürülür, geniş mübahisələr və müzakirələr yaradırdı. Artıq bu mövzu ətrafında mübahisələr mətbuata da yol tapır. "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzetinin 20 aprel 1990-cı il nömrəsində M. Ə. Rəsulzadənin "Böyük kompozitor Hacıbəyli Üzeyir" məqaləsini dərc etdirən Möhsün Əliyev məqaləyə yazdığı ön sözdə marşlar haqqında qeyd edir: "Azərbaycan milli marşı"nın sözləri Əhməd Cavada, "Azərbaycan marşı"nın sözləri isə Cəmo Cəbrayılbəyliyə aiddir. Bu marşlardan əlavə, Üzeyir bəy ADR-in Dövlət Himnini də bəstələmiş, onun da sözləri Əlabbas Müznibə məxsusdur". Bu fikrini Möhsün Əliyev başqa qəzetlərdə də dərc etdirir.

         Amma ADR-in Dövlət Himni kimi Üzeyir bəy tərəfindən yazılmış və sözləri Əlabbas Müznibə məxsus olan əsəri öz təsdiqini tapmadı. İki marşdan əlavə, həmin dövrdə Üzeyir bəyin ayrıca himn yazması bir müddət müzakirə olunsa da, qısa zamandan sonra informasiya məkanından çəkildi. Artıq mübahisələr "Milli marş" və ya "Azərbaycan marşı" ətrafında cərəyan edirdi. Möhsün Əliyev fədakar tarixçi idi. Hələ sovet dönəmində ADR dövrünü araşdıran tək-tük insanlardan idi. Lakin ADR Himni haqqında məlumatı hardan alması məlum deyil. Sovetlər dövründə ADR-ə aid bütün sənədlər qapalı arxivlərdə qorunurdu. Bu arxivlərdəki sənədlərlə tanış olmaq mümkün deyildi. Bu gün artıq tam dəqiqliyi ilə məlumdur ki, Üzeyir bəy "Milli marş" və Azərbaycan marşı"ndan başqa, ADR Himni kimi başqa əsər yazmayıb. Möhsün Əliyevin bu haqda yazıları ajiotaj yaratsa da, sübut, dəlil tapılmadı.

Mübahisələr indi də hər iki marşın sözlərinin kimə məxsus olması ətrafında cərəyan edir.

"Kommunist" qəzetinin 1991-ci il 20 yanvar nömrəsində bəstəkar Aydın K. Azimin (o vaxtlar Aydın Əzimov kimi qeyd olunurdu) himn haqqında geniş müsahibəsi dərc olundu. Bu müsahibədə sözlərin kimə məxsus olması haqqında suala Aydın K. Azim "hər iki marşın sözlərinin Əhməd Cavada məxsus olduğunu təxminən güman etmək olar" cavabını vermişdi. Əslində, Aydın müəllim öz işini böyük ustalıqla, yüksək peşəkarlıqla görmüşdü. "Azərbaycan marşı"nı xalqımıza qaytarmaqla tarixi hadisəyə imza atmışdı. Söz müəllifinin kimliyini araşdırmaq, müəyyən etmək ədəbiyyatçıların işi idi. 

Üzeyir Hacıbəyli ev-muzeyinin direktoru Ramazan Xəlilov hər iki marşın sözlərinin Üzeyir bəyə məxsus olduğunu deyirdi. Onu da dönə-dönə təkrar edirdi ki, Üzeyir bəy Cümhuriyyət himni kimi "Milli Marş"ı yazıb. Mən o dövrdə bir neçə dəfə özüm bunu Ramazan Xəlilovdan eşitmişdim. Hətta deyirdi ki, bu marşların əlyazmaları onda var və tezliklə onları çap etdirəcək. 

"Mədəniyyət" qəzetinin 7 mart 1991-ci il nömrəsində Üzeyir Hacıbəyli ev-muzeyinin elmi əməkdaşı, bəstəkar Sərdar Fərəcov "Milli marş"ın əlyazmasını çap etdirdi. Üzeyir bəyin əlyazması üzə çıxdı və sübut olundu ki, "Milli Marş"ın musiqisi və sözləri Üzeyir bəyin özünə aiddir. Həmin vaxtlar mən özüm də "Mədəniyyət" qəzetində çalışırdım. O günləri çox yaxşı xatırlayıram. Həmin məqaləni dostum Sərdar Fərəcov çap etdirmək üçün mənə təqdim etmişdi. Ramazan Xəlilovun xasiyyətinə bələd olduğumuz üçün düşünürdük ki, "Azərbaycan marşı"nın da əlyazması tezliklə üzə çıxar. Çünki Ramazan Xəlilov belə məlumatları "qram-qram" üzə çıxarırdı. 

         Amma əfsuslar olsun ki, bu baş vermədi. "Azərbaycan marşı"nın əlyazması tapılmadı. 

Azərbaycan müstəqilliyinə doğru addım-addım irəliləyirdi. 1990-cı il qanlı 20 Yanvar hadisələrindən sonra xalqımız sovet imperiyasından qoparaq müstəqilliyini elan edəcəyinə tam əmin idi. Artıq heç kimin buna şübhəsi yox idi. Hələ müstəqillik elan olunmamışdan əvvəl, 5 fevral 1991-ci ildə üçrəngli bayrağımız Dövlət bayrağı statusunu aldı. Azərbaycan Respublikası Ali Soveti bu haqda qərar qəbul etdi.

Dövlət himni və Dövlət gerbi haqqında da müzakirələr aparılırdı. Rəsmi qurumlar Azərbaycan sovet himninin musiqisinin saxlanması, sözlərinin dəyişdirilməsi istiqamətində çalışırdılar. Bu musiqinin də müəllifi Üzeyir bəy olması faktı onlarda əminlik yaratmışdı ki, təkliflərini keçirə biləcəklər. Cəmiyyətdə isə əsas üstünlük "Azərbaycan marşı"na verilirdi. Bu əsər artıq qeyri-rəsmi himn funksiyasını yerinə yetirirdi. "Azərbaycan marşı" xalqımızın ruhuna elə hopmuşdu ki, başqa bir əsərin himn kimi qəbul ediləcəyini təsəvvür etmək belə çətin idi. Bəziləri isə Üzeyir bəyin "Milli marş"ı himn kimi yazdığı fikrini irəli sürür və bunu sübut etməyə çalışırdılar. Tarixçi Möhsün Əliyev isə müxtəlif mətbu orqanlarında "Azərbaycan milli marşı" və "Azərbaycan Marşı"ndan başqa, Üzeyir bəyin Əlabbas Müznibin sözlərinə ADR himni üçün ayrıca himn yazdığını bildirirdi. Lakin bu faktın haradan qaynaqlandığını göstərmirdi. Ona görə də yazdıqları ciddi qəbul olunmurdu. Möhsün Əliyev "Azərbaycan milli marşı"nın sözlərinin Əhməd Cavada, "Azərbaycan marşı"nın sözlərinin isə Cəmo Cəbrayılbəyliyə aid olduğu və bunların hərbi marş olduğu qənaətində idi. Üzeyir Hacıbəyli ev-muzeyinin elmi əməkdaşı, bəstəkar Sərdar Fərəcov 7 mart 1991-cı il nömrəsində "Mədəniyyət" qəzetində "Milli marşı"n Üzeyir bəyə aid olan əlyazmasını dərc etdirdi. Üzeyir bəy öz xətti ilə rus dilində: "сл. и муз. У. б. Гаджибекова" (söz və musiqi Ü. b. Hacıbəyovundur) yazmışdı. Bu danılmaz fakdan sonra mübahisələr bir qədər səngisə də, əsas mücadilə hələ qarşıda idi. 

Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin Rəyasət Heyəti 28 mart 1991-ci il tarixində Dövlət Himni və Dövlət Gerbi haqqında qərar qəbul etdi. Ali Sovetin Sədri Elmira Qafarovanın imzaladığı qərarla "Azərbaycan Respublikasının Dövlət Himninin ən yaxşı mətni və Azərbaycan Respublikasının Dövlət Gerbinin ən yaxşı eskizləri üçün müsabiqə elan olunması haqqında" aşağıdakı tərkibdə komissiya yaradıldı.

Muradəliyev Fazıl Qulam oğlu – Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin Mədəniyyət və Dini Əqidə Məsələləri daimi komissiyasının sədri (sədr)

Bünyadov Ziya Musa oğlu – Azərbaycan Elmlər Akademiyasının vitse-prezidenti, Azərbaycanın Əməkdar Elm xadimi

Vahabzadə Bəxtiyar Mahmud oğlu – Azərbaycanın Xalq şairi

Qasımzadə Fuad Feyzulla oğlu – M.Ə.Rəsulzadə adına Bakı Dövlət Universitetinin kafedra müdiri, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin müşaviri, Azərbaycanın Əməkdar elm xadimi, Azərbaycan Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü

Quliyev Tofiq Ələkbər oğlu – Azərbaycan Bəstəkarlar İttifaqı İdarə Heyətinin birinci katibi, Axərbaycanın Xalq artisti

Əbdürrəhmanov Nadir Qəmbər oğlu – Azərbaycan Rəssamlar İttifaqı Rəyasət Heyətinin üzvü, Azərbaycanın Xalq rəssamı

Əzizov Arif Möhübəli oğlu – rəssam, Azərbaycan LKGİ mükafatı laureatı

Kazımzadə Kazım Məmmədəli oğlu – R.Mustafayev adına Azərbaycan Dövlət İncəsənət Muzeyinin direktoru, Azərbaycanın Xalq rəssamı

Məmmədov Aydın Mirsaleh oğlu – Azərbaycan Yazıçılar İttifaqı yanında Respublika Bədii Tərcümə və Ədəbi Əlaqələr Mərkəzinin sədri, Qarabağa Xalq Yardımı Komitəsi sədrinin müavini

Məmmədova Fəridə Cəfər qızı – Azərbaycan Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutunun böyük elmi işçisi, Azərbaycanın Əməkdar elm xadimi

Nəbiyev Bəkir Əhməd oğlu – ədəbiyyatşünas, Azərbaycan Elmlər Akademiyası ədəbiyyat, dil və incəsənət şöbəsinin akademik katibi

Polad Bülbül oğlu – Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyət naziri

Rzayev Anar Rəsul oğlu – Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının birinci katibi

Rüstəmxanlı Sabir Xudu oğlu – "Azərbaycan" qəzetinin baş redaktoru

Talıbzadə Kamal Abdulla Şaiq oğlu – ədəbiyyatşünas, Azərbaycan Elmlər Akademiyasının akademiki

Xəlilov Fərhad Qurban oğlu – Azərbaycan Rəssamlar İttifaqı İdarə Heyətinin sədri, Azərbaycanın Əməkdar incəsənət xadimi Cabir Novruz-şair, "Ədəbiyyat" qəzetinin baş redaktoru.

Dövlət Himninin ən yaxşı mətni üçün və Dövlət Gerbinin ən yaxşı eskizi üçün müsabiqəyə təqdim olunacaq işlərin komissiyaya 1991-ci il mayın 25-dək verilməsi nəzərdə tutulmuşdu.

Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin Dövlət Himninin mətni üçün elan etdiyi müsabiqə cəmiyyətdə birmənalı qarşılanmadı. Ali Sovet 1945-ci ildə qəbul olunmuş himnin musiqisini saxlayıb sözlərini dəyişmək qərarını qəbul etmişdi. Bir çox şairlərimiz həvəslə himn üçün yazdıqları mətnləri komissiyaya təqdim edirdi. Deyilənə görə, təqdim olunan mətnlərin sayı onlarla idi. Amma Ali Sovetin yaratdığı komissiya bu mətnlərin heç birini qənaətbəxş hesab etmirdi. Komissiyanın hər iclası ciddi mübahisələr yaradırdı. Uzun-uzadı müzakirələr heç bir nəticə vermirdi.  

Əslində, Ali Sovetin, hakimiyyətin mövqeyi məlum idi: Azərbaycan Sovet himninin musiqisi saxlanılır, mətn kimi isə Səməd Vurğunun "Azərbaycan" şeiri istifadə olunur. Daha doğrusu, "Azərbaycan" şeiri musiqiyə uyğunlaşdırılır. Komissiya bu təklifi Ali Sovetin müzakirəsinə təqdim etməli, Ali Sovet də Üzeyir Hacıbəylinin 1945-ci ildə yazdığı Azərbaycan Sovet himninin musiqisini və Səməd Vurğunun "Azərbaycan" şeirindən bəzi hissələri Dövlət Himni kimi təsdiq etməliydi. Bununla da himn məsələsi həll olunacaqdı. Çoxu elə düşünür ki, bu təklif komissiyanın apardığı müzakirələr zamanı yaranıb. Əslində isə belə deyil. Hələ komissiya yaranmamışdan Ali Sovetdə bu məsələ müzakirə olunmuşdu. 1991-ci il mayın 28-nə qədər himn məsələsi öz həllini tapmalı idi. Bu məsələyə kabinetlərdə çoxdan qərar verilmişdi. Yalnız rəsmiləşdirmək qalmışdı. Ona görə də komissiyanın tərkibinə yalnız bir bəstəkar daxil edilmişdi. Bu da Tofiq Quliyev idi. Daha doğrusu, Tofiq Quliyevə Üzeyir Hacıbəylinin 1945-ci ildə yazdığı Azərbaycan Sovet Himnini yenidən redaktə etmək tapşırılmışdı. Komissiya müzakirələrə başlayanda vəziyyət dəyişdi. Bəzi şairlər Ali Sovetin Dövlət Himninin ən yaxşı mətni üçün elan etdiyi müsabiqədə ciddi-cəhdlə iştirak etməyi nəzərdə tuturdular. Ona görə də komissiyaya xeyli sayda himn mətni təqdim olunmuşdu.         

Cəmiyyətdə buna ciddi narazılıq yaranmışdı. İçtimaiyyət nümayəndələri "Azərbaycan marşı"nın himn kimi qəbul olunmasını tələb edirdi. Üçrəngli bayrağımız Dövlət Bayrağı statusunu alandan sonra "Azərbaycan marşı"nın da Dövlət Himni kimi qəbul edilməsi çağırışları hər gün daha çox və daha ucadan səslənirdi. Komissiya üzvləri "Azərbaycan marşı"nın ADR dövründə himn kimi təsdiq olunması haqqında heç bir sənədin olmadığı üçün bu əsəri müzakirəyə çıxartmağa əsas olmadığını bildirirdi. 7 noyabr 1919-cu ildə bayrağın rəsmən təsdiq olunması tarixi sənədlərlə sübut olunduğuna görə heç bir sual yaranmamışdı. Himn məsələsində isə vəziyyət fərqli idi. Üstəlik, mətbuatda da himnlə bağlı bir-birinə zidd məlumatlar dərc olunurdu. Bu əsərin əleyhinə olanların əsas arqumentlərindən biri də o idi ki, Üzeyir bəy guya bunu hərbi marş kimi yazıb. 

         Gərgin müzakirələr və içtimaiyyətin təzyiqləri nəticəsində komissiya iki variantı müzakirəyə çıxarmaqla bağlı ümumi razılığa gəlir. 

Birinci variantda Azərbaycan Sovet Himninin saxlanması və yeni mətn yazılması, ikinci variantda isə "Azərbaycan marşı"nı müzakirəyə çıxarmaq nəzərdə tutulurdu.

Tanınmış şair Vaqif Bayatlı Səməd Vurğunun "Azərbaycan" şeirinin himnin mətni kimi qəbul olunmasına mətbuatda kəskin etiraz etdi. Vaqif Bayatlının mövqeyini dəstəkləyənlərin sayı həddən artıq çox idi. 

Belə olan halda bəzi bəstəkarlar da müsabiqədə iştirak etmək istədiklərini komissiya üzvlərinə çatdırdılar. Əslində isə bu komissiya himnin musiqisini müzakirə etmək üçün deyil, mətn seçmək üçün yaradılmışdı. 

Belə vəziyyətdə Vaqif və Yusif Səmədoğulları atalarının şeirinin himn mətni kimi müzakirə olunmasına qarşı çıxdılar. Ona görə də komissiya şairlərdən himn üçün mətnləri qəbul etməyə yenidən davam etdi. 

Komissiyanın sədri Fazil Muradəliyev yaradıcı ziyalılarla görüşlər keçirərkən məlum oldu ki, Ali Sovetin himnin yeni mətni haqqında verdiyi qərar cəmiyyət, ziyalılar tərəfindən birmənalı qarşılanmayıb. Xalq isə ilk gündən "Azərbaycan marşı"nı qeyri-rəsmi himn kimi qəbul etmişdi və bu əsər hər yerdə səsləndirilirdi. Bunu nəzərə almamaq qeyri-mümkün idi.

Fazil Muradəliyev bəstəkarlarla növbəti dəfə görüşmək qərarına gəldi. Komissiyanın daha bir neçə üzvünün də iştirak etdiyi bu görüş "Azərbaycan marşı"nın himn kimi qəbul olunmasına ciddi zəmin yaratdı. Demək olar ki, o dövrdə bütün bəstəkarların iştirak etdiyi müzakirə Azərbaycan Teleradio Komitəsinin Səsyazma Evində keçirilirdi. Həmin müzakirələr zamanı Bəstəkarlar İttifaqının birinci katibi Tofiq Quliyev Üzeyir Hacıbəylinin 1945-ci ildə bəstələdiyi Azərbaycan Sovet Himnindən söhbət açdı və sonra Üzeyir bəyin "Azərbaycan marşı"nın himn üçün yaramadığını isbat etməyə çalışdı. Əsas kimi də bunun marş olduğunu göstərirdi.

Əslində, Üzeyir bəyin yazdığı Azərbaycan Sovet Himni, həqiqətən də, çox gözəl və möhtəşəm əsərdir. Kuplet-nəqarat formasında yazılmış təntənəli mahnıdır. Amma himn deyil. 1943-cü ildə SSRİ Himni qəbul edildikdən sonra ittifaq respublikalarında da forma etibarı ilə bənzər himnlər yazılmışdı. 1943-cü ilə qədər SSRİ Himni "İnternasional" sayılırdı. "İnternasional" 1871-ci ildə Fransada Paris Kommunasının şərəfinə yazılmış əsərdir. Sözləri Ejen Potyeyə, musiqisi Pyer Deqeyterə məxsusdur. 1943-cü ildə SSRİ Himni üçün müsabiqə elan olunmuşdu və sözləri Sergey Mixalkova və Reqistana, musiqisi A. Aleksandrova məxsus olan əsər himn kimi qəbul edilmişdi. Bu əsər kuplet-nəqarət formasında yazılmış təntənəli mahnıdır. Daha sonra ittifaq respublikalarında buna bənzər təntənəli mahnılar –himnlər yazıldı. Bəstəkarlarla görüş – müzakirədə daha sonra Vasif Adıgözəlov danışdı. O da çıxışına onunla başladı ki, "Azərbaycan marşı"nı Üzeyir bəy himn kimi yazmayıb. Bu əsər marşdır. Vasif Adıgözəlov təklif etdi ki, Dövlət Himni kimi Üzeyir Hacıbəylinin "Koroğlu" operasında And xorunu qəbul etmək daha məqsədə uyğun olar. Vasif Adıgözəlov artıq əsər üzərində çalışdığını bildirdi.

Bundan sonra tanınmış bəstəkar Musa Mirzəyevə söz verildi. O da özündən əvvəl çıxış edənlər kimi, "Azərbaycan marşı"nın himn üçün yaramadığını əsaslandırmağa çalışdı. Onun da əsas arqumenti bu əsərin marş olması idi. Musa Mirzəyev Üzeyir bəyin "Ey vətən" xorunu himn kimi müzakirə etməyi təklif etdi. O da qeyd etdi ki, "Ey vətən" xorunu himn kimi hazırlayır.

Sonda tanınmış bəstəkar Aydın K. Azimə söz verildi. Aydın müəllim lap qədimdən başlayaraq himn anlayışı haqqında geniş məlumat verdi və Üzeyir bəyin "Azərbaycan marşı"nı himn kimi yazıldığını izah etdi. Bu məqamda məşhur bəstəkar Xəyyam Mirzəzadə ayağa qalxaraq ucadan söylədi ki, "Azərbaycan marşı" hərbi marşdır, himn deyil. İclasda iştirak edənlərin əksəriyyəti Xəyyam Mirzəzadəni dəstəkləyirdi. Belə olduqda Aydın K. Azim Xəyyam Mirzəzadəyə müraciətlə: "Azərbaycan marşı"nı versinlər, siz də bu musiqinin sədası ilə əsgəri addımlarla yürüyün və bizə göstərin bunun marş olmasını" – dedi. Xəyyam Mirzəzadə əsəbi halda yerindən qalxaraq qapıya doğru addımladı. Deyinə-deyinə qapını möhkəm çırparaq müzakirəni tərk etdi.

Mən Səsyazma Evinin baş mühəndisi Salavat Axundzadə ilə rejissor otağından, şüşə divardan hadisələri izləyirdim. Eyni zamanda biz orda baş verənləri lentə yazırdıq. Bunu kimsə bilmirdi. Tarix üçün yazıb saxlamaq istəyirdik. 

Xəyyam Mirzəzadə qapını çırpıb gedəndən sonra Fazil Muradəliyev yaranmış gərgin vəziyyətdən çıxmaq üçün müzakirənin başqa gün davam etdirmək təklifi ilə iclasa son qoydu. Hamı dağılışdı. Dəhlizdə Fazil Muradəliyev Aydın K. Azimin qoluna girərək kənara çəkdi və dedi: "Aydın müəllim, neçə aydır mən himn məsələsi ilə məşğul oluram, amma bu gün himnin nə olduğunu başa düşdüm. Ətraflı izahat və məlumata görə təşəkkür edirəm".

Azərbaycan Respublikası Ali Soveti Rəyasət Heyətinin 1991-ci il 28 mart tarixli qərarı ilə "Azərbaycan Respublikasının Dövlət Himninin ən yaxşı mətni üçün" elan olunmuş müsabiqəyə həmin il mayın 25-də yekun vurulmalı idi. Yəni Azərbaycan SSR Himninin musiqisi saxlanmaqla, müsabiqəyə təqdim olunmuş ən yaxşı mətn seçilməli idi. Mətn seçiləndən sonra komissiya bu məsələni Ali Sovetin müzakirəsinə çıxarmalı idi. 1991-ci il mayın 28-də Azərbaycan sovet himninin yeni mətni qəbul edilməli idi.

Komissiyanın gərgin işinə, demək olar ki, həftədə bir neçə dəfə yığışıb apardığı müzakirələrə, diskussiyalara, ziyalılarla, şair və bəstəkarlarla görüşlərə baxmayaraq, yekdil rəyə gəlmək mümkün olmurdu. 1991-ci il may ayının 25-nə qədər komissiya işini yekunlaşdıra bilmədi. Qərara alındı ki, müzakirələr davam etdirilsin. 

Ölkədə içtimai-siyasi vəziyyət həddindən artıq həssas bir durumda idi. Ona görə də komissiya tələsik qərar verməkdən çəkinirdi. Vəziyyət elə həddə idi ki, ən xırda qığılcım belə böyük, qarşısıalınmaz alova çevrilə bilərdi. Hakimiyyət və siyasi fəallar arasında gərgin mübahisələr gedirdi. Ölkənin taleyi həll olunurdu. Azərbaycan addım-addım müstəqilliyinə doğru addımlayırdı.

1991-ci il avqustun 30-da Ali Sovetin növbədənkənar sessiyasında gərgin müzakirələrdən sonra "Azərbaycan Respublikasının dövlət müstəqilliyini bərpa etmək haqqında" Bəyannamə qəbul olundu. Bəyannamədə Azərbaycan Respublikasının 1918-1920-ci illərdə mövcud olmuş Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin varisi olduğu qeyd olunmuşdu

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(26.08.2025)

Elman Eldaroğlu, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Sabir Rüstəmxanlının “Atamın ruhu” adlı kitabını oxuyuram. Bu kitabda xalq şairi atası Xudu kişinin ömrünün son günləri ilə bağlı xatirələrini əbədiləşdirib. Kitabda eyni zamanda o ərəfələrdə ölkədə baş verən müəyyən hadisələrə də yer verilib...

Müəllif yazır:

“Mənə elə gəlirdi ki, son saatlarında onu bu dünyanın işlərindən çox, gedəcəyi dünyanın işləri düşündürürdü. Bu dünyadan çətin-asan gəlib keçmişdi, ömrü yola salmışdı. Bu ömrün bəhrələri – yüzə yaxın övlad və nəvə-nəticə, öz bacı-qardaşları və onların uşaqları yanındaydı. Onlardan həmişə gördüyü məhəbbətin böyüklüyünü bir daha hiss edirdi, dal gündən elə bir rahatsızlığı yox idi. İndi əsas məsələ axirətə hazırlıqdı, o dünyayla ləyaqətli görüşdü. Onunla keçirdiyim günlərin hətta ən ağırının da yadımda olduğunu, mənim üçün əziz xatirəyə döndüyünü də ehtiyatla, dolayı yollarla bildirmək istəyirdim. Başqa vaxtlarda belə yumşaq, kişinin ürəyini üzən, qolunu boşaldan söhbətləri yaxın qoymazdı. Bizim münasibətlərimiz sərt, sentimentallıqdan uzaq, amma dərin bir istəyə söykənir. Buna görə də qalıb-qalıb belə vəziyyətdə illərlə etiraf etmədiyim duyğuları açıqlamaq, kövrək xatirələrə qayıtmaq, sarı sim üstə köklənmək düzgün anlaşılmaz, birdən-birə belə yuxalmağın nədənini kişi əlüstü hiss edər, yüngüllük gətirməkdənsə, onun üçün əlavə suallar doğururam. Bunu bilə-bilə hərdənbir zarafatla köhnə günlərin bəzi hadisələrini xatırladıram. Atamın yarıyumulu gözləri açılır. Baxışları sanki çox-çox uzaqlara dikilir. Sonra elə bil üzü tutqunlaşır və sakit-sakit münasibətini bildirir: Daha onların nəyini xatırlayırsan. Olub keçdi... Bəli, olub keçdi... Böyük bir ailəni saxlamaq üçün gecə-gündüz çalışan iri əllər ağ üzlü yorğanın üstünə düşüb. Qollar arıqlayıb. Bir vaxtlar mənə dünyanı qucarcasına enli görünən sinəsinin sümükləri çıxıb. Təkcə günəşdə yanmış dərisi yenə də cavan adamın dərisi kimi sağlam, təmiz və parlaqdır. Saqqalı son günlərdə daha da ağarıb, uzanıb, sifətinin arıqlığını sezilməz edib. Nəsilliklə saqqalları çənədən qırmızı rəngə çalır. Bir vaxtlar sataşırdım: “Qağa, sizin hamınızın saqqalı peyğəmbər saqqalına bənzəyir". Sonra bu qızılı xətt ağarır və bu ağlıq tədricən bütün saqqalını bürüyür. Səliqə ilə daranan cod tüklər o qədər “diridir” ki, bu bədənlə birgə torpağa tapşırılacağına inanmaq olmur. Kip sıxılan dodaqlarında qəribə bir uşaq təbəssümü var. Üzün ayrı cizgilərini, yumulu gözlərin qırışlarını nəzərə almasan, bu dodaqların sahibini dünyanın hər işindən razı bir adam sayarsan. Atamın bütün dözümü, mərdliyi, ölümlə əlbəyaxa anlarının dəyanəti dodaqlarında əks olunub...”

Kitabı oxuduqca həm müəllifin qələminin səmimiyyətinə və həm də ata-oğul məhəbbətinin saflığına heyran qalıram. Axı, bu hislər çoxumuza tanışdır, doğmadır...

Yeri gəlmişkən, çoxdandır Sabir Rüstəmxanlıdan xəbər yoxdur. Görəsən, gələn il səksən yaşını qeyd edəcək xalq şairi necədir? Allah ömrünü uzun, canını sağlam, əhvalını xoş eləsin!..

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(26.08.2025)

Fariz Əhmədov, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Naxçıvan təmsilçisi

Piyada keçidləri həssas yerimizdir. Sanki bütün şürücülər öz aralarında gizli söyüş qoyub, sırf piyada keçidinə çatanda qaza minirlər. Hələ də bəzi sürücülərə çatmır ki, piyada keçidi maşını zorla saxlamaq üçün yox, ona yaxınlaşmamış sürəti azaltmaq, ehtiyatlı olmaq, yol vermək üçündür. Adam təəccüb edir.  Bəlkə də bunlara piyada keçidi “sərbəst sürüş zolağı” kimi öyrədilib. Gəmiyə minib gəmiçi ilə dava eləməyə bənzəyir bu hal. Yadıma bununla bağlı bir xatirə düşdü.

Gözümüzü açıb onu kəndimizə sarı avtobusda sürücü işlədiyini görmüşdük. Zarafatından qalmaz, kəndin bütün camaatı ilə kef-əhval edərdi. Yasəmən xalanın əri Qafar əmini, Əbilinin itini, Əlişin xoruzunu, Müslümün quşunu soruşar, hamının hər şeyinə yaranmağa çalışardı. Elə bil, kəndin canlı “yeriyən yaxşılığ”ı idi. Əlləri daim telefonun xatırladıcısı kimi qeydlərlə dolu idi. Çox zaman kənd camaatı, əsas da yaşlı nəsil, ona evinə bazarlıq etsin deyə pul və siyahı verərdi, o da maraqlanıb, soraqlaşıb ən ucuz qiymətə alıb gətirərdi. Vallah, and içərəm ki, üstündə bir qəpik də qazanc güdməzdi.

Biz böyüdükcə sarı avtobusu rafla, rafı isə taksi ilə əvəzlədi. Mənimlə bərabər universitetə hazırlaşan kasıb uşaqları bir qəpiksiz aparır, “sizin duanız lazım deyil, siz universitetə qəbul olun, mənim ən böyük mükafatım odur” deyirdi. Elə oxuma-yazması olmasa da, yaxşılıq üçün dünyaya gəldiyi danılmaz idi. Bəlkə də məqsədi bu dünyaya sonuncu dəfə gəlib, geriyə qalan bədənindəki günahkar ruhunu arındırmaq idi.

Əlləri daim mazut içində olan Musa əmi bəlkə də ömründə bir tikə çörəyi ailəsi ilə süfrə arxasında yeməmişdi. Gecənin o başında saat üçdə yola çıxar, axşam yeddidə ağır-ağır yellənərək evinə qayıdar, sabahkı gün üçün maşının çatışmayan tələbatlarını ödəyərdi. Rəhmətlik bəlkə elə o əllərlə də yemək yeyir, yatır, səhəri yenidən yoluna davam edirdi. Maşınında mütləq kolbasa, pomidor, çörək və su olardı. Elə hey “sən mənim ölmüşüm, bir tikə yeyin” deyib loxmasını adamın gözünə soxardı.

Kənddən şəhərə gedəcəyimiz gecələr sübhədək yatmaz, şəhərin yolunu gözlərdik. Xəyalımızda min dəfə soyunub-geyinər, yola hazır olduğumuzu dəfələrlə nəzərimizdən keçirərdik. Əlimizdə səsgücləndirici mikrafon və yaxud kəndin hər bir sakinin nömrəsi olsa, zəng edib hamıya xəbər verəcək qədər məsum idik.

Səhər sübhdən oyanıb o məşhur sarı avtobusun gəlişini gözləyirdik. Elə ki, uzaqdan səsini eşidirdik, sevincdən çığırtımız düşürdü küçəyə. Musa əmi əli ilə işarə edərək deyirdi: “A bala, aralı durun, maşının altında qalarsız.” Elə ki, avtobusa mindik, olurduq dünyanın ən xoşbəxt adamları. Sanki avtobus yox, Disneyland idi.

Musa əmi sükan arxasında bir başqa aləm idi. Başını pəncərədən çıxararaq qarşıdan gələn və yaxud onu ötən şoferi yüksək səslə söyərək deyirdi: “Sənə prava verənin...” Bəli, bəli eynən bu cür deyirdi. Sonra da başını arxaya çevirərək bütün sərnişinlərdən təsdiq istəyir, biz də gülməkdən qırılırdıq. Avtobusun ən arxa oturacağında hoppanıb düşürdük. Musa dayıya da bu mənzərə ləzzət edir, avtobusu daha da böyük çuxura salaraq bizim qəhqəhəmizi bir az da gurlaşdırırdı.

Bunlara baxmayaraq, bir dəfə də olsun yol hərəkəti qaydalarını pozduğunu, nə də ona cərimə yazıldığını görmədik. Müsbət xasiyyətlərini insanların yolunda süpürgə edən bu adam, günlərin bir günü hamının dərdini ürəyinə yığıb bu dünyadan köç etdi. Bəlkə də yaxşılıqları elə “axır dünyəvi qazanc” kimi yığırmış. İndi inanıram ki, istədiyi dünyada ağrılardan uzaq, bütün etdiyi yaxşılıqların bəhrəsini sürür.

Əslində söhbətdən yayındıq bir az. Az öncə işdən çıxıb bilmədiyim ünvana addım-addım gedərkən bir yaşlı, axsaq, ortayaşlı xanım da mənimlə birgə piyada keçidinin üstündə durub, hərəkət edə-edə yol alırdıq ki, maşınlar ac yalquzaq kimi üstümüzə şığıdı. O an qadının dilindən sivişib çıxan sözlər isə mənim bütün uşaqlıq yaddaşımı diriltdi: “Sənə prava verənin...”

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(26.08.2025)

                                                                                                                    \

Ötən gün görkəmli şair Davud Nəsibin anadan olmasının 83-cü ildönümü qeyd edildi. Əlbəttə ki, bu əalmətdar tarixlə bağlı portalımızda da şairin yaradıcılığı barədə yazı yayımlandı. Bu gün isə AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun əməkdaşı Dilarə Adilgilin “Davud Nəsib yaradıçılığının qoşa qanadı: poeziya və proza” məqaləsini diqqətinizə çatdırırıq.

Şair, yazıçı, publisist, tərcüməçi, ictimai xadim Davud Məcid oğlu Nəsibov 1942-ci ildə Qazaxda anadan olmuşdur. Orta məktəbi bitirdikdən sonra Azərbaycan Dövlət Universitetinə (hazırkı BDU) daxil olmuş, daha sonra bir çox ədəbiyyat adamları kimi təhsilini Moskvada, SSRİ Yazıçılar İttifaqı nəzdindəki İkiillik ali ədəbiyyat  kursunda davam etdirmişdir. Bakıya qayıtdıqdan sonra, “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti redaksiyasında işə başlamış, poeziya şöbəsinin müdiri olmuş və ömrünün sonuna qədər burada çalışmışdır. 1978-80-ci illərdə Macarıstanda yaradıcılıq ezamiyyətində olmuşdur. Dövrünün nüfuzlu təltiflərinə – Azərbaycan və Ümumittifaq Lenin komsomolu mükafatlarına layiq görülmüşdür. Baxmayaraq ki, deyirdi: “Şübhəsiz, şairi tanıdan və sevdirən fəxri adlar və mükafatlar deyildir, üzərində düşünüb-daşındığı mövzu, poetik sözünün vətəndaşlıq ləyaqəti və kəsəridir”.

Əhatə olunduğu ədəbi mühit, Moskva məktəbi və Macarıstan səfəri – hər biri ayrı-ayrılıqda D.Nəsibin gələcək inkişafında, dünyagörüşündə, yaradıcılığında mühüm rol oynamışdır.

Bu – D.Nəsibin epitetlərdən uzaq, yığcam ensiklopedik bioqrafiyasıdır. Yaradıcı bioqrafiyası isə 1956-cı ildən başlayır. Rayonun “Qalibiyyət bayrağı” qəzetində “Mənim doğma çayım – mənim Kür çayım” şeiri dərc olunanda 14 yaşı var idi və gələcək şöhrətindən də xəbərsiz idi. O vaxtdan ömrünün sonuna qədər (50 ilə yaxın) fəal ədəbi fəaliyyətlə məşğul olan D.Nəsib “Gözüm səni axtarır” adlı ilk kitabından sonra müntəzəm çap olunmağa başlayır. “Dağlar danışaydı”, “Məhəbbət yolları”, “Ürək sözsüz danışır”, “Əsrin laylası”, “Azərbaycan bayatısı” və b. kitabları işıq üzü görür. Hər yeni kitabı ilə də, özünü bir daha, başqa rakursdan, başqa perspektivdən, bir başqa cür təsdiq edir. Bu kitablarda toplanan şeir və poemaları ilə də “şeirimizdə vətəndaşlıq hüququ qazanır”.

Davud Nəsib 14 kitabın müəllifidir. Bundan başqa, Moskvada, “Sovetski pisatel” nəşriyyatında “Anama məktublar”, “Ocaq daşları”, “Müsahibə” adlı şeir kitabları çap edilmişdir. Zamanının sevilən şairlərindən, “qəlb həmdəm”lərindən olan D.Nəsibin Azərbaycan ədəbiyyatının “qızıl əsr”ində özünəməxsus yeri, öz çəkisi vardır.

D.Nəsib şeirimizə bir ata arxetipi gətirib. Ata obrazı bizim ədəbiyyatda ana qədər “baş rolda“ olmasa da, Əli Kərim, B.Vahabzadə, Zəlimxan, R.Rövşən ata adına layiq qiymətli şeir nümunələri yaratmışdılar. D.Nəsibin  ata mövzusunun isə başlanğıcı və sonu yoxdur, həm əvvəl, həm axırdır, yaradıcılığının bütün mərhələlərindən aparıcı xətt kimi keçir. Akademik Nizami Cəfərovun dediyi kimi, poeziyamızın ata tematikasında yazılmış ən emosional, zəngin mündəricəli, səviyyəli şeirləri məhz onun adı ilə bağlıdır. Hər kəsə doğma və əziz olan ata adının arxasında şairin uşaqlıq zədəsi, həyatının dramı dayanır. O, müharibə nəslinin uşağı olub. Demoqrafik kaqortaya görə onlara “səssiz nəsil” də deyirlər. Yetkinlik çağı müharibədən sonrakı dövrə düşən D.Nəsib müharibənin ağrı-acısını həmişə özü ilə daşıyıb. O illər yaddaşında “qış, qaranlıq gecə” kimi qalıb, elə assosiosiya yaradıb. Poeziyamıza ata obrazını gətirən D.Nəsibin özünü də poeziyaya gözünü açandan yanında görmədiyi, daim ehtiyac duyduğu ata həsrəti gətirib, atası cəbhədə ikən dünyaya gəlib. Bu mövzu onun yaradıcılığının epiqrafı ola bilər.

                                                     Bu dərddən Davud xəstə,

                                                     Mən ölsəm qəbrim üstə

                                                      Salın yada laylamı:

                                                      Çalın ata laylamı.

     Nisgili elə dərin olub ki, xəyalındakı ata obrazı sanki ona “ruhani bələdçi”lik edib, “əlindən tutaraq, Davuddan Davud Nəsibə yüksəldib”. Hətta, beşikdə yatan oğlunu da atasının əvəzi görür, “qınamayın, ay ellər, ata yırğalayıram, ata böyüdürəm mən” deyə onunla təskinlik tapmaq istəyir. O bu mövzuda “tək” deyil. Meksika yazıçısı Xuan Rulfonun “Mənim atam” hekayəsi “ədəbiyyat tarixinin ən kədərli mətnlərindən” biri adlandırılır. Axtarsaq, elə klassik Rus ədəbiyyatında neçə “tanınmış“ ata obrazı taparıq. Ən müxtəlif. Puşkindən, Qoqoldan tutmuş, A.Qrinin məşhur “Al yelkənlər” povest-feeriyasına qədər. D.Nəsib “vətən müharibəsi” dediyimiz, ataların gedib-qayıtmadığı ll cahan müharibəsinə yas tutarkən, (şairin atası Mozdok uğrunda gedən döyüşlərdə həlak olub, 3 əmisi, 4 əmisi oğlu müharibədən qayıtmayıb) müstəqillikdə özümüzün məruz qaldığımız, zorla cəlb edildiyimiz öz Vətən müharibəmiz başımızın üstünü kəsdirdi.  Ata həsrətli şeirləri “qaçqınçılıqla, köçkünçülüklə səsləşməyə” başladı, öz “oğullarımız vətənləşdi”. D.Nəsib poeziyamızdan qırmızı xətt kimi keçən ana mövzusuna bir ata xətti də əlavə etdi. Hər bir normal insan uşaqlığından böyüklük həyatına müqəddəs iki obraz aparır: Ata və Ana. Onun arxetipik motivlərindən ikincisi ana obrazıdır. D.Nəsibin “Ana”sı həzin, kədərli, nisgillidi... “Ata paltosu”nda bu iki obraz birləşir:

                 Anam üç qardaşı çağırıb deyir: artıq böyümüsüz – hamı halıdır,

                 Paltoya, kim geysə gövdəylə deyil, ata qeyrətiylə sığışmalıdır.

40 illik ədəbi fəaliyyətinin böyük əksəriyyəti sovet dönəmində keçsə də, onun yüksək fəxri mükafatlarını alsa da, yaradıcılığı ilə sovetin yox, öz ideologiyasına xidmət etmişdi. Onun zərif ruhlu, incə duyğulu poeziyasının idealı insan idi. İnsan mənəviyyatı, onun problemləri, kainatda rolu, təbiətlə bağlılığı – bütün bunlar D.Nəsib poeziyasının özəyi idi. D.Nəsibdə çoxlu lirik ithaflar var. O.Sarıvəlli və onun həyat yoldaşı Sayalı xanıma, Hüseyn Arifə, S.Bəhlulzadənin xatirəsinə, və s. Özünün də dediyi kimi, poeziyasının aparıcı mövzusu isə ata-ana, nənə-baba, bacı-qardaş, doğmalar, övladlar, soy-kök idi. Yaradıcı insan gördüyünü, bildiyini, yaşadığını yazanda daha səmimi, daha real alınır. O, “Azərbaycan poeziyasında həm də, yurd, vətən sevgisinin uğurlu poetik ifadəçisidir“. (Könül) Onun üçün vətən ana, ana da vətən idi. Macarıstanda olanda yazırdı:

                                           Qürbətdə olanlar vətəndən demiş,

                                           Qürbətdə köksündə vətən döyünür,

                                           Vətən gör nə qədər yaxında imiş,

                                            Vətən uzaqlardan yaxın görünür.

Yurd-yuva onun üçün elə müqəddəs, həm də, geniş anlayış idi ki, təsadüfən yuvasını dağıtdığı quşun fikrindən, daha orada qala bilmədiyi üçün yaşadığı bağı satmalı olur... Davud Nəsib bu qənaətdə idi ki, yazıçı hissiyyatının süzgəcindən keçirdiyini yazmalıdır. Bir şey duyub, başqa bir şey yazmaq əlbəttə ki, əsl ədəbiyyat ola bilməzdi. Yazıçı qələmə aldığı mövzunu ideya, sənət səviyyəsinə qaldırmağı bacarırdı. Həssas insan, şair olduğundan ətrafında baş verənlərə emosional yanaşır, zərrədə böyüklük görür, sevdiyini ideallaşdırırdı. Bu mövzular ən müxtəlif ola bilirdi; avtobioqrafik, od-ocaq, insan həyatı və münasibətləri, təlim-tərbiyə, o tay, dünyanın təzadları, təbiətin gücü... Mənfur qonşularımızın torpaq təcavüzünü “şeytan oyunu” adlandırırdı: “Bizim maddi-mədəniyyət abidələrimiz, zəngin tariximiz üstündə qurublar ermənilər “dənizdən dənizə” uydurmalarını”. Dünyanın ədalətsizcəsinə, saymazyana “konflikt” adlandırdığı bu qeyri-bərabər, vəhşi müharibə onun yaradıcılığına da təsirini göstərmiş, romantik bir şair olan D.Nəsib bu umumi prosesə qoşularaq, daha çox vətənpərvərlik ruhunda məqalələr yazmağa başlamışdı.

Bir də o, “lap uşaqlıqdan yolları və qatarları sevirdi”. “Yollar” qurtaranda “Cığır”a düşürdü. Dünya ədəbiyyatının ayrılmaz parçası olan qatar onun poeziya pəncərəsindən motiv və məkan kimi təkrar-təkrar  keçir. Kitabının bir fəsli də “Ümid qatarı” adlanır.

                                         Bir uşağın intizardan köksü yaralı,

                                          Gedib-gələn qatarları bir-bir sayırdı.

                                          Qatar keçir gecəyarı, kənddən aralı –

                                          “Sən tələsmə, o, gələcək”– pıçıldayırdı.

D.Nəsibdə yol simvoldu, qatar mistika, vaqon ümid yüklü, rels arası cərgə-cərgə, dilim-dilim... Həm də taledi. Uzaqdan sürətlə üstünə şığıyan iki qırmızı göz. Uzun bir yola çıxan şairin ömrü elə yolda da dayanır.

Tərcümələrinin içindən də vaqon keçir, qatar səsi eşidilir, stansiya görünür.

D.Nəsib bir məhəbbət şairidir. Trubadurlardan tutmuş günümüzə qədər hər şairin saya alıb baş köşəyə qoyduğu məhəbbət lirikası ondan da yan keçməmişdi. O, sevgiyə başqa kateqoriyadan yanaşırdı. Şəxsiyə çox keçmirdi. Sevgi şeirlərinə də şəxsi həyat kimi təmkinlə, mühafizəkarlıqla yanaşırdı. Onun sevgisinin qammaları başqa idi. D.Nəsibin məhəbbət lirikasına bir “dərin-düşündürücü ovqat” hakim idi: “Yer üzündə kədər varmı məhəbbət qədər?!” Şairə görə, şeir istənilən halda Allahdan gəlirdi, Allahın özünün istədiyi vaxt gəlirdi. Onun üçün yalnız “ürək, sevgi, insanlıq və gözəllik vardı”. (Mina Rəşid) Şeirlərində eşq təbiətə qarışır, “məhəbbət, sədaqət hacalanmayır”, heyranlıq önə çəkilirdi. Hər şeir poeziya sayılmır. Əsl poeziya məzmun və məna vəhdəti, dil gözəlliyindən əlavə, bir də çatdırmaq bacarığıdır. D.Nəsibdə duyum da, deyim də, eyni dərəcədə güclü idi.

O, həm də, təbiət şairi idi. D.Nəsibin təbiət təsvirləri spesifikdir, sanki canlıdır;  üfüqləri xəyala dalır, səhərləri göz qırpır, dağları göz-gözdür...  Qış dişini ağardır, yellənən yarpaq elə bil oğluna əl edir... Onun poeziyasında bütün “ümidsiz” romantiklərin sevimli mövsümünə də yer var. “Son payız”, “Payızın rəngi”, “Payız addımı”... kimi şeirlərinə sonbaharın duyğuları, rəngləri, izləri hopub. Həm sondur, həm bahar. Şair “qışda yazı, yazda yayı arzulasa da, tək payızda başqa fəsil xatırlamırdı”. Onun payızı da elə kədəri kimidi. Hüzün vermir, “sevinc verir, duyğu verir təbiətin payız qəmi”, gələcəyə ümid verir.

                                             Fəsillər dörd ömür, yoxsa dörd tanış?

                                              Gödəkdir elə bil payızın ömrü –

                                             Bu başdan yay kəsir, o başdan da qış.

Beləcə, çarx fırlanır, hər payız özü ilə yeni köç yolu gətirir. Bu dağ köç yolu isə dolana-dolana şair qəlbindən keçir...

Payız peyzajı, onun epitetləri, metoforik obraz onun şeirlərində qol-qanad açır...

                                          Güneylər soyuyub quzeyə döndü.

                                           Düzüldü qatara durna şərqisi.

                                           Dəli dağ çayları quzuya döndü.

                                           Açıldı dağlarda payız sərgisi.

Bir dəfə yazmışdım. Hər kəsin ömründən bir tut ağacı keçir. D.Nəsibin “Tut ağacı”nı isə 90-larda qaz-işıq olmayanda kəsib yandırmışdılar.

D.Nəsibdə bir müraciət, xitab var. Bu çağırış konkret adama da aid ola bilər, abstrakt bir məfhuma da, təbiətə də, İlahiyə də. Ümumi bir yalvarış da, hayqırtı da ola bilər. “Qayıdın, atalar”, “Mənə sübut eylə, məni inandır”, “Hanı o köç yolu? Olmayıb demə!” kimi istək, tələb də. Bu, şeirin mənasını açmaqla, həm də, emosional ovqat verir.

D.Nəsib düşüncə şairi idi. Bu düşüncə bəzən dərin fəlsəfi də ola bilirdi. Dünyanın öz-özü ilə əbədi davasından, qovğasından nigaran idi. Şair bu düşüncələrini ümumiləşdirilmiş obrazlar, ritm, bədii təsir vasitələri ilə ifadə edirdi.

O, əqidə, amal şairi idi. Müharibə başlayandan daim cəbhə bölgələrinə can atır, yardım aparırdı, əsgərlərlə görüşür, onlara şeirləri ilə ruh verirdi. Sanki bununla qəlbi bir az aram olur, ürəyini soyudurdı. Müharibənin qızğın vaxtında ona ayrılan 3 otaqlı mənzildən qaçqınların xeyrinə imtina etmişdi. Oğlu əsgər gedəndə sevinmişdi. Onun haqqında deyilmiş “nə yazıbsa, elə bil and içirmiş kimi yazıb” sözləri əməlin sözü doğrultmasının bir nümunəsidir. Necə ki, “tövbə etməyən vaizlik edə bilməz”.

S.Vurğun ədəbi məktəbinin davamçısı kimi şeirlərinin dili sadə, xalq dilinə yaxın idi. Onun “poetik ifasında” hər element, hər söz məna ifadə edir, müəllif fikrini dəqiq çatdırmağa yönəlirdi. Əks təqdirdə, belə yaddaqalan uşaq şeirləri yaza bilməzdi. Lakin şairin leksikasında dialekt sözlərə, “müasir dövrlərdə işlənməyən, arxaikləşən sözlərə də vaxtaşırı rast gəlmək olur”. Bu da, dili qorumağın, qoruyub zənginləşdirməyin, nəsildən nəslə ötürməyin əsas yoludur.

D.Nəsib yaddaşlarda və könüllərdə sevilən mahnıların müəllifi kimi də qalıb. Onun sözlərinə yazılmış mahnıları Xalq artistləri Flora Kərimova, Baba Mahmud oğlu, Əminə Yusif qızı (şeirlərin ifası), Nürəddin Mehdixanlı, Davud Əhmədov, Mübariz Tağıyev, İslam Rzayev və b. ifa etmişlər. Bəstəkar mahnılarından əlavə, onun şeirləri bu gün də aşıqların, muğam ustalarının dilindədir.

D.Nəsib poemalar müəllifi kimi də məşhurdur. Poema “ən qədim və ən müasir” (Rafiq Yusifoğlu) janr olmaqla, həm də çətin yazılır. Epik, lirik, ya da, ikisi birində ola bilir. Şairin poemalarında da, şeirlərində olduğu kimi bir kameralıq, yığcamlıq müşahidə olunur. “Müharibə mənim taleyimdir” deyən D.Nəsib poemalarında da mövzusuna xilaf çıxmır. Qara xəbərdən, “Əsgər oğlu”ndan, əsgər yadigarından, “Oğlumun nağıllar”ından yazır. Atalar ölməsin, deyir. Müharibə gülləsi uşaqların oyuncaqlarını yerə salmasın... Nağıl-nağıl, ağıl-ağıl böyüsünlər... Onun poemaları epik lövhələrlə zəngindir. D.Nəsibin ən təsirli poemalarından biri... bəlkə də, birincisi “Rekviyem”dir. Rekviyemə xas lirik başlanğıc, matəm messası süjetin üst qatıdır, getdikcə nastolji bir nağıla keçir. Poema ölümdən çox yaddaş üzərində qurulub, D.Nəsibə xas tərcümeyi-hal, şəcərə xarakterlidir. Ailəyə, bacı-qardaşa bağlı olan şair böyük bacısının itkisini faciə kimi yaşayır, oxucunu da buna inandırır. Müəllif zaman paralelləri aparır, xəyalən keçmişə gedib qayıdır. Bütün bunları obrazlı şəkildə, səmimiyyətlə edir: “O günlər necə gözəl, o günlər bir nağıldı; O günlər əl eləyib qucağına çağırdı”.

“Hacıkərim Sanılının “Aran köçü” poemasını xatırladan “Göyqurşağı” etnoqrafik poeması milli yaddaşımızı özündə daşıyan xalça sənətinə həsr olunub”. (Yadigar Əsgərova) 1975-76-cı illərdə şair “Yatmış şəhərin əfsanəsi”ni yazır. Bu poema  D.Nəsib üçün tarixə bir keçhakeç, tramplin olur. Artıq itib batmaqda olan tarixi abidələrimiz, onlarda gizlədilən tariximiz ona dinclik vermirdi. Gələcək fəlakətlərimizi də hiss etmiş kimidir, “poeziya yalnız zahiri əlamətlərin, hadisələrin təsviri deyil”, ola biləcəklərdən də xəbər verir.

1991-ci ildə D.Nəsib “Karvan gedir”i yazır. Bu, şairin ən böyük poeması olub, M.P.Vaqifin müasiri Dərviş Mahmud haqqındadır. Poemanın qəhrəmanı – şairin özünün də başlanğıcda ipucu verdiyi kimi sıradan olmayan bir ömür yaşamış, dövrünün tanınmış  fikir adamlarından, şairlərindən olmuşdur. Poema maraqlı üslubda yazılmış, Dərviş Mahmudun əlimizdə olan az saylı şeirləri ilə süslənmişdir. Sonra işğalın ağır illəri başlayır, şair  sarsıntısını, el-oba dərdini içində çəkir, içində yaşayır, oxucularından uzaq düşür. Amma  qələm-kağızdan da aralanmır, sadəcə, poeziyanı pauzaya qoyur, “tarixə uzun səyahətə çıxır”. Nədən ki, əsl “şair həmişə xalqın görən gözü, vuran nəbzi, döyünən ürəyi” (Qəzənfər Paşayev) olmuşdur. Zəmanəsinin şairi olsa da, qədim tariximizlə hələ 80-ci illərdən dərindən maraqlanırdı. Mingəçevir “dənizi” onu hey özünə çəkir, elə hey sahilinə qayıdırdı. Bu həyəcan illər sonra “Cavanşir”in Son Sözündə sözünü deyəcək: “Sularda qərq elədik daş dilli naxışları, izləri Mingəçevirdə”. Alban tarixinin adı belə çəkilməyən dövrdə İrəvandakı alban məbədlərini, qədim qəbiristanlıqları gəzən, öyrənən D.Nəsib şüuraltı addım-addım “Cavanşir”ə doğru gedirdi. Məqamı gəlincə, yaradıcılığında zaman adlaması edir. 9 il “yay ilə yaylayıb, qışla qışlayan”dan sonra oxucularının görüşünə əli, qucağı dolu gəlir. “Cavanşir” romanı ilə. Bu müddət ərzində bütün alban tarixi mənbələrini araşdırmış, Vll əsrdə yaşayıb 40 il hakimiyyətdə olan sərkərdə Cavanşir haqqında layiqli tarixi roman ortaya qoymuşdu. Roman böyük alban hökmdarı Cavanşirin qəhrəmanlıqla zəngin, keşməkeşli, fatal sonluqla bitən həyat və döyüş yolundan bəhs edir. Mövzu onu elə zəbt etmişdi, “tarixi qəhrəmanlarımızı gündəmə gətirmək” arzusu elə güclü idi ki, uzaq tarixi keçmişimizdən qopa bilmirdi. Cavanşir kimi şəxsiyyət başqa xalqların tarixində çox azdır, – deyirdi. “Cavanşir”in ardınca, “Cavanşirsiz məmləkət” romanını yazıb çap etdirir. Akademik Nizami Cəfərov haqlı olaraq, bu tarixi romanları ona dövrün, zamanın yazdırdığını deyirdi. Vaxtında və uzaqgörənliklə yazılmış bu romanlar düşmənlərimizin alban məbədlərinin erməniləşdirilməsinə, alban katolikosluğunun erməni katalikosluğuna tabe etdirilməsi cəhdinə böyük zərbə idi. Əlbəttə ki, bunun da arxasınca torpaq iddiaları gəlirdi. O, “xalq qəhrəmanı Cavanşir haqqında elə maraqla danışırdı, sanki onunla bir zamanda yaşamış, qəhrəmanlıqlarının şahidi olmuşdu. İçində bir Cavanşir obrazı yaratmışdı”. (R.Göyüşov) Romanın məsləhətçisi akademik B.Budaqov “Davud Nəsib Cavanşirin vurğunu idi”, –  deyirdi. Təbii ki, bu belə də olmalı idi. Yoxsa ki, nə belə möhtəşəm əsər yarada bilərdi, nə də belə mükəmməl obraz. Yazıçı tarixi faktlarla, dəlil-sübutlarla Xosrov Pərvizin hakimiyyətində bir neçə erməni ailəsinin  Qafqaza məqsədli şəkildə, xəbərçilik üçün köçürüldüyündən bəhs edir. Və nəticədə, sərkərdə Cavanşirin aradan götürülməsində erməni variantından istifadə olunur. Erməni fitvası ilə Qafqaz Albaniyasının mərkəzi Bərdədə misli görünməyən soyqırım törədilmişmişdi və bu qırğın romanda öz bədii əksini tapmışdı. “D.Nəsib elə bu romanları yazmaqla özünü Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinə yazmış oldu”. Yazıçı bu mövzuya həm də, özünə ideal hesab etdiyi M. Hüseynin “Odlu qılınc”, ”Cavanşir” əsərlərindən bəhrələnərək müraciət etmişdi. Ömrünün sonlarında qələmə aldığı bu romanlar sübut etdi ki, “onun nasir kimliyi şair kimliyindən heç də geri qalmayıb”. Başqa sözlə, şair kimi tanınması onun nasirliyini ədəbiyyatın əyalətinə ata bilmədi. Hələ zamanında qiymətini alan, zamanımızda daha da aktual olan bu iki roman ayrıca tədqiqatın mövzusudur. Romanın Son sözündə əlimizdən çıxanları yana-yana sadalayanda, unutqanlığımızı, başısovuqluğumuzu xatırladanda bir yazıçı öyüdü də edir : “Torpağının, xalqının danışıq dilini sandıq-sandıq daşıdılar vaxtilə... Eramızın əvvəllərindən indiyə kimi yadellilər poza-poza, başqa yerlərə yoza-yoza dəyişdiriblər xalqımızın qanıyla cümlə-cümlə yazılan tarixini. İtirdiklərimizi indən belə dişimizlə-dırnağımızla, sürünə-sürünə düzəldib yerinə qoymalıyıq”, –  deyir. Romanı yazarkən Kəlbəcərdəki alban məbədlərinə əlinin çatmadığından yanıb yaxılırdı. Fəlakətlərimizin səbəbini götür-qoy edəndə də obyektivliyini itirmir, ağacın bir ucunu da öz çiynimizə endirir, tarix boyu qənim kəsildik özümüzə –  deyir... Əgər D.Nəsib yaradıcılığını obrazlı olaraq bir məmləkət xəyal etsək, onun mərkəzi heç şübhəsiz “Cavanşirsiz məmləkət”dir. Ömür vəfa etsəydi, “Cavanşir” trilogiya olacaqdı, ingilis dilində çap olunacaqdı. Amma nə yazıq ki, olacaq var, olmayacaq var. Yaradıcılığının yekunu olan bu romanlar  həm hesabat, həm də, sanki bir sənətkar vəsiyyətidir, “yalnız bu yurdu, bu xalqı canından artıq istəyənlərə aiddir”. Nekrasov deyirdi ki, şair olmaya bilərsən, amma vətəndaş olmağa borclusan. O da ola ki, həm şair, həm vətəndaş olasan, “vətəndə vətən, millət yanında millət” (N.Həsənzadə) olasan.

Roman zamanında öz qiymətini almış, mütəxəssislər, oxucular tərəfindən yüksək dəyərləndirilmişdi.

         Nəriman Həsənzadə:  Cavanşiri oyatdı,

                                                      özü əbədi yatdı.

“Cavanşir”ləri ona zaman yazdırsa da, bu əsərlər İsa Hüseynovun təbiri ilə desək, “faktlarla, ixtiralarla“ zəngin olsa da, D.Nəsib ilk növbədə şair idi, anadan şair doğulmuşdu. (Elə gedişi də şairanə oldu. An məsələsi). “Şeirsiz həyatda quru nəfəsəm” deyən şairin “içi şeirlə qaynayırdı”. Lakin dövrün tələbi, vətəndaşlıq vəzifəsi ilə şeirdən uzaq düşmüş, “ikiləşmişdi”.

Vidadi Babanlı: “D.Nəsib Qavqaz Albaniya tarixini 60-cı illərdın sonra araşdırmağa başlamışdır. Vətən pərvərlik ruhu yüksək olduğuna görə Cavanşir əsəri uğurla ərsiyə gəldi”.

Professor Qiyasəddin Qeybullayev:  D.Nəsib Cavanşir romanında bu böyük tarixi şəxsiyyətin bədii obrazını canlandıra bilmişdir. Müasir dövrdə ermənilərin azərbaycanlara qarışı haqsiz torpaq tələbinin kökləri də həmin tarixi hadisənin gedişi ilə bağlıdır. Müəllif Qafqaz Albaniyasının şairi Qoca Davbək və episkop Bakurun tariximiz üçün əvəzsiz xidmətlərini qeyd etmişdir.

Rus yazarı Anatoliy İvanovun 1984-cü ildə D.Nəsibin Qafqaz Albaniyasının araşdırdığı materilarına görə söylədikləri:    

                    Дорогой Давуд,

                   как хорошо ты выразил своё ведение 

                    придёт тот день и созреет плод из всех корней:

ни что никогда не забывается.

 В историю ты сделаешь свой вклад

начем будет расти

великодушный патриотический Азербайджанский народ.

D.Nəsib tərcüməçi kimi də fəaliyyət göstərmişdir. Moskva mühiti nəşr, tərcümə sahəsində də münbit olmuş, şair rus, SSRİ xalqları ədəbiyyatından tərcümələr etmişdir. Ən yaxşı tərcümələrini isə macar poeziyasının ən gözəl nümunələrindən etmişdi. Özünə və şeirə son dərəcə məsuliyyət və həssaslıqla yanaşan D.Nəsib “yalnız orijinal bədii sözün qarşısında təslim olurdu”. (İ.Umudlu)

Keçən əsrin 70-80-ci illərində  Macarıstanda yaradıcılıq ezamiyyətində olan D.Nəsibi XX əsrin görkəmli liriklərindən biri M.Rodnoti yaxından maraqlandırmışdı. Azadlıq mücahidləri F.Q.Lorka, Musa Cəlil, P.Lumumba, Çe Gevara ilə bir sırada dayanan Rodnotinin yaradıcılığı, yaradıcılığından heç də az təsirli olmayan həyatı, yaşadıqları diqqətini çəkmiş, onunla bağlı araşdırmalar aparmış, tanıyanları ilə görüşmüşdür. Bu ezamiyyət məhsuldar olmuş, D.Nəsib Rodnotinin şeirlər və ekloqalardan ibarət “Yaralı ağrılar” kitabını dilimizə tərcümə edib nəşr etdirmişdi. Ata həsrəti D.Nəsibin tərcümələrində də özünü biruzə verir və eyni həyəcanla oxunurdu. Tərcümə obyekti də təsadüfi deyildi. Rodnoti də, şairin atası kimi qısa ömür yaşayıb, elə atasının yaşında, onun kimi ll Dünya müharibəsində həlak olmuşdu.

“İnsan nə qədər sevirsə, o qədər yaşayır və insan nə qədər sevilirsə, həm də o qədərdi ömrü”. D.Nəsibin nümunəsində bu fikir birbaşa və məcazi məna daşıyır. “Davud” sevimli deməkdir. Doğrudan da, bir insan nə qədər sevilərmiş? Yaradıcılığı ilə, həmkarları arasında, dostları içərisində, Onun yaradıcılığına yüksək qiymət verən, poeziyalarının oxşar cəhətlərindən söz açan  Xalq şairi Vaqif Səmədoğlu D.Nəsibin mənəvi saflığını, paklığını da dönə-dönə vurğulayır,  fiziki yoxluğunun yerində acı bir qəribçiliyin qaldığını da təəssüflə qeyd edirdi. O elə insanlardan idi ki, varlığı ilə cəmiyyətin əyər-əskiyini düzəldirdi, onu parlaq, canlı edirdi, boşluğu doldururdu. Doğrudan da, D.Nəsib xoşbəxt sənətkarlardandır.

2013-cü ildə hər biri 600 səhifədən artıq olan ikicildlik “Ata laylası” adlı şeir və poemalarından ibarət kitabı çap olunmuşdur. Bu, onun xatirəsinə bir ehtiram, həm də, möhtəşəm abidədir.

2019-cu ildə İstanbulda “Cavanşir” romanının təqdimatı keçirilmişdir. Şairin 80 illik yubileyi AYB-ın təşkilatçılığı ilə Beynəlxalq Muğam Mərkəzində anılmışdır. 

Deyirlər, yaxşılar, gözəllər, qəhrəmanlar, istedadlar (bir sözlə, çoxluqdan seçilənlər – D.A.) dünyadan tez köçürlər. “Bəlkə əbədi və əzəli torpaq bununla özünü daha yaraşıqlı, daha qüdrətli“ (akademik T.Bünyadov D.Nəsib haqqında) etmək, göstərmək  istəyir? Amansız əcəl onu istedadının, yaradıcılığının kamilləşən dövründə həyatdan, qələmdən, sevdiklərindən ayırdı. “Əsl Davud Nəsibi bundan sonra tanıyacaqsınız” deyirmiş. Lakin... sən saydığını say. Həmin gün çox pis hava varmış. Yağış, külək, dənizdə tufan... Belə havada böyüklər “yəqin dənizdə adam batıb” deyərdilər. Amma həmin gün faciə dənizdə yox, quruda baş vermişdi. “Amma onun içindəki “qəza” daha əvvəl baş vermişdi”. (B.Qaraca) “Keşməkeşli həyatımızın burulğanlı durumları ona rahatlıq vermirdi”. (Q.Paşayev)

Belə bir şair vardı... Anasının adı İnsan, özü ata nakamı, milli kimliyin daşıyıcısı, elsevər, “xalq arasında sevilən, yaradıcı ziyalılar arasında seçilən”, tək özü üçün yox, həm də başqaları üçün yaşayan, hamıya çatan, hamı üçün əlçatan... Torpağın şəninə sağlıq deyən, onu “ayağının altında yox, ürəyində hiss edən” D.Nəsibi elə torpaq da hərisliklə apardı. D.Nəsibi aparan avtomobil qəzasını törədənin qaçqın olduğunu öyrənən ailəsi onu bağışlamağa qərar verdi.

Bu gün Azərbaycan poeziyasının “nəsib simalarından” olan Davud Nəsibin söz ömrü “şeirlərinin sətirləri arasında yaşayır”. (M.Arazın“sənətdə son mənzil olmur” təbiri burada necə yerinə düşür).

Həm də, insanlığının, şəxsiyyətinin, vətəndaşlığının məcmusunda.

Yaddaşlarda da elə qalır.

Özü kimi.

Davud Nəsib olaraq...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(26.08.2025)

Kənan Məmmədli, “Ədəbiyyat və incəsənət”

26 avqust - Beynəlxalq Azərbaycan Muğamı Günü və İpək Yolu üzərində yerləşən ölkələrin musiqisi günü elan olunmuşdur. Qərar Kanadanın Niaqara şəhərinin meriyası və ənənəvi olaraq hər il keçirilən Beynəlxalq Niaqara musiqi festivalının rəhbərliyi tərəfindən qəbul olunmuşdur. Və şübhəsiz ki, Azərbaycan muğamı gününün məhz 26 avqusta təyin edilməsi Azərbaycan muğanının yorulmaz təbliğatçısı olan Azərbaycanın birinci xanımı Mehriban Əliyevanın bu gün doğum günü olması ilə əlaqəlidir.

Muğam Azərbaycanın qədim musiqisi olub, 1975-ci ildə YUNESKO tərəfindən “Musiqi mənbələri” seriyasına daxil edilmişdir. Azərbaycanın müstəqilliyi dövründə milli muğam ifaçılığı yeni inkişaf mərhələsinə qədəm qoymuşdur. Yüzillik­ lərlə cilalanan, zaman-zaman üslub, obraz, məzmun, ifaçılıq mahiyyəti zənginləşən Azərbaycan muğamının müasir tarixində Heydər Əliyev Fondunun prezidenti, YUNESKO-nun və İSESKO-nun xoşməramlı səfiri, Azərbaycan Respublikasının Birinci vitse-prezidenti Mehriban xanım Əliyevanın rəhbərliyi ilə həyata keçirilən çoxşaxəli silsilə tədbirlər müstəsna rol oynamışdır. Bu fəaliyyətin nəticəsidir ki, son illər muğam ifaçılığı ən müxtəlif aspektlərdən hərtərəfli dəstək alaraq, sözün əsl mənasında, intibah dövrünü yaşayır. Bakıda Heydər Əliyev Fondunun təşəbbüsü və təşkilati dəstəyi ilə, dünyada ilk dəfə olaraq, “Muğam aləmi” Beynəlxalq Muğam Festivalının keçirilməsi xüsusi olaraq qeyd edilməlidir. Festival çərçivəsində keçirilən Respublika Muğam Müsabiqəsi, Beynəlxalq Muğam Müsabiqəsi və Beynəlxalq Elmi Simpoziumda muğamsevərlər, elmi tədqiqatçılar və dünyanın bir çox ölkələrindən dəvət olunmuş xarici qonaqlar iştirak etmişlər.

Son illərdə “Qarabağ xanəndələri” albomu buraxılmış, “Muğam” jurnalı, “Muğam ensiklopediyası” nəşr edilmişdir. Muğama dair müasir texnologiyalara əsaslanan və 8 diskdən ibarət “Azərbaycan muğamı” multimedia toplusu ilk tədris vəsaiti kimi hazırlanmışdır. Bəşəriyyətin şifahi və mənəvi irsinin bənzərsiz xəzinələrindən olan muğam ötən əsrin əvvəllərindən başlayaraq dünya mədəniyyəti məkanına daxil olmağa başlamışdır. 1971-ci ildə YUNESKO 50 albomdan ibarət olan “Dünya ənənəvi musiqisinin antologiyası” kolleksiyasına “Şərqin musiqi antologiyası” seriyasında çıxan “Azərbaycan musiqisi” plastinkasını da daxil etmişdir. Azərbaycan muğamı Andrey Tarkovskinin bütün dünya ekranlarını dolaşan “Stalker” filmində də səslənmişdir. Bütün bunlarla yanaşı muğamlarımız təkcə Yer kürəsi sakinlərini deyil, həm də göy cisimlərini özünə cəlb etmişdir. ABŞ Milli Kosmik Agentliyi (NASA) Azərbaycanın milli sərvəti olan muğam musiqi nümunəsini 1977-ci ildə peyklə kosmosa göndərmişdir. Muğam Şərqin ən qədim musiqi janrlarından biri olduğu üçün dünya musiqişünaslarının, sənətsevərlərin daim diqqətini cəlb etmişdir.

Qədim və orta əsr Şərq musiqi mədəniyyətinin, folklorunun öyrənilməsində bu janr əsas amillərdən biri kimi tədqiqatçıların təhlil obyektinə çevrilmişdir. YUNESKO-nun qərarı ilə muğamın dünya mədəniyyətinin qeyri-maddi irsinin bəşəri əhəmiyyətə malik sərvətləri sırasına daxil edilməsi təkcə xalqımızın deyil, bütün bəşəriyyətin misilsiz mədəni sərvətinin ayrılmaz hissəsi kimi qiymətləndirilməsinə bariz nümunədir. Bu gün Azərbaycan muğam sənətinin nüfuzlu simaları dünya miqyasında Azər­baycan muğam sənətini təbliğ edərək bu sənəti nadir əsər tək tamaşaçılara çatdırırlar. Demək olar ki, bu gün Azərbaycan muğamı dünyanı fəth edib. Bu sənətin qocaman, yaşlı, gənc sənətkarları hər zaman öyrənir, öz üzərlərində çalışır və Azərbaycan muğamını çoxsaylı tamaşaçılara təqdim edirlər.

Belə bir sənət növü ilə hər bir azərbaycanlı qürurlanmaqda haqlıdır!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(26.08.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Uşaqlıqdan onu Bəxtiyar kimi – “7 oğul istərəm” filminin qəhrəmanı kimi hər birimiz sevmişik, yaşa dolduqca onun digər filmlərini də maraqla izləmiş, harda onu görmüşüksə, Həsən Məmmədov oynayır, əla kino lacaq demişik.

Bəli, Azərbaycan SSR xalq artisti Həsən Məmmədov, unudulmaz aktyor. Bu gün onun anım günüdür, sevə-sevə xatırlayır, Allahdan rəhmət diləyirik.

Həsən Məmmədov 1938-ci il noyabr ayının 22-də Salyan rayonunda doğulub. Burada 2 saylı orta məktəbi 1956-cı ildə bitirib və Azərbaycan Dövlət Universıtetinin (indiki Bakı Dövlət Universiteti) fizika-riyaziyyat fakültəsinə daxil olub. Amma marağı kinoya, teatra olduğundan burada çox duruş gətirə bilməyib. İkinci kursda universitetdən çıxıb və bir müddət müxtəlif teatrların yardım heyətində aktyorluq edib.

Sonra Mirzağa Əliyev adına Azərbaycan Dövlət İncəsənət İnstitutuna qəbul olunub, 1962-ci ildə oranı bitirib. Tələbəlik illərində müəyyən fasilələrlə Dövlət radiosunda işləyib. 1962-ci ildə məşhur səhnə xadimi Mehdi Məmmədovun kursunu bitirib və təyinatla Akademik Milli Dram Teatrına göndərilib. O, elə həmin ildən kinoda da fəaliyyət göstərib. 50-dən çox filmdə çəkilib.

İldən-ilə kino aktyoru kimi məşhurlaşan Həsən Məmmədov 1972-ci il 2 fevralda köçürmə yolu ilə Akademik teatrdan çıxaraq "Azərbaycanfilm" kinostudiyasına işə qəbul edilib. O, 1989-cu il 17 mayda dəvətlə Cəmil Əlibəyovun "Gülüstanda qətl" (quruluşçu rejissor Ağakişi Kazımovdur) dramının tamaşasında İlyas İbrahimov rolunu oynayıb. Akademik teatrın direktoru və bədii rəhbəri Həsən Turabovun dəvətilə 1992-ci il 21 noyabrdan ömrünün sonunadək doğma kollektivin aktyor truppasında çalışıb.

Böyük kinoya gəlişi "Böyük dayaq" filmi ilə olur. Həmin filmdə o, Qaraş rolunu canlandırır. Aktyora birdən-birə şöhrət gətirən bu film onun atası ilə də münasibətlərinin düzəlməsində böyük rol oynayır. Belə ki, müəllim olmaqdan vaz keçib teatra üz tutanda atası onu nəinki dəstəkləməmiş, hətta ondan küsmüşdü. Film televiziyada yayımlanandan sonra qəfildən Ağaməmməd kişinin oğlu bütün rayon əhlinin dilinə düşür. Xəbərlər tezliklə küskün atanın qulağına da çatır. Artıq ürəyində bağışlayır oğlunu. Onun nə üçün inad etdiyini, ata sözündən nə üçün çıxdığını anlayır.

Üçüncü kursda oxuyanda Həbib İsmayılov Həsəni “Böyük dayaq” filminin sınaq çəkilişlərinə dəvət edir. Həmin vaxt “Qaraş” rolunun sınaq çəkilişinə güləş üzrə dünya çempionu Sadıq Süleymanovun oğlu da dəvət almışdı. Həsən düşündü ki, məşhurun oğlunu qoyub, yəqin ki, onu filmə çəkməyəcəklər. Tətildə çıxıb gedir Salyana. Bədii Şura sınaq çəkilişlərində “Qaraş” obrazına kimi çəkəcəyi barədə tərəddüd edir. Bu zaman Bədii Şuranın üzvü Rza Əfqanlının qızı Bədurə Əfqanlı deyir ki, Həsən elə əsl “Qaraş”dır, o çəkilsin. Bundan sonra qərar verilir. Salyana teleqram vururlar ki, tez gəl, səni filmə təsdiqləyiblər.

Lətifə xanım (həyat yoldaşı) bir hadisəni də xatırlayır: "Arif Babayev "Birisi gün, gecə yarısı" filmini çəkirdi. Çəkilişlər axşam aparılırdı. Bir gün gecə saat 11-də qapı döyüldü. Açanda gördüm filmin ikinci rejissoru gəlib. Əlində də kabab və çörək. Məndən xahiş etdi ki, bəlkə, evdə sulu xörək olar. Demə, bütün restoranları gəzmişdilər, amma heç yerdə tapa bilməmişdilər. Mən gətirib bir qazan duru xörək verdim. Çörəklə kababı da götürmədim. Geri qaytardım ki, özləri çəkilişdə yeyərlər. Sonra bilmişdim ki, Həsən yemək yeyəndə nəsə ona tanış gəlib və deyib: "Ay bala, bu yemək mənə tanış gəlir". Arif Babayev də ondan soruşur ki: "Hə, xörək necəydi, xoşuna gəldi?" Həsən də cavab verir: "Hə, yaxşı idi. Amma bilmirəm, nədənsə bizim xörəyə oxşayır". Arif Babayev də gülərək "elə sizin evin xörəyidir", - deyib.

Yaxın dostu kino adamı Şeyx Əbdül Mahmudov deyib: “Sovet məkanında onun kimi ikinci aktyor V. Tixonov hesab olunub. Bir onu soruşurdu ki, filmi hansı planda çəkirsən? Qalanını özü bilirdi. Daha ona demək lazım gəlmirdi ki, Həsən sən nəyi necə eləməlisən. “Kapriz” deyilən bir şey onda yox idi. Çəkilişi qurtarırdı, meydançadan getmirdi ki, birdən rejissorun ağlına nə isə gələr, lazım olaram, bir də niyə arxamca maşın göndərib axtarsın məni? İşə gəlmişəm, çəkilişim qurtarsa da, çəkiliş boyu burda olmalıyam. Onun qədər ikinci əxlaqlı aktyor yoxdur, içi mən qarışıq. Zarafatımız vardı, bir dəfə qastrolda gördüm ki, ətrafda nə qədər qadın, qız var, hamısı bunun əsiridir, bunun heç eyninə deyil. Eyham vurdum ki, adə, hərəkət elə, mənə elə acığı tutdu ki, olmayan kimi”.

Filmoqrafiya

1. Böyük dayaq

2. Möcüzələr adası

3. Zirvə

4. Arşın mal alan

5. Yenilməz batalyon

6. İstintaq davam edir

7. İnsan məskən salır

8. Bir cənub şəhərində

9. Dəli Kür

10. Sevil

11. Yeddi oğul istərəm...

12. Axırıncı aşırım

13. Qızıl qaz

14. Gün keçdi

15. Nəsimi

Təltif və mükafatları

- "Azərbaycan SSR xalq artisti" fəxri adı

- Azərbaycan SSR Lenin komsomolu mükafatı

- "Vladimir İliç Leninin anadan olmasının 100 illiyi münasibətilə" yubiley medalı

- "Azərbaycan SSR əməkdar artisti" fəxri adı

- "Əmək igidliyinə görə" medalı

- SSRİ Dövlət mükafatı

- Şöhrət ordeni

- Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərdi təqaüdü

Ömrünün sonlarına yaxın ürək xəstəliyindən və yüksək təzyiqdən əziyyət çəkib. Ürəyindən ağır əməliyyat keçirib. 2003-cü il avqustun 26-da 64 yaşında dünyasını dəyişib. İkinci Fəxri Xiyabanda dəfn olunub.

Nə qədər ki, Qızıl Fondumuzda olan o filmlər var, Həsən Məmmədov da olacaq.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(26.08.2025)