Gülxarə Əhmədova, Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin deputatı, “Ədəbiyyat və invəsənət” üçün
Zəngilanın azadlığı — yalnız torpağın düşmən tapdağından xilas edilməsi deyildi. Bu, bir xalqın ruhunun, kimliyinin və tarixinin dirçəlişi, min illərin sükutundan sonra torpağın yenidən nəfəs alması idi. O gün təkcə Zəngilan şəhəri deyil, bütün Azərbaycanın yaddaşında yurd nisgili ilə qapanmış bir səhifə açıldı. Azərbaycanın hər bölgəsi kimi, Zəngilan da xalqımızın yaddaşında əvəzsiz yer tutur. Bu diyarın hər daşı, hər bulağı, hər ağacı qədim bir dastanın, unudulmaz bir həyatın xatirəsini daşıyır. Burada tarix torpaqla, torpaq isə ruhla qovuşur. Zəngilanın dağları əsrlərin səssiz şahididir, çayları isə keçmişdən bu günə axan bir yaddaşdır.
Bu yurd təkcə coğrafi bir məkan deyil — mədəniyyətin beşiyi, sivilizasiyanın yurdu, milli varlığımızın canlı nişanəsidir. Zəngilan torpağında maddi və mənəvi dəyərlər bir-birinə qarışıb, xalqın ruhundan süzülərək gələcəyə ötürülüb. Hər qədim abidə, hər türbə və körpü bu torpaqda yaşayan insanların yaradıcılıq ruhunun, imanının və sədaqətinin sükutla danışan dilidir. Zəngilanın daş yaddaşı var. Məmmədbəyli kəndindəki Yəhya ibn Məhəmməd türbəsi, Bartazdakı Qız qalası, Tağlı körpüsü, Şərifan abidələri — bunların hər biri tariximizin canlı nəfəsidir. Hər daşın altında bir dua, hər kitabədə bir iztirab, hər pirdə bir ümid yatır. Zəngilanın qədim məscidləri, sufi xanəgahları və Alban kilsələri min illərin mədəni təbəqəsini, dinlərin və mədəniyyətlərin qovuşduğu bu torpağın bəşəri dəyərlərini əks etdirir.
Lakin bir zamanlar Zəngilanda sükut hökm sürürdü. Daşlar ağlayırdı, çinarlar kəsilmiş, çaylar zəhərlənmişdi. Məscidlər təhqir olunmuş, abidələr viran qoyulmuşdu. Zəngilan sanki bir ana kimi övladlarını itirmiş, amma ruhundan əl çəkməmişdi. O, səssizcə, lakin qürurla gözləyirdi — o müqəddəs günü, o azadlıq səhərini. Və nəhayət, 2020-ci ilin oktyabrında həmin gün doğdu. Azərbaycan Ordusu Müzəffər Ali Baş Komandan İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə Zəngilanı işğaldan azad etdi. O gün təkcə bir şəhər deyil, bütün Azərbaycan xalqının ruhu azad oldu. Zəngilan torpağında üçrəngli bayrağımız dalğalananda sanki çinarlar baş qaldırdı, dağlar nəfəs aldı, çaylar azadlığa axdı.
Bu gün Zəngilan yenidən doğulur. Bərpa olunan yollar, salınan evlər, dirçələn abidələr — bunlar sadəcə tikinti deyil, milli yaddaşın yenidən qurulmasıdır. Hər yeni bina, hər ucaldılan məktəb, hər təmir olunan körpü xalqımızın bu torpağa olan sevgisinin və sədaqətinin təcəssümüdür. Zəngilanın azadlığı — mədəni irsimizin, mənəvi köklərimizin və milli birliyimizin qələbəsidir. Bu torpaq yalnız daş və torpaq deyil — xalqın yaddaşı, ruhu və gələcəyidir. Zəngilanın dirçəlişi ilə Azərbaycan ruhu bir daha sübut etdi ki, heç bir güc xalqın yaddaşını, mədəniyyətini və imanını məhv edə bilməz. Bu gün azad Zəngilanın səmasında dalğalanan bayraq təkcə dövlətimizin deyil, xalqımızın əbədi qürurunun və milli ruhunun simvoludur.
Elmi-arxeoloji tədqiqatlar göstərir ki, Zəngilanın tarixi təxminən 1400 ilə yaxın bir dövrü əhatə edir. Görkəmli alim Həmdullah Qəzvini yazırdı ki, Zəngilan şəhərinin əsası hicri 15-ci (miladi 636-cı) ildə qoyulub. Bu fakt bölgənin qədim sivilizasiyalarla bağlılığını bir daha sübut edir. Zəngilanın hər abidəsi keçmişin izlərini yaşadır. Məmmədbəyli kəndindəki Yəhya ibn Məhəmməd türbəsi (1304–1305) memarlıq zərifliyi və dini motivləri ilə seçilən nadir abidələrdəndir. Səkkizguşəli memarlıq forması və piramidalı günbəzi ilə bu türbə Azərbaycan memarlıq məktəbinin qiymətli nümunəsidir. Türbənin yaxınlığındakı Şıxbaba Qədiriyyə sufi xanəgahı (XIII–XIV əsrlər) və onun davamçılarının məzar daşları Zəngilanın dini-fəlsəfi mühitindən xəbər verir. Şərifan kəndində aparılan qazıntılar zamanı aşkar edilən maddi-mədəniyyət nümunələri burada qədim şəhər tipli yaşayış məskəninin — Şəhri-Şərifanın mövcudluğunu sübut edir. Tapılmış iki qəbiristanlıq həmin dövrdəki sosial təbəqələşməni və dəfn adətlərini öyrənmək baxımından mühüm əhəmiyyət daşıyır. Zəngilan ərazisindəki Alban kilsələri, Tağlı körpüsü (XVI əsr), Qız qalası (Bartaz), Hacallı bürcü və Şərifan sərdabəsi kimi abidələr bu torpağın qədim mədəniyyət və dövlətçilik ənənələrinin daşıyıcısıdır.
Zəngilan 1993-cü il oktyabrın 30-da Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən işğal edilmişdi. 1 şəhər, 5 qəsəbə və 83 kənddən ibarət rayonda 45 mindən çox əhali yaşayırdı. İşğal zamanı rayonun mədəni, dini və ekoloji sərvətləri məhv edildi, Bəsitçay qoruğundakı yüzillik çinarlar kəsildi, Oxçuçay isə sənaye tullantıları ilə zəhərləndi. Məscidlər, qəbiristanlıqlar və muzeylər viran qoyuldu.
44 günlük Vətən müharibəsinin ən parlaq səhifələrindən biri məhz Zəngilanın azad olunması oldu. 2020-ci il oktyabrın 20-də Müzəffər Ali Baş Komandan İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə Azərbaycan Ordusu Zəngilan şəhərini və bir sıra kəndləri işğaldan azad etdi. Prezidentin imzaladığı sərəncama əsasən, həmin tarix “Zəngilan şəhər günü” kimi qeyd olunur. Bu gün xalqımızın qəhrəman oğullarının, şəhid və qazilərimizin şücaətinə ehtiramın rəmzidir. Zəngilan azad edildikdən sonra Prezident İlham Əliyev və Birinci xanım Mehriban Əliyeva şəhərə səfər edərək Azərbaycan bayrağını ucaltdılar. Bu, yalnız simvolik addım deyil, həm də dirçəlişin başlanğıcı idi.
Bu gün Zəngilanda genişmiqyaslı bərpa və quruculuq işləri həyata keçirilir. Müasir yollar, körpülər, məktəblər, yaşayış məhəllələri salınır. Tarixi abidələrin bərpası, mədəni irsin qorunması istiqamətində məqsədyönlü addımlar atılır.Yaxın zamanda ilk köçkün ailələrinin doğma Zəngilan torpağına qayıdışı planlaşdırılır. Bu, Böyük Qayıdışın real başlanğıcıdır. Azad olunmuş Zəngilan bu gün milli kimliyimizin, mədəni dirçəlişimizin və torpaq sevgimizin simvoluna çevrilib. Burada aparılan hər bir bərpa işi, qorunan hər bir daş parçası xalqımızın keçmişə sədaqətinin və gələcəyə inamının ifadəsidir. Zəngilan – tariximizin yenidən yazıldığı, mədəniyyətin və həyatın yenidən doğulduğu torpaqdır.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(21.10.2025)
