Nemət Tahir, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Qarabağ təmsilçisi

İnsanlar bəzən gözgörəsi həyatın dibinə atılırlar. Xüsusən, bu, narkotikaya alüdə olanlarda belədir.

Pakistanlılar əqrəblərdən narkotik vasitə kimi istifadə edirlər. Əqrəbi öldürdükdən sonra onları günəşin altında qurudur, toz halına gətirir, qızdırır və tüstüsünü nəfəs alırlar. İstifadəçilərin fikrincə, eyforiya hissi 10 saata qədər davam edə bilər. Alınan ləzzət o qədər güclü olduğu deyilir ki, hətta heroini də üstələyir. Bununla belə, orqanizm ölümlə nəticələnə bilən toksinlərə uyğunlaşarkən, ilk 6 saat dözülməz dərəcədə ağrılara davam gətirməlidir.

Bu narkotikin aktiv maddəsi əqrəb sancmasından gələn zəhərdir. Buna görə də, tüstünü nəfəs aldıqdan sonra ilk 6 saat bədən zəhərə uyğunlaşana qədər ağrılı olur  və yalnız bu müddətdən sonra “kayf” başlayır. Bununla belə, ölüm halları da qeydə alınıb.

Maraqlıdır ki, bu təkcə pakistanda deyil, digər Cənubi Asiya ölkələrində də yayılaraq, bir problemə çevrilib. Əslində, əqrəblərdən narkotik vasitə kimi istifadə edilməsi aludəçiliyi hələ 2007-ci ildə məlum oldu. O vaxt Əfqanıstanda narkotiklər haqqında kitab yazan amerikalı sosioloq Devid Makdonald təkcə Kabildə təxminən 60 000 əqrəb həvəskarının olduğunu təxmin edirdi.

Rəsmi olaraq əqrəb narkotik sayılmadığından, ondan istifadə ilə bağlı heç  bir qadağa yoxdur və bu məqsədlə də kütləvi şəkildə tutulur. Bu səbəbdəndir ki, Pakistanın bəzi bölgələrində onların sayı həddən çox dərəcədə aşağı və yox səviyyəyə düşüb.

Əqrəblər əslində olduqca faydalıdır, çünki onların zəhərindən xərçəng və İnsan immunçatışmazlığı virusua qarşı dərman hazırlamaq üçün tibbdə çox istifadə olunur.

Məlumdur ki, əqrəb zəhəri dünyada ən qiymətli zəhər sayılır və onun 1 litri təxminən 10,3 milyon dollara başa gəlir. Onu əldə etmək olduqca çətindir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(23.12.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə Biri ikisində layihəsində bu gün sizlərə Elxan Zalın essesi təqdim edilir.

Elxan ZAL

SEVGİLƏR FONTANI

Peyğəmbərlərə vəhy gəlir, şairlərə ün. Mən ünlə yazıram.

Ün çox yerdən gələ bilər – Tanrıdağdan da, Ana Kaha – Erkeneqondan da, Xəzərin sahilində doğan günəşi salamlayan mələk xorundan da, Tovuzdakı Haça qayadan da, Nigar Rəfibəyli və Rəsul Rza küçələrinin qovuşuğu yerdən də. Bizim şair ilhamımız isə lütf edilən səsləri eşitmək bacarığıdır.

Ün gələndə qəfil gəlir, çatar-çatmaz könül qopuzunun simlərini titrədir və sən hərflərə çevirməyə çalışırsan bu səsi. Bu səslər daş bitiklərə həkk olunmuş əbədi kitabın sətirləridir. Onlar həmişə olub, həmişə də olacaq. Zamanı gələndə aldığın nə varsa, yazdığın nə varsa, yenə də qayıdıb əbədi kitabda qalacaq.

Tanrıya xoş olan bir gözəl anda könül anteninə qonaq gəlir ün. Mələk xorunun oxuduğu əbədi nəğmələr hər səhər mesajtək paylanır könüllər saytında. Eştuqlar eşidir, könüllər həzm edir, sağırlar yan gedir.

Ay Atam və Ay Ava xəlq olunandan bəri onlara ün eşitmək bacarığı da verildi Qızıl Almalı bağda. Əbədi kitabda ən sirli qatlardan, qanadlı atlarda muzalar busəsi gətirdi bu səsi.

Sevginin, savaşın əbədi kitabı dad verdi ruhuna xəlq olan insanın. İnsanlıq bu dadla yaşadı, sevgi də, savaş da həmişə qoşadı. Hərəkətin nizamı var olmaq üçün verilib bu savaş. Bu savaş bitəndə qiyamət gələcək.

         Biz sevdik, savaşdıq, savaşdıq və sevdik, duamız rəng verdi göylərə. Göylərdən gələn ün göylərə qayıtdı, torpaqdan gələn ün torpağa çevrildi səninlə.

Ün gəldi, biz sevdik, biz sevdik, ün gəldi. Sevdikcə savaşdıq, savaşıb yol açdıq yaranış eşqinin sirrinə. Var olmaq alın yazımızdır, Sevgi savaşımızdır, şairlik muradımız,  şeir könül yazımız.

Bu səhər, bu şəhər, bu kəhər! Xəzərin sehrində rəqs edir nəğmələr. Üfüqün köşkündə atəşdə qovrulan qan çalası. Taissanın balası səni salamlayır, Qız qalası. Vəcdinin sehrində uçuşan şairlər kitaba həkk etmək istəyir bu anı. Xan Günəş, Dan üzü və Qürub  yaşamın eşqinə axıdır bu qanı, mərhəmətini bizdən əsirgəmə, Mehri Banu.

Ün gəlir, yazırıq, yazırıq, ün gəlir, Bakıda hər səhər uyqudan oyanan bu şəhər göy kəhər eşqində ümidlər qurarkən dalğalar ritmində rəqs edir nəğmələr.

         Nəğmələr sonsuzdur, Tanrıtək, insan var olduqca bu ün də gələcək...  

***

Nigar Rəfibəyli və Rəsul Rza küçələrinin qovuşduğu nöqtədə, düz “Xaqani” ticarət mərkəzinin qənşərində var olan bir məkanda, buradan didərgin salınmış rəssamların özləriylə apardığı xoş bir ovqatın rənglərini düşünərkən mavi donlu, saçları kare, ləbləri püre bir muza ün gətirdi.

İndi beynimdə məmur qabiliyyətsizliyinin bu yerin aurasından sildiyi rənglərin pıçıltılarının dolaşdığı bir andı. Və gözəlim Muza qənşərimdə dayandı. Duyğular qasidi,  bir əşar busəsi – bu sözü, bu səsi O verdi, mən aldım...

Sentyabr sıcağında addım-addım gəzinmələr həvəsinə doğru irəliləyən insan selinin baxış təbəssümü çox sönük görünür. Dünyanı çulğalayan virus salğını öz hüzn möhürünü Bakı küçələrinə də vurub. Adamların yerişində əvvəlki əda yoxdur. Bakılılar az qala yankilərin sındırdığı Belqrad əhalisinə bənzəməyə başlayıb. Amma yenə də... həyat qaynayır, həyat davam edir. Adamlar ən hüznlü anda belə özlərinə bir bəxtiyarlıq hücrəsi yapmağa çalışırlar.

 İndi mənim dayandığım nöqtə bəxtiyarlıq hücrəsinə və sevgi fontanına açılan bir yolun girişidir. Bura iki şairin, muzaların busəsindən tamsınmış iki sevdalı insanın maddi dünyada yenidən  qovuşa bildiyi bir nöqtədir.

Sevgilər fontanına gedən yoldur.

Sevgilər fontanı sevgilərdən doğar.

Onlar əsl şairlər kimi sevərək yaşadılar, sevilərək getdilər, gedəndə də, demək olar ki, bir-birindən xəbərsiz də olsa, bir yerdə getdilər. Təzədən qovuşmaq üçün getdilər.

İki sevdalı insan, iki şair – Rəsul Rza və Nigar Rəfibəyli.

                                                       ***

Bu küçə dənizə gedən yoldur, yolun sonunda məni dəniz gözləyir. Adamların bənizləri azcana hüznlüdür. Nigar Rəfibəyli 24-də bir zaman Bakının rənglərindən doğulan saqqallı və saqqalsız rəssamların rəngarəng rəsmlərinin yaratdığı xoş əhval aurasından əsər-əlamət qalmayıb. Dollar yaşılından başqa rəng tanımayan rəngsiz məmurlar buranı da rəngsizləşdirdilər.

Yüz ilin şahidi bu dilsiz binalar gələnə-gedənə bulanıq baxırlar.

Hər tərəf dükandır, “LEDİ ŞARM”, “MADAME COCO”, Bakını basdırmış əcnəbi adlar, təzə səslər sorağında radar qoşmuş qulaqlara həkk olunan soyadlar.

Önümdəki parkın girişində tənha palma dayanıb, bəlkə də, dimdik durub desəm, daha doğru olar. Bir vaxtlar mən ona “qılaflı palma” deyirdim, çünki qışda qılafa salırdılar, üşüməsin deyə. Ayını əhliləşdirən insan palmanı da əhliləşdirər. Bu palma da qılafa girə-girə əhliləşdi, amma öz bədəvi görkəmini itirdi. Başında bir-iki yarpaq qalıb, lap çılpaq zənci repçilərinə bənzəyir. Yəqin, belə düşünürlər ki, “LEDİ ŞARM”, “MADAME COCO” “Torqovı”ya Paris ovqatı gətirirsə, palma da Məkkənin ovqatını gətirəcək. Orda qabaqda kilsə var, o tərəfdə sinaqoq. Palma da bir növ məscid proyeksiyasıdır. Bu düşüncəylə palmanı keçib parka girirəm.

Sol tərəfimdə işsiz dayanmış fontan qəfil işə düşür. Bakı meriyası da mənim kimi, yəqin, ilhamla işləyir, nə vaxt gələsi, o vaxt tutuzdurur. Fontanın yanında iki uşağıyla dayanmış cins şalvarlı qadın fontanın qəfil oyanışından diksinir. Mən bu fontana hələ ad qoymamışam, hələlik adsız fontan deyək. Ad qoyma məsələsi Bakı meriyasının zəif yerdir. Mən bilən, onlar pullu idarədir, bir az baş işlətsələr, məsləhətçi kimi bir mini Dədə Qorqud” tapa bilərlər. Bəlkə də, bunlar düz eləyirlər, yer adlarıdı, dükan adlarıdı, kafe, bar... nə bilim, daha nələri birbaşa xaricdən ixrac eləyirlər, daha öz müdrik başlarını nəyə görə işlətməlidirlər ki?

Nə isə... düşüncələrimə qoşulub gedirəm. Bura Nigar Rəfibəyli küçəsində bir adsız parkdı. İçində yolkalar da var, palmalar da. Bu şam ağaclarını biryolluq kəssələr, adını palma parkı qoyardıq. Gözəlim muza belə bir şeir xatırladır:

Yoluna yavuz baxar dəniz,

Palma parkı geyər kəfən.

Gülüşün otelə dönməz

İzini öpüncə qumsal.

Amma burada qumsal yoxdur. Yerə əlvan daşlar döşəyiblər, mozaika yaradıblar. Yəqin, belədə oturacaqda əyləşib iştahla dönər yeyən qadının əhvalı daha mozaikalı və musiqili olur.

Sentyabr sıcağında sevginin dadını çıxaran gənc oğlan və qız palma kölgəsinə sığınıblar. Bəlkə də, bu anda beyinlərindən keçir ki, bu palmanın yerinə bir çinar ağacı olsaydı, keyfimizin madyanları dördnala çapardı. Amma indiki halda palmanın altında oturub, çinarı abstrakt təsəvvür eləməyə məhkumdular. Hər halda, Nigar Rəfibəyli küçəsindədir bu park. Azərbaycanda çinar deyəndə isə öncə Rəsul və Nigar yada düşür. Yəqin ki, bir də mənim “Ulu Çinar” jurnalım. Bəzən düşüncə sərinliyi palma sərinliyindən daha praktik ola bilir. Sevgi məsələlərində ən əsası bir yerdə olmaqdır. Necə deyərlər, biz biriksə, dünya bizə kiçikdir.

                                                        ***

Qabaqda Nizami Gəncəvinin heykəli var, muzeyin divarlarından baxan bir dəstə ulu şair isə ustadın hüzurunda poz verir. Bu məkan Şeyx Nizaminin səltənətidir, amma hökmündə bircə muzey qalıb.

Həzrəti biznesin saksaulları boş qalan yerləri kölgələyiblər.

Qayğılar qumunda ağnayan şəhər isə dollar yaşılının ritminə takt tutmağa məhkumdur.

Misterlər və müsyolar üstümüzə dollar yaşılı ilə gəlirlər.

Hücum var üstümüzə, hər tərəfdən hücum var.

Çox şeyə şahiddir bu qala divarları...

Bir vaxtlar burda, palma parkında Nizaminin “Yeddi gözəl”inə bir abidə quraşdırmışdılar. Sasani sarayının yeddi məlaikəsinin daş baxışları öz qədim ehtiraslarını qarşılarında çağlayan fontanın sərin sularında soyudardılar.

Ehtiras və suyun doğurduğu enerji öz ətrafına çoxlu gənc toplayardı.

Bu sevginin hələ öz əsrarını qoruduğu zamanlarıydı.

Biz sevmək üçün yaşayar, yaşamaq üçün sevərdik.  Sevda yanğılarından mənalı bir şey varmı insanın yaşamında? Duyğularımıza yanğılardan yana yasa vermişmi Tanrı?

Sənin könlündəki sevda dəni yanğı dəyirmanında üyüdülür, seviş sobasında bişir və sən sevgidən bişirilən bu çörəkdən tamsına – tamsına Sevgi Fontanına doğru gedirsən.

         Sonra da arzularının toranını aydınlatmaq üçün cibindən çıxarıb qəpik atırsan hovuzdakı sulara,  sevda ilahəsinə nəzir atırsan ki, sevginin fontanı daha da çox çağlasın...

İndi, Nigar Rəfibəyli və Rəsul Rza küçələrinin qovuşduğu məkanın yanında, Şeyx Nizami səltənəti hövzəsində mən böyük sevgilər barədə düşünürəm. Beynimdə misralar yaranır, yanımda Muzam da var. Qaraxanlı Talıbın və Taissanın oğlu tovuzlu Elxan Zal Bakının nəğmələrini belə yaradır:

anam Taissanı zikr edirəm mən,

kainat ovcumda nöqtə sayağı.

sevgi fontanları həzz verir mənə,

mənim sevdiklərim ilahələşir.

                                                        ***

Burası Nigar Rəfibəyli küçəsi. Zəngin supermarket vitrinlərindən manekenlərin baxışları gecənin əsrarında qızğın dəvələr kimi boylanır.

Xalq arasında “Torqovı” adıyla məşhur olan Nizami caddəsi  Bakının ən ecazkar küçəsidir, bura sevgi ilahəsinin hökmündədir.  Burada hər yanda sevgi ətri  var, burada bütün görüntülər könül rəngindədir. Xüsusən də gündüz saatlarında. Amma indi gecədir, binaların sinəsində almaz kolye kimi parıldayan reklam işıqları, beton cəngəlliyə bənzər şəhərin üstünə çökmüş qaranlığın zəhmli vahiməsində ürkək ahu kimi görünür.

Mən reklam işıqlarının və ulduz yağışının  səssiz musiqisi altında dənizə doğru addımlayıram. Orada yovşan qağayıların yakamoz parıltısında dalğa rəqslərini seyr edəcəm. Atəşgahlı anılarda Ötükən havalarını yaşadan  Bakının ruhu, böyük Xəzər xaqanlığının mistik ritmlərini qağayı nəğməsi şəklində yaşadan bu dənizdən əsrlər boyu güc alıb. Mən doğma sahillərdə anamız Umayin şəninə səssiz himnlər oxuyan qağayılara doğru gedirəm. Yazıçı dostum Elçin Hüseynbəylinin “yovşan qağayı”larına doğru. Onların uçuşlarında bir kauçuk ləngəri var.

Burnum yovşan qoxusu axtarışındadır, düşüncəm qağayı kimi uçunur. Mən yovşan iyini çox sevirəm, mənə elə gəlir ki, bu qoxu həmişə mənimlə olub. Bəlkə də, hansı babamsa (bəlkə də, nənəm) yovşan kolunun üstündə bətnə düşüb. Biz bozqır millətiyik və bir Allah bilir, neçə nəslimiz yovşan kolunun ovsunlu qoxusuyla mayalanıb. Neçə dünya fatehi toxumu göydən göndərilən bu sirli kolların üstündə dünyaya gəlib. Bu qoxu Bakıda neft iyinə qarışsa da, Turan çöllərindən Qızıl Alma sevdasını yelli dalğa atları belində gətirən xəzri, içimizə yovşan qoxulu bir sərinlik çiləyir. Və həsrətin gil kitabları düşüncələrimizdəki unutqanlıq yanğılarını lövhələr üzərinə çiviləyir.

Belə bir misra düşünürəm: “Göy səma altında, yovşanlı bir yataqda bir vaxt bətnə düşüb şanlı Atilla”. Fəqət indi Atillalar doğulmur, çünki adamlar yovşan iyini unudublar, indi  düşüncələr də qağayı uçuşlu deyil. Üç tərəfi bozqır olsa da, indi Bakıda step havası duyulmur. Bakı oturaqlığın ətalətindən lırtlaşıb, o çox həvəssiz və yorğundur. Neft pullarının törətdiyi hərəkət və qalxınma görüntüsü tamam parıltısızdır, çünki bu hərəkətin mayasında yovşan qoxusu yoxdur. Yovşan iyi çatmır bu şəhərdə, qağayılı düşüncə çatmır. Mən sahilə doğru gedirəm – yovşan qağayıların uçuşuna baxmağa. Onlar da yovşan iyi kimi dosdoğmadı, dosdoğma.  Və bir qalib xəzər süvarisi sayaq yağma həvəsi keçir könlümdən...

Sentyabr sıcağında addım-addım gəzinmələr həvəsinə doğru irəliləyən insan selinin baxış təbəssümü çox sönük görünür. Beynimdə məmur qabiliyyətsizliyinin bu yerin aurasından sildiyi rənglərin pıçıltılarının dolaşdığı bir andı. Və gözəlim Muza qənşərimdə dayandı. Duyğular qasidi,  bir əşar busəsi – bu sözü, bu səsi O verdi, mən aldım...

sel kimi axır izdiham,

meydan top model sərgisi,

qonub eşqli dodaqlara

boyalı reklam şərqisi.

daş cəngəllik səhnəsində

rejissorsuz bir teatr.

bura bizim Brodveyimiz,

bura bizim Monmartr.

Dayandığım nöqtə bəxtiyarlıq hücrəsinə və sevgi fontanına açılan bir yolun girişidir. Bura muzaların busəsindən tamsınmış iki sevdalı insanın maddi dünyada  qovuşa biləcəkləri mistik bir nöqtədir. Sevgilər fontanına gedən yoldur.

Sənin könlündəki sevda dəni yanğı dəyirmanında üyüdülür, seviş sobasında bişir və sən sevgidən bişirilən bu çörəkdən tamsına – tamsına Sevgi Fontanına doğru gedirsən. Həyatının ən şirin anlarını xatırlayırsan.

Sevgilər fontanı sevgilərdən doğar...    

Dan tanrısı hər səhər şam yandırır sevgi fontanının şəninə.

sevgilər fontanında

şəkillənmiş eşq anı.

bir az mərhəmət çilə,

anamız Mehri Banu.

yanğılı pıçıltılar

qalxır gizli qatlara.

şəfqətli su şırnağı

yaşam verir otlara.

quruş atırıq suya –

ilahə qır ovsunu.

taleyin mələkləri

bəxtimizə ov sunur.

bura bizim Bakımız,

yaşamı həvəslidir.

könlümüzün rübabı

cənnətquşu səslidir.

aşiqlik ritmindədir

türk əsrinin modası.

bizə mesaj göndərir

işvəli eşq odası.

Hələlik isə fontanlar çağlamır. Adamların bənizləri azcana hüznlüdür. Nigar Rəfibəyli 24-də bir zaman Bakının rənglərindən doğulan saqqallı və saqqalsız rəssamların rəngarəng rəsmlərinin yaratdığı xoş əhval aurasından əsər-əlamət qalmayıb. Dollar yaşılından başqa rəng tanımayan rəngsiz məmurlar buranı da rəngsizləşdirdilər. Yaşatdığımız sevda anları kenquru həvəsi ilə hoppanışır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(23.12.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Güney Azərbaycan Poeziyası Antologiyası layihəsində Təbriz təmsilçimiz Əli Çağlanın növbəti təqdim etdiyi şair Əhərdə yaşayan Xan Sənəmdir.

Xan Sənəm

Əhər

Səhərdən-axşama danlaq altdayam,

Anam qurtarınca babam başlayır.

“Qızdamı bu qədər?” “Qızdamı belə?”

Kəlmələr ruhumu yenə daşlayır.

Dolğun yaşlarıma çatsam da hələ,

Xəyalım qapıdan uzaq getməyib.

Ramizin şerində “atam balası”,

Belə mənim qədər söz eşitməyib.

Saxlaya bilmirəm asi ruhumu,

Boy atıb, gəlişib, uçmaq istəyir.

Nadanlıq devinin əsarətindən,

Qurtarmaq istəyir, qaçmaq istəyir.

Yaman darışlıqdı evin dünyası,

Dırmaşıb divardan aşır marağım.

Pambığam, qınımı yırtaram, əgər –

Qapıdan o yana keçsə ayağım.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(23.12.2025)

Xalq yazıçısı, akademik Kamal Abdullanın əsərlərindən seçilmiş bir sıra qranula – cövhər sayıla biləcək məqamları “Ədəbiyyat və incəsənət” oxucularına təqdim edir.

Kamal Abdulla özü seçilmiş bu cövhərlər barədə yazır: “İllərdən bəri yazdığım müxtəlif şeirlərin, esselərin, pyeslərin, hekayə və romanların, publisistik məqalələrin və elmi əsərlərin, verdiyim intervülərin hər birinin içində yer almış və bu gün də öz məzmunu, tutumu, forması ilə diqqətimi çəkən misralar, cümlələr günlərin bir günü sanki dil açıb mənə dedilər ki, bizim bir-birimizdən zaman və məkanca ayrılığımıza son qoy və bizi bir-birimizin yanında yerləşdir. Sən görəcəksən ki, bu zaman biz tamamilə yeni bir cazibədə zühur etmişik. Onlar qeyri-səlis məntiq dili ilə desək, içində olduqları mətnin qranulaları (ilkin vacib hissəcikləri) idi. Qranula, başqa cür ifadə etsək, cümlədən (mətndən) bütün artıq hissələri siləndən sonra yerdə qalan cövhərdir.”

Beləliklə, hər gün Kamal Abdulladan 7 qranula:

1.

“ Üzümə baxma, üzüm səni aldadar,

 Gözümə baxma, gözüm səni aldadar.

Heç inanma, sözüm səni aldadar

Mənim özümü aldadıb…”

2.

“ Yarımçıq əlyazma” romanı bizim dastanı vaxtilə oxumuş adamları bir daha onu vərəqləməyə məcbur etdi: “görüm, bu nankor Kamal Abdulla dastanın filan yeri ilə bağlı düz yazıb, ya yox?!”

3.

“ Kitabi-Dədə Qorqud” dastanı insan cəmiyyətini bir qədim Təbiət dövründən başqa bir qədim dövrə - Mədəniyyət dövrünə keçirən körpüdür. Bu körpü Dəli Domrulun quru çayın üzərindən saldığı haman sınıq körpü olmasın?!

4.

Möhtəşəm Odissey nəhəng Basat və nəhəng Beyrək xətlərini bir tək özündə birləşdirir.

5.

Buğac natamam Edipdir və Dirsə xan natamam Laydır. Buğacın da, Dirsə xanın da taleyi xoşbəxt sonluqla bitir. Amma məlumunuz olsun ki, xoşbəxt sonluqlar bu dünyada az adamı dü şündürür. Onlar tez yaddan çıxırlar. Onlar bədbəxtlik rəmzi olan Edip və Lay qədər yaşamırlar.

6.

Salur Qazanın dastanda ədalətsiz hərəkət lərinin təsviri yox deyil. Ən böyüyü budur. O öz evini qədim Oğuz adətinə uyğun olaraq hər il bir dəfə yağmaladardı. Bu yağmada İç Oğuz, Dış Oğuz bəyləri birlikdə iştirak edərdilər. Qədim primitiv demokratik adət. Bir dəfə isə Salur Qazan yağmaya Dış Oğuz bəylərini dəvət etmir. Əslində, o bununla demokratik ənənəni pozur. Acı nəticə özünü gözlətmir. Dış Oğuz üsyan edir - Beyrək öldürülür. Üsyan yatızdırılır - Aruz Qoca öldürülür. Əsl günahkar kimdir?

7.

Biri günaha batan Edip, o biri eyni günaha “namizəd” olan Buğac. Bədbəxt və bədbəxtliyi ilə yüz yerə şaxə atan Edip və xoşbəxtliyi ilə heç bir tərəfə şaxə ata bilməyən, başqa heç bir boydan əks-sədası gəlməyən Buğac.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(23.12.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı dahi şair Məhəmməd Füzuliyə həsr edilmiş məqalələrin dərcini davam etdirir

 Biz batan günəşin üfüqlərdə yaratdığı əlvan mənzərəyə, rənglərin daxili ahənginə nə qədər baxmış, baxmaqdan doymamışıq. Qürub həmişə qürubdur. Lakin bəzən bizə elə gəlir ki, dünənki qürub bugünkü qədər gözəl deyildi. Bugünkü qürubda nəsə tamam başqa rənglər, başqa çalarlar tapır, buna görə də tamaşasından doymuruq. Təbiətə hər baxanda onda əvvəl görmədiyimiz gözəllikləri tapdığımız kimi, Füzuli şeirini də hər oxuyanda onda yeni hisslər, yeni duyğular, yeni fikirlər tapır və bu böyük sənətdən doya bilmirik. Çünki sözlər mənalı, fikirlər dərin, duyğular səmimidir.

Düşünən, duyan, hiss edən, sevən, nifrət edən – bir sözlə, sözün geniş mənasında yaşayan hər kəs Füzuli şeirindən öz sualına cavab tapa bilər.

Füzuli şeiri elə bir mahnıdır ki, biz onu ömrümüz boyu eşitsək, “yoruldum” – demərik. Həyat eşqi ilə dolu bir ürəyin nəğmələri bizi yaşamağa, yaratmağa, özü də ürəklə yaşamağa, ürəklə yaratmağa, duymağa, düşünməyə, dərk etməyə, sevməyə çağırır. Budur Füzuli şeirinin əzəməti!

Xalqımızın zəngin musiqi irsi içərisində bizi düşündürən, arzularımızın qanadında uçuran, yüksəldən, dərindən kədərləndirib, dərindən fərəhləndirən ən təsirli musiqi hansıdır, sualının cavabı hamıya məlumdur:

Muğamat!

Füzuli şeiri də muğamat qədər zəngin, rəngarəng, dərin və mənalıdır. Füzuli şeiri həm formaca, həm də məzmunca muğamatla əkizdir. İndi də Füzuli şeirini muğamatsız, muğamatı Füzulisiz təsəvvür etmək olmaz.

Analarımız bizə beşik başında laylanı muğam üstündə demişlər:

Sən yat şirin yuxuda,

Çəkim keşiyin, laylay –

sözləri – ana qəlbindən süzülən bu doğma kəlmələr, muğamdakı incə xallar, Vətənimizin zəngin tarixini, mübarizəsini, fərəh və kədərini, nəhayət, onun gözəl təbiətini – quşlarının cəh-cəhini, çaylarının şırıltısını, çiçəklərinin rəngini bizim ruhumuza hopdurmuşdur.

Vətənimizin və xalqımızın doğma ruhunu, təbiətini analarımız südlə bərabər bizim ürəyimizə, mənəviyyatımıza elə hopdurmuşlar ki, heç bir qüvvə onu bizim ruhumuzdan, qəlbimizdən çıxara bilməz. Atalar demişkən, südlə girən, sümüklə çıxar. Elə buna görə də biz hər an eşitdiyimiz muğamatdan doya bilmirik. Biz onu hər dəfə eşidəndə onda yeni duyğular, yeni mənalar tapırıq.

Füzuli şeiri də belədir. Muğamat kimi, Füzuli şeiri də xalqımızın həyatı, mənəvi aləmi, mübarizəsi, ruhu və düşüncəsindən doğmuşdur. Muğamın hər pərdəsi xalq həyatının bir sarsıntısını, bir kədərini, bir sevincini ifadə etdiyi kimi, Füzuli şeirinin hər beyti də xalqın bir sevincini, bir kədərini ifadə edir.

Dust bipərva, fələk birəhm, dövran bisükun,

Dərd çox, həmdərd yox, düşmən qəvi, tale zəbun –

beytini oxuyan xanəndə şikayət dolu bu üsyankar sözləri muğamın müəyyən bir pərdəsi üzərində deyərkən babalarımızın müəyyən bir tarixi dövrdən etdiyi şikayəti gözlərimiz önündə canlandırır.

Məhəbbət Füzuli şeirinin özəyi, canıdır. Daha doğrusu, məhəbbət nəinki bir şair kimi, bir insan kimi də Füzuli həyatının mənasıdır, onu yaşadan bir qüvvədir. Bu eşqi yalnız müəllimi Həbibinin qızına yetirdiyi məhəbbətlə məhdudlaşdırmaq olmaz; bu eşq çox böyük üfüqlər fəth edir. “Eşq pirim, nəqdi-can nəzrim” deyən şair üçün eşq hər şeydir. O, eşq pirinin yolunda canını nəzir demişdir. Eşq onu “daxili əhli-kamal” etmişdir. Füzuli eşqin gücü ilə həyatın mənasını, kainatın sirlərini öyrənir. Füzuli bu eşq ilə düşünür, hiss edir, duyur, kədərlənir, sevinir, yaşayır. Buna görə də Füzuli: “Tərki- eşq eylə, dedin, tərki-dili can etdim” deyə eşqsiz həyatı həyat saymır.

Xəyal ilə təsəllidir, könül meyli-vüsal etməz,

Könüldən dişrə bir yar olduğun aşiq xəyal etməz –

deyə eşqi ülviləşdirir.

...Füzuli dili obrazlarla zəngin, poetik bir dildir. O, qələmə aldığı hər bir fikri obrazlı, mübaliğəli şəkildə deməyi üstün tutur... Misal gətirdiyimiz misralar Füzuli eşqinin yalnız böyüklüyünü, yüksəkliyini, təmizliyini və saflığını ifadə edir.

Füzuli qəzəlləri yanıb-yaxılan bir ürəyin alovudur. Bu ürək hiss edir, duyur, sevir, böyük arzular bəsləyir, lakin bu arzulara çatmaq üçün çox böyük maneələrə rast gəlir. Buna görə də kədərlənir, öz içində alışıb-yanır. Bu şeirləri həyatla əlaqəsi olmayan, mücərrəd ideyaların ifadəsi kimi anlamaq düzgün olmaz. Füzuli qəzəlləri həyat eşqindən məhrum olan bir ürəkdən qopa bilməzdi. Bu şeirlərdə adi insani hisslər o qədər səmimi, o qədər incə deyilmişdir ki, hər kəs bunlarda öz hisslərini, öz duyğularını tapır.

Bu nə sirdir sirri-eşqi demədən bir kimsəyə

Şəhrə düşmüş mən səni sevdim deyən avazələr –

beytində hansı mücərrəd, ilahi mistik fikir ifadə olunmuşdur? Məgər bu, sevən, adi bir insanın ürək çırpıntıları deyilmi? Bəzən Füzuli məhəbbət aləminin elə konkret, elə real, həyati hallarını təsvir edir ki, adam hisslərin reallığına, həyatiliyinə heyrət etməyə bilmir:

Ey Füzuli, yar əgər, cövr etsə, bundan incimə,

Yar cövrü aşiqə hərdəm məhəbbət təzələr.

yaxud:

Ey xoş ol günlər ki, rüxsarın mənə mənzur idi,

Çeşmi-ümmidim çirağı vəsldən pürnur idi –

beyti vüsaldan sonra ayrılığa düşən bir aşiqin səmimi ürək çırpıntısından başqa bir şey deyildir. Nəhayət, Füzuli yer gözəlini “ilahi qüvvədən” üstün tutaraq, onun mövqeyini ən uca bir mərtəbəyə qaldırır:

Bütü növrəsi namazə şəbi-ruz raqib olmuş,

Bu nə dindir, Allah, Allah, bütə səcdə vacib olmuş.

Füzuli şeirinin uzun əsrlər boyu yaşamasının ən böyük sirrini də məhz bu şeirin həyatiliyi, təbiiliyi və insaniliyində axtarmaq lazımdır.

Ömrünü qürbətdə keçirən Füzuli vətən həsrəti ilə yanıb-yaxılmışdır. Onun şeirlərində doğma vətəninin adı çəkilməsə də, şeirlərinin ümumi ruhu vətən sevgisi və həsrəti ilə doludur. Ərəb və fars dillərinin hökmran olduğu bir dövrdə Füzulinin öz doğma dilində yazıb-yaratması ən böyük vətənpərvərlik nümunəsi deyildimi? O, bu dildə elə böyük fikirlər, dərin hisslər ifadə etmişdir ki, biz bu şeirin əzəmətinə, böyüklüyünə heyran qaldığımız kimi, doğma dilimizin də böyüklüyünə, qüdrətinə heyran oluruq. Füzuli, özü dediyi kimi, “düşvarı asan edərək”, vaxtilə çoxlarına zəif görünən kəlmələrdən böyük incilər, nadir daş-qaşlar yaratmış və ana dilimizi çox yüksək bir zirvəyə qaldırmışdır.

Füzuli hər beytdən böyük sənət imarəti qurmuşdur. Bu beytləri oxuyarkən sənətin yüksək zirvəsinə qanadlanır, oradan baxırıq, gözümüz qaralır, istər-istəməz deyirik: sözdə də bu qədər qüdrət olarmı? Bəli, olar! Sözün gücü çox böyükdür. Söz “hər ləhzə yoxdan var” yaradır. Burada əsas məsələ sözdən istifadə etmək bacarığında, az söz ilə böyük fikirlər ifadə etmək məharətindədir. Füzuli özü demişkən:

Gər çox istərsən, Füzuli, izzətin, az et sözü,

Kim çox olmaqdan qalıbdır çox əzizi xar söz.

Biz şairlər çox zaman sözün zəifliyindən şikayət edirik. Bəzən bizə elə gəlir ki, hisslərimiz çox güclü, söz isə çox acizdir. Hisslərimizi ifadə etmək üçün söz tapa bilmirik. Lakin Füzuli heç zaman sözün yoxsulluğundan şikayət etməmişdir, sözə bir neçə məna verməyi bacarmışdır. Söz Füzulinin əlində mum kimidir. O, sözə istədiyi şəkli, istədiyi mənanı verir, ondan istədiyi kimi istifadə edir. Sözün bütün mənalarını, həm məcazi, həm lüğəti mənalarının dəyərini, ağırlıq və yüngüllüyünü, çalarlarını bütün dərinlik və incəliyi ilə qavramışdır. Söz Füzuli ürəyində qaynayır, ürəyin bütün tellərindən keçir, sonra şeirə çevrilir. Bu sözlər yanan şair ürəyinin qanından qida alıb lələ, cəvahirə çevrilir. Buna görə də Füzulinin sözləri kağız üzərində alışıb-yanır. Onlar dörd yüz ildir öz hərarətini itirmir, yanır və bizi də öz alovunda qızdırır.

                         (1978)

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(23.12.2025)

Elman Eldaroğlu, “Ədəbiyyat və incəsənət”

İlahi, görəsən yaxşı insanlar barəsində danışmaqdan da gözəl bir iş varmı? Sinədə ürək, ağızda dil də sevinir. Dodaqlara sevinc qonur, gözlərə nur gəlir, xatirələr canlanır...

Soyuq qış aylarından biri idi. Zəngləşib onunla nəşriyyatdakı iş yerində görüşdük. Məqsədimizi bilirdi, məlum vertalyot qəzasında şəhid olan Vəli Hüseyn oğlu Məmmədov haqqında xatirələrini danışacaqdı. Adətən kamera qarşısında danışmaq çətin olur, hər adam xatirələrini nizamlayıb fikirlərini ardıcıl ifadə etməyi bacarmır. O isə, elə nizamla danışdı ki, filmi məhz onun söhbəti üzərində qurmalı olduq. O vaxt yaşı yetmiş beşi təzə haqlamışdı. Budur, artıq səksən altı yaşını arxada qoyur. Bəli, bu gün sizə bu gözəl insan- Yasif Nəsirli haqqında danışmaq istəyirəm...

Yasif Nəsirli 1938-ci ildə Cəbrayıl rayonunun Kavdar kəndində dünyaya gəlib. Həmin rayonun Soltanlı kənd orta məktəbini bitirdikdən sonra, əvvəlcə Bakı Mədəni-Maarif texnikumunu, sonra isə Azərbaycan Dövlət Universitetini fərqlənmə diplomu ilə bitirib. Daha sonra müxtəlif illərdə Moskvada Maksim Qorki adına Ədəbiyyat İnstitutunda ali ədəbiyyat kurslarında olub, Ali komsomol məktəbində, SSRİ DTK-nin Dzerjinski adına Ali məktəbində təhsilini davam etdirib.

Əmək fəaliyyətinə Azərbaycan Dövlət Universitetinin Elmi Cəmiyyətinin sədri və universitet qəzetinin baş redaktorunun müavini kimi başlayıb. Bir müddət sonra Azərbaycan Komsomolunun Mərkəzi Komitəsində təlimatçı işləyib, sonra burada şöbə müdiri vəzifəsində çalışıb. "Ulduz" ədəbi-bədii və ictimai-siyasi jurnalının məsul katibi və ilk baş redaktoru olub...

Deyir ki,- “1963-cü ildə indiki BDU-nu bitirib, Azərbaycan Komsomolunun Mərkəzi Komitəsində fəaliyyətə başladım. Səkkiz il komsomol işində çalışdım. Bir gün rəhmətlik Elmira Qafarova məni çağırıb dedi ki, Yasif, sən burda səksən manat maaş alırsan. Təhlükəsizlik orqanlarında işləmək üçün məndən 5-6 nəfər istəyirlər. Məsləhətdir ki, sən də gedəsən. Dedi ki, orada işləsən, indikindən üç dəfə artıq maaş ala bilərsən. Amma razılaşmadım. Dedim ki, mən kənd adamıyam. Biz tərəflərdə belə məsələlərə bir az başqa cür baxırlar. “KQB”də işləsəm, gərək sizinlə çörək kəsəndən sonra gedib əleyhinizə yazam. Qayıtdı ki, ay Yasif, sənə DTK barədə yanlış məlumat veriblər, orada hərənin öz işi var. Nəsə, gördüm ki, məndən əl çəkmirlər. Axırda qayıtdım ki, təhlükəsizlik orqanlarında bütün yazışmaları rus dilində aparırlar. Mənsə rusca bir qədər zəif bilirəm. Burada bir arayış yazanda nöqtəsini, vergülünü düzəltmək üçün başqa yoldaşlara ağız açıram. Axı, “KQB”də belə imkan olmayacaq. Çünki ora qapalı təşkilatdır. Elmira xanım görəndə ki, məni fikrimdən döndərə bilməyəcək, daha israr etmədi. Bu minvalla aradan 10 il keçdi. 1973-cü il idi. Həmin vaxt mən Azərbaycan KP MK-da işləyirdim. İsmayıllı rayon partiya komitəsinin birinci katibi barədə çoxlu neqativ materiallar daxil olurdu. Bir neçə nəfərlə məni İsmayıllı rayonuna yoxlamaya göndərdilər. Bizim hazırladığımız arayış əsasında Mərkəzi Komitənin bürosunda birinci katibi işdən azad etdilər. Elə ordaca məni İsmayıllıya birinci katib təyin etməyə qərar verdilər. Ertəsi gün işə gələndə məni MK-nın təşkilat şöbəsinin müdirinin yanına çağırdılar. Kabinetə girəndə müdirin yerində DTK sədri general Krasilnikovu gördüm. Krasilnikov mənə dedi ki, büro səni Moskvaya DTK-nın Ali Məktəbinə göndərməyə qərar verib. Etiraz etməyin mənasız olduğunu bildiyim üçün Moskvaya getməyə razılıq verdim. Beş illik proqramı iki ilə tamamlayıb, 1975-ci ilin sentyabrında DTK-da işə başladım…”

Onun əmək təcrübəsi çox zəngindir. Azərbaycan KP Mərkəzi Komitəsində təlimatçı da işləyib, Azərbaycan Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsində şöbə müdiri, İdarə rəisi də, Azərbaycan KP MK-da İnzibati orqanlar şöbəsinin müdiri də olub. Azərbaycan KP MK-sinə üzv də seçilib. Zaqafqaziya Hərbi dairəsi Hərbi Şurasının üzvlərindən biri kimi general-mayor rütbəsinə layiq də görülüb. Azərbaycan Prezidenti yanında Ali Nəzarət İnspeksiyasında İnzibati orqanlar şöbəsinin müdiri, sədr müavini vəzifələrində çalışıb. 1990-cı ildə isə Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin deputatı da olub...

Dilçi alim, professor Qəzənfər Kazımov onun barəsində yazır:- “Onun bir natiq, bir vətənpərvər kimi yetişməsində çalışdığı mühitin böyük rolu olub. Həmin mühit Yasifi ləyaqətli, dünyagörüşlü, uzaqgörən bir insan kimi formalaşdırıb. Ona görə də hətta DTK-nın 5-ci şöbəsinə rəhbərlik edərkən, respublikanın yaradıcı elm, maarif, ali məktəb təşkilatlarına, mətbuata nəzarət edərkən böyük xof yaratmış bu təşkilatda qələm sahiblərinə öz səlahiyyəti daxilində daim köməklik göstərib. Müsahibə və qeydlərindən aydın olur ki, 37-ci ildə olduğu kimi, 50-60-cı illərdə də ziyalılarımızın düşmənləri öz içərilərində olub- istedadsız və böhtançılar. Bu şəkildə üstünə "millətçilik və antisovet ruhda" sözləri yapışdırılmış 17 namizədlik və doktorluq dissertasiyasını da DTK-da fəaliyyətinin ilk illərində xilas edib, xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadə SSRİ Dövlət mükafatına təqdim edilərkən də "dostları"nın Sov.İKP MK-ya, Siyasi Büroya, DTK-ya göndərdikləri imzasız məktubların, teleqramların "millətçilik" iddialarının ləğvində əməyi az olmayıb.”

Bütün bunlardan əlavə Yasif Nəsirli Qarabağ Təşkilat Komitəsinin birinci müavini vəzifəsini icra edib. Qarabağ müharibə veteranıdır. Respublika "Veteran" Xeyriyyə fondunun prezidenti, Dünya azərbaycanlılarının Mədəniyyət Mərkəzinin vitse-prezidentidir. Bir çox xarici ölkə universitetlərinin fəxri doktorudur. Azərbaycan yazıçılarının hərbi vətənpərvərlik komissiyası sədrinin müavinidir. 2007-ci ildən Azərbaycan Dünyası Beynəlxalq Əlaqələr Mərkəzinin (Xarici Ölkələrlə Dostluq və Mədəni Əlaqə Cəmiyyəti) prezidentidir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin 2008-ci il 19 dekabr tarixli sərəncamı ilə "Əməkdar İncəsənət xadimi" Fəxri adına layiq görülüb. SSRİ-nin Fəxri çekistidir. 2008-ci ildə isə Yaponiyanın Ritsumeikan Universitetinin fəxri doktoru seçilib...

Yasif Nəsirlini ölkədə həm də yazıçı kimi də tanıyırlar. İndiyədək iyirmiyə yaxın kitabı işıq üzü görüb, beşdən çox əsəri ruscadan Azərbaycan dilinə tərcümə edib. "Liftdə hadisə", "Təyyarə geri dönür", "Qan qardaşları" və başqa pyeslərinin tamaşaları dəfələrlə Azərbaycan Dövlət televiziyası ilə nümayiş etdirilib...

Professor Qəzənfər Kazımov daha sonra yazır:- “Səksəninci illərin sonları idi. Bir məclisdə xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadə ilə yanaşı oturmuşduq. Bir qədər aralıda isə Yasif Nəsirli bir nəfərlə söhbət edirdi. Bəxtiyar müəllim yavaşca mənə toxunub barmağı ilə Yasifi işarə edərək xəfif bir səslə dedi: Hazır birinci katibdir. Əgər olsa görün bu xalqa nə qədər xeyri dəyər!..”

Bəli, bu gün - dekabrın 23-ü haqqında söhbət açdığım nasir, tənqidçi, publisist, tərcüməçi, fılologiya elmləri doktoru, təqaüddə olan general- mayor Yasif Nəsirlinin 87 yaşı tamam olur. Ona möhkəm can sağlığı, ağrı-acısız günlər arzulayırıq.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(23.12.2025)

Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun “Yazıçı” nəşriyyatında Xalq yazıçısı Anarın “2=3+4, yaxud iki ailədə üç Xalq yazıçısı, dörd Xalq şairi” adlı kitabı işıq üzü görüb. Nəfis tərtibatlı, illüstrasiyalı kitab Azərbaycan ədəbiyyatı irsinə böyük töhfələr vermiş iki nəsildən, onlar barədə həqiqətlərdən və onların ədəbi nümunələrindən ibarətdir.

608 səhifəlik bu unikal kitabı tərtib edən Xalq yazıçısı Anar uzun illər ərzində təkcə öz yazdıqlarını yox, qəhrəmanlarının – Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Nigar Rəfibəyli, Vaqif Səmədoğlu, Ənvər Məmmədxanlı və Yusif Səmədoğlunun yazdıqlarını eyni ideya-estetik yaradıcılıq məcrasına qoşaraq, onları eyni axında birləşdirərək ən yeni ədəbiyyatın ən milli paradiqması olaraq təqdim edibdir.

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı bir müddətdir ki, kitabdan hissələri oxucularına təqdim edir. Bu gün sonuncu təqdimatımızdır.

PƏRVİNİN ANARLA MÜSAHİBƏSİ

“…İstəmişəm bu iki ailə haqqında həqiqətləri mən üzə çıxardım!”

Pərvin. Xoş gördük, Anar müəllim.

Anar. Xoş gördük.

Pərvin. Sizin çapa hazırlanan yeni kitabınız iki ailədən – Səməd Vurğun və Rəsul Rza ailəsindən bəhs edir. Azərbaycan ədəbiyyatına bəxş edilmiş böyük sənətkarlar haqqındadır, “İki bərabərdi üç üstəgəl dörd, yaxud iki ailədən dörd Xalq şairi və üç Xalq yazıçısı”. İstəyirəm lap əvvəldən sizinlə bu söhbəti etmək arzumun səbəbini bildirim. Mənə elə gəlir ki, bu kitabın Azərbaycan ədəbiyyatında, ümumiyyətlə, ədəbi mühitdə xüsusi bir xidməti olacaq. Siz illərlə formalaşmış hansısa yanlış düşüncələri dəyişəcəksiniz, ikinci tərəfdən də bu iki ailə haqqında bəlkə bilinməyən bir çox faktlar məhz sizin şərhinizlə oxucuya çatacaq. İstəyirəm niyyətinizi özünüz açıqlayasınız. Necə oldu ki, bu kitabı hazırlamaq qərarına gəldiniz və özünüzün kitabdan gözləntiləriniz nədir?

Anar. Elə mənim niyyətimi də müəyyən dərəcədə sən açdın. Əgər ümumiləşdirsək, bu kitabın yazılması üç niyyətlə, məqsədlə bağlıdır. Birinci, istəmişəm bu iki ailə haqqında həqiqətləri mən üzə çıxardım, çünki bu ailələr haqqında çox şayiələr, yalanlar, düzgün olmayan şərhlər var. İkincisi, mən bilavasitə bu işlərin şahidi olduğum üçün çalışdım ki, faktlara, eşitdiyim söhbətlərə, yazılan mətnlərə əsaslanaraq bu münasibətlərin mənzərəsini yaradım. Həm də bu səfər daha çox Səməd Vurğun haqqında yazım (Çünki Rəsul Rza haqqında mənim ayrıca “Mübarizə bu gün də var” adlı kitabım çıxıb, orda ətraflı yazmışam). Səməd Vurğunun, təbii ki, müdafiəyə ehtiyacı da yoxdu, çünki o, böyük şairdir. Amma ona olan iradlara, ona olan o haqsız tənqidlərə bir az cavab verməyə çalışdım. Səməd Vurğunun həyatı, doğrudan da, çox mürəkkəb olub, bəzi şeyləri məcbur olub eləməyə, bəzi şeylər də çıxılmazlıqdan olub. Üçüncü də ona görə ki, bu işlərin bilavasitə şahidi olan tək mən qalmışam. Təəssüf ki, Yusif də, Vaqif də ataları haqqında xatirələri çox qısa bir şəkildə yazıblar, ətraflı yazmayıblar. Amma mən bildiyim, eşitdiyim, şahidi olduğum, oxuduğum materiallar əsasında çalışdım bunu ətraflı yazım, bu mənzərəni yaradım. Özü də bu kitab tək iki adama – Rəsul Rza və Səməd Vurğuna aid deyil, orda Nigar Rəfibəyli və Ənvər Məmmədxanlı da var. Nasirlərin sayının üç, şairlərin sayının dörd olmağı isə onunla bağlıdır ki, Ənvər Məmmədxanlı mənim əmimdir, atamın həm əmisi oğlu, həm də xalası oğludur. Yəni o da bizim ailənin bir üzvüdür. Ona görə belə çıxır ki, iki ailədə dörd Xalq şairi – Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Nigar Rəfibəyli, Vaqif Səmədoğlu olub və üç Xalq yazıçısı yetişib – Ənvər Məmmədxanlı, Yusif Səmədoğlu və mən.

Pərvin. Anar müəllim, kitaba daxil etdiyiniz məqalələri, yazıları ardıcıl oxuyanda məndə belə bir təsəvvür yarandı ki, necə ki, siz “Sizsiz” əsərində bunu yazırdınız ki, bu, təkcə mənim daxili aləmim, xatirələrim deyil, həm də mənim valideynlərimin düşüncələri, xatirələridir, bu, sanki bizim birgə əsərimizdir. Məndə də eyni təəssürat, eyni ovqat yarandı ki, sanki bu əsərdə adını çəkdiyiniz bu sənətkarları öz şərhinizlə, yanaşmanızla verməklə yanaşı, həm də o sənətkarlar sanki sizin həmmüəllifləriniz kimi görünürlər. Məqsədliydi bu, yoxsa?

Anar. Bəli, hardasa onların öz diliylə, necə deyərlər, sözlərinə, mətnlərinə əsaslanaraq hansısa fikirlərini söyləmək, həm də mənim öz münasibətimi bildirmək məqsədim var idi. Bu məsələlər o qədər mürəkkəbdir ki... Mənim məqsədim bu idi ki, tək iki ailə üçün deyil, ədəbiyyat tarixi üçün bu mənzərəni olduğu kimi yaradım. Tam obyektivlik çətindi bəlkə, ola bilsin ki, mən də hardasa subyektivliyə yol vermişəm və yaxud tam açmamışam bəzi məsələləri. Amma mümkün qədər çalışmışam ki, bacardığım kimi obyektiv şəkildə bu hadisələrin, bu olayların mahiyyətini açıb göstərim.

Pərvin. Siz ədəbiyyat tarixinin əksi məsələsini deyəndə də, kitabı oxuyarkən da məndə belə təsəvvür yaranırdı ki, bu sənətkarların timsalında ədəbiyyat tariximiz üçün vacib olan iki müxtəlif dövrü anlamaq olur; birincisi otuzuncu illərdir. Hansı ki, bu dövrdə Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Ənvər Məmmədxanlı, Nigar Rəfibəyli ədəbiyyata gəlmişdi. Nə qədər təzadlı düşüncələr irəli sürülsə də, bu dövr eyni zamanda ədəbiyyat üçün çox önəmli bir dövr idi. İkincisi isə altmışıncı illərdir ki, artıq bu, həm sizin, həm də Səməd Vurğunun övladlarının, Vaqif və Yusif Səmədoğlularının ədəbiyyata gəldiyi dövr idi. Əgər bu iki dövr arasındakı kəsişən və ayrılan xətlərdən danışsaq, hansı məqamları vurğulamaq istəyərdiniz? Və hansıları kitabda göstərə bilmisiz?

Anar. Birinci, əvvəlki dövrdən başlayaq. Çünki altmışıncılar haqqında mənim “Nəsrin fəzası” da daxil olmaqla çoxlu yazılarım var. Demək olar ki, altmışıncı illərin bütün şairləri haqqında, nasirləri haqqında yazmışam. Ona görə indi mən otuzuncu illərə aid məsələyə toxunmaq istəyirəm və burda əsasən, dediyim kimi, Rəsul Rza və Nigar Rəfibəyli haqqında ayrı-ayrı yazılarım olduğu üçün Səməd Vurğun mövzusunda daha çox dayanmaq istəyirəm. Mənim fikrimcə, Səməd Vurğun Azərbaycan ədəbiyyatının ən faciəvi şəxsiyyətlərindən biri idi. Bəlkə də bu, bir qədər qəribə görünə bilər. Nəyə görə? Çünki Səməd Vurğun sovet hakimiyyətinin verə biləcəyi nə ənamlar varsa, hamısını almışdı. İki dəfə Stalin mükafatı laureatı idi, SSRİ-nin deputatı idi. Azərbaycanda əlli yaşındaykən Xalq şairi adını almışdı, otuz dörd yaşında akademiyaya seçilmişdi, dəfələrlə Yazıçılar Birliyinin sədri olmuşdu, amma bununla bərabər onun iki faciəsi vardı. Biri daxili faciəsidir ki, o, yazmaq istədiyi mövzulardan yaza bilmirdi, yəni onun şairliyi daha çox təbiətlə, gözəlliklərlə bağlı idi. Amma məcbur idi Stalindən, nə bilim partiyadan yazsın, filan. Bəlkə də Stalinə inanıb o vaxt, sözüm onda deyil, amma hər halda onun yaradıcılığı üçün, onun yazdıqlarının ən parlaq nümunələri məhz “Yadıma düşdü”, “Dağlar”, “Dünya”, “Ceyran” kimi şeirləri idi. İkincisi, onun zahirən belə rahat görünən həyatı əksinə, çox təhlükələr altında keçib. Onu daim təqib edib, izləyib, adam göndərib provakasiyaya çəkiblər. Hətta mən orda yazmışam, Xavər xala (mən ona Xavər xala deyirdim) mənə, Zemfiraya danışırdı ki, gecələr bəzən Səmədi çağırırdılar ora, səhərə qədər gəlmirdi. Biz bilmirdik ki, gələcək, yoxsa gəlməyəcək. Bax belə çətin məqamlar da olub. Ona görə də bu məsələni də istəyirəm mən açıqlayım, qəribə paradoks o idi ki, Mir Cəfər Bağırov Səməd Vurğunu Stalinə təqdim eləmişdi. Stalinin hüzurunda məşhur şeirini oxumuşdu: “Bakının sayrışan ulduzlarından, çadrasız, boyasız türk qızlarından”. Hətta bu “türk” sözü o zaman bizə baha başa gəldi. Stalin deyib ki, siz türk deyilsiniz, azərbaycanlısınız. Stalinin hüzurunda şeir oxumaqla onun diqqətini çəkmək öz yerində. Amma sonra Stalinin ölümü ərəfəsində Bağırov Səməd Vurğunla düşünüşmüşdü. Və hətta belə bir fikir var idi ki, onu tutdurmaq istəyirdi. Bağırovun məhkəməsində ona bu haqda sual verəndə deyir ki, tutdurmaq istəsəydim tutdurardım. Görünür, tutdurmağı bacarmayıb. Bəlkə də tutdura bilərdi... Qəribədir ki, Stalinə təqdim eləməklə sığortalamışdılarsa, bu, dəyişə də bilərdi; yəni Bağırov Stalini inandıra bilərdi ki, Səməd Vurğun maskalanmış xalq düşmənidir. Stalinin ölümü bu baxımdan Səməd Vurğunu təzədən həyata qaytarır, daha doğrusu, xilas edir. Amma Stalinin ölümü onu məhbəsdən, sürgündən, daha ağır nəticələrdən xilas etsə də, eyni zamanda yaradıcılığının böyük bir hissəsini “öldürdü”.

Pərvin. Həqiqətən, tarixin və tarixi faktların sənətkarın şəxsiyyətinə, taleyinə təsiri çox düşündürücüdü. Bu fikri dediniz, Qacarın ölümü yadıma düşdü, sanki bu, tarixdə təkrarlanan bir məqam idi.

Anar. Qacarı öldürürlər, Vaqif xilas olur.

Pərvin. Vaqif xilas olur. Bu fikrin davamı olaraq dediniz ki, Səməd Vurğunun əmək, istedad sərf elədiyi yazıların əksəriyyəti öz aktuallığını itirdi. Amma sizin müxtəlif yazılarınızda həmişə önə çəkdiyiniz bir məsələ də var ki, sənətkarlıq nümunələrinə dövrün kontekstində yanaşmaq lazımdı. Hətta Səməd Vurğuna qarşı müxtəlif qərəzli, ya qərəzsiz fikirlərə cavab verəndə həmişə deyirsiniz ki, onun yaradıcılığına o dövrü nəzərə alıb yanaşmaq lazımdır. Sənətkarın yaradıcılığının bu tərəfini də, hətta dediyimiz o rejimin tərifinə aid o əsərlərini də bu cür qavramaq lazımdı. Bəlkə kiçik bir resept verəsiniz oxucuya. Məsələn, bu gün Səməd Vurğunun həmin dövrdə – o dediyiniz Stalinin ölümü ilə aktuallığını itirmiş əsərlərini oxucu necə qavramalıdır və ordan nəyi anlamalıdır?

Anar. Yaxşı sual verirsən, çünki mən elə bu barədə danışmaq istəyirdim. Bu kitabdakı mövzulardan biri də Səməd Vurğunun, necə deyərlər, “ölən” yaradıcılığı haqqındadır. Səməd Vurğunun özünün “Ölən şeirlərim” adlandırdığı şeirləri var. Vaxtı ilə sevdiyi bir qadına yazılıb. Halbuki çox gözəl lirik şeirlərdi.

Pərvin. Niyə onlardan imtina eləyib? Bu da qəribədir.

Anar. Bəli, qəribədir. Amma indiki tənqidin, ədəbiyyatşünaslığın nəzərincə, Səməd Vurğunun ölən şeirləri partiyaya, Leninə, Stalinə həsr edilmiş şeirləridir. Mən bununla razı deyiləm. Nəyə görə razı deyiləm? Çünki ədəbiyyatda bir mədhiyyə janrı var, Nizaminin beş poeması şahlara mədhiyyəylə başlayır. Məlum deyil axı, bu şahların hamısı çox yaxşı adamlar olub, yoxsa zalım olublar?

Pərvin. Hər halda çox yaxşı olsaydılar, Nizami o ədalətli şahı axtarmazdı.

Anar. Onlardan asılı olmayaraq, bu mədhiyyələri biz ədəbi hadisə kimi qəbul edirik. Ədəbiyyatın müxtəlif ədəbi janrları var: layla, bayatı, ağı, mədhiyyə və s. Bu da ədəbiyyatın bir janrıdı. O, başqa məsələdir ki, mədhiyyənin ideya-məzmunu bu günə uyğun gəlir, yoxsa gəlmir. Amma Səməd Vurğunun Stalinə həsr olunmuş şeirlərini biz Stalinə görə yox, ümumiyyətlə, şeir kimi qavrasaq, baxarıq ki, orda nə qədər təzə ifadələr, necə səlis dil və qafiyələr, şeirə aid olan nə qədər məziyyətlər var. Məsələn, bolşeviklər deyirdilər ki, nə bilim, Dostoyevskinin əsərləri belədir... Çünki Dostoyevski inqilabçıların əleyhinə olub, Yesenin bədbin şeirlər yazıb... Zamanın konyunktur tələbləri ilə ədəbiyyatdan nəyisə çıxardıblar, amma ədəbiyyat çox inadcıl bir varlıqdı və sonradan bunlar bərpa olunub. Mənə elə gəlir ki, bir gün gələcək, Səməd Vurğun Stalinə niyə şeir yazıb deməyəcəklər. Amma deyəcəklər ki, onun Stalinə yazdığı şeirlərində də bax bu məziyyətlər var, bu cəhətlər var, bu nöqsanlar var. Həm də dil, qafiyə, vəzn, şeiriyyat cəhətdən bu müsbət məqamlar var və s. Bax, ədəbiyyatı o bolşevik yanaşmasından xilas eləmək lazımdır. Hətta bolşeviklərin əleyhinə olana da, lehinə olana da ədəbi meyarlarla yanaşmaq gərəkdir, siyasi meyarlarla yox.

Pərvin. Siz danışdıqca mən fikirləşirəm ki, bəlkə əslində bu, daha çox mütəxəssislərin işi olmalıdı. Yeri gəlmişkən, dediyimiz o “ölən əsərlər”dən Rəsul Rzanın da var idi. Hətta bir əsəri haqqında “Ölən nəğməm” adlı şeir də yazmışdı...

Anar. “Ölən nəğməm” də var idi, “Lenin” poemasını da yazıb. İndi “Lenin” poemasına görə onu tənqid edirlər ki, bəs niyə yazıb. Birincisi, “Lenin” poemasını diqqətlə oxusalar görərlər ki, poema tək Leninə aid deyil. Ümumiyyətlə, o dövrün, Rusiyanın vəziyyətinə aiddir. Və Rusiyanın vəziyyəti elə pis olmasaydı, inqilab da olmazdı. İkincisi, Rusiyanın o çar dövründəki vəziyyətini tənqid edənlərin arasında Tolstoy da, Qoqol da, Puşkin də, başqası da olub. Mən indi “Lenin” poemasını müdafiə eləmək istəmirəm. Amma onun bədii məziyyətləri bizim şeirimizə də təsir edib. O da var, onu da danmaq olmaz. Mənə elə gəlir, elə bir gün gələcək ki, bizim ədəbiyyatşünaslığımız bu şablondan çıxacaq ki, guya bu əsərlər olmayıb. Axı bunlar yazılıb, bunları təhlil eləyin. Təhlil edin və deyin ki, məsələn, bu əsər Stalinə həsr olunub, Stalin çox pis adam olub, nahaq tərif eləyiblər. Amma gör müəllif nə gözəl sözlər yazıb Stalin haqqında. Burda necə gözəl şeiriyyat var. Həmçinin Lenin haqqında. Səməd Vurğunun o partiyaya həsr olunmuş şeiri çox əzəmətli bir mədhiyyədir. Bunu da inkar etmək olmaz.

Pərvin. Bəli, heç bir şəkildə onu qrafomaniya adlandırmaq olmaz. Söhbətimizə başlayanda söylədim ki, bəlkə əslində indiyə qədər bir çox yanlış bilinən məsələlərə bu kitabınız aydınlıq gətirəcək. Mənim üçün sırf oxucu kimi burda əsas məqamlardan biri Rəsul Rza və Səməd Vurğun münasibətlərinin qabarmaları, çəkilmələridir. O münasibətləri bəzən ədəbiyyat tariximizdə birmənalı yozmayıblar, bəzən tamamilə yanlış yerə yönəldiblər. Əslində, məsələn, sizin obyektivliyiniz də burda maraqlıdır ki, heç bir şəkildə onları canbirqəlb dost göstərməyə, nə də ki, onların bəzən, deyildiyi kimi, rəqabət üstündə qatı düşmən olduğunu göstərməyə çalışmırsınız. Əgər qısaca belə anons kimi versək, oxucular sizin kitabınızdan onların münasibətində nələri görə, nələri duya biləcəklər?

Anar. İmkan düşmüşkən akademik Nizami Cəfərova təşəkkür etmək istəyirəm. Mən bu kitabı əlyazması şəklində ona vermisdim və o da çox dəyərli bir ön söz yazıb. Ön sözdə o mənim yazdığımı təqdir edərək sitat gətirir ki, iki səhv fikir var: birincisi odur ki, bunlar yaxın dost olublar. İkincisi də odur ki, qatı düşmən olublar. İkisi də səhv fikirdir. Səməd Vurğunun Mehdi Hüseynlə olan yaxın dostluğu kimi, yaxud Rəsul Rzanın Sabit Rəhmanla olan yaxın dostluğu kimi bunların arasında münasibət olmayıb. Amma bunlar qətiyyən düşmən də olmayıblar. Hətta ikisi də bir-birinə çox böyük hörmətlə, sayğıyla yanaşıblar. Bir-birinin qiymətini, qədrini biliblər. İntəhası, aradabir mübahisələri olub. Səməd Vurğun cavanlığında sərbəst şeir yazmağına baxmayaraq, sonralar sərbəst şeiri bəyənmirdi. Əlbəttə, heç kəs onu ittiham eləyə bilməzdi ki, niyə bəyənmirsən. Amma “Lenin” poeması haqqında ən yüksək fikri də elə Səməd Vurğun söyləyib. Rəsul Rza da onun ölümündən sonra da həmişə qədir-qiymətini bilib, onun yubiley komissiyasının sədri olub, çıxışlar eləyib, onun haqqında məqalələr yazıb. Yəni bu ədəbi mübahisələri heç vəchlə şəxsiqərəzlik, şəxsi düşmənçilik, rəqabət kimi qələmə vermək olmaz.

Pərvin. Bu ədəbi mübahisə dediyiniz yalnız vəznlə bağlı idimi?

Anar. Məsələn, atamın belə ifadəsi var: “məktəb-məktəb uşaqlar”. Səməd Vurğun deyirdi ki, ay Rəsul, necə yəni “məktəb-məktəb uşaqlar”? Belə söz yoxdu axı? O da deyirdi, bəs “dəstə-dəstə” var? Niyə dəstə-dəstə deyirlər? Deyir, axı bunu demirlər. Deyir, demirlər, deyərlər. Ədəbi dilə bəzi sözlər, ifadələr gətirirdi atam. Məsələn, “ilnamə”. Deyirəm, Səməd Vurğun bunu eşitsəydi, yəqin ki, xoşuna gəlməzdi. Halbuki onun da yaradıcılığında yeni sözlər var. Məsələn, “uçarda turacdır, qaçarda ceyran”. “Uçar-qaçar” yeni bir ifadədir. Amma onda azdır, onda bizim klassik ədəbiyyata, ədəbi dilimizə aid ifadələr daha çoxdur. Rəsil Rzada isə belə yeni ifadələr daha çoxdur və bu nə onun qüsurudur, nə də məziyyəti. Əksinə, onun da, bunun da özəlliyidir.

Pərvin. Bir də, Anar müəllim, yadımdadır, yazırdınız ki, Rəsul Rza Səməd Vurğunun “Hərəkət” şeirini oxuyanda demişdi ki, bu, sənin ən yaxşı şeirindir. Necə düşünürsünüz, Səməd Vurğun sərbəst vəzndə yazmağı davam elətdirsəydi, bu rəqabət olacaqdımı ümumiyyətlə?

Anar. Mənə elə gəlir ki, yox. Çünki sərbəst şeir Səməd Vurğunun dilinə, üslubuna uyğun deyildi hər halda. Ona görə də öz imkanlarını, meylini, yaradıcılıq yönünü düzgün təyin eləyərək, əsasən heca vəznində yazıb. Doğrudur, əruz vəznində dörd, ya beş şeiri, bir-iki qəzəlləri var, ancaq Süleyman Rüstəmin əruzda daha çox qəzəlləri var, Vahid başdan-ayağa ancaq əruzda qəzəllər yazırdı. Atamın isə cəmi bir şeiri var əruzda, amma Sabir ruhunda bir neçə satirik şeiri var ki, onlar da əruzda yazılıb.

Pərvin. Kitabda diqqətimi çox çəkən məqam bu sənətkarların – Ənvər Məmmədxanlı, Nigar xanım, Rəsul Rza və Səməd Vurğunun şəxsi münasibətləridir. Gündəlik həyatda, o ədəbi qovğaların, o mühitin içərisində olan münasibətləri. Onların ömründən repressiya da, müharibə də keçmişdi. Bunların içərisində onların bir insan kimi, sadəcə şəxsiyyət kimi xarakterinin görünməyi maraqlıdır. Və deyim ki, çox koloritli bir mənzərə əmələ gəlir. Hətta zarafatları, Səməd Vurğunun Nigar xanımla, Nigar xanımın müharibəyə getmək istəməyi və s. İstərdim bunların bəzilərini bölüşəsiniz.

Anar. Onların insani münasibətləri çox mehriban idi. Mən uşaq idim o zaman və Səməd Vurğunun mənimlə zarafatı var idi. Həmişə soruşurdu ki, mən neçənci şairəm? Mən də uşaq idim, sayırdım: atam, anam, Cəfər əmim (Cəfər əmim tənqidçi idi, şeirlə nəsri də ayıra bilmirdim o zaman, elə hamıya şair deyirdim…), Sabit əmim... Bizim ailəvi münasibətimiz çox yaxşıydı. Mənim yadımdadır, bibim öləndə atama ən çox canıyananlıq eləyən, ona təsəlli verən Səməd Vurğun oldu. Bizə gəldi, dedi, ananı görmək istəyirəm, getdi nənəmi qucaqladı. Bizim hamımıza, ailəmizə qarşı onun isti münasibəti var idi. Amma bəzən kəskin toqquşmaları da olub atamla, bunu mən danmıram. Kəskin bir söz deyirdi atama, atam da sözgötürən deyildi, ondan kəskin cavab verirdi.

Pərvin. Nigar xanımın bu məsələlərə münasibəti necə idi?

Anar. Nigar xanım malalamaq istəyirdi, istəyirdi sakitçilik olsun, dalaşmasınlar. Çünki anamın Səməd Vurğuna da çox böyük hörməti vardı. Ona görə də istəmirdi onların arasında münaqişə olsun. Bir də ki, araya girənlər də vardı axı. Nə qədər söz gəzdirənlər, araya girənlər vardı...

Pərvin. Nə idi onların məqsədi, nə eləmək istəyirdilər?

Anar. Ara vurmaq. İndi nədir məqsədləri? Sən də yaxşı tanıyırsan, cürbəcür provakatorlarıı, ədəbiyyatdan başqa hər şeylə məşğul olub, ədəbiyyatı qarışdıranları. O vaxt da var idi, indi də var.

Pərvin. Bəs dövrün tənqidçiləri? Bir az altmışıncı illərdən danışsaq, onu siz də dəfələrlə demisiniz, yazmısınız ki, dövrün ədəbi tənqidi bəlkə də altmışıncıların sürəti ilə ayaqlaşa bilmirdi. Hansısa mənada altmışıncıları qəbul etmək ədəbi tənqid üçün çətin olmuşdu. Bəs o nəsli qəbul etmək necə idi, onlar öz tənqidçilərini tapa bilmişdilərmi sizcə?

Anar. Onların var idi. Məsələn, Səməd Vurğun haqqında Məmməd Arifin məqalələri var. Hətta kitab da yazıb, məncə, Səməd Vurğun haqqında. Rəsul Rza haqqında da monoqrafiyalar, kitablar yazılıb. O dövrün tənqidi daha çox bolşevik tənqidi idi. Onu da açıq deməliyəm ki, Səməd Vurğun Rəsul Rza qədər tənqid olunmayıb. Ən çox Azərbaycanda tənqid olunan şair Rəsul Rzadır. İndi mən o repressiya qurbanları haqqında yazılanları demirəm, onlar tənqid deyildi, donos idi. Amma ki, sağlığında Rəsul Rza qədər haqsız tənqid olunan ikinci bir şair yoxdur. Özü də vaxt keçdikcə müəyyən şeirlərini tənqid eləyiblər, sonra təzə şeirləri gələndə onları örnək gətiriblər ki, bax bunlar yaxşı idi, indi bu, pisdi.

Pərvin. Sanki o qərəzli tənqidin leksikonu eynidi.

Anar. Bəli eyni sözlərlə... Otuzuncu illərdə onun haqqında nə yazmışdılarsa, “dumanlı şeirlər”, “mücərrəd”, altmışıncı illərdə də həmin şeyləri Vaqif Səmədoğlu, İsa İsmayılzadə, Fikrət Qoca, Ələkbər Salahzadə haqqında yazdılar. Və əlbəttə, Rəsul Rza haqqında bütün dövrlərdə yazdılar.

Pərvin. Hətta mən xatırlayıram ki, Rəsul Rzanın Ələkbər Salahzadə haqqındakı o tənqidi məqalələrə həssas bir cavabı vardı. Deyirdi ki, bitmədimi bu duman? Zamanında “dumanlı” deyə-deyə kimləri göndərdiniz…

Anar. Qəribədir ki, ədəbiyyata o qədər qrafoman, istedadsız-filan da gəlir, heç kəsin onlarla işləri yoxdur. Amma bir talantlı adam gələn kimi qılıncı sıyırıb düşürlər üstünə. Altmışıncı illər deyirsən, o illərdə kimin üstünə düşdülər? Əli Kərimin, Fikrət Qocanın, Vaqif Səmədoğlunun, Ələkbər Salahzadənin, İsa İsmayılzadənin və b. Ən istedadlı şairlərin. Yəni mən demirəm o birilər talantlı deyildilər. O birilər də talantlı idilər, amma o birilərlə heç kəsin işi yox idi. Ara-sıra Məmməd Arazın da taleyində ağır dəqiqələr olub, amma bu, yaradıcılığı ilə bağlı olmayıb. Onu şərə salmışdılar “Ədəbiyyat qəzeti”ndə. Xəlil Rza ayrı bir dövrdə hətta məhbəsə düşüb. Bax, bunu da demək lazımdı. Mən onu demək istəmirəm ki, bu birilər hamar həyat yaşayıb. Yox. Amma sırf ədəbi cəhətdən tənqid olunanlar mənim bu adını çəkdiyim şairlərimiz olub. Və ən istedadlı nasirlərimiz də o cümlədən. Mövlud Süleymanlının da əleyhinə yazıblar.

Pərvin. Bəli, “Dəyirman” povestinin hətta məhkəməsini də keçirmişdilər.

Anar.Maqsudun, Rüstəmin, İsa Hüseynovun, Əkrəm Əylislinin, Sabir Əhmədovun da əleyhinə yazıblar. Yəni bütün bu ən istedadlı nasirlərin, şairlərin hamısını ədəbiyyata gələndə dava-dalaşla qarşılayıblar. Aradan vaxt keçəndən sonra deyiblər ki, bunlar klassiklərdir.

Pərvin. Amma sizin tez-tez dilə gətirdiyiniz bir fikir də var ki, gerçək sənət hansısa məhrumiyyətlərin, çərçivələrin, buxovların içərisində yaranır. Sizə də belə gəlirmi ki, əslində bunlar həmin adamları xeyli dərəcədə mübariz eləyib.

Anar. Elədi də. Mən bunu deyəndə deyirlər ki, gör bu, nəyi təbliğ eləyir. Əslində heç mənim sözüm də deyil, dəfələrlə qeyd etmişəm ki, bu, fransız yazıçısı, Nobel mükafatçısı Andre Jidin sözləridi. Sonra Albert Kamyu da Nobel mükafatı alanda nitqində bu sözləri səsləndirir ki, mən bu sözlərlə razıyam ki, ədəbiyyat, sənət əsarətdə yaranır, azadlıqda məhv olur. Burda o məna var ki, əsarətdə müqavimət gücü artır ədəbiyyatın. Hər şeyi yazmaq mümkün olanda gəlib çıxır bizim bugünkü vəziyyətə. İndi internetdə kim nə istəyir yazır, amma bu, ədəbiyyatdırmı?

Pərvin. Əslində gerçək meyarlar itməkdədir.

Anar. Mən indi qeyri-təvazökarlıq olsa da, belə bir söz deyim... Bayaq dedim ki, ən çox tənqid olunan şair Rəsul Rzadır Azərbaycanda, ən çox tənqid olunan nasir də mənəm. Ən çox tənqid, tənqid də yox e, ifrat təhqirlər, iradlar mənə yönəlib. Kimin ağzına nə gəlib, yazıb mənim haqqımda.

Pərvin. Bu məsələdə qeyri-təvazökar olmağınız əslində xeyli dərəcədə kədərlidir, Anar müəllim.

Anar. Bu cəhətdən çempionam, birinci yerdəyəm.

Pərvin. Yaradıcılığınızda maraqlı qanunauyğunluq odur ki, bəzi qəhrəmanlarınızın taleyini izləmisiz. Məsələn: “Şəhərin yay günləri”nin qəhrəmanlarının doxsanıncı illərdəki yaşantılarını da yazdınız: “Şəhərin qış gecələri”. Yaxud son illərdə yazdığınız hekayələrdəki Zaur, Oqtay, Əsmər kimi qəhrəmanlarınızın dövr, zaman, tarix dəyişəndən sonra nələr yaşaya biləcəyini göstərdiniz oxucunuza. Bir bu insanları sizin qəhrəmanlarınız kimi qəbul eləsək... Sizcə, həmin o otuzuncu illərdə sənətə gələn və sizin də bu son kitabınızın qəhrəmanı olan sənətkarlar müstəqillik illərində necə yaşayardılar? Nə yazardılar?

Anar. Konkret söhbət Səməd Vurğundan gedirsə, deyə bilərəm ki, onun “Mən tələsmirəm”, “Şair, nə tez qocaldın sən?” kimi son şeirləri yeni bir dövrün başlanğıcı idi. Və onun bəxti gətirmədi. Mən indi üç şairi – Nazim Hikmət, Rəsul Rza və Səməd Vurğunu müqayisə etsəm, deyərdim ki, Nazimin bəxti bir az çox gətirdi ki, o, bir qədər çox, altmışıncı ilə qədər yaşadı. Və onun da inandığı bir Stalin kultu var idi. Stalin kultunun iflasını gördü və bunu yazdı. Rəsul Rza bir az da ondan çox yaşadı və reabilitasiya alanları da gördü və “Qızılgül olmayaydı” poemasını da yazdı, Səməd Vurğunsa, təəssüf ki, çox tez – əlli yaşında dünyasını dəyişdi. Qalsaydı, onun yaradıcılığında daha yeni və mühüm bir dövr başlayacaqdı.

Pərvin. Hətta müstəqillik illərində də.

Anar. İndi yaşasaydı, Qarabağ müharibəsinin şahidi olacaqdı, onun dərdini çəkəcəkdi. Onun gur səsi... Onun səsinin də, sözünün də əhəmiyyəti vardı. Böyük bir amil ola bilərdi onun yaşaması. Sonra bir az da yaşasaydı, Qarabağın azad olunmağını görüb xoşbəxt olacaqdı. Amma indi tale belə gətirdi ki, yarıda qalmış bir uçuş oldu. Təəssüf, çox təəssf. Əlli yaş nədir ki? Deyəcəklər, bir az çox olub yaşı. Tutaq ki, əlli bir yaşı olub. Lap əlli iki. Əlli iki yaş nədir ki? Mənim səksən altı yaşım var.

Pərvin. Anar müəllim, əslində mən özüm tənqidçiniz kimi sizin yaradıcılığınızın təməllərini düşünəndə orda açıq bir həqiqət görünür ki, Rəsul Rza yenilikçi, özü də hər şeydə yenilkçi olmaqla bərabər, sizin danışdığınız altmışıncılara olan o hücumlardan onları ən çox qoruyan da o olmuşdu. Əslində özü nasir olmasa da, təkcə şeirdə deyil, nəsrdə də qoruyurdu. Məsələn, Mövlud Süleymanlının “Dəyirman” povestini, o dövr üçün yeni, hətta bir qədər də qəribə olan bir nəsr nümunəsini müdafiə edirdi və izah edirdi.

Anar. Rüstəmin “Bir cənub şəhərində” əsərini də müdafiə edirdi.

Pərvin. Bəli. Ona görə, deyək ki, Rəsul Rza ailəsindən sizin kimi ədəbiyyata yeni nəfəs gətirmiş, tamamilə fərqli yeni estetika yaratmış sənətkarın boy göstərməsi, yaranması insana təbii gəlir. Amma Səməd Vurğunun övladlarının yaradıcılığına baxanda adamda bir qədər sual yaranır. Mən istəyirəm ki, siz o dövrü görən və onların ailələrini tanıyan, yanaşı böyüdüyünüz Vaqif və Yusif Səmədoğlu haqqında danışasınız. Bunu bir az izah eləyəsiniz ki, Səməd Vurğun özü nə qədər koloritli, köklərə bağlı, ənənələrə bağlıdırsa, övladları bir o qədər onları dəyişmiş, hansısa çərçivələri qırmış sənətkarlardı. Bunu nəylə izah edərdiniz?

Anar. Mən bunu onunla izah eləyərdim ki, Səməd Vurğun, görünür, övladlarına öz zövqünü zorla sırımaq istəməyib. Birincisi, onların çox zəngin kitabxanaları olub. Vaqif hətta zarafat edirdi ki, Yusif götürürdü Tolstoyun doxsan cildini, bir-bir oxuyurdu hamısını. Doxsan cildi oxumasa da, hər halda böyük bir hissəsini oxuyub Yusif. Yusif Səmədoğlu çox savadlı adam idi. Vaqif də çox savadlı idi. Səməd Vurğun, təbii ki, sazı sevirdi, özü çalırdı, muğamı sevirdi. Amma Vaqifin caza aludəliyinə heç cürə etiraz eləmirdi. Demək, onda bu da var idi ki, yeni nəsil bir az başqa cürdü, onun zövqünü zorlamaq olmaz. Ona imkan vermək lazımdı ki, öz istədiyi kimi inkişaf etsin. Mənim fikrimcə, bizim ən istedadlı şairlərimizdən biri Vaqif Səmədoğlu, ən istedadlı nasirlərimizdən biri isə Yusif Səmədoğludur. Buna heç bir şübhə yoxdur. Ədəbiyyatda yeni bir epoxa yaradan sənətkarlardı. Ona görə də genetik olaraq o istedad atalarından gəlib. Amma atalarında olan o tolerantlıq, dözümlülük onları ona oxşamamağa, ayrı cür yazmağa, ayrı üslubda işləməyə imkan verib.

Pərvin. Bu tolerantlıq bir az da dövrün tərbiyəsi idi.

Anar. Elədir, onlar ayrı dövrə düşdülər axı. Mən həmişə deyirəm ki, başqa dövrdə bəlkə mən də kolxozdan yazacaqdım. Ya da heç nə yazmayacaqdım. Bəlkə də məcbur olacaqdım. Yazıçılıq damarı var idisə, gərək mən də kolxozdan, fəhlə sinfindən, ya da beynəlmiləlçilikdən yazaydım. Dövr eləydi.

Pərvin. Nazim Hikmətin bir mehmanxana nömrəsində Rəsul Rzanın yanında sizin hamınıza, uşaqlara Allah haqqında sual verməyini xarırladım. Yəni bir qədər də təəccüblənməyi ki, siz bu qədər öz valideynlərinizlə eyni mərtəbədə və bu qədər rahat ünsiyyətdəsiniz. Yəqin, çox güman ki, Vaqif və Yusif Səmədoğlular da öz atalarıyla eyni münasibətdə olublar.

Anar. Səməd Vurğun çox erkən gedib, ona görə də onların atalarıyla ünsiyyətləri çox qısa olub. Mən bir şeyə təəccüb eləyirdim, indi, yəqin, açıq deyə bilərəm, atam axıra qədər bir tam ali təhsil almayıb. Bir az bu institutda oxuyub, bir az o biri institutda. Deyim ki, çox geniş erudisiyaya malik idi, heç onu da deyə bilmərəm. Oxuyurdu, çox oxuyurdu, amma çox geniş erudisiyaya malik deyildi. Ancaq onda qəribə bir yenilik hissi var idi. Özü də təkcə ədəbiyyatda yox. Məsələn, musiqidə Qara Qarayevi heç kəs qəbul eləməyəndə o, Qarayevi qəbul edirdi. Rəssamlıqda heç kəs yaxın buraxmayanda Tahir Salahovu, Toğrul Nərimanbəyovu qəbul edirdi. Onları rayonlara aparırdı ki, gedin Azərbaycanın rayonlarını da görün. Qarayev Moskvada konservatoriyanı qurtarıb gəlmişdi, işi yox idi, Cəfər Cəfərov – Qarayevin yaxın dostu atamdan xahiş eləmişdi, atam nazir idi o vaxt – kino naziri. Belə bir vəzifə – kino seanslarından qabaq səslənən musiqilərin bədii rəhbəri vəzifəsini düzəltmişdi ki, Qarayev bu vəzifədə bir az maaş alsın. Sonra da onun haqqında yazırdı, müdafiə edirdi. Onu qınayırdılar ki, Qarayev də sənin kimi kosmopolitdir, ona görə müdafiə edirsən. Sonra vaxt keçir, məlum olur ki, Qara Qarayev kosmopolit deyil, Azərbaycanın ən böyük bəstəkarlarından biridir. Eləcə də Tahir, Toğrul bizim ən böyük rəssamlarımızdandır. Bunu vaxtında duymaq yenilik hissiydi. Ədəbiyyatda da hiss eləyirdi, bilirdi ki, Mövludun “Dəyirman” əsəri bədii əsərdi, makulaturalardan çox üstündür. Bilirdi ki, “Bir cənub şəhəri” filmi istedadlı adamın əsəridir. Hələ şairləri demirəm ki, şairləri necə duyurdu. Amma eyni zamanda başqa səpkidə yazan şairləri, Bəxtiyar Vahabzadəni də, Məmməd Arazı da çox yüksək qiymətləndirirdi. Bəzən yalandan deyirdilər ki, onun başına ancaq özü kimi yazanlar yığılırdı. Elə deyildi. Bəxtiyar haqqında məqalələri də var, müdafiə də eləyib onu, Məmməd Araz haqqında da məqaləsi var, onu da müdafiə eləyib, Xəlil Rzanı çox qoruyurdu. Hətta Xəlili qınayırdılar ki, yazır – hər şey dəyişəcək o tayda da, bu tayda da. Onun üstünə düşəndə ki, soruşub irad bildirəndə ki, necə yəni dəyişəcək, atam demişdi, düzdür də, o tayda sosializm olacaq, bu tayda da kommunizm.

Pərvin. Anar müəllim, bir də bu səpkili əsərlərinizdə, kitablarınızda, məsələn, daha öncə xatırladığınız “Mübarizə bu gün də var”da (bu, təkcə Rəsul Rza yaradıcılığını deyil, bütün dövrü anlamaq üçün dəyərli bir kitabdır) xarakterinizin bir tərəfini anlaya bilirəm, görə bilirəm. Odur ki, hətta Rəsul Rzanın ətrafında olub o dediyiniz arada söz gəzdirənlər, aranı vuranlar, deyək ki, qəti ədəbiyyata dəxli olmayan işlərlə məşğul olan adamlara da dərin bir qəzəbiniz, nifrətiniz yoxdur. Əsərlərinizdə heç bir şəkildə görmək olmaz ki, siz bu adamlar haqqında kəskin, aşağılayıcı intonasiyayla danışırsınız. Mənə elə gəlir ki, bu nifrətin və qəzəbin olmamasının bir səbəbkarı, həm də əsas səbəbkarı da sizin valideynlərinizdir. Qoymayıblar kin yol açsın içinizə...

Anar. Xüsusilə anamı mən qeyd eləmək istəyirəm, dəfələrlə yazmışam bu haqda, sən bilirsən, anamın taleyi çox faciəli olub. Yeddi yaşında olanda atasını tutub güllələyiblər, atasız böyüyüb, qardaşları pərən-pərən olub. Biri Rusiyaya gedib, biri Türkiyəyə qaçıb. Həmişə tutulmaq təhlükəsi altında yaşayıblar. Nənəm Cəvahir xanım mərd qadın olub. Hətta iyirminci ildə bolşeviklər gələndə nökərlərinə deyib ki, biz ermənilərin əlinə düşsək, sənə halal eləyirəm özümün də, balalarımın da qanını, sən bizi öldür. Bu dərəcədə mərd olub. Sonra da ki, qırx səkkizinci ildə anamın dayısını sürgün elədilər, sakit peşə adamı idi. Nənəmin də sürgün olunmağı yüz faiz idi. Məktub da durur. Xoren Qriqoryan Bağırova yazır ki, Nigar xanım da, Cəvahir xanım da antisovet düşüncəli adamlardı, birinin əri, birinin atası düşmən olub, güllələnib, bir qardaşları da Türkiyədədir. Bunlar sürgün olunmalıdırlar. Və Bağırov dərkənar qoyur ki, “ostavit”. Bununla da taleləri həll olunur. Yəni bütün bunlara baxmayaraq, anam heç vaxt bizə demirdi ki, bu sovet hökuməti bizə belə faciələr yaşadıb, mənim atamı güllələyib, qardaşlarımı didərgin salıb, özüm təhlükə altında yaşamışam. Əksinə, bizə deyirdi ki, yaxşı cəhətləri də var sovetlərin. Biz indi başa düşürük ki, nə qədər müdrik adam olub ki, bizi qisasçılıq ruhunda böyütməyib.

Pərvin. Bu həm də sizin taleyiniz, o dövrün, o zamanın içində rahat yaşamağınız üçün idi. Bütün bunlar həm də şüuraltı kodlardır ki, əsərlərinizə yansıyır. Bir də son olaraq kitabınızla bağlı bir məsələni də soruşmaq istəyirəm. Adətən bu iki ailədəki Xalq şairlərinin və Xalq yazıçılarının sayı ilə bağlı ən müxtəlif fikirlər olub mətbuatda. Və siz zaman-zaman onlara cavab vermisiniz. Sizinlə o dövrdə ədəbiyyata gələnlər, hətta birini elə bu an xatırladım, deyib ki, biz gəlib zorla ədəbiyyata çatanda gördük ki, yazıçı, şair övladları burda artıq yer tutublar. Müəllifin adını çəkmədən yada sala bilərik.

Anar. Adını mən də demirəm, hörmət də eləyirəm o adama, amma onunla həmsöhbət olsaydım, deyərdim ki, axı siz gələn yolu o yazıçılar və onların övladları qat-qat çətin şəkildə keçiblər. Axı sizi heç vaxt o qədər tənqid eləməyiblər, heç vaxt pisikdirməyiblər, heç kəs deməyib ki, bunlar atalarına görə qabağa gediblər. Mən özümü qoyuram bir kənara. Yusif Səmədoğlu, Elçin, yaxud Vaqif Səmədoğlu o zirvədə oturublarsa, qeyrilərinin hansından istedadsızdırlar, yaradıcılıqları hansından zəifdir? Yoxsa ki, deyirlər, sənin atan yazıb, sən gərək yazmayasan. Deyirlər, bir ailədən nə qədər Xalq şairi olar? Biri də vardı, mən Yazıçılar Birliyinin sədri seçiləndə deyirdi ki, bir ailədən eyni vəzifədə iki adam necə olur? (Mənim atam da axı sədr olub. Doğrudur, o, bir il olub, ancaq mən otuz altı il) Ancaq indi, axır vaxtlar belə demir, çünki müəyyən assosiasiyalar yarana bilər.

Pərvin. Anar müəllim, əminəm ki, bu kitabınız ədəbiyyatsevərlər üçün yeni açar olacaq. Həm də ədəbiyyat tariximizdə ən önəmli hadisələri, bu sənətkarların timsalında anlamaq, görmək üçün bir açar, onları duymaq, daha yaxşı anlamaq üçün bir vasitəçi olacaq. Amma istəyirəm son olaraq, sizin əslində elə məhz bu kitab üçün Fəxri xiyabana gedişinizi xatırlayaq.

Anar. Sən də çəkib onu “əbədiləşdirdin”.

Pərvin. Mən fürsətdən istifadə eləyib bu etirafı da etmək istəyirəm ki, Anar müəllimin bu çəkilişdən heç xəbəri də yox idi. Yəni bəzən insanlar “bunu niyə çəkmisiz?” deyə yazıb səhifənizdən soruşurdular. Əslində Anar müəllimin bu məsələylə bağlı heç bir fikri yox idi, sadəcə, o, bu qəbirüstü abidələrin fotolarını çəkmək istəyirdi. Amma səmimi deyirəm ki, o ovqatınızla siz bir az da sanki Berqmanın “Çiyələk talası” qəhrəmanına bənzəyirdiz və mən bunu çəkib saxlamaq istədim. Yəni ağla belə gəlmirdi ki, buna izləyiciləriniz bu qədər reaksiya verəcəklər.

Anar. Bu qədər reaksiyalar olacağını mən də gözləməzdim.

Pərvin. Həqiqətən də, çox böyük reaksiyalar oldu və bir məqamı da demək istəyirəm ki, həm bu kitab, həm Fəxri xiyaban ziyarətiniz sizin özünüzdən əvvəlkilərə böyük sədaqətinizin, böyük bağlılığınızın nişanəsidir. Həm də sanki sizin üçün o insanların ömrü davam edir hardasa.

Anar. Elədir. Mənim üçün bəzi ölülər daha diridilər, nəinki bəzi dirilər. Öz daxili mübahisələrim düşəndə, yaxud fikir bölüşmək istəyəndə mən onlarla daha çox söhbət edirəm.

Pərvin. Bir vaxt onlarla görüşəcəyinizə inanırdınız və “Sizsiz”in sonu da belə bitirdi.

Anar. Bir vaxtlar mən çox inanırdım, amma get-gedə inamım azalır. O da qəribədir. Halbuki əksinə olmalıdır, o məşum gün yaxınlaşdıqca gərək əvvəlkindən daha çox inanasan. Deyim ki, əvvəla, indi o məşum günü yaxınlaşdırmaq istəmirəm, nə qədər gec olsa, o qədər yaxşıdı. Əlbəttə, Allah bilər nə olacağını.

Pərvin. Yeni kitabınızın anonsunu verək, Anar müəllim. Yeni “Keçən keçdi, olan oldu” xatirələr kitabınız bu ilin sonuna qədər çapa hazırlanacaq və əslində elə bu silsilənin davamı olacaq. Allah sizə ömür versin və yeni-yeni kitablarınızla sevindirəsiniz bizləri.

Anar. Çox sağ ol, çox təşəkkür edirəm.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(23.12.2025)

(Təranə Dəmir yaradıcılığından bir məlhəm...) 

Elxas Comərd,

AYB-nin, "İti Qələm" Respublika Ədəbi Birliyinin və "Ağsu Yazarları" Ədəbi Birliyinin üzvü. “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Hər bir insan ömür yolunda müxtəlif məhrumiyyətlərlə, ağrı və acılarla qarşılaşır. Bu təcrübələr ayrı-ayrılıqda fərqli görünsə də, ümumiləşdirəndə hamısının təməlində eyni mənzərəni sezirik. Sanki bütün bunlar, Çeçenistanın ilk prezidenti Cövhər Dudayevin adından tez-tez qarşıma çıxan bir fikrin təsdiqi kimidir. Dudayev deyirdi:“Əgər indiki ataların qorxaqlığını ‘ehtiyatlılıq’ adlandırırlarsa, elə bir zaman gələcək ki, uşaqların köləliyini də ‘sadiqlik’ adlandıracaqlar.”

Yazıya bu qədər uzaqdan başlamamağın xüsusi bir səbəbi var: bizim tərbiyə metodlarımızda kök salmış gerilik anlayışının, ədəbiyyatımızda – xüsusilə şairlərimizin yaradıcılığında – necə əks olunduğundan bəhs etmək niyyətindəyəm.

Çünki yuxarıda qeyd etdiyim kimi, fərd olaraq yaşadığımız hər bir ağrının ümumiləşdirib onu poetik çalarlarla oxucusuna çatdırmaq əsil ziyalılıq və istedad tələb edir. 

Hələ XX əsrin əvvəlində Mirzə Ələkbər Sabir yazırdı ki, “Qeyrətimiz bəlli bütün millətə”, amma ardınca sərt bir həqiqəti də üzümüzə vururdu:

Dindirir əsr bizi – dinməyiriz,

Açılan toplara diksinməyiriz;

Əcnəbi seyrə balonlarla çıxır,

Biz hələ avtomobil minməyiriz...

Sabirin bu fəryadından sonra dayanıb düşündükcə anlayırsan ki, üzərimizə çökmüş gerilik yalnız bir əsrə aid deyil; bu gün də, başqa adlarla, başqa biçimlərlə qayıdıb bizi tapır. Nə qədər zaman keçsə də, dəyişən yalnız görünüşdür, mahiyyət isə eyni qalır: aldadılmağın, yalan ümidlərlə yaşamağın nəsillərdən-nəsillərə ötürülməsi.

Elə buna görədir ki, ötən gün çağdaş ədəbiyyatmızın öncül şairindən biri olan Təranə Dəmirin "Aldatdı bizi" şeiri qarşıma çıxanda oxuduqca misralar məni eyni sızıltı ilə  göynətdi:

Balım, şəkərim dedilər,

Noğullar aldatdı bizi.

Göydən üç alma düşmədi,

Nağıllar aldatdı bizi.

Uşaqlıqdan dilimizə hopdurulan “balım, şəkərim” kimi nəvazişli sözlər, nağılların bəzəkli axarı bizi reallığın sərtliyindən uzaqlaşdırır. Şair burada çox sadə görünən bir həqiqəti açır: bizə həqiqət yox, gözəlləşdirilmiş təskinlik öyrədilib. Bu təskinlik isə illər sonra aldanışa çevrilir.

Düşdük fələyin dalınca,

Suyun, çörəyin dalınca,

Ac qaldıq, çapdıq qılınca,

Cığırlar aldatdı bizi.

Bu misralarda Sabirin “əsr bizi dindirir – dinməyiriz” gileyinin davamını görürük. Hərəkət var, mübarizə var, çarpışma var — lakin istiqamət yenə səhvdir. Çığırların aldadıcı olması, əslində, bizə yön verənlərin, bizi yetişdirənlərin, tərbiyə edənlərin yol göstərməkdə yanılması deməkdir. Hərəkət etmək kifayət deyil; doğru istiqaməti görmək lazımdır.

Dərədən, təpədən keçdik,

Dənizdən, ləpədən keçdik,

Necə cür zirvədən keçdik,

Çuxurlar aldatdı bizi.

Tarixin bütün sınaqlarından keçən bir xalqın yenə də eyni çuxurlarda ilişib qalması təsadüfi deyil. Burada şair çox incə bir məqamı göstərir: biz çox zaman görünən təhlükələrdən qorunmuşuq, amma görünməyənlərə hazırlıqsız olmuşuq. Bu da tərbiyənin nəticəsidir — bizə qəhrəmanlıq öyrədilib, amma ayıqlıq yox; dözüm öyrədilib, amma düşünmək yox.

Yalanlara arxalandıq,

Bar verdikcə uralandıq,

Medal-medal qaralandıq,

Uğurlar aldatdı bizi.

Burada isə cəmiyyətin yanlış dəyərlər sistemi açılır. Həqiqətin əvəzinə görüntüyə inanmağımız, mahiyyətin yerinə medalı üstün tutmağımız — bunların hamısı uşaqlıqdan formalaşan tərbiyənin nəticəsidir. Görünənin arxasında boşluq olanda uğur belə aldatmacaya çevrilir.

Ürək qaldı, gözə qaçdıq,

Sükut qaldı, səsə qaçdıq,

Sevgidən həvəsə qaçdıq,

Sığallar aldatdı bizi.

Ən ağrılı sonluq budur: dəyər dəyişməsi. Ürəyi qoyub gözə qaçmaq — daxili mahiyyəti qoyub zahirə sarılmaq — bu gün tərbiyənin ən böyük itkisidir. Sükutu, dərinliyi, düşüncəni itirib səsliliyin, görüntünün, ötəri həvəsin arxasınca qaçmaq — bu, yalnız cəmiyyətin deyil, fərdin də taleyini alt-üst edir.

P. S: Təranə xanımın yaradıcılığına ikinci dəfədir ki, müraciət edirəm. Hansı ki, onun hər bir şeiri bu cür dərdlərimizi özündə əks etdirən müzakirəyə və təhlilə layiqdir.

Bu kiçicik yazı ilə gözəl şairimizə sağlam can sağlığı ilə bərabər sevincli günlər və yaradıcılıq uğurları diləyirəm.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(23.12.2025)

Şəfa Vəli, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bu gün  dünyada “Polyanna sindromu” deyilən bir anlayış var...  İnsanlar hadisələrin yalnız yaxşı tərəfini görürsə, deyirlər: “Polyannaçılıq oynayır”. Nə anlayışın sosial-psixoloji izahından danışmaq istəyirəm, nə də Eleanor Porterin əsərindən qaynaqlanan anlayışın doğru-yanlışlığını müzakirə etmək... İstədiyimə çatmışam çünki...

1 il əvvəl  bu kitabı alıb rəssam Günay Müzəffərə hədiyyə edəndə bircə şey istəyirdim: “Kitabı tezliklə oxusun və mən ona deyə bilim: SƏN MƏNİM POLYANNAMSAN!”

Oxudu...

Mən də dedim...

Göyçəli təbirincə desəm, həngamə bundan sonra başladı.  “Sənə Polyanna lazımdır ki?”-deyə soruşdu Günay...  Sonra sualı ümumi qoyduq: “Bizə - Azərbaycan cəmiyyətinə, xüsusilə, cəmiyyətin həmyaşıdlarımızdan ibarət kəsiyinə Polyanna lazımdırmı?”

Günay dedi:

-Bizim həmyaşıdlarımız üçün zaman bir az fərqli keçdi. Ya da həmişə belə olub, sadəcə, biz də ümumun içində xüsusiləşməyi seçdik.

Mən dedim:

-Bəzi insanlar özləri Polyannadır, bəzilərinin izə Polyannaya ehtiyacı olur.  Bu mənada, bizim həmyaşıdlarımız özlərindən əvvəlkilərdən də, özlərindən sonrakılardan da daha cəsur çıxdılar. Bir-birinə Polyanna ola bildilər.

Gülümsədik... Desəm ki, ikimizin də gülümsəməsi eyni idi, dürüstlük anlayışı küsər məndən. O, Polyanna ola bildiyi ömürləri düşünürdü, mən mənə Polyanna ola bilənləri...

Mən soruşdum:

-Polyanna bizi təsirləndirir, amma təəccübləndirmir. Niyə?

Günay soruşdu:

-Yaşananların bədliyindən, ağırlığından asılı olmayaraq, hər şeyin yaxşı tərəfini görən, hamının gözlərini gözəlliyə açan bir qızcığazın yenilməzliyi bizi təsirləndirsə də, bu halları dəfələrlə yaşamış və yaşamaqda olan  “90-lar uşağı” nəyə təəccüblənsin ki?

... Afət Tale... Bizə edilən ən gözəl naz Tale tərəfindən edilir, bizi üzən ən gözəl dərdi Taleyin ayağına yazırıq, bizi sevindirən xoşbəxtliyi belə, Taleyin ərməğanı sayırıq. Polyanna  Taleyin sükanını əlindən almağı bacarmasa da,  onun sərnişininə-bəxt yiyəsinə yol işarətlərini başdan-sona oxuyur. Və biz görürük ki, həmin işarətlər, həm də, xoşbəxtliyə gedən yolu göstərirmişlər...

Günay tərəddüd etdi:

-Polyanna insanlara həddən artıq mərhəmət göstərir, onlara yazığı gəlir. Kosmosun maqnetik aurasında bir növ yaşananları, şahidi olduqlarını özünə çəkdi. Sonra o, yatağa düşdü...

Mən tərəddüd etdim:

-Mərhəmət Şərq insanının həm ucalığı, həm də bəlasıdır. İnkişaf naminə bəzən qəddarlıq da labüddür. Amma bu şərqli düşüncəsini Polyannaya necə aid etmək olar, bilmirəm. Bəlkə də, Polyanna ona görə xəstələnmişdi ki, Tanrı görsün, bu balaca qızın toxunuşuyla ətrafındakı insanlar özlərinin dəyişib-dəyişmədiklərinin fərqindədirlərmi?

...Polyanna hamıya lazımdır. Bəxtəvərdir Polyannanı öz daxilində tapa bilən. Bəxtəvərdir Polyannanı əhatəsində olduğu insanlar içində tapa bilən.   Amma bütün bunların-əsərin dünyadakı məşhurluğundan, sosial-psixoloji müzakirələrə mövzu olmasından, əsasında çəkilən filmlərdən, haqqında yazılan məqalələrdən, araşdırmalardan kənar qalaraq,-fövqünə yenə o möhtəşəm cümlə çıxır: “Azərbaycan oxucusu “Polyanna”nı oxumazdan çox öncə də “Polyannaçılıq oynamağı” bacarırdı. Çünki bizim təfəkkürümüzdəki zənginlik və müdriklik dünyaya nümunə ola biləsidir. Bizim “Dərdi də dərd etmə özünə, gülüm” deyən şairimiz də var (Səadət Asəf), “dərd daşından süzülməyən arınmaz” deyən folklorumuz da var, “ən gözəl sənət əsərləri daxili müharibələrin  nəticəsidir” deyən yazıçımız da... (Mən).

“Xeyir və Şər” fəlsəfəsi, bu fəlsəfənin insanın daxilindəki inikası, Xeyirin-hər şeyi gözəl görməyin qələbəsi, bu qələbənin “hələ yaşamağa dəyər” təskinliyini oyatması (Məmməd İsmayıl) isə gələcək müzakirənin mövzusu olsun... Çünki indi ikimizin də -Polyanna olmağı bacaran rəssamın və Polyanna ehtiyacını daim duyan dərdəcər yazarın düşüncə döngələrində azmaq vaxtıdır...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(23.12.2025)

Leyla Faiqqızı,

Filologiya elmləri üzrə fəlsəfə doktoru. Klassik Ədəbiyyat İnciləri facebook sosial şəbəkə səhifəsinin yaradıcısı. “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Bəziləri elə düşünür ki, bu ifadə Osmanlı sultanı Sultan Süleyman ilə əlaqədardır. Əslində isə bu ifadə Süleyman peyğəmbərlə bağlıdır.

Әfsanəyə görə, Süleyman peyğəmbər təbiətin bütün qüvvələrinə hökm edir, hətta heyvanların dilini bilirmiş. Bir sözlə, Yer üzündə onun hakimiyyətinin həddi-hüdudu yox imiş. Lakin hamı kimi o da bir gün dünyasını dəyişir. Vəfatından əvvəl Süleyman peyğəmbər tuncdan uca bir qəsr tikdirir. Həmin qalanı görmək çox az adama nəsib olub. Çünki o, yaşayış yerlərindən uzaq, insan ayağı dəyməyən bir səhralıqda tikilmişdi.

Onu görmək üçün uzaq yol qət edən insanlar qala divarlarında peyğəmbərin həkk etdirdiyi bir yazını oxuya bilərdilər:

“ - Ey yenilməz qüvvətinə və ömür uzunluğuna inanan insan, bil ki, dünyada heç kim əbədi deyil. Әgər mal, ləşkər çoxluğu ilə və ya elm gücü ilə dünyada əbədi qalmaq mümkün olsaydı, gərək Davud oğlu Süleyman ölməyə idi. Bu qalanı tikdirdim ki, dünya malının kimsəyə qalmayacağını biləsiniz”…

Məhz bu son cümlədən də “Süleymana qalmayan dünya” ifadəsinin yarandığı ehtimal olunur.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(23.12.2025)