“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Güney Azərbaycan Prozası Antologiyası layihəsində Təbriz təmsilçimiz Əli Çağlanın növbəti təqdim etdiyi yazıçı Təbrizdə yaşayan Ruqiyyə Kəbiridir.

Ruqiyyə Kəbiri

Təbriz

LƏKƏ

Əllərimizdə polis qalxanı, başımızda hərbi dəbilqə, qoruyucu boyunluq, gövdə zirehi, diz qoruyucusu və bellərimizdən sallanan batomlarımızla iqtidarlı robot ləşkəri kimi xiyabanın ortasında səf çəkib komandırın əmrini gözləyirik. Yumruqlarını bizə sarı tutub, ağızlarını göyə açıb, bağırıb, şüar verən cəmiyyət isə qarşımızda dayanıb.

Cəmiyyətə baxırkən dəbilqənin üz qoruyucu təlqinin üzərində nöqtə boyda bir qırmızı ləkə gözümə sataşıb, fikrimi qarışdırır. Özümü görməzliyə vursam da, nöqtə gözümə soxulur. Çox yüksək səviyyədə hazırlıq əmri aldığımız üçün diqqətim pozulmamalıdır. Amma o qırmızı nöqtə leyzer ışığı kimi beynimin içinə nüfuz edir. Əlcəkli barmağım ilə nöqtəni silməyə çalışıram. Silinmir. Zehnimi nöqtədən yayındırım deyə qarşımızdakı şüar verən cəmiyyətin yumruqlarına diqqət verirəm. Hər adamın ürəyi yumruğu boydadır deyirlər. Yumruqları sayıram. Bir, iki, on, on beş, yüz, iki yüz... Bu qədər yumruğu saymaq mümkün deyil. Göz qabağında görünən yumruqların boy-buxununa baxıb ürəklərin əndazasını öz yanımda təxmin vururam. İncə yumruqlar, incə ürəklər, kobud yumruqlar, kobud ürəklər...

Öz əllərim ilə həmqatarlarımın əllərinə baxıram, hamımız əllərimizi qara əlcəklərin içində qorumağa çalışsaq da, ürəklərimizi iki qat qorumağa çalışırıq. Biz ürəklərimizi gövdə zirehi ilə polis qalxanı arxasında gizli tutmuşuq.

Əlcəksiz yumuruqlar, əlcəkli yumuruqlar, rəngbərəng yumuruqlar havada oynayır... Yaşıl yumuruqlar, qara yumuruqlar, sarı yumuruqlar, qəhvəyi yumuruqlar, bənövşəyi yumuruqlar, mavi yumuruqlar və bir qırmızı yumuruq...

Təlq arxasından qırmızı yumuruğa baxıram. Hərbi dəbilqənin təlqi arxasından baxmaq, pəncərədən baxmaq kimi deyil, pəncərə insan vücudundan ayrı olduğuna görə, baxıb qırağa çəkilib, görüntülərin təsirindən qaçmaq ola bilər, amma hərbi dəbilqə başa qoyulduğu an, baş sahibi ilə birləşib, baş sahibinə iqtidar bağışlayıb onu güclü və əlçatılmaz göstərir.

Təlq üzərindən beynimə sızan qırmızı nöqtəyə fikir verməyim deyə qarşımızda qımıldayan cəmiyyətə baxırkən öz-özümə düşünürəm: “görəsən vücudumuza geydiyimiz bu qoruyucu əbzarlar güclüdür, yoxsa havada oynayan bu yumuruqlar və yumuruq boyda ürəklər?!”

Qırmızı yumuruq beynimə mıxlanıb, gözümü ondan ayırmağa qadir deyiləm. Cəmiyyət şüar verib, bağırırkən bizə sarı hücum gətirir. Qırmızı yumuruğun hərəkətini gözümlə dolandırıram. Baxdıqca qırmızı nöqtənin şüası təlq üzərində genişlənir. Daha dözə bilməyib, dəbilqənin təlqini yuxarı çəkirəm. Qırmızı yumuruq ilə aramdakı ləkəli pəncərə yoxa çıxıb, hər şey göz önümdə aydınlaşır. Mən o qırmızı yumuruğu tanıyıram. O yumuruq mənim ürəyimdir, mənim döşümün altında döyünür. Mən o qırmızı yumuruğun kimə aid olduğunu başa düşüncə yumuruğumu sıxıram, ürəyim ovcumda döyünür.

Yumuruqların sayısı çoxalıb, səslər isə get-gedə itiləşsə də, mən hövüşnə ilə yalnız o qırmızı yumuruğu gözümlə təqib edirəm. Bizim əbzarlarımızın gücü qarşımızdakı cəmiyyətin canına qorxu salan kimi birlikdə bağıran səslər ilə yumuruqlar, özəlliklə o qırmızı yumuruq da mənim canıma xof salır.

Komandır dəbilqəmin təlqinə işarə edir. “komandırın əmri, dəmiri kəsər” sözü, mənim və həmqatarlarımın qulağına sırğa kimi asılıb. Ən yaxşı polis, əmrlərə itaət edən polisdir. Mən və həmqatarlarım üzümüzü də ürəklərimiz kimi qorumalıyıq. Təlqi üzümə salıram. Qırmızı yumuruq ilə mənim aramdakı aydınlıq kaslaşır. Hövüşnəm get-gedə artır.

Komandır hücum əmri verir. Daha bizim yumuruqlarımız ürəklərimiz boyda deyil. Həmqatarlarımın batomları havaya qalxıb-enir. Mən isə yalnız o qırmızı yumuruğa sarı qaçıram. Onu qorumalyam. Cəmiyyətin səsi ilə güllə səsi bir-birinə qarışır. Cəmiyyət güclərini ayaqlarına verib qaçırlar. Qırmızı yumuruq isə gözümdən itir. O qırmızını mən onun barmaqlarına taxmışam. Mən o barmaqların birinə halqa salmışam. Mən o barmaqları dəfələrcə birbəbir öpmüşəm, mən o qırmızı yumuruğu, o qırmızı ürəyi batomlardan qorumalıyam. Qarşımızdan qaçan cəmiyyətin arasında yalnız bir qırmızı nöqtə axtarıram. Bir an yenə qırmızı nöqtə mıx kimi gözümə batıb sonra nöqtənin nəzmi pozulub, dəbilqənin təlqi üzərinə qırmızı cövhər səpilir deyəsən.

Cəmiyyəti itələyib, asfalt üzərə düşən qırmızı əlcəkli qızı bağrıma basıb, onu hərbi polis qarşısından qaçan cəmiyyətin ayaqlarından və həmqatarlarımdan qorumağa çalışıram. Qırmızı nöqtələr yalnız asfaltı ləkələmir. Mənim qara əlcəklərim, ürəyimi arxasında gizlətdiyim gövdə zirehim də, diz qoruyucum da ləkələnib. Get-gedə ləkənin şüası asfalt üzərə böyüyür...

 “Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.07.2025)

Murad Vəlixanov, "Ədəbiyyat və incəsənət"

Qəhrəmanların böyüməsini, yeni bir həyata qədəm qoymasını əks etdirən xeyli filmlər var. Hətta bu filmləri ayrıca kateqoriyaya salıb, “böyümə” (ingiliscə – coming-of-age) filmləri də adlandırıblar. Kinomuzda da bu kateqoriyaya daxil olan “Şərikli çörək” (1969,rej. Ş.Mahmudbəyov), “Uşaqlığın son gecəsi”(1968, rej. Arif Babayev) filmlərini nümunə göstərə bilərik. Bəzən isə hekayə istiqaməti eyni olsa da, qəhrəmanın böyüməyə qarşı mübarizəsini görürük. Qəhrəman böyümək və yeni bir həyata daxil olmaq istəmir. Yeni bir həyatın qorxuncluğu və dəhşəti onu öz ağuşuna alır, qəhrəman hər vəchlə bu “qorxulu” vəziyyətdən qaçmağa çalışır. Bu gün barəsində söz açacağım “Süd dişinin ağrısı” (1987, rej. Hüseyn Mehdiyev) ikincilərə aid olan filmlərdəndir.

“Süd dişinin ağrısı” rejissor Hüseyn Mehdiyevin 1987-ci ildə Ramiz Rövşənin ssenarisi əsasında çəkdiyi filmdir. Ramiz Rövşənin eyniadlı poemasının ekranlaşdırlması olan filmin əsas qəhrəmanı Kərimdir. O doğularkən anası vəfat edib və bu günahkarlıq, uşaq olmasına baxmayaraq, onun ruhuna işləyib. Tez-tez ova gedən atası, ondan bir neçə yaş böyük olan qardaşı və gecə yuxularını qaçıran diş ağrısı onun çevrəsini təşkil edir. Bütün sinif yoldaşlarının süd dişi tökülüb, o isə uşaq qalıb, tökülməyən dişinin utancı onu qarabaqara izləyir. Kərim, anasının divardan asılmış portretinə, atasının ov tüfənginə, qardaşının oğurlayıb sevdiyi qıza verdiyi, sonradan isə geri aldığı, anasından yadigar mirvari boyunbağıya baxaraq böyüməməyə çalışır.

“Şərikli çörək” filmində, kartoçkalarını itirdiyi üçün ağlayan Vaqifə İsmayıl baba yol göstərir, bir az tənə edir və Vaqif öz növbəsində “özüm işləyib pul qazanaram” deyərək macəraya atılır. Bu macəra Vaqifin fəzilətli olmaq – böyüyüb kişi olmaq macərasıdır. “Süd dişinin ağrısı”nda isə İsmayıl babanı Kərimin böyük qardaşı Səlim əvəz edir. Səlim tənə edir, Kərimi düzgün yola çəkməyə dəvət edir – dişinə ip bağlayıb yerindən çıxarmaq lazımdır. Kərim əvvəlcə razılaşır, qardaşı qapını açana qədər isə aradan çıxır. Onun həyatı sanki bu ipdən asılı qalıb. Həyatının ipini əldən vermək istəmir. Başqa situasiyalarda da Kərim ipdən istifadə edəcək. Bu barədə daha sonra. Ramiz Rövşənin poetik gücünü ekranlaşdırmaq üçün istifadə olunan müxtəlif simvollar filmboyu qarşımıza çıxır. Bu simvollar toru ən birinci ip ilə başlayır. Kərimin ağzındakı ip onun taleyini həll edəcək vizual həlldir. İkinci təkrarlanan simvol – tələdir. Ovçu atasının qurduğu tələyə müxtəlif quşlar düşür, heyvanlar düşür. Atasının tələ ilə ilk qarşılaşmasında orada iki quşun olması yada avtomatik olaraq övladlarını salır. Övladlar da atanın torundadırlar və artıq bundan qaçış yoxdur. Bir məqamda isə tələ və ip birlikdə istifadə olunur. Ağaca qonan quşları öldürmək üçün onların ayaqlarına bağlanmış iplər tələyə başqa bir qurbanın girməsinə gətirib çıxarır – Çimnaz müəlliməyə.

Çimnaz müəllimə ilə ilkin tanışlıq səs vasitəsilə olur. Onun ayaqqabısının taqqıltısı böyük bir daş olub asılır Kərimin boynundan. Onun hər addımında böyük bir fəlakət, böyük bir qorxu Kərimə hücum edir. Səs dizaynı vasitəsilə sözügedən atmosfer yaradılır. Çimnaz müəllimə qapını açanda isə qapıya bağlanan Kərimin ipi Çimnaz müəlliməyə onu yaxınlaşdırır. Növbəti qarşılaşmada isə ölən quşların günahkarı kimi Çimnaz müəllimə Kərimi görür və ondan valideynlərinin məktəbə gəlməsini istəyir. Kərim cavab verməyəndə isə birlikdə evə yollanırlar. Kərimin atasının onlarla qarşılaşması növbəti ov deməkdir – Çimnaz müəllimə.

Kərim bu ovla barışmaq istəmir. Atasına qarşı gedir, onun meşədə qurduğu tələləri bir-bir açır, tora düşən quşları azad edir, özü isə bilmədən başqa böyük bir tələyə düşür. Hərçənd, poemada Kərimin bu davranışları onun bir könüldən min könülə vurulmağı ilə əlaqələndirilsə də, filmdə sözügedən xətt açılmır, əvəzində Kərimin vəfat edən anasının kölgəsi Çimnaz müəlliməni qarabaqara izləyir və anasının yerinə başqasını qoymaq istəməməsi xətti üzərindən inkişaf edir.

Burada süjetdən aydın olduğu kimi – ata despot, ovçu, amansızdır, Çimnaz müəllimə yeni qurban, xatirələrlə arasına girən həm pis, həm yaxşı obrazdır, Kərim isə böyümək istəməyən, anasını unutmamaq üçün mübarizəyə hazır olandır. Hekayənin dördüncü şəxsi olan Səlim isə Kərim üçün alternativ bir reallıq, faktordur. Səlim böyüyüb, süd dişlərini çoxdan töküb, hətta indi özünə yeni həyat – sevgili arzusundadır. Bu sevgilini ələ keçirmək üçün anasının mirvari boyunbağını gizlincə oğurlamağa da razıdır, təki öz yarının eşqini qazana bilsin. Ancaq bu cəhdlər Kərimin gözü qabağında – uğursuzluqla nəticələnir. Kərim əgər böyüsə, Səlim kimi bir adama çevrilə bilər. Anasına aid xatirələri satar, sevgi də tapa bilməz, yaxşısı elə uşaq qalmaqdır.

Müəllifləri belə neqativ, qorxu dolu hekayəyə kökləyən məqam nədir? Məsələn, niyə “Şərikli çörək”də olduğu kimi, Kərim fəzilətli bir insana çevrilmir? Niyə o öz ağrıları ilə üzləşib, yeni ailəsinin – ata və Çimnaz müəllimənin – yanında dayanıb kameraya gülümsəyib şəkil çəkdirmir? Əvəzində o böyük bir faciəyə imza atmağa hazırdır. Əlbəttə, bu suallar ritorikdir, lakin eyni zamanda, həm də filmin çəkildiyi dövrlə əlaqədardır. Əgər “Şərikli çörək”də müharibəsonrası bolluq, rifah və xoşbəxtlik üfüqdə görünürsə, “Süd dişinin ağrısı” çəkilən dövrdə vəziyyət tamam fərqlənir. Böyük imperiya silkələnir, ata (dövlət) yeni ov axtarışındadır, övlad (vətəndaş) isə bu ov və ovçu gedişatına bir son qoyaraq yenilik axtarır. Yenidənqurmanın və şəffaflığın gətirdiyi böyük fəlakətin müjdəsi “Süd dişinin ağrısı”nda Kərimin qorxuları ilə üzə çıxır. Kərimin ömrü sapa bağlıdır – o, tüfəngi qapıya bağlayır və qapı açılanda onun böyüməyə qarşı olan mübarizəsi yekunlaşacaq. “Süd dişinin ağrısı” poetik anları ilə diqqət çəkməyi bacarsa da, metaforların çoxluğu ilə getdikcə ağırlaşan struktura çevrilir. Rejissorun tapdığı yaradıcı vəziyyətlər ümumi hekayənin ötürülməsində tamaşaçı diqqətini sona qədər saxlamağa kifayət etmir.

Üstəlik, filmdə həddən artıq musiqi istifadəsi var ki, bu da gücü artırmaq əvəzinə, qulaqyoran bir təcrübəyə çevirir filmi. Kərimi oynayan Pərviz Hüseynovun ifası – tökülməyən dişlərini qıcayıb bütün günahı atada görməsi “Süd dişinin ağrısı”nı bir pillə yuxarı qaldırmağı bacarır. Ramiz Rövşənin poetika ilə qorxu arasında gedib-gələn hekayə strukturu atalar sözündə də deyildiyi kimi – qorxunun əcələ faydası yoxdur – tamamlanır.

Qapı açılır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.07.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Rolları neçə-neçə insanların sevgisini qazanan Kamal Sunal 11 noyabr 1944-cü ildə İstanbulun Fatih rayonunun Küçükpazar məhəlləsində dünyaya gəlib. Ailəsi Malatya köklü olub. Dərslərində uğurlu olmasına baxmayaraq, zarafatcıl və oynaq xarakteri səbəbindən liseyi bitirməsi uzun çəkib. Daha sonra Marmara Universitetinin Jurnalistika fakültəsinə daxil olub. 1980-ci il çevrilişindən sonra təhsilinə ara verib, lakin sonradan həm bakalavr, həm də magistr təhsilini uğurla tamamlayıb.

Aktyorluğa məktəb illərində başlayıb, ilk dəfə səhnəyə "Zoraki Tabip" adlı teatr tamaşasında çıxıb. Onun istedadı tez bir zamanda tanınıb və o, Ulvi Uraz, Kenter Teatrı və Devekuşu Kabare kimi məşhur səhnələrdə çıxış etməyə başlayıb. 1972-ci ildə rejissor Ertem Eğilmezin “Tatlı Dillim” adlı filmində ilk dəfə kamera qarşısına keçib. Bu film onun böyük ekranda uğurlu karyerasının başlanğıcı olub.

O, ən çox “Şaban” obrazı ilə tanınıb – saf, təmizqəlbli, sadəlövh, lakin vicdanlı bir insan. Bu obraz “Hababam Sınıfı”, “Süt Kardeşler”, “Tosun Paşa”, “Kapıcılar Kralı”, “Çöpçüler Kralı”, “Davaro”, “Zübük” və “Propaganda” kimi filmlərlə yaddaşlara həkk olunub. Onun çəkildiyi filmlər Türkiyə cəmiyyətindəki problemləri yumor vasitəsilə tənqid edib, eyni zamanda xalqın dərdlərini ekranlara gətirib.

1977-ci ildə “Kapıcılar Kralı” filmindəki roluna görə Antalya Qızıl Portağal Film Festivalında Ən Yaxşı Aktyor mükafatını alıb. “Düttürü Dünya” filmindəki performansına görə də mükafatlar qazanıb. Onun adına çoxsaylı mükafatlar və xatirə tədbirləri keçirilir.

2000-ci ilin 3 iyul tarixində, “Balalayka” adlı filmin çəkilişi üçün Trabzona uçarkən təyyarədə qəfil ürək tutmasından vəfat edib. O, cəmi 55 yaşında idi. Kamal Sunalın vəfatı bütün Türkiyədə və ətrafda onun filmləri ilə böyüyən milyonlarla insan üçün dərin kədər yaradıb.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.07.2025)

Enver Aykol, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Türkiyə təmsilçisi

Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının müştərək layihəsində sizlər türk ədəbiyyatı klassikləri barədə bilgiləndirməkdə davam edirik. Məramı və məqsədi türk mədəniyyətini və irsini təbliğ edən Fond bu layihədə hazırda türk dünyasının ən görkəmli ədibləri ilə tanışlığınızı təmin eləyir. Əhməd Haşım – 20-ci əsrin 1-ci yarısında türk poeziyasında xüsusi çəkiyə malik bir şair olmuşdur.

Əhməd Haşım 1887-ci ildə Bağdadda anadan olmuş, Osmanlı İmperiyasının tənzimat sonrası modernləşmə sancıları ilə yoğrulan bir coğrafiyada yetişmiş və bu təsirlə formal və məzmun baxımından ənənə ilə yeniliyi birləşdirməyə yönələn bir şeir estetikası inkişaf etdirmişdir.

Atasının Osmanlı idarəsində yüksək vəzifələr tutması səbəbilə uşaqlığı müxtəlif Ərəb vilayətlərində keçən Haşım, dörd yaşında ikən anasını itirmiş və bu erkən itkinin yaratdığı dərin kədər, sonralar onun şeir dilinin melankolik, içə dönük atmosferinin əsasını təşkil etmişdir.

1894-cü ildə İstanbula gələn Əhməd Haşım, Nümune-i Tərəqqi Məktəbində türkcə və əsas dərsləri bir il davam etdirmiş, ardınca yatılı şagird kimi qəbul edildiyi Qalatasaray Sultanisində təhsil alarkən ədəbiyyata yönəlmişdir. Bu dövrdə Tofiq Fikrət, Əbdülhaq Hamid Tərxan, Cənab Şəhabəddin və Əhməd Hikmət Müftüoğlu kimi dövrün nüfuzlu ədəbiyyatçıları ilə əlaqə quran Haşım, həm klassik Şərq şeirinin məzmunlarından, həm də Fransa simvolizmi və impressionizminin yenilikçi anlayışlarından təsirlənmişdir. Xüsusilə Fransa simvolist şairləri Stefan Malarme və Pol Verlenin musiqili dil axtarışları, Haşımın"şeirdə qeyri-müəyyənlik" ideyasını formalaşdırmışdır.

1901-ci ildə nəşr olunan "Həyal-i Eşqim" adlı ilk şeiri, on dörd yaşında ikən onun "saf şeir" idealinin ilk işarələrini vermişdir. Şair burada lirik hissləri mücərrəd təsvirlərlə ifadə etməyi hədəfləmiş, "məna"nı sadə aydınlığa endirmək əvəzinə, "mənanın boşluqlarında yaranan çağrışımlar"a yer açmışdır.

1907-ci ildə Qalatasaray Sultanisindən məzun olduqdan sonra məmurluq həyatına başlayan Haşımın, eyni zamanda Məktəb-i Hüquqda davam etdirdiyi təhsil ilə həm hüquqi, həm də estetik düşüncəni eyni potada əritməyə çalışmışdır. 1910–1914-cü illər arasında İzmir Sultanisində ədəbiyyat və fransızca müəllimliyi etdiyi illər, Malarme, Bodler və Artür Rembo kimi simvolist şairlərin orijinal mətnləri ilə birbaşa əlaqə qurduğu kritik bir dövr kimi qiymətləndirilir. Bu prosesin məhsulu olan şeirlərində reallığın kəskin xətləri bulanıqlaşır; şair, tək başına varlığın içindəki obyektiv dünyanı "işıq və kölgə oyunu"na çevirir.

Birinci Dünya Müharibəsindən sonra məmur kimi çalışarkən Osmanlı Dövlətinin dağılma prosesini birinci əldən müşahidə edən Haşımın, bu müşahidələrini mifologiya və klassik mədəniyyətdən qazandığı zəngin təsvirlərlə birləşdirərək müasir Türk şeirinin təsvir dünyasını dərinləşdirmişdir. Sənaye-i Nəfisə Məktəbində verdiyi mifologiya dərsləri, onun şeir dilinə "universal elementlər" əlavə etmiş; Ay, su, yuxu və ruhu çağışdıran simvollar, əsərlərində fasiləsiz bir motivlər şəbəkəsi yaratmışdır.

Haşımınpoetikasını tətbiq etdiyi ilk əhatəli əsər toplusu, 1908–1909-cu illərdə yazdığı "Şe'r-i Qəmər"lərdir. Burada hisslərin bir-birinə qarışdığı on iki şeir; ana-uşaq əlaqəsi, platonik eşq, gecə və ayın işığı ətrafında dövr edən dərin bir melankoliya və estetik narahatlıq təqdim edir. Şeir, fotoqrafiya kadrları kimi seçilmiş təsvirlər vasitəsilə oxucuda bir rəsm təəssüratı oyadır; eyni bir impressionist rəssamın işıq və kölgə işi kimi, sətirlər arasında titrəyən bir rəng harmoniyası vardır.

1921-ci ildə nəşr olunan "Göl Saatları" isə şairin yetkinlik dövrü şeir sənəti kimi qəbul edilir. Kitab dörd bölmədə təqdim olunur: Gölün dəyişən işıq halları, göl quşlarının səssizliyi, sərbəst müstəzad nəzım nümunələri və müxtəlif şeirlər. Hər bölmə, şairin "göl" təsviri ətrafında inkişaf etdirdiyi fərqli temalara açılan bir qapı kimidir; "Müqəddimə" şeirində "həvz-i xəyalın sularında" süzülən bir ruhun əks-sədaları ilə başlayan hekayə, "Sərbəst Müstəzad" bölməsində forma və məna arasındakı həssas tarazlığı nümayiş etdirir.

1921-ci ildə nəşr etdirdiyi "Şeirdə Məna və Vüzuh" başlıqlı məqaləsində şeir nəzəriyyəsinə dair əhəmiyyətli məlumatlar verir. Haşımburada şeiri didaktik bir söyləmin alətinə çevirməyə qarşı çıxır; onun üçün şeir, peyğəmbərlərin sözlərindən fərqsiz, dini bir mətnin nəhəng ölçüsündə bir musiqi parçasıdır. Şeirin mənası nə tamamilə obyektiv bir təhlilə, nə də sadə bir şəffaflığa endirilə bilməz; qeyri-müəyyənlik, müpəmməlik və çağrışımsal çoxluq, şeirin zənginliyini təşkil edir. Bu baxış, simvolist-impressionist ənənənin Türk ədəbiyyatına ən orijinal töhfələrindən biri kimi qiymətləndirilir.

İqdam qəzetinin sənət səhifəsini idarə etməyə başlayan şair, həm şeirdə, həm də nəsrdə dilin incəliklərini araşdıran esselər və tənqidi yazıları ilə oxucu kütləsini zənginləşdirmişdir. "Gürəbahane-i Ləkləkən" və "Bizə Görə" adlı nəsr kitablarında şeir dilindən fərqli olaraq daha sadə, mizahi və zərif bir üslub inkişaf etdirmiş; qısa təəssürat yazıları, səyahət qeydləri və ədəbi tənqidlər dövrün nəşr orqanlarında böyük maraq doğurmuşdur.

1929-cu ildə nəşr olunan "Piyalə" şeir kitabı, Haşımınruhani mərhələlərini ən gözəl şəkildə əks etdirən əsərlərdən ibarətdir. Kitabın girişindəki "Şeir Haqqında Bəzi Mülahazalar" başlıqlı mətn, şairin şeir nəzəriyyəsini yenidən ifadə etdiyi qısa bir manifestdir. Bu kitabdakı şeirlərdə Haşımklassik məzmunları müasir baxış açısı ilə yenidən formalaşdırmış; dil məharəti, təsvirdəki aydınlıq və söz dizimindəki ahəngi mükəmmələ yaxın bir tarazlığa çatdıran bir ustalıq nümayiş etdirmişdir.

Son şeirləri sayılan "Süvari" və bənzərləri, simvolizmin dil sıxlığını zirvəyə çatdıran, ruhani bir səyahətin sətirlərə tökülmüş hallarını əks etdirir. Bu şeirlərdə hərbiçilik, səyahət və daxili axtarış təsvirləri bir arada işlənir; şair, varlıqsal narahatlıqları və eşqi birlikdə xatırlayarkən, oxucunu öz daxili dünyasında dərin bir kəşfiyyata dəvət edir. Şeirin özündə "məna"dan çox "ahəng" axtarışı olan Haşım, milli və dini temaları şeir kitabına daxil etməkdə istəksiz davranmışdır; yalnız erkən dövrdəki bir neçə mətnində "Bayraq", "Pəri-i Hürriyyət" və "Allahüəkbər" kimi motivlərə toxunsa da, bunlar onun əsas poetikasının xaricində qalır.

Əhməd Haşım nəsrdə də dilin incəliklərini məharətlə istifadə etmiş, səyahət yazılarında, tənqidi məqalələrində və xatirələrində şeirəbaz bir üslub saxlamışdır. Paris səyahətnaməsi, Frankfurt xatirələri və Anadolu təəssüratları hər biri seçkin bir dil nümunəsi təşkil edir. Nəsri əsərlərində ironik bir tərəf, dövrün ictimai və siyasi reallıqlarına incə istinadlar daşıyan nüktələr mövcuddur; buna qarşılıq şeirlərində nadir hallarda ictimai və ya siyasi istinadlara yer verərək, fərdi və mistik temanı qorumuşdur.

4 iyun 1933-cü ildə vəfat edən Əhməd Haşım, arxasında qoyduğu təxminən doxsan beş şeir və üç nəsr kitabı ilə müasir Türk ədəbiyyatının ən orijinal səslərindən birini təmsil edir. Simvolizmin təsvirlərlə örülmüş estetikasını Türk şeirinə qazandıran Haşım, reallığın kəskin xətlərini bulanıqlaşdıraraq oxucunun xəyal dünyasına açılan qapılar yaratmışdır. Şeirdə aydınlıqdan çox qeyri-müəyyənliyin zəngin çağrışımlarını müdafiə edən, mənadan çox ahəng ardınca qaçan bu mistik şair, qoyub getdiyi mətnlərlə sonrakı nəsillərə təsir göstərmişdir.

Biblioqrafiya

Orhan Okay, "Ahmed Hâşim", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 2, 1989.

Sabahattin Çağın, “Ahmet Haşim”, Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü. https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ahmet-hasim [Erişim Tarihi: 09.05.2025]

İnci Enginün, Tanzimat'tan Cumhuriyete 1839-1923 Yeni Türk Edebiyatı, İstanbul: Dergah Yayınları, 2019.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.07.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə Biri ikisində layihəsində bu gün nəsr vaxtıdır, sizlərə Xan Abdullanın “Dumru” adlı hekayəsi təqdim edilir.

Xan ABDULLA

DUMRU

– Dumru, dədən zəng eləyib, gör nə deyir, – çavuş gecəyarısı dedi.

– Dədə... – Dumru telefonu götürüb atası ilə danışmağa başladı. – Hə, dədə... Yox, yatmırdım... Dünən yatmışam... Özün nətərsən? Hə... Nənə neynir? Salam de... Özün nətərsən? Ayağın ağrımır? Hə, teyxa kolluqdur... Çöllük... Elə pis qoxusu var ki... İy verib iylənir... Yox, hələ aparmırlar... Bilirəm... Yağış yağır, səngərim sudur... Taleyin yazdığı gün budur... Sızıldayır yenə ürəyim... Bir, iki, sol... İrəli... Cijimi görürsən? Səngərdə... Yox, kazarma... Hə... Danışıram... Mən də darıxmışam, dədə... Hə, darıxmışam... Uşaqlar da salam deyirlər... Mahnı... Kim oxuyur? Mən oxuyum? Sonra oxuyaram... Bayaq oxumadım? Hə... Mən də sizi çox istəyirəm... Cırtdana salam de... Bağdad nənəyə də... Ölüb? Hə... Oğraşın oğlu... Gəlib üzümə deyə bilərmi bunu? Hə... Hə... Qadan alaram, ay dədə... Eybi yoxdur... Mən də səni çox istəyirəm... Mən də... Yox, qorxmuram... Mənə şillə vurdu, amma eybi yoxdur... Canı sağ olsun...

Dumru yumrusifət, həvədiş, şişqarın, ucaboy bir oğlan idi.  Yaşı iyirmi beşdən çox olmazdı. Uzun qolları, qıçları, böyük əlləri, ayaqları vardı. Çox vaxt gülər, gülümsünər, aradabir zarafat edib kimlərisə sancardı. Qəribə şakərləri vardı. Dərman, həb görən kimi götürüb udardı. Baxmazdı ki, bu, qarın ağrısı dərmanıdır, baş ağrısı dərmanıdır, yoxsa başqa bir şeydir... Yəqin, həblərin dadı xoşuna gəlirdi.

Hamımız deyib-gülsək də, zarafatlaşsaq da, özümüzü şən aparmağa çalışsaq da, özümüzlə fəxr etsək də, narahat, nigaran idik. Elə bilirdik ki, bir daha anamızı, atamızı, övladlarımızı görməyəcəyik, bir daha yaxşı bir filmə və ya futbol matçına baxmayacağıq, bir daha yaşadığımız şəhərdə, kənddə asudəcə gəzməyəcəyik, dostlarımızla çayxanada domino oynamayacağıq, bir daha və ya heç vaxt bir qızın dodağından öpməyəcəyik, bir uşağın başını sığallamayacağıq, evlənməyəcəyik, ata olmayacağıq, arzularımız gözümüzdə qalacaq... Dumru isə zərrəcə narahat deyildi. Sanki ata-anası ilə kifayət qədər vaxt keçirmişdi, bütün yaxşı filmlərə baxmışdı, öpə biləcəyi bütün dodaqları öpmüşdü, gəzmədiyi kənd, şəhər, ölkə qalmamışdı... Ya da necəsə gələcəyi görmüşdü, bilirdi ki, sağ-salamat evə qayıdacaq, narahat olmağa dəyməz...

Nədənsə “yumru” yox, “dumru” deyirdi – dumru daş, dumru masa, dumru baş... Özü də yumruca bir oğlan idi deyə, ona “Dumru” deməyə başladıq. Bu ayama ona çox yaraşırdı, özünün də xoşuna gəlirdi. Güləndə daha da “dumrulaşırdı”. Onun üzünə baxanda adamın kefi açılırdı. Kənddən, anasından, atasından, nənəsindən, inəklərindən, toyuqlarından danışırdı. Amma elə davranırdı ki, guya həyatda itirəsi heç nəyi yoxdur... Evlənməmişdi. Deyəsən, istədiyi qız da yox idi. Olsaydı, mütləq onun haqqında nəsə deyərdi. Beş-on gün ərzində bir-birimizə isinişmiş, doğmalaşmışdıq...

Gün ərzində ora-bura silah-sursat, ərzaq, dərman daşıyır, təlimlərdə iştirak edirdik. Çox vaxt boş olurduq. Müharibə haqqında düşünürdük. Gözləyirdik, elə hey gözləyirdik... Bu üzücü intizara tablaya bilmirdik, yorulurduq... Qorxmurduq, amma təlaşlı idik. Qisas hissi ilə alışıb-yanırdıq. İllərdir bu anı gözləyirdik. Amma yaşamaq istəyirdik... Bilmirdik başımıza nə gələcək... Başımızı necəsə qatmalı idik. Beş-on il qabaq hərbi uniformalarımızı soyunub şkafdan asanda ağlımıza da gətirməzdik ki, nə vaxtsa yenə əsgər paltarı geyinəcəyik... Bəziləri sanki harada olduqlarını, nə iş gördüklərini anşıra bilmirdilər. Dumru da onlardan biri idi. İlkinci gün yolda üst-üstə qalaqlanmış düşmən cəsədlərini görəndə, yanıq qoxusu burnumu dalayanda bir çox əsgərlər kimi, mən də qaytarmışdım. Dumrunun isə dünya-aləm vecinə deyildi. Sanki vücudu da, ruhu da keyimişdi. Hamımız imkan düşən kimi ailə üzvlərimizə, yaxınlarımıza zəng edirdik. Dumrunun isə kiməsə zəng etdiyini görməmişdim.

– Sən niyə zəng eləmirsən, Dumru? – bir gün ondan soruşdum.

Başını buladı, heç nə demədi.

– Dünən altı saat atası ilə danışıb da, – əsgərlərdən biri gülərək dedi. – Day nə danışsın?

Dumru ona tərs-tərs, çaşqın-çaşqın baxdı, yenə başını buladı.

Dumrunun qəribəliklərini sayıb qurtarmaq olmazdı. Gecədən səhərə kimi sayıqlayır, kimlərisə yamanlayır, söyür, kimlərəsə xoş sözlər deyir, mahnı, şeir oxuyurdu. Əvvəlki gecə Dumru yatanda çavuş ona boş, qara rəngdə bir sabunqabı verib demişdi:

– Dumru, atan zəng eləyib, götür, danış.

– Ata yox, dədə... – Dumru “telefon”u götürüb söyləmişdi. – Hə, dədə... Qadan alım sənin... Hər şey yaxşıdır... Hə, düşmənin belini qırmışıq... Toyuq varımdır...

Bu, köhnə bir əsgər zarafatı idi və işə yaramışdı. Dumru səhərə kimi atası ilə “danışmışdı”. Biz onun rabitəsiz sözlərinə qulaq asmış, uğunmuşduq. Bu zarafatı düz dörd gün davam etdirdik, Dumru nə az, nə çox, iyirmi-iyirmi beş saat atası ilə “gap elədi”.

Bir gün axşam yeməyindən sonra kazarmada söhbət edirdik.

– Bəlkə də, bu gecə bizi aparacaqlar... – mən dedim.

– Bəlkə də, bu gecə bəzilərimiz şəhid olacağıq... – əsgərlərdən biri söylədi. – Bəlkə də, bayaq ömrümüzdə axırıncı dəfə yemək yedik...

– Amma gərək öldürmədən ölməyək. Heç olmasa ikisini, üçünü öldürə bilsəm, rahat canımı tapşıraram.

Dumru ayaq üstə idi. Üzümə baxıb güldü.

– Cır xoruza oxşayırsan, – dedi. – Səndən şəhid olar? Otur oturduğun yerdə.

Hamı gülüşdü. Mən pərt oldum. Düzdür, boyum balacadır, sısqa, arıq-ələngə bir adamam. Amma müharibəyə könüllü gəlmişdim, bilirdim ki, necəsə orduya faydalı ola, vuruşa bilərəm. Özümdən yaşca kiçik bir oğlanın mənimlə bu cür zarafat etməsi, məni ələ salması xoşuma gəlməmişdi.

– Şəhid mənim kimi boy-buxunlu olmalıdır, – deyə Dumru davam elədi. – Daşı sıxsam, suyunu çıxararam...

Ayağa qalxıb Dumruya yaxınlaşdım və sifətinə şillə çəkdim. Hamı xırp kiridi, sanki şillənin şappıltısı bütün digər səsləri uddu. Elə bildim Dumru da məni vuracaq. Amma o gülümsədi, şaşqınca üzümə baxdı, əllərini yanına sıxdı, farağat vəziyyətində tərpənməz dayandı. Mən kazarmadan çıxdım. Siqaret yandırdım və anamı, atamı, qardaşımı, həyat yoldaşımı düşünüb için-için ağladım. Nədənsə neçə ildir yazmaq istədiyim romanın bədbəxt, yazıq qəhrəmanlarını da xatırladım. Dul ana, yetim uşaqlar... Bəlkə də, o romanı heç vaxt yazıb qurtara bilməyəcəkdim. İkinci siqareti birincinin oduna yandırdım. Onu da çəkib qurtarandan sonra qərara aldım ki, gedib Dumrudan üzr istəyim. Amma mən kazarmaya qayıdanda o artıq yuxuya getmiş, sayıqlamağa başlamışdı.

Səhər özü mənə yaxınlaşdı, üzümdən öpüb:

– Bağışla, – dedi. – Hər şey əvvəlki kimi olsun, dostum... Narahat olma. Burada bir-birimizdən inciyə bilmərik.

Mən də Dumrunun üzündən – şillə vurduğum yanağından öpdüm və ondan üzr istədim. Gülümsəyib başını buladı...

Ertəsi gün bizi yük maşınlarında döyüş bölgəsinə apardılar. Dağlıq ərazidən keçirdik. Yolda cəsədlər, partlamış, sıradan çıxmış tanklar, maşınlar və bir-birini qucaqlamış yulğunlar, kollar görürdük. Torpaq sapsarı idi. Yağış çisələyirdi. Hamı həyəcanlı idi. Mahnı oxuyur, deyib-gülür, özümüzü ürəkləndirməyə çalışırdıq. Təkcə Dumru silahını qucaqlayıb xorhaxor yatır, aradabir sayıqlayırdı.

Dağın ətəyi ilə uzanan yolun bir tərəfi bizim səngərimiz, digər tərəfi düşmən mövqeyi idi. Səngərdə başımıza mərmi, güllə yağırdı... Üç gün orada qaldıq. Artıq ölüm də gözümüzdə adiləşmişdi.

– Bir inəyim vardı, – həmin gün səngərdə oturduğumuz zaman Dumru mənə dedi. – Adı Arzu idi. Özüm qoymuşdum adını... Təpəl idi... Alnında dumru ləkə vardı. Həmişə qaşqasından öpərdim. Bir gün bunu qəssabxanaya aparıb satdım. Pul lazım idi. Qəssabdan pulumu aldım... Heyvanın yanında xeyli gözlədim... Gedə bilmədim... Bilirdim ki, bir azdan başını kəsəcəklər. Heyvan da hiss eləmişdi bunu... İndi elə bilirəm ki, mən də Arzuyam. Onun kimiyəm... Gözləyirəm...

 Qəfildən güclü partlayış səsi eşitdik. Udqunmaq istədim, udquna bilmədim. Başımı çevirdim. Axırıncı dəfə Dumrunu onda gördüm. Ayağa qalxmışdı... Başa düşə bilmədim, nə baş verir. Mühasirəyəmi alınmışdıq? Səngərin düz içinə minomyot mərmisimi düşmüşdü? Qırıcılarmı gəlmişdi? Pərən-pərən olub çaş-baş halda hərəmiz bir tərəfə səpələndik. Yenə partlayış baş verdi. Dalğası məni, bəlkə də, beş-on metr qırağa tulladı. Sanki başıma gürz çırpmışdılar. Heç nə eşitmir, əllərimi, ayaqlarımı tərpədə bilmirdim. Məşum, nəhs bir sükut məni çənginə almışdı. Elə bilmişdim ki, hansısa qara daşın düz yanına düşmüşəm. Sonradan başa düşdüm ki, o, daş deyil, mənim botinkamdır. Çığırırdım, amma öz çığırtımı eşidə bilmirdim. Üşüyürdüm, tir-tir titrəyirdim, su içmək istəyirdim... Hamı ora-bura qaçırdı, torpaq yağış kimi üstümüzə yağırdı... Nəfəsim, daha sonra gözlərim qaraldı, hər şeyi unutdum, yaddan çıxardım... Bircə onu hiss etdim ki, kimsə qolumdan yapışıb məni harasa sürükləməyə çalışır...

Gözlərimi palatada açdım. Dumrunun və bir neçə başqa döyüş yoldaşımın şəhid olduğunu öyrəndim. Sonra məni Bakıya gətirdilər. Uzun müddət xəstəxanada qaldım. Müharibənin başa çatması, zəfər çalmağımız elan olunanda da xəstəxanada idim. Ailəm hər gün yanıma gəlirdi... Nəinki iki-üç, heç bircə düşmən də öldürə bilməmişdim. Ağlımı, ruhumu, bədənimi bezdirici bir məhzuniyyət çulğasa da, artıq tayqıç olsam da, bir çox dostlarım, döyüş yoldaşlarım şəhadətə qovuşsa da, sevinirdim, fərəhlənirdim. Bilirdim ki, övladlarımız üçün bu bədəli ödəmişik. Biz ölmüşük, tayqıç, tayqol qalmışıq ki, nə vaxtsa balalarımız öldürülməsin, tayqıç, tayqol qalmasın...

Xəstəxanadan çıxdım. İki ay sonra mən və iki döyüş yoldaşım Dumrunun yaşadığı kəndə getdik, onun məzarını ziyarət elədik. Bizi Dumrunun nənəsi qarşıladı. Qanışirin, yumruca bir arvad idi, elə hey danışır, dil boğaza qoymurdu. “Dumru” ayaması ona da çox yaraşardı. Ağlayıb-sıtqamasında da bir şirinlik, gözəllik vardı. Dumrunun çox mərhəmətli, mərd, ürəyiyumşaq, mehriban bir uşaq olmasından uzun-uzadı danışdı. Dedi ki, yazıq bala Allahın toyuğunu da kəsə bilmirdi. Həyətdə təpəl bir inək gördüm. Arvaddan inəyin adını soruşdum. Dedi ki, adı Arzudur, rəhmətlik qoyub adını... Bəlkə də, o vaxt Dumrunun ürəyi dözməmiş, qəssabın pulunu qaytarmış, inəyi də götürüb əli ətəyindən uzun evə qayıtmışdı. Bəlkə də, bu, başqa bir inək idi. Təpəl olduğu, ona sevimli inəyini xatırlatdığı üçün bu adı qoymuşdu heyvana. Bilmirəm...

 Birlikdə kənd qəbiristanlığına getdik. Orada – döyüş yoldaşımızın məzarı başında arvaddan öyrəndik ki, Dumrunun atası o uşaq olanda, anası isə bir neçə il qabaq dünyadan köçüb. Dumru düz dörd gecə yuxuda mütəvəffa atası ilə danışmışdı. Yaxşı, yoxsa pis bir iş gördüyümüzü bilmirəm... Bəlkə də, Dumrunu anası ilə də danışdırmalı idik... Bilmirəm...

Dumrunun yetimliyindən xəbər tutanda sarsılmış, hönkürə-hönkürə ağlamışdım. Bütün vücudum keyimişdi. Sağ qolum sanki alışıb-yanmağa başlamışdı... Öz-özümə demişdim ki, kaş mərmi sağ əlimi də aparaydı...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.07.2025)

Elman Eldaroğlu, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Onun barəsində müsbət danışanlar da var, şikayət edənlər də. Bu da təbii haldır, axı bir insanı hamı sevə bilməz ki. Vəzifə elə bir məsuliyyətdir ki, tələbkar olmasan uğurlara nail ola bilməzsən. Tələbkar olanda da kimlərinsə narazılığına səbəb olur, kimlərisə narazı salırsan.

Məsələn, o, İTV-yə rəhbərlik etdiyi dövrlərdə tanınmış telejurnalist, o vaxtlar İTV-də yayımlanan “Qərib axşamlar” verilişinin aparıcısı Yusif Günaydın onun haqqında sərt yazı ilə çıxış edib. 2015-ci ildə qələmə aldığı bu yazıda deyilir: “Bəli, bizim ünsiyyətimizin 30 ilə yaxın bir tarixi var. İlk dəfə onunla yaxından tanış olanda, 24-25 yaşlı qırmızıyanaq bir gənc idi. Oxuyub öyrənmək, görüb-götürmək həvəsində idi. O dövrdəki birgə fəaliyyətimizin təfərrüatına varmadan qeyd etmək istəyirəm ki, onun İTV-yə rəhbər gəldikdən sonra mənə qarşı olan, mülayim desəm, qeyri-obyektiv münasibəti- bu münasibətin hansı qaynaqdan qidalandığı haqda düşünmək belə istəmirəm, fakt budur ki, bu neqativ hal məni uzun illər boyu həm bir iş yoldaşı, həm də bir insan kimi yaxşı tanıyan şəxsin tərəfindən həyata keçirildi, mənim fəaliyyətimi müxtəlif üsullarla gözdən salmaq cəhdləri xatırlandıqca, onun adı ilə bağlı nə varsa, çoxdan xoş xatirələr düzümündən çıxıb, təəssüflər doğuran keçmişə çevrilib. Doğrudan da insanı tanımaq asan məsələ deyilmiş...”

Bu dəfə haqqında söhbət açdığım şəxs Cəmil Quliyevdir. O, 1963-cü ildə Bakı şəhərində anadan olub. Əslən Cəlilabad rayonundandır. Əməkdar incəsənət xadimi, mərhum professor Elşad Quliyevin oğludur. 1984-cü ildə Moskva şəhərində Ümumittifaq Kinomatoqrafiya İnstitutunu kinorejissor ixtisası üzrə bitirib. Elə həmin ildən də “Azərbaycanfilm” kinostudiyasında quruluşçu rejissor kimi əmək fəaliyyətinə başlayıb, bir çox sənədli və bədii filmlərə quruluş verib. Onun quruluş verdiyi filmlər bir sıra xarici ölkələrdə Beynəlxalq festivallarda iştirak edib. 1987-ci ildən Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetində pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olur. Bir müddət həmin Universitetin “Kino və televiziya sənəti” kafedrasının müdiri və dosenti olub. Hal-hazırda həmin universitetin professorudur. Xidmətləri “Azərbaycan Respublikasının Əməkdar İncəsənət Xadimi” fəxri adı və 3-cü dərəcəli “Vətənə xidmətə görə” ordeni ilə təltif olunub...

Deyir ki: - “Məktəb illərindən ictimai işlərlə məşğul olmağı çox sevmişəm. Məktəbimizdə ilk dram dərnəyini mən təşkil etmişdim, ən yaxşı şeir ifaçılığı üzrə müsabiqə keçirmişdik və s. Sizə ötən əsrin 70-ci illərinin əvvəllərindən danışıram. Sonralar Ümumittifaq Kinematoqrafiya İnstitutunda oxuyanda da ictimai fəaliyyəti davam etdirdim. İndiyə kimi həmin təhsil ocağına daxil olduğum anı unutmuram. O zaman bu instituta daxil olmaq çox çətin idi. Müsabiqədə iştirak etmək üçün respublika kino təşkilatından göndəriş tələb olunurdu. Mən ərizə ilə kino təşkilatına müraciət etdim, amma “yox” cavabı aldım. Bu məsələ ilə bağlı atam Heydər Əliyevə müraciət elədi və o da bu məsələni həll etmək göstərişi verdi. Sonra mən göndəriş aldım və imtahan verib qəbul olundum. Ona görə də həyatım boyu Heydər Əliyevə borcluyam, mənə kinoya vəsiqəni məhz o, verib. Bilirsiniz ki, 2012-ci ildən Azərbaycan Respublikası Kinematoqrafçılar İttifaqının icraçı katibiyəm. Bu, çox məsuliyyətli vəzifədir. Bundan əvvəl də keçmiş ittifaqın 12 ilə yaxın katibi olmuşam. Hazırda Azərbaycan Respublikası Kinematoqrafçılar İttifaqında ictimai əsaslarla çalışıram...”

Cəmil Quliyev filmlərdə həm aktyor kimi və həm də rejissor kimi sınaqdan çıxıb, öz dəsti xətti olan adamdır. “Alma almaya bənzər”, “Murad-Sad”, “Otel otağı”, “Nə gözəldir bu dünya” filmlərində aktyor kimi çıxış edibsə də, iyirmi beşdən yuxarı filmin rejissoru olub. Bütün bunlardan əlavə altı filmin ssenari müəllifi, dörd filmin bədii rəhbəridir. Hələ məsləhətçisi, prodüsseri olduğu filmlərdən söhbət açıb sizi yormaq istəmirəm...

“Bəli, əmək haqqı almadan fəaliyyət göstərirəm. Amma çalışıram ki, ittifaqdakı işlərim pedaqoji fəaliyyətimə mane olmasın. Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin professoruyam. Özümü bu universitetsiz təsəvvür edə bilmirəm. Çünki mənim üçün doğma kollektivdir. Kinonun çətin günlərində universitet mənə öz qapılarını açıb. 1987-ci ildə SSRİ çökməyə başlamışdı, kino sahəsi böhran keçirirdi. O dövrdən taleyimi bu universitetlə bağladım və 12 ilə yaxın “Kino və Televiziya Sənəti” kafedrasının müdiri oldum. Gələn il pedaqoji fəaliyyətimin 37 ili tamam olacaq. Fəxr edirəm ki, 2004-cü ildə məhz Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin təqdimatı ilə mənə əməkdar incəsənət xadimi fəxri adı verilib.”- söyləyir.

Bu onun fikirləridir, amma etiraf edək ki, Cəmil müəllimin Azərbaycan mədəniyyətinə böyük töhfələri olub. Belə olmasaydı, onun xidmətlərini "Humay", "Zirvə" mükafatları, "Əməkdar incəsənət xadimi" fəxri adı, “Fəxri Mədəniyyət İşçisi”, "Akademik Yusif Məmmədəliyev" medalı, 3-cü dərəcəli “Vətənə xidmətə görə” ordeni ilə mükafatlandırmazdılar. Üstəlik 2019-cu ildən üzübəri altı ildir ki, Prezident mükafatı alır. Deməli, bu mükafatlar ona əbəs yerə verilməyib...

Deyir ki: - “İndi ölkəmizdə çox istedadlı rejissorlar yetişib və maraqlı, diqqət cəlb edən filmlər istehsal olunur. Məsələn, Elxan Cəfərovun filmlərini, xüsusən də “Dolu” filmini qeyd edə bilərəm. İctimai Televiziyada işləyərkən bu filmi tez-tez göstərirdik. Bundan başqa, Şamil Əliyevin “Çölçü”, Elçin Musaoğlunun “Nabat”, İlqar Nəcəfin “Buta”, Fariz Əhmədovun, Yusif Quliyevin sənədli filmlərinin adlarını çəkə bilərəm. Bəzən cəmiyyətdə “Niyə bizim filmlərimiz uğursuz alınır?” sualı səslənir. Unutmayaq ki, kino çətin sənətdir, hər bir rejissor bir neçə film çəkməlidir ki, püxtələşsin, öz dəst-xəttini tapsın. Azərbaycan kinosu öz yaradıcılıq yolunun axtarışındadır. Kinomuzun uğurlu gələcəyinə inanıram...”

Nə isə, sözümün canı odur ki, Cəmil Quliyev bu xalq üçün sıradan bir kəs deyil, kifayyət qədər xidmətləri olan adamdır.

İyulun 3-də Cəmil müəllimin növbəti ad günüdür, 62 yaşı tamam olur. Ona möhkəm can sağlığı, işlərində uğurlar arzulayıram. Çox yaşasın!..

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.07.2025)

Ülviyyə Əbülfəzqızı, “Ədəbiyyat və incəsənət”

"Ədəbiyyat və incəsənət" portalı nəinki oxucuların bədii zövqünü formalaşdırır, həmçinin yaradıcı gənclərin inkişafı üçün də qapılarını açıq qoyub potensiallarını göstərmək üçün yaxından kömək edir.

Bu dəfə " Sevdiyin şeiri gəl mənə söylə" rubrikasının gənc yaradıcı qonağı Harun Soltanovdur.

-- Xoş gördük Harun bəy. Ürəyiniz doludur, bilirik. Buyurun, söz Sizindir.

-- Salam Ülviyyə xanım, xoş gördük.

Bəzən insan danışmaq istəmir. Sual vermək də istəmir. Sadəcə oxumaq istəyir, susaraq, sözlərin arasında itərək. Üzündə gülüşlə deyil, gözündə dərin, mürəkkəb bir nida ilə...

Mənim adım Harundur. Və bir müddətdir danışmıram. Sözlərimdən, cümlələrimdən qaçıram. Danışmağı isə qəzəllərə buraxmışam. Çünki qəzəl, bir insanın susqunluğunu, içindəki qığılcımlarını, gizli çırpınışlarını daha bərabər, daha təmiz ifadə edir. Mən öz dərdimi danışmıram, onlar danışır. Mən yaşayıram, onlar yazır. Mən susuram, onlar oxuyur. İçimdə susqunluğun dili yarandı və qəzəllər o dili mənimsədi. Onlar mənim sirdaşlarım, qəlbimin əks-sədası oldular. Hər beyt, hər misra mənim gizli narahatlığım, sarsıntım, ümidim oldu.

Bu gün sizə iki qəzəldən danışacam. Milli klassikaları Nəsimini, Seyyid Əzimi, Füzulini özümə yaxın bilsəm də, son dövrün mərhum şairlərinin dilindən çıxan qəzəllər sizlərə daha yaxşı başa düşülən olar deyə düşünürəm. Bilirsiniz? Bəhs edəcəyim bu iki qəzəlin mənim içimdə necə bir səsə, necə bir duyğuya çevrildiyindən danışacam.

Bu qəzəllər ayrı-ayrı şairlərin ürəklərindən çıxa bilər, amma mənim üçün onlar eyni qəlbdən keçib. Onlar qəm, səcdə, darıxmaq haqda bütün həyatımın, ruhumun mərhələsi kimidir. Bu qəzəllər mənə həm sarsıdıcı, həm də sakitləşdirici bir səyahət göstərir. Mənim sükutumun, ağrımın, göz yaşımın tərcüməsi oldu onlar. Ortaq yanı nədir? Sadədir amma dərindir... Darıxmaq.

Darıxmaq, təkcə kədər deyil. Darıxmaq, varlığın, insanın ən dərin təslimiyyətidir. Darıxmaq, insanın özünü itirməsi, amma yenə də yaşamağa çalışmasıdır.

Mən Harunam, təkcə söz deyiləm. Mən həm də o sözlərin arasında itən, tapılan, yenidən itən insanam. Həyatımda iş, təhsil, ailə, eşq var. Amma bütün bunların arasında ən çox rast gəldiyim hiss, darıxmaqdır. Darıxmaq bəzən yuxudan əvvəl gələn o sakit an kimi olur, bəzən gecənin qaranlığında sanki ruhumu bürüyən bir kölgə. Bu kölgə mənimlə danışmaq yerinə, mənim danışmağımı gözləyir. Və mən ona söz vermişəm ki, danışmaq yerinə, onun dilini dinləyəcəm. Bu səbəbdən qəzəl mənim üçün yalnız şeir deyil, həm də daxilimdə danışan sükutun əksi, kölgəm, həyatımın ritmidir.

Vüqar Biləcərilinin bu qəzəli ilk oxunuşda sadə görünür:

"İki qəm gördü məni, qaçdı uzaqdan gəldi.

Biri soldan hücum etdi, biri sağdan gəldi.

Üzbəüz dağ ilə durdum, elədim dərdimi faş.

"Buna insan dözə bilməz" səsi dağdan gəldi.

Yar olan səmtə gedən yellərə qoşdum ruhu,

Qoxlayıb zülfün, öpüb lalə yanağdan, gəldi."

Qəm, dağ, ayrılıq, yellər, zülf, yanaq.. amma bu sadəlik sükutun içində səslənən qışqırıq kimidir. Bu qəzəl bir nəfərin içində eyni anda baş verən iki hücumun, iki tərəfli bir dağılmanın tarixidir.

"İki qəm gördü məni, qaçdı uzaqdan gəldi.

Biri soldan hücum etdi, biri sağdan gəldi."

Sanki kimsə sənin qapını döyməyib. Divarlarını sındırıb içəri girib. Təsəvvür et, sol tərəfdə keçmiş var, olanlar, sənə edilənlər. Sağ tərəfdə gələcək var, ola bilməyəcək şeylər, qorxular. Sən isə ortada, hələ də "indi" adlanan bir boşluqda durursan. Bu "iki qəm" təkcə hiss deyil, zamanın iki tərəfindən gələn təzyiqdir. Keçmiş səni buraxmır, gələcək səni qəbul etmir. Və sənə bir insan qədər dar olan bu dünyada, iki fərqli ağrı eyni anda gəlir. Bu artıq ağrı deyil. Bu, çatdırmamaqdır, yetməməkdir.

"Üzbəüz dağ ilə durdum, elədim dərdimi faş.

"Buna insan dözə bilməz" səsi dağdan gəldi."

Sən artıq burada bir insanla danışmırsan. Sən təbiətin özü ilə danışırsan. Çünki insanlar səni dinləmir artıq. Yeganə “dinləyici” səssiz, sarsılmaz, daş bir varlıqdır.

Bu misrada iki dərin qat var.

1. Dağ insanı təsdiqləyir. Bu, fəlsəfi baxımdan dəhşətlidir. Çünki dağ, sənin metaforik deyil, varlıq səviyyəsində ağrını qəbul etdiyini göstərir.

2. Sən artıq susmursan. Sən ağrını bir varlıq kimi tanıyırsan və onu dilə gətirirsən. Və sənin dərdinin ölçüsünü, təbiət özü belə etiraf edir.. "Buna insan dözə bilməz. Sən necə dözürsən axı!?" Bu cür cavabı insandan deyil, dağdan eşitmək nədir, bilirsən? Bu, artıq sənin qırılma nöqtəndir. Bu, poetik yox, ontoloji faciədir.

"Yar olan səmtə gedən yellərə qoşdum ruhu,

Qoxlayıb zülfün, öpüb lalə yanaqdan gəldi."

Sonda isə artıq fiziki bədən qalmır. İnsan o qədər dağılır ki, ruhu belə gövdəsindən ayrılır. Və o ruh... Yar olan səmtə gedir. Burada poetik bir gözəllik yox, mistik bir intihar var. İnsan özünü yellərə qoşur. Çünki yer ona artıq aid deyil. Və yellər, onu sevdiyinim qoxusuna aparır. Amma bu görüş bir aldatmadır. Ruh "öpməyə" yox, yaddaşın içində qeyb olmağa gedir.

 "İki qəm gördü məni..." deyən biri artıq nə şikayət edir, nə nəsə gözləyir. O sadəcə faktı deyir. Və bu fakt bir canlının, bir varlığın yavaş-yavaş ruhundan ayrılma tarixidir.

Bu qəzəl oxunmur, bu qəzəl müşahidə edilir. Sanki bir adam gözümüz önündə göydən düşmür, öz içindən yıxılır.

"Sən istəməsən də, mənim istəkli yarımsan.

Mən bəxti qara, sən qara gözlü nigarımsan.

Quranda bütə səcdə, sitayiş haram işdir.

Yoxsa deyəcəkdim, "pəri Pərvərdigarımsan".

Allah adama şah damarından da yaxındır.

Sən də mənim Allaha yaxın şah damarımsan."

Qəzəl uzundur, məni ən çox cəlb edən 3 beytindən danışacam..

“Sən mənim Allaha yaxın şah damarımsan” - fəna mərtəbəsində sevgidir bu..

 Aydın Xırdalanlı deyir:

 "Sən istəməsən də, mənim istəkli yarımsan.

Mən bəxti qara, sən qara gözlü nigarımsan."

İlk sətir səssiz bir inadla başlayır. Qəbul edilməməyi belə qəbul edən bir bağlılıq var burada. Sənin istəməməyin heç nəyi dəyişmir, çünki sənin istəmədiyin sevgi artıq mənim içimdə Allah qədər həqiqətdir. Bu, “məni sev” demək deyil. Bu, “məni inkar etsən də, səni sevirəm” deməkdir. Burda sevgi təkcə bədbəxtlik deyil. Burda sevgi bir aqibətdir. Sevmək yox, məhkum olmaqdır.

"Quranda bütə səcdə, sitayiş haram işdir.

Yoxsa deyəcəkdim "pəri Pərvərdigarımsan.""

Burada artıq poetika kəskinləşir. İnsan az qala küfrə yaxın dayanır. Deyir ki, “Əgər haram olmasaydı, səni tanrı elan edərdim.” Bu nədir, dostum? Bu sadəcə sevgi deyil. Bu, eşqin içində Allahı əvəz etmə ehtiyacıdır. İnsan bir nöqtədə o qədər tənha qalır ki, Tanrının əlini tutacaq qədər real bir varlığa ehtiyac duyur. Səni sevən insan, bəzən səni sevdiyindən yox, öz içindəki boşluğa bənzədiyinə görə ilahiləşir.

Sənə səcdə eləmir, səcdə etdiyi hissə adını verib, səni onun yerinə qoyur. Bu sətirlər romantik deyil. Onlar təhlükəli səssizliyin içindən çıxır. Çünki artıq insan hər şeyin mənasını yalnız bir bədəndə axtarır. Və bu, öz Tanrısını yaratmaq qədər vahiməli bir prosesdir.

"Allah adama şah damarından da yaxındır.

Sən də mənim Allaha yaxın şah damarımsan."

Bu, qəzəlin şah beyti və sevginin ən təhlükəli nöqtəsidir məncə. Burada artıq insan Tanrı ilə sevdiyi varlıq arasında məsafə qoymur. Onu o qədər içinə alıb ki, artıq Tanrıya getmək üçün onun üzündən keçməlidir. Burada sevgi deyilən şey, tanrıya vasitə olmuş bir iztirabdır.

 Bu, artıq istək deyil. Bu, fənadır. Sufilərin dediyi o mərhələ var ha, Fəna fi’l, bax odur. Sadəcə bura əlavə olaraq "məşuq" də əlavə edə bilərik. Fəna fi'l Allah sevgiyisiylə əriyib yox olmaqdır. Fəna fi'l məşuq isə məşuqu ilahiləşdirib o sevginin içində əriməkdir..

Artıq sənin varlığın yoxdur. Sən onun içində yox olmusan. Amma o sən deyilsən. O, sadəcə səcdə etdiyin boşluğun bədən tapmış surətidir. Bu Qəzəldə İnsan Tanrını Axtarmır, öz Boşluğunda Öz Tanrısını Yaradır.

"Sən istəməsən də, mənim istəkli yarımsan".  Bu, sevgi deyil, bu inkar olunaraq ölümsüzləşdirilən yoxluğun müqəddəsliyidir. Bu mərhələ biz yuxarıda bəhs etdiyimiz dağla üzbəüz durmaqdan daha dərin, daha qaranlıqdır. Çünki artıq insan heç nəyə etiraz etmir. Əyilmiş başla yaşayır. Qürursuzca deyil, inamla. Və bu inam, sevginin yox, inancın zəhərli formasıdır.

 Bilirsən dostum?! İnsan, təkcə düşünən bir varlıq deyil. İnsan, darıxan, səcdə edən, ağrısını dağa danışan, sonra heç nə danışmadan yaşayan varlıqdır. Bu iki qəzəldə insanın ağrısı bədənini keçib, ruhuna çıxır, sonra qayıdıb oturduğu yerin içində saralmağa başlayır. Əvvəlcə "qəm hücum edir"” sonra "insan səcdəyə meyllənir," axırda isə sadəcə nəfəs alır və darıxır.

Qəm, dua, darıxmaq… Bu üçü bir bədən kimi birləşir. Çünki bəzən elə olur ki, insan nə danışa bilir, nə də dua edə bilir. Yalnız darıxa bilir. Ağrı, dua və darıxmaq... Bunlar hiss deyil, vaxtın içində yaranan metafizik vəziyyətlərdir. İnsan əvvəlcə qəm tapır, çünki o hələ döyüşür. Sonra səcdə edir, çünki artıq anlayır ki, bu döyüş uduzulub. Sonda isə yorulub oturur, çünki artıq döyüşməyə də, dua etməyə də taqəti yoxdur.

 O darıxır. Bu "darıxmaq" sözünün özü çox zaman yetərsiz görünür. Amma bu qəzəllər sübut edir ki, darıxmaq, bir ruhi təslimiyyət formasıdır. O səni qışqırtmır, ağlatmır, həyəcanlandırmır. Sadəcə yavaş-yavaş içində yer tutur və səni özündən yox, xatirəndən ibarət bir varlığa çevirir. Darıxan insan, artıq qayıtmaq istədiyi yerin olmadığını da bilir. Amma yenə də gözləyir. Çünki bu dünyada bəzən sadəcə gözləmək qalır.

Bütün bu qəzəllərin sonunda insan bir nəticəyə gəlmir. O, sadəcə öz ruhunun formasını dəyişir. Dağdan dönür, səcdədən qalxır, torpağda oturur. Və darıxır.  Bu darıxmaq, qaranlıq bir otağın ortasında yanan bir şam deyil. Bu, qapısı bağlı bir evin içindən sızan nəfəsdir. Kimsə görməsə də, o nəfəs ordadır. Kimsə gəlməsə də, o nəfəs gözləyir. Kimsə danışmasa da, o nəfəs hələ də yaşamağa çalışır.

Və bu nəfəs, bizik. Mənəm...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.07.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 Franz Kafka (1883–1924) — 20-ci əsrin ən məşhur və təsirli yazıçılarından biridir. O, Avstriya-Macarıstan imperiyasının tərkibində olan Praqada 3 iyul 1883-cü ildə  doğulub və alman dilində yazıb.

 Ailəsi mənşəcə orta sinif əşkinazi yəhudisi olub. Modern ədəbiyyatın əsas simalarından sayılıb. Onun əsərlərində absurdluq, qərarsızlıq, yadlaşma və insanın sistem qarşısında gücsüzlüyü kimi mövzular ön plandadır.

 Milena Yesenkaya çex dilində yazdığı bir neçə məktubdan başqa Kafkanın bütün nəşr olunan əsərləri alman dilində yazılıb. Əsərlərinin çox azı onun sağlığında nəşr olunub və az ictimai diqqət alıb.

 Kafka romanlarının heç birini tamamlamayıb və əsərlərinin 90%-ni yandırıb. Əsərlərinin çoxunu Berlində yaşayarkən Diamantın köməyi ilə məhv edib. Yaradıcılığının ilk illərində Heynrix von Kleistdən təsirlənib. Bauerə yazdığı məktubda onun əsərlərini ürküdücü adlandırıb, onu ailəsindən daha yaxın gördüyünü bildirib.

Kafka'nın ən yaxın dostu və ədəbiyyat aləminə tanıdılması üçün ən çox çalışan şəxs Max Brod olub.

Max Brod onun ölümündən sonra əlyazmalarını yandırmaq əvəzinə çap etdirərək bütün dünya ədəbiyyatına təqdim edib.

Kafka özü Brod’a vəsiyyət etmişdi ki, bütün yazılarını yandırsın, amma Brod bu istəyə əməl etməyib — və əgər o bunu etməsəydi, Kafka bu gün bəlkə də tanınmazdı.

 Ən tanınmış əsərləri bunlardır:

1. "Metamorfoz" (Die Verwandlung, 1915)

Əsas ideya: Baş qəhrəman Gregor Samsa bir səhər oyandıqda özünü nəhəng bir həşərat olaraq tapır.

Temalar: Yadlaşma, ailə münasibətləri, sosial təcrid.

2. "Prosess" (Der Prozess, ölümündən sonra 1925)

Əsas ideya: Josef K. adlı bir şəxs günahsız olduğu halda naməlum səbəblə həbs olunur və bürokratik sistemin içində itib-batır.

Temalar: Hüquqsuzluq, absurd ədalət sistemi, varoluşsal narahatlıq.

3. "Qəsr" (Das Schloss, 1926)

Əsas ideya: K. adlı bir şəxs bir qəsrə çatmağa çalışır, amma sistemli maneələrlə qarşılaşır.

Temalar: Bürokratiya, məna axtarışı, yadlıq.

4. "Aclıq sənətçisi" (Ein Hungerkünstler, 1922)

Qısa hekayələr toplusudur. Eyni adlı əsas hekayədə aclıq sənəti və tamaşaçı münasibətləri təsvir olunub.

Temalar: Sənət və cəmiyyət, qavrayış və anlaşılmazlıq.

Frans Kafka 3 iyun 1924-cü ildə vəfat edib. Ölümündən sonra məşhurlaşıb və günümüzdə populyarlığı davam etməkdədir.

Onu Azərbaycanda da sevir, yaradıcılığı təbliğ edilir, kitabları dönə-dönə çap olunur.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.07.2025)

Cahangir Namazov, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Özbəkistan təmsilçisi

Həmsöhbətim – müasir Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi, jurnalist, yazıçı, şair, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar mədəniyyət işçisi, Azərbaycan Mətbuat Şurasının sədri, “525-ci qəzet”in baş redaktoru, Azərbaycan Yazıçılar Birliyi sədrinin müavini Rəşad Məciddir.

— Ədəbiyyata hələ keçəcəyik, amma mən jurnalistika ilə başlamaq istəyirəm. Müasir jurnalistikada həqiqəti bədii şəkildə çatdırmaq və uyğunlaşdırmaqda ən böyük çətinliklər nələrdən ibarətdir?

— Əslində bu, jurnalistikanın həm ən qədim, həm də ən çətin cəhdlərindən biridir. Çünki bir tərəfdə fakt dayanır və o dəyişməz görünür; o biri tərəfdə isə hisslər, təsir gücü, oxucuya toxunmaq arzusu var… Həqiqət quru olanda oxunmur, şişirdiləndə isə inandırıcılığını itirir. Elə buna görə də bu iki müstəvini uyğunlaşdırmaq, yəni həm informasiyanı vermək, həm də onu bədii dəyərlə yükləmək ciddi məsuliyyət tələb edir.

Ən böyük çətinlik, məncə, jurnalistin mövqeyində deyil, onun niyyətində gizlidir. Jurnalist bu gün bilərəkdən və ya bilməyərəkdən tez-tez ya xəbərin sürətinə, ya da oxunma sayına qurban gedir. Halbuki həqiqəti təqdim etmək həm peşəkarlıqdır, həm də vicdan məsələsidir. Bədii yanaşma da vicdanın işığı ilə yön almalıdır. Yəni həqiqət bəzədilməməli, işıqlandırılmalıdır.

Odur ki, çətinlik təkcə texniki deyil, həm də mənəvi bir dilemmanın içində qərar tutmaqdır. Sən bu xəbəri yazanda oxucunun düşüncəsinə toxunursan, yoxsa onu manipulyasiya edirsən?

— Yaradıcı fəaliyyətinizdə insan qəlbi və həyat haqqında fəlsəfi baxışlarınız necə əks olunur?

—  İnsanı anlamaq istəyi mənim üçün yazının başlanğıcıdır. Həm jurnalistikada, həm poeziyada, həm də publisistik düşüncələrdə mən daim insan qəlbinin qatlarına enməyə çalışıram. Çünki bütün hadisələrin mərkəzində insan, onun duyğuları, qorxuları, arzuları, tənhalığı və axtarışları dayanır. Mənim üçün yazı bir növ insanın iç dünyasına işıq tutmaq cəhdidir.

Həyat haqqında baxışlarım zamanla dəyişsə də, bir həqiqət dəyişməz qalıb: insan özüylə döyüşən varlıqdır. Bəzən biz bunu görmürük, bəzən görmək istəmirik. Amma yazı əgər səmimidirsə, bu mübarizəni üzə çıxarır. Mən yazılarımda insanı həm qəhrəman kimi, həm də səhv edən bir varlıq kimi təqdim etməyə çalışıram. Həyatın özündə də işıqla kölgə bir yerdədir.

Ədəbiyyat da, jurnalistika da əslində, insanın ruh halını izah etmək, onunla empati qurmaq cəhdidir. Mənə görə, yazının fəlsəfəsi buradadır: oxucu sənin sətirlərində özünü tapmalıdır, tapmırsa, demək, yazının mənası yoxdur.

— Azərbaycan mədəniyyətini və adət-ənənələrini necə təsvir edərdiniz? Onların sizin yaradıcılığınızdakı rolu nədədir?

— Azərbaycan mədəniyyəti təkcə folklor nümunələri, milli geyimlər və ya qədim musiqi alətləri deyil. Bu, həm də yaşam tərzidir, yaddaşdır, zamanla sınaqdan çıxmış davranış kodlarıdır. Fikrimcə, Azərbaycan mədəniyyəti həm qədim çinarların kölgəsində dayanan qocanın baxışıdır, həm də müasir şəhər səs-küyündə öz kimliyini qorumağa çalışan gəncin düşüncəsi.

Adət-ənənələr isə bizim mənəvi koordinat sistemimizdir. Toyda oynanan yallı da, bayram süfrəsinin bəzəyi plov da, məclisdə sözə verilən hörmət də bu koordinat sisteminin tərkib hissəsidir. Bütün bunlar bizə özümüzü başqasından fərqləndirmə imkanı verir. Yəni bizi "biz" edən elə bu dəyərlərdir.

Mən yazılarımda bu mədəni yaddaşı qorumağa və təqdim etməyə çalışıram. Bəzən bir yazıda və ya bir şeirdə bir atalar sözünə, el məsəlinə istinad edirəm, bəzən bir obrazı milli düşüncə tərzimizlə qururam. Hətta bir xəbər yazısında da bu ruhu ötürmək mümkündür. Çünki mədəniyyət bizim ifadə formamızdır, sözə münasibətimizdir, susanda necə susduğumuzdur.

Azərbaycanın mədəni kimliyi mənim yazı masamın üstündəki görünməz mayadır, o yoxdursa, yazı da dadını itirir.

— Ədəbiyyat və sənət vasitəsilə cəmiyyəti dəyişdirməyin ən səmərəli yolları hansılardır?

— Ədəbiyyat və sənət cəmiyyəti birbaşa dəyişmir. O nə qanun qəbul edir, nə qərar verir. Amma onların işi daha dərindir, daha səssiz və daha təsirlidir. Onlar düşüncəni dəyişirlər. İnsanların dünyaya, bir-birinə və özlərinə baxışını dəyişirlər. Məncə, cəmiyyəti dəyişməyin ən səmərəli yolu da elə buradan keçir – insanın içində bir sual oyatmaqdan, onu sarsıdan bir cümlə yazmaqdan, vicdanına toxunan bir obraz yaratmaqdan.

Ədəbiyyat güzgüdür, amma təkcə göstərmək üçün yox, düşündürmək üçündür. Sənət yaddaşdır, amma keçmişi qorumaq üçün yox, gələcəyi yönəltmək üçündür. Əgər bir yazı oxucunu yerindən tərpətmirsə, əgər bir film və ya bir tablo içimizdəki hansısa sarı simə toxunmursa, onda o, dəyişdirmək gücünə malik deyil.

Mən həmişə düşünmüşəm ki, yazıçı bir növ cəmiyyətin vicdanıdır. Bəzən sakit, bəzən qışqıran, bəzən sual verən… Amma heç vaxt susmayan. Ədəbiyyatla cəmiyyəti dəyişmək uzun, səbirli və görünməz bir yoldur. Amma əgər bu yol seçilibsə, onda onu sədaqətlə və inamla getmək gərəkdir.

— Şeir və nəsrinizdə hansı fəlsəfi baxışlar ən dərin təsir bağışlayıb?

Bu baxışlar həyatınızda hansı dəyişikliklərə səbəb olub?

— Mənim üçün yazı daxili axtarışın davamıdır. Şeir də, nəsr də özünü dərk etməyin bir formasıdır. Zamanla müxtəlif fəlsəfi baxışlar mənə təsir edib, amma ən dərin iz buraxanlar insanın keçiciliyi, zamanın amansız axarı və yaddaşın zərif təbiəti ilə bağlı düşüncələr olub. Yəni həyatın faniliyi və bu fanilik içində insanın nə qədər dayanıqsız, amma bir o qədər də dəyərli olması düşüncəsi.

Mən şeirlərimdə tez-tez zamanın sükutuna toxunmuşam. Sanki zaman bir səssiz şahiddir, biz isə onun içində iz salmağa çalışan səslərik. Bu baxış mənə həm həyatla barışmağı, həm də ona qarşı çıxmadan dərinləşməyi öyrədib. Nəsrdə isə daha çox insanın daxili parçalanması, ikiləşməsi, öz-özü ilə dialoqu məni maraqlandırıb. Mən insanı anlamağa çalışdıqca, özüm də dəyişmişəm. Yazdığım hər obraz, hər misra əslində mənim içimdən bir hissəni daşıyıb.

Bu fəlsəfi düşüncələr təkcə yazılarımı yox, həyat tərzimi də formalaşdırıb. Məsələn, artıq mən hadisələrə münasibətdə daha təmkinliyəm. Qəzəblə yox, anlayışla baxmağa çalışıram.

— Özbək və Azərbaycan ədəbiyyatlarının ümumi və fərqli cəhətləri barədə nə düşünürsünüz?

— Özbək və Azərbaycan ədəbiyyatları bir ata-anadan doğulmuş, amma fərqli coğrafiyalarda böyümüş iki qardaş kimidir. Hər ikisinin kökündə türk milli düşüncəsi, şifahi xalq yaradıcığı, epik yaddaş və sufizm dayanır. Nəvai ilə Nizamini oxuyanda insan eyni ruhun fərqli dillərdə necə cilvələndiyini görür.

Ümumi cəhətlərimiz çoxdur: hər iki ədəbiyyat duyğuya, səmimiyyətə, ritmə, mənəvi dəyərlərə söykənir. Hər iki ədəbiyyat üçün məhəbbət, vətən, haqq, ədalət mövzuları aparıcı xətdir. Həm özbək, həm də Azərbaycan şairi, yazıçısı millətinin ağrılarını, sevincini, tarixini sözə çevirərək yaşatmağa çalışıb. Elə bu mənada deyə bilərəm ki, bizi birləşdirən təkcə dil qohumluğu deyil, həm də tale qohumluğudur.

Amma fərqliliklər də var, təbii ki. Azərbaycan ədəbiyyatı daha çox Qafqaz mədəni çevrəsində formalaşıb, burada Şərq və Qərb ünsürlərinin çuğlaşması hiss olunur. Özbək ədəbiyyatı isə Orta Asiya genişliyinin, böyük imperiya keçmişinin və sovet dövrünün daha sərt izlərini daşıyır. Özbək ədəbiyyatında klassik poeziya və xalq dilinin vəhdəti ilə yanaşı, bəzən daha ideoloji gərginliklər də müşahidə olunur.

Amma nəhayətdə biz eyni irsi bölüşürük: sözə inam, sənətə sayğı və ədəbiyyatı millətin vicdanı bilmək kimi bir inanc. Məncə, bu, bizim ən böyük ortaq xəzinəmizdir.

 — Təvazökarlıq və insanlıq haqqında baxışlarınızdan danışa bilərsiniz? Bu dəyərlər yaradıcılığınızda və şəxsi həyatınızda hansı yeri tutur?

— Təvazökarlıq sadəcə davranış tərzi deyil, mənəviyyatın dərin qatlarından süzülüb gələn bir duruşdur. Mənim üçün təvazökarlıq bilə-bilə geri çəkilmək deyil, səsin varsa da, onu harada necə istifadə edəcəyini bilməkdir. Təvazökarlıq özünü danmaq yox, özünü tanımaqdır. İnsanlıq isə bu tanımanın başlanğıcıdır. Əgər bir insan başqasının ağrısına biganədirsə, hansı zirvədə durmasından asılı olmayaraq, o, məğlubdur.

Yaradıcılıqda bu dəyərlər mənim üçün həm mövzu, həm mövqe olub. Həmişə istəmişəm ki, yazdıqlarım oxucuda bir səssiz sarsıntı doğursun, onu başqasının yerinə qoysun, ağrıya baxışını dəyişsin, haradasa özünü daha az, başqasını daha çox düşünsün. Bəzən bir köşə yazısında, bəzən bir şeirdə, bəzən bir sətirdə bu dəyərlərin nəfəsini hiss etdirmək mənim üçün həm estetik, həm də mənəvi məsuliyyətdir.

Şəxsi həyatda da bu prinsipləri gözləməyə çalışmışam. İnsanlarla ünsiyyətdə ilk qaydam budur: kim olduğunu unutma, amma heç kimi də kiçiltmə. Əgər bir adam çox danışırsa, çox israr edirsə əksər hallarda içində bir boşluq gizlənir. Mən bu boşluqlarla mübarizəni təvazökarlıqla, susmaqla, müşahidə ilə aparmağın tərəfdarıyam.

— Müasir dünyada insanın daxili aləmi ilə xarici ictimai həyatı arasındakı balansı necə görürsünüz?

— Müasir dünyanın ən böyük paradokslarından biri insanın içi ilə çölü arasındakı uçurumdur. Bir tərəfdə texnologiya, sürət, informasiya bolluğu, sosial maskalarla dolu ictimai həyat, digər tərəfdə isə yorğun ruh, cavabsız suallar, gizli tənhalıq və sükut arzusu. Məncə, bu balans artıq çoxdan pozulub. İnsan bir tərəfdən görünmək üçün çırpınır, digər tərəfdən özünü itirməkdən qorxur.

Sosial şəbəkələrdə hər gün gülümsəyən insanlar bəlkə də, həyatlarının ən qaranlıq dövrlərini yaşayırlar. İctimai həyatda çox danışanların bəziləri daxildə ən çox sükut çəkənlərdir. İnsan içi ilə çölü arasındakı bu gərginliklə yaşamağa məcbur qalıb. Amma əgər insan öz daxili səsini eşidə bilmirsə, ictimai həyatda qurduğu bütün rollar sonda mənasızlaşır.

Mən yazılarımda da, şəxsi həyatımda da bu tarazlığı qorumağa çalışıram. Yəni bir tərəfdən cəmiyyətin nəbzini tutmaq, hadisələrə adekvat reaksiya vermək, söz demək zərurəti var. Digər tərəfdən isə daxilə çəkilmək, düşünmək, susmaq, özünü dinləmək ehtiyacı. Bu iki halın arasında keçid tapa bilmək isə məncə, müasir insanın əsas bacarığına çevrilməlidir. Çünki ancaq içində sükutu tapmış insan çöldəki hay-küyə uduzmur.

 — Sizcə, ruhani kamillik və daxili azadlıq nədir?

— Ruhani kamillik mənim üçün təkcə dini və ya mistik bir anlayış deyil, bu, insanın özü ilə barışması, ehtiraslarını, qorxularını, xırda ambisiyalarını tanıması və onların fövqünə qalxmasıdır. Kamillik səhvsiz olmaq yox, səhvini dərk etmək, onu boynuna almaq və ondan öyrənmək bacarığıdır. İnsan öz zəifliklərini qəbul edə bilirsə, artıq o, güclüdür. Çünki ruhani güc zahiri səsdə yox, daxili sükutdadır.

Daxili azadlıq isə başqa bir möcüzədir. Bu, nə istədiyini bilmək və istəmədiyini qorxmadan söyləmək cəsarətidir. Ətrafdakıların gözləntilərindən azad olmaq, cəmiyyətin şablon qəliblərinə sığınmadan yaşamaq, amma eyni zamanda kiməsə zərər vermədən var olmaqdır. Məncə, daxili azadlıq insanın öz vicdanına qarşı sərbəst ola bilməsidir. O səsə qarşı deyil, o səslə birgə yaşaya bilmək.

Hər bir yazıçı içində bu iki halın ruhani kamillik və daxili azadlığın axtarışını yaşayır. Yazı elə bu axtarışın nəticəsidir bəzən. Mən də zamanla dərk etmişəm ki, azad olmayan ruh yazı da yaza bilmir. Qorxan qələm həqiqəti demir. Susan vicdan isə nə qədər poetik olsa da, oxucuya toxunmağı bacarmır. Kamillik həyat boyu davam edən bir yoldur. Bəlkə heç məqsəd çatmaq da deyil, amma o yolla ləyaqətlə getməkdir əsas olan.

— Şöhrət və tanınma sonrası insanlıqdan uzaqlaşmamaq üçün hansı şəxsi prinsiplərə riayət edirsiniz?

— Şöhrət çox vaxt insanlar üçün cazibədar bir zirvə kimi görünür. Amma əslində o, zirvədən çox, sınaq meydanıdır. Çünki insan tanındıqca ətrafındakı dünya dəyişmir, insanın içindəki münasibət dəyişir. O dəyişmənin istiqaməti ya insanı yuxarı qaldırır, ya da təəssüf ki, yerin ən dərin qatlarına qədər endirir. Mən özüm üçün bir neçə prinsip formalaşdırmışam ki, həmin təhlükəli sərhədi keçməyim.

Birinci prinsip özünü unutmamaqdır. Haradan gəldiyini, ilk yazdığın cümləni, ilk həyəcanını xatırlamaq. Bəzən şöhrət insanın yaddaşını dəyişir. Amma mən çalışıram ki, həmin ilk oxucunu – o səmimi baxan insanı – heç vaxt unutmayım.

İkinci prinsip insanlara münasibətdə təvazökarlığı qorumaqdır. Əgər bir gün bir taksi sürücüsü sənin yazını oxuduğunu deyirsə, bu, təkcə qürurverici hal deyil, həm də məsuliyyətdir. Bu xalqın içindən gəlmişik, yenə ora qayıdacağıq. Aradakı tanınma sadəcə bir mərhələdir, mənzil deyil.

Üçüncü və ən vacib prinsip susmağı bacarmaqdır. Hər deyilənə cavab vermək, hər tənqidə reaksiya göstərmək şöhrətin tələsidir. Susmaq bəzən özünü qorumağın, insan olaraq qalmağın ən güclü yoludur. Mən susmağı da söz qədər dəyərli bilirəm.

— Yaradıcılıq və adi insan həyatı arasındakı balansı qorumaq asan deyil.

“Şair”, “yazıçı” və ya “insan” kimi bu balansı necə saxlayırsınız?

 — Yaradıcılıqla gündəlik həyat arasındakı balansı qorumaq çətindir, amma mümkündür. Mənim üçün əsas odur ki, bir yazıçı həm də insan olaraq qalmağı bacarsın. Şair, yazıçı olmaq özünü "şair" və ya "yazıçı" olaraq qəbul etmək deyil, sadəcə hər bir anı, hər bir görüşü, hər bir hissi insan kimi yaşamaqdır. Yaratmaq, yazmaq həyatın bir parçasıdır, amma o, həyatın özü deyil.

Bəzən adi gündəlik həyatda daha çox dərs alırsan. İnsanın əsl müəllifi özü, ətrafındakı insanlar və gündəlik təcrübələrdir. Mən çalışıram ki, yazıçı olsam da, həyatı heç vaxt üstündən atmayım. Çünki hər şeydən əvvəl insan olmağı unutmaq yaradıcı olmağın qarşısını alır.

 — Yaradıcı fəaliyyətinizdə və həyatınızda ailənin, dostluğun, insanpərvərlik və şəfqətin rolu necədir?

—Yaradıcı fəaliyyətimdə və həyatımda ailə, dostluq, insanpərvərlik və şəfqət hər zaman təməl daşlar olub. Ailə mənim ən böyük ilham mənbəyimdir. Çünki yazdığım hər sətir, düşündüyüm hər fikir, həyatda gördüyüm hər yaxşılıq ailəmin mənə verdiyi dəyərlərdən qaynaqlanır. Dostluq isə mənim üçün ruhun güzgüsüdür. İnsanın ən səmimi tərəfini dostları göstərir. İnsanpərvərlik və şəfqət sadəcə yaradıcılığımın mövzusu deyil, həyatımın özüdür. Məncə, bir ədəbiyyat adamı yalnız öz əsərləri ilə deyil, həm də həyatda necə bir insan olduğuyla tanınmalıdır.

İnsanlıq, şəfqət, dostluq və ailə – bunlar hamısı bir-birini tamamlayan dəyərlərdir. Onlar olmadan yaradıcılıq da, həyat da qeyri-adi, mənasız olar.

— Sənətdə yenilik və ənənə arasındakı sərhəd haradan başlayır və bitir?

—Yenilik və ənənə sənətdə daim bir-birini tamamlayan, amma bəzən də bir-birinə zidd görünən anlayışlardır. Məncə, bu sərhəd dəqiq və sərt deyil, dəyişkəndir, şəraitə, dövrün ruhuna və yaradıcı insanın niyyətinə görə formalaşır.

Ənənə sənətin yaddaşıdır, köküdür. O olmadan sənət havada asılı qalır. Yenilik isə nəfəsdir, ruhdur. Ənənəyə bağlı qalıb təkrar etməklə sənət ölə bilər, amma ənənəni inkar edib kökündən qopmaqla da əsərlərin dəyəri itir.

Mən düşünürəm ki, yenilik ənənədən doğanda təsirli olur. Sərhəd məhz buradan başlayır – sən köklərinə sadiq qalaraq onları necə dəyişirsən? Harada ənənəni qoruyur, harada ondan azad olursan? Bu seçim sənətin keyfiyyətini müəyyənləşdirir.

— Bəzən şair və jurnalistlər arasında təvazökarlıqdan uzaqlaşıb özünü göstərmək arzusu çox olur. Siz belə hallardan necə qorunursunuz və təvazökarlığınızı qorumaq üçün hansı daxili qaydalara əməl edirsiniz?

— Doğrudur, həm şair, həm jurnalist üçün tanınmaq, görünmək, sözünün eşidilməsi təbii ehtiyacdır. Amma bu ehtiyac bəzən təvazökarlığın əleyhinə işləyir və insan özünü itirməyə başlayır. Mən çalışıram ki, birinci növbədə özümə qarşı tələbkar olum, başqasına qarşı deyil. Yazdığım hər yazıda özümə sual verirəm: bu sətirlərdə həqiqət var, ya sadəcə nümayiş?

Təvazökarlığı qorumağın bir yolu da hər şeyin müvəqqəti olduğunu unutmamaqdır. Bugünkü alqış sabah unudula bilər. Ad-san bir gün bəzəkli, bir gün sönük ola bilər. Amma əgər içindəki səs dəyişmirsə, sən yenə də eyni insansansa, bu, ən böyük sabitlikdir.

Bir də məncə, insanın əsl qiymətini zaman verir, özü yox. Ona görə də çalışıram ki, çox danışmadan, nümayiş etdirmədən işimi ardıcıl və dürüst görüm. Təvazökarlıq səmimiyyətin, güvənin formasıdır. Bu formadan uzaqlaşmamaq üçün özümə daim vicdan güzgüsündə baxıram.

— Azərbaycan və dünya ədəbiyyatı arasında körpü rolunu oynayan əsərlər yaratmaqda hansı məqsədləriniz var?

— Azərbaycanla dünya ədəbiyyatı arasında körpü qurmaq mənim üçün təkcə ədəbi məqsəd deyil, həm də mənəvi bir missiyadır. Çünki mən inanıram ki, hər millətin səsi, sözü, düşüncə tərzi ədəbiyyatda tərcümə olunmadan bəşəriyyətə çata bilməz.

Bizim folklorumuz, miflərimiz, yaşam tərzimiz bunların hər biri qlobal ədəbiyyatda yer ala biləcək qədər dərin və orijinaldır. Sadəcə onları doğru dildə və doğru baxışla təqdim etmək lazımdır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.07.2025)