Nail Zeyniyev, “Ədəbiyyat və incəsənət”
E-kitabların meydana çıxması ədəbiyyat dünyasında ciddi müzakirələrə səbəb olub. Ənənəvi kitab tərəfdarları rəqəmsal formatın kağız kitabı tamamilə əvəz edəcəyindən və oxu mədəniyyətinin məhv olacağından narahatdır. Amma bu qorxular əsaslıdırmı?
Tarix göstərir ki, hər yeni kommunikasiya texnologiyası narahatlıqla qarşılanıb. XV əsrdə çap maşını kütləvi istehsala başlayanda, əlyazma kitabların tərəfdarları bunun mədəniyyəti məhv edəcəyindən qorxurdular. XIX əsrdə qəzetlər yayılanda, intellektuallar kitabın sonunun gəldiyini düşünürdülər. Radio, televiziya hər biri oxu mədəniyyətinə təhlükə kimi qəbul edildi.
İndi e-kitabların olduğu yerdə reallığa baxaq: kitab bazarı ölməyib, əksinə, genişlənib. Həm kağız, həm də rəqəmsal formatda nəşrlər davam edir və hər ikisi öz oxucu auditoriyasını tapıb.
E-kitabların praktiki cəhətdən əhəmiyyətli üstünlükləri var. Minlərlə kitabı cibinizdəki bir cihazda daşımaq, istənilən vaxt və yerdə oxumaq imkanı, sözlük funksiyası, qeydlər və işarələmələr, axtarış funksiyası olmağı bunlar oxu prosesini asanlaşdırır. Şrift ölçüsünü tənzimləmək imkanı görmə problemləri olan insanlar üçün vacibdir. Gecə rejimi göz yorğunluğunu azaldır. Mətn daxilində sürətli naviqasiya, biblioqrafik məlumatlara çıxış, müəlliflə bilavasitə əlaqə imkanları rəqəmsal formatın təqdim etdiyi yeniliklərdir.
E-kitablar ekoloji baxımdan da üstünlük təşkil edir. Kağız istehsalı üçün ağac kəsilmir, çap və nəqliyyat xərcləri yoxdur. Bu, ətraf mühit problemlərinin aktual olduğu dövrdə əhəmiyyətli faktordır. İqtisadi cəhətdən də e-kitablar əlçatandır. Nəşr xərcləri aşağı olduğu üçün qiymətlər daha münasibdir. Xarici ədəbiyyata çıxış asanlaşır, kitabları başqa ölkədən gətirtməyə ehtiyac qalmır.
Elmi tədqiqatlar göstərir ki, beyinin mətn qavrayışı e-kitab və kağız kitab üçün əsas etibarilə eynidir. Oxu prosesində əsas rol məzmun oynadığını, formatın isə ikinci dərəcəli əhəmiyyət daşıdığını təsdiqləyir. Amma bəzi fərqlər də mövcuddur. Kağız kitabda fiziki irəliləyişi görmək (səhifələr azalır) psixoloji motivasiya verir. Toxunma hissi, səhifə çevirmə təcrübəsi bəzi oxucular üçün vacibdir. E-kitabda isə sözlük, qeydlər, axtarış funksiyaları tədqiqat işlərində daha əlverişlidir. Real vəziyyət "ya-ya da" seçimi deyil. Çoxlu oxucu hər iki formatdan istifadə edir və vəziyyətdən asılı olaraq seçim edir. Səyahətdə e-kitab, evdə kağız kitab; tədqiqat işində rəqəmsal, istirahət oxuşunda kağız - belə hibrid yanaşma getdikcə yayılır.
Statistika da bunu təsdiqləyir: e-kitab satışları artsa da, kağız kitab satışları da davam edir. İki format bir-birini əvəz etmir, əksinə, tamamlayır.
Bəzi ənənəvi kitabxanalar bağlanır, amma bunun səbəbi yalnız e-kitab deyil. İcarə qiymətlərinin artması, nəşr biznesinin dəyişməsi, böyük şəbəkələrin bazara girməsi də rol oynayır. Eyni zamanda, yeni tipli kitabxanalar açılır: mədəni məkanlar, kafe-kitabxanalar, ədəbi tədbir mərkəzləri. Onlar kitab satışını mədəni təcrübəyə çevirirlər. Bu məkanlar yaşayır və inkişaf edir.
E-kitablar yalnız ənənəvi mətni rəqəmsal formata köçürmür, həm də yeni ədəbi formatlar yaradır. İnteraktiv əsərlər, multimedia elementlərlə zənginləşdirilmiş kitablar, hipermətn strukturları bunlar yalnız rəqəmsal formatda mümkündür.
Özü-nəşr (self-publishing) platformaları e-kitablar sayəsində inkişaf edib. Yeni müəlliflər nəşriyyata ehtiyac olmadan əsərlərini oxuculara çatdıra bilir. Bu, ədəbi prosesi demokratikləşdirir. Yəni E-kitab kitabı öldürmür. Texnoloji innovasiya ədəbiyyatı məhv etmir, sadəcə onun yayılma və istehlak formalarını dəyişir. Kağız kitabın özünəməxsus dəyəri var və qalır. Rəqəmsal formatın isə öz üstünlükləri və imkanları var.
Əsas problem oxumamaqda, oxunacaq keyfiyyətli məzmun çatışmazlığındadır. Format ikinci dərəcəli məsələdir. Oxucu özü seçir hansı formatda oxumağı - bu, şəxsi seçimdir və hər iki variant hörmətə layiqdir.
Gələcək ehtimalla hibrid olacaq: hər iki format paralel mövcud olacaq və oxucu konkret vəziyyətdən asılı olaraq seçim edəcək.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(04.12.2025)
