İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Görkəmli yazıçı, dramaturq Mirzə İbrahimovun qızı və görkəmli tarzən Qurban Primovun nəvəsi, hazırda Literaturnıy Azerbaydjan dərgisinin baş redaktoru Solmaz İbrahimovanın da bacısı - Azərbaycan Respublikasının xalq artisti Sevda İbrahimovanın bu gün anadan olmasının 86-cı ildönümüdür.

Sevda İbrahinova 1939-cu il noyabrın 28-də anadan olub. Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasının piano (prof. M.R.Brennerin sinfi) və bəstəkarlıq (Q. Qarayevin sinfi) fakültələrini bitirib. İki operanın, beş fortepiano konsertinin, orqan, tar və orkestr üçün konsertlərin, kantataların, kamera-instrumental və vokal kompozisiyalarının, fortepiano solo üçün çoxsaylı silsilələrin, uşaqlar üçün müxtəlif janrlı əsərlərin, filmlər və tamaşalar üçün musiqilərin müəllifi olub.

Əsərləri

- Operalar

1. Nənəmin nağılları (opera)

2. Biri vardı (opera)

- Vokal əsərləri

1. Solistlər və qarışıq tərkibli orkestr üçün "Vətən şəhidləri" kantatası

2. Səs və piano üçün "Sevirəm" vokal silsiləsi

3. "Əbədi yurdum" vokal silsiləsi

4. Mahnı və romanslar

- İnstrumental əsərləri

1. Orqan və simli orkestr üçün Konsert

2. Qoboy və piano üçün "Qəmginlik" pyeslər silsiləsi

3. Skripka və kamera orkestri üçün musiqi

4. Piano və kamera orkestri üçün 3 saylı Konsert

5. 2 piano üçün "Azərbaycan təranələri" pyeslər silsiləsi

6. "Gənc pianoçuya" pyeslər silsiləsi

Filmoqrafiya

- Əzim Əzimzadə

- Yazıçının bir günü

- Peşimançılıq

- Min bir xəzinə

- Nar

- Odlu ürək

- Bəstəkar Sevda İbrahimova

Sevda İbrahimova 17 iyul 2022-ci ildə 82 yaşında vəfat edib.

Allah rəhmət eləsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.11.2025)

Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun “Ədəbiyyat və incəsənət” portalında yayımlanan Türk dünyası haqqında olan layihəsində bügünkü söhbətimiz TÜRKSOT təşkilatı barədədir.

Türk dünyasının mədəniyyətini birləşdirən və gələcək nəsillərə ötürülməsini təmin edən əsas qurumlardan biri olan TÜRKSOY (“Türk Mədəniyyəti və İncəsənəti üzrə Beynəlxalq Təşkilat”) 1993-cü ildə türk xalqlarının mədəni sahədə ortaq dəyər və identikliyini qorumaq məqsədilə təsis edilmişdir. TÜRKSOY-un yaradılması, türk xalqları arasında tarixi, dil, sənət, ədəbiyyat və ənənələrin ortaq mədəniyyət bazasını sistemli şəkildə inkişaf etdirmək niyyətini əks etdirir.

Təşkilatın yaranması ilk dəfə 1992-ci ildə Bakı və İstanbulda türkdilli dövlətlərin mədəniyyət nazirləri arasında keçirilən görüşlərdə müzakirə olunmuş, 12 iyul 1993-cü ildə Qazaxıstanın Almatı şəhərində mədəniyyət nazirlərinin imzaladığı sazişlə rəsmi olaraq qurulmuşdur. TÜRKSOY-un Baş Katibliyi Ankarada yerləşir.

TÜRKSOY-un üzv ölkələri arasında təsisçilər kimi Azərbaycan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Özbəkistan, Türkmənistan və Türkiyə yer alır. Bundan əlavə, müşahidəçi statusu ilə Şimali Kipr Türk Respublikası, Tatarıstan, Başqırdıstan, Altay, Saxa (Yakutiya), Tuva, Xakas və Moldovanın Qaqauziya bölgəsi kimi türk mədəniyyətli regionlar da təşkilata daxil olmuşdur.

TÜRKSOY-un əsas missiyası türk xalqları arasında qardaşlıq və həmrəylik əlaqələrini gücləndirmək, ortaq mədəni irsi qoruyaraq onu gələcək nəsillərə ötürmək və dünya səviyyəsində tanıtmaqdır. Təşkilat fəaliyyətini Daimi Mədəniyyət Nazirləri Şurası çərçivəsində qurur, qərarlar bu şuranın iclaslarında qəbul olunur.

TÜRKSOY-un mədəni fəaliyyətləri müxtəlif istiqamətləri əhatə edir: ədəbi, musiqi, teatr, kino, opera, rəqs və folklor tədbirləri, sənətçilərin müsabiqələri və festival layihələri ilə türk dünyasında mədəni inteqrasiyanı təşviq edir. Məsələn, təşkilatın Teatr Festivalı türk dünyasında sənətkarları birləşdirən önəmli platformadır.

Akademik tərəfdən, TÜRKSOY tarix, dil, ədəbiyyat və mədəni irs barədə tədqiqatları təşviq edir. Təşkilat illik olaraq müəyyən bir şəxsi xatırlama ili elan edir və şöhrətli türk-mədəniyyət xadimlərinin yaradıcılığını ön plana çıxarır.

Maraqlı təşəbbüslərdən biri də Türk Dünyasının Mədəniyyət Paytaxtı layihəsidir: hər il türk dünyasından bir şəhər “Mədəniyyət Paytaxtı” elan olunur və orada müxtəlif mədəni tədbirlər keçirilir. Misal üçün, Khiva (Özbəkistan) 2020-ci ilin Mədəniyyət Paytaxtı olmuşdur.

Bundan əlavə, TÜRKSOY beynəlxalq əməkdaşlığa böyük önəm verir: UNESCO və ISESCO ilə birgə layihələr reallaşdırır, eləcə də ənənəvi musiqi, teatr və folklor sahələrində müxtəlif beynəlxalq təşkilatlarla əməkdaşlıq qurur.

Təşkilatın xüsusi layihələri sırasında gənclərə yönəlik orkestr və xor layihələri, “TÜRKSOY Gənclər Kamer Orkestri”, “TÜRKSOY Gənclər Kamer Xoru” və ənənəvi türk musiqi alətlərindən ibarət xalq alətləri ansamblı da var.

TÜRKSOY-un strateji əhəmiyyəti türk xalqları arasında mədəni identikliyi gücləndirmək, ortaq tarix və dəyərləri canlı saxlamaq, həmçinin dünya mədəniyyətləri arasında türk mədəniyyətinin yerini möhkəmləndirməkdir. Bu təşkilat mədəni diplomatiyanın mühüm bir aləti olaraq çıxış edir — türk dünyasının mədəniyyətini dövlət sərhədləri ilə məhdudlaşmayan bir ortaq məkanda qeyd-şərtsiz birləşdirir.

Beləliklə, TÜRKSOY türk musiqisi, ədəbiyyatı, teatrı, incəsənəti və digər mədəni sahələrdə ortaq dəyərləri həm qoruyan, həm inkişaf etdirən və onları dünya miqyasında təqdim edən əsas qurumlardan biridir. Onun fəaliyyəti, kopuzla başlayan türk mədəni xəttinin müasir dövrdə mədəniyyətin strukturlaşmış və sistemli təqdimatı ilə davam etdirilməsinin tərkib hissəsini təşkil edir.

Şəkildə: TÜRKSOY-a hazırda qırğızıstanın görkəmli dövlət xadimi, yazıçı Sultan Raev başçılıq edir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.11.2025)

Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

İrəvan şəhərinin XVII–XX əsrlər boyunca urbanistik inkişafı və memarlıq irsi türk-müsəlman şəhər mədəniyyətinin Qafqaz regionundakı mühüm nümunələrindən biri kimi formalaşmış, lakin XIX əsrin sonu–XX əsrin böyük bir hissəsi ərzində siyasi və demoqrafik dəyişikliklər fonunda dərin transformasiyaya məruz qalmışdır.

XVII–XVIII əsrlərdə İrəvan şəhəri klassik Şərq şəhərsalma prinsiplərinə uyğun olaraq qala-mərkəzli urbanistik struktur üzərində qurulmuşdu. Şəhərin mərkəzində yerləşən İrəvan qalası həm siyasi-inzibati mərkəz, həm də müdafiə mexanizmi funksiyasını daşıyırdı. Qalanın ətrafında formalaşan məhəllələr əsasən türk-müsəlman əhalisinin kompakt yaşayış məkanları idi və bu məhəllələr su arxları, məhəllədaxili meydançalar, karvansaralar və kiçik ticarət dükanları ilə tipik Şərq urbanizmini təcəssüm etdirirdi. Məhəllələrin sosial təşkilatlanması dini-mədəni obyektlər – məscidlər, mədrəsələr, türbələr və ziyarətgahlar ətrafında formalaşırdı. XVII–XVIII əsrlərdə şəhərin memarlıq irsinin nüvəsini Sərdar sarayı, Göy məscid, Zal xan məscidi, Hacı Novruzəli bəy məscidi kimi monumental abidələr, həmçinin hamamlar, karvansaralar və bazar kompleksi təşkil edirdi.

XVIII əsrdə Sərdar sarayı və onun təsviri Qacar dövrü sənətlərində də öz yerini almış, şəhərin yüksək memarlıq zövqünə malik hökmdar sarayı kimi tanınmışdı. Göy məscid yalnız dini ibadət məkanı deyil, həm də maarifçilik, məhəllə idarəçiliyi və sosial inteqrasiya mərkəzi kimi fəaliyyət göstərirdi. Sənətkarlıq məhəllələri, misgərlik, dəriçilik, toxuculuq və ipəkçilik emalatxanaları şəhərin iqtisadi həyatını canlandırır, İrəvan bazarı isə region ticarət sisteminin əsas mərkəzlərindən sayılırdı.

XIX əsrin əvvəllərində Rusiya imperiyasının İrəvanı işğalı urbanistik inkişafda dönüş nöqtəsi yaratdı. Şəhərin tarixi türk-müsəlman məhəllələri dəyişməz şəkildə bir müddət qorunsa da, rus mülki və hərbi idarəçiliyinin daxil edilməsi ilə yeni inzibati binalar, hərbi kazarmalar və rus memarlıq üslubunda küçələr salınmağa başladı. Bu dövrdə şəhərin qədim memarlıq irsi hələ də dominant olsa da, demoqrafik tarazlığın dəyişməsi və XIX əsrin ortalarından sonra sürətlə artan erməni köçürmələri yeni məhəllələrin yaranmasına səbəb oldu. Bununla yanaşı, rus şəhərsalma prinsiplərinə uyğun olaraq bəzi küçələrin düzləndirilməsi, torpaq bölgüsünün yenidən aparılması və qala ətrafı zonaların tam nəzarətə götürülməsi nəticəsində şəhərin planı tədricən dəyişməyə başladı. Bununla belə, XIX əsrin ortalarında İrəvan hələ də öz strukturunda aydın şəkildə türk-müsəlman üstünlüklü mədəni-sosial məkan xarakterini qoruyurdu.

XX əsrin əvvəllərinə yaxınlaşdıqca şəhərin urbanistik mənzərəsində dönüş daha da gücləndi. 1920-ci ildə sovet hakimiyyətinin qurulması ilə İrəvanda sistemli şəkildə yeni sovet şəhərsalma siyasəti tətbiq edildi. Bu siyasət şəhərin türk-müsəlman memarlıq irsinin mühüm hissəsinin ya nəzərə alınmaması, ya da planlı şəkildə sıradan çıxarılması ilə müşayiət olundu. Sovet dövründə hazırlanmış baş planlar tarixi məhəllələrin bir çoxunun sökülməsini, onların yerində geniş prospektlər, dövlət binaları və yeni yaşayış massivləri salınmasını nəzərdə tuturdu. İrəvan qalası 1930-cu illərdə tamamilə dağıdıldı; Sərdar sarayı və onun memarlıq kompleksi, o cümlədən içərisindəki nadir divar rəsmləri və tarixi-coğrafi əhəmiyyətə malik binalar sökülərək yerində heç bir tarixi iz saxlanmadı. Şəhərdəki digər türk-müsəlman abidələrinin əksəriyyəti — məscidlər, mədrəsələr, türbələr, karvansaralar ya tam şəkildə məhv edildi, ya da funksiyası dəyişdirilərək başqa məqsədlərlə istifadə olundu.

Göy məscid sovet dövründə müəyyən müddət muzey, daha sonralar isə anbar kimi istifadə edildi və XX əsrin sonlarında bərpa olunana qədər orijinal dini-memarlıq funksiyasını itirmişdi. Şəhərin köhnə türk məhəllələri – Səadət, Təpəbəşi, Dəmirbulaq və digər kvartallar  XX əsrin ortalarından başlayaraq mərhələli şəkildə sökülərək müasir sovet tipli binalarla əvəz olundu. Bu proses İrəvanın tarixi etnik-mədəni simasının dəyişdirilməsinə yönəlmiş məqsədyönlü urbanistik transformasiya idi.

XX əsrin sonlarına doğru İrəvan artıq özünün çoxəsrlik türk-müsəlman memarlıq strukturunu demək olar ki, tam itirmişdi. Tarixi məscidlərdən yalnız Göy məscid qismən qorunub saxlanılmış, digər abidələr isə ya tamamilə məhv edilmiş, ya da o qədər dəyişdirilmişdi ki, əvvəlki memarlıq funksiyalarını tanınmaz hala gətirmişdi. Beləliklə, XVII–XX əsrlər boyunca İrəvanın urbanistik inkişafı bir tərəfdən klassik Şərq şəhər mədəniyyətinin ən parlaq nümunələrindən biri kimi formalaşmış, digər tərəfdən isə müasir dövrdə siyasi, demoqrafik və ideoloji amillərin təsiri ilə əsaslı şəkildə dəyişdirilmiş və şəhərin tarixində dönüş yaradan urbanistik-transformasiya proseslərinə məruz qalmışdır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.11.2025)

Nail Zeyniyev, “Ədəbiyyat və incəsənət”

İnsan yeganə varlıqdır ki, hekayələrlə yaşayır. Heyvanlar bunu etmir, onlar faktlarla yaşayır. Ac oldum, yeməyi tapmalıyam. Təhlükə var, qaçmalıyam. Sadə, birbaşa, real.

İnsan isə fərqlidir. Biz hekayələr yaradırıq və sonra bu hekayələrə inanırıq. Millət - hekayədir. Pul - hekayədir. Dövlət, din, ədalət anlayışı - bunların hamısı hekayələrdir.

Yuval Harari "Sapiens" kitabında yazır ki, insanı digər heyvanlardan ayıran əsas xüsusiyyət dil və ya hansısa alətin istifadəsi deyil, mücərrəd hekayələrə inanma qabiliyyətidir. Bu qabiliyyət sayəsində min naməlum insanı bir araya gətirmək, onları ortaq məqsəd ətrafında birləşdirmək mümkün olur.

Misal üçün "Azərbaycanlı" olmaq. Bu fiziki xüsusiyyət deyil, hekayədir. Biz hamımız ortaq tariximiz, dilimiz, mədəniyyətimiz olduğuna inanırıq. Və bu inam bizi birləşdirir. Amma reallıqda hər birimiz fərqli DNT-yə malikik, fərqli ailədə, fərqli mühitlərdə böyümüşük. "Azərbaycanlı" olmaq isə kollektiv hekayədir. Və ya pul. Kağız parçasına baxırsan ki, niyə bu qiymətlidir? Çünki hamımız buna inanırıq. Əgər sabah hamı inanmasa, pulun heç bir dəyəri qalmaz. Pul ən böyük kollektiv xəyaldır.

Amma hekayələrin gücü yalnız bunda deyil. Hekayələr bizim kim olduğumuzu da müəyyənləşdirir. Hər kəsin özü haqqında hekayəsi var - "mən kiməm, nə istəyirəm, həyatımın mənası nədir". Və bu hekayəyə əsasən yaşayırıq.

Narrativ psixologiya deyir ki, insan öz həyatını hekayə kimi qurur. Hadisələr baş verir, amma biz onlara məna veririk, onları bir-biri ilə əlaqələndiririk, səbəb-nəticə münasibətləri yaradırıq. Və bu proses sonu yaşadığımız həyatı deyil, danışdığımız hekayəni xatırlayırıq.

İki insan eyni hadisəni yaşaya bilər, amma fərqli hekayə danışa bilər. Biri deyəcək: "O gün həyatım dəyişdi, mən güclü olduğumu anladım". Digəri deyəcək: "O gün hər şey pozuldu, mən məğlub oldum". Eyni fakt, fərqli hekayə.

Və indi əsas bir sual ortaya çıxır: əgər biz öz hekayəmizi özümüz yaradırıqsa, onu dəyişdirə bilərikmi?

Cavab, bəli. Narrativ terapiya bu prinsipi işlədir. Psixoloqlar müraciətçilərə kömək edir ki, öz həyat hekayələrini yenidən yazalar. "Mən məğlub olmuşam" hekayəsini "Mən sınaq keçirmişəm və dərs almışam" hekayəsinə çevir.

Amma burada təhlükə də var. Biz o qədər çox hekayə yaradırıq ki, bəzən real ilə xəyalı ayırd edə bilmirik. Sosial media bu problemi daha da dərinləşdirir ki, hər kəs öz həyatı haqqında mükəmməl hekayə yaradır, amma bu hekayə reallığa uyğun deyil. Və biz başqalarının hekayələri ilə öz həyatımızı müqayisə edirik, özümüzü uğursuz hesab edirik. Amma unuduruq ki, onların hekayəsi də qurmadır, montajdır.

Deməli, hekayələr bizə güc verir, amma eyni zamanda bizi aldada da bilər. Kritik düşünmək lazımdır, hansı hekayələrə inanırsan? Kimin tərəfindən yaradılmışdır bu hekayələr? Onlar səni azad edir, yoxsa məhdudlaşdırır?

Və ən vacib hekayə insanın özü haqqında yaratdığı hekayədir. O, səni müəyyənləşdirir. Onu diqqətlə yazmaq lazımdır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.11.2025)

Nemət Tahir, “Ədəbiyyat və incəsənət”, Qarabağ təmsilçisi

Ağdam Cümə Məscidi XIX əsrin sonlarında tikilib və Qarabağ regionunun mühüm dini və memarlıq abidələrindən biri hesab olunur. Məscid 1868-1870-ci illərdə məşhur memar Kərbəlayi Səfixan Qarabaği tərəfindən inşa edilmişdir.

Ağdam şəhərinin mərkəzində yerləşən bu məscid Azərbaycan memarlıq irsində xüsusi yer tutur. Ağdam Cümə Məscidi o dövrün ənənəvi memarlıq üslublarını özündə əks etdirən abidədir və Cənubi Qafqazda inşa edilmiş digər məscidlərlə ortaq cəhətlərə malikdir. Memar Kərbəlayi Səfixan Qarabaği Azərbaycanın Şuşa, Gəncə və digər şəhərlərində də bir çox dini abidələr inşa etmişdir. Ağdam Cümə Məscidinin memarlıq üslubu onun digər əsərlərinə bənzəyir. Bu da Azərbaycan memarlığının Qafqaz regionundakı İslam memarlığı üslubunu əks etdirir.

Məscidin əsas hissəsi ibadət zalından və iki minarədən ibarətdir. Minarələr məscidin ən hündür və diqqətçəkən hissələridir. Onların spiral şəklində yuxarıya doğru qalxması bu dövrün ənənəvi Qafqaz memarlıq texnikalarını əks etdirir. Minarələrdən bəzəkli naxışlar və memarlıq detalları xüsusi incəliklə işlənmişdir, bu da onun əhəmiyyətli bir dini məkan olmasına işarədir. Məscidin interyeri də memarlıq baxımından zəngindir. Yüksək tavanlı zal və geniş ibadət sahəsi insanların rahat şəkildə toplaşmasına imkan verirdi. Həmçinin, tavan və divarlarda İslam memarlığının əsas xüsusiyyətləri olan mürəkkəb naxışları və oyma işləri də görülüb.

Təəssüf ki, Qarabağda yerləşən digər tarixi və dini abidələrimiz kimi, 1993-cü ildə Ağdamın Ermənistan tərəfindən işğalı nəticəsində şəhərin infrastrukturu ciddi şəkildə dağıdıldı və Cümə Məscidi də böyük zərər gördü. İşğal illərində məscid məhv edilməklə yanaşı, həm də mədəni və tarixi irsinə hörmətsizlik edilib. Məscidin minarələrindən erməni qüvvələri müşahidə məntəqəsi kimi istifadə edirdi. Bu illər ərzində məscid baxımsız vəziyyətdə qaldı və ağır dağıntılara məruz qaldı. Ağdamın işğaldan azad olunmasından sonra məscidin vəziyyəti bir daha diqqət mərkəzinə gəldi.

Azərbaycan hökuməti və UNESCO kimi beynəlxalq təşkilatlar bu tarixi abidənin bərpası ilə bağlı müzakirələrə başladılar. Məscid yalnız dini mərkəz kimi deyil, həm də Azərbaycan xalqının Qarabağ müharibəsindəki itkilərinin simvolu kimi qəbul edilir. 2020-ci ilin noyabrında Ağdamın azad edilməsindən sonra məscidin yenidən qurulması və bərpası ilə bağlı planlar reallaşdırıldı. Prezident İlham Əliyev tərəfindən Ağdamın yenidən qurulması və şəhərin mədəni irsinin bərpası ilə bağlı strateji planlar açıqlanıb. Ağdam Cümə Məscidi bu layihələrin mərkəzindədir. Məscidin orijinal memarlıq üslubunu qorumaqla, onun bərpası üçün mühüm addımlar atılıb. Yenidənqurma işləri həm yerli mütəxəssislər, həm də beynəlxalq memarlar tərəfindən aparılır ki, bu da məscidin tarixi əhəmiyyətinin və memarlıq dəyərlərinin qorunmasına yönəlib.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(27.11.2025)