İmran Verdiyev,

Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi. “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Oğuz təmsilçisi

Haqqında söhbət açmaq istədiyimiz kənd Oğuz (Vartaşen) rayonunun mərkəzindən 25 kilometr şimal-qərbdə, Daşağılçayın (keçmiş Ulu çayın) sağ sahilində, Baş Qafqaz silsiləsinin cənub ətəyindədir. Baş Daşağıl kənd İnzibati Ərazi Vahidliyinin mərkəzidir. 

Tarixi mənbələrdə XIX əsrin ortalarına kimi kəndin adı sadəcə “Daşağıl” olub. Həmin dövrlərdə Daşağıldan çıxan bir qrup ailə Şəki rayonunun ərazisində “Aşağı Daşağıl” kəndini saldıqlarına görə, əvvəlki kənd də “Baş Daşağıl” adlandırılmışdır.

Baş Daşağıl kəndi rayonun ən qədim və möhtəşəm gözəlliyi olan kəndlərindən biridir. Dəniz səviyyəsindən 1150 metr yüksəkdə olub, ekoturizm üçün əlverişlidir.  Kəndin şimalında yaşı bilinməyən, tədqiq olunmamış, əhalinin indi də “oğuz qəbirləri” adlandırdığı, "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanındakı boylarla səsləşən və hələ də qalan nəhəng qəbirlər, köhnə qəbiristanlıq, Qazanın ağılı, Sarıgüney, Göybayır, Salavat qayası, Ulu çay, Qazanuçan, Qızlar yaylağı kimi qədim dövrlərlə səsləşən toponimlər, kəndin şimalındakı xristian məbədlərinin xarabalıqları, köhnə məscidlər və dəyirmanlar, az aralıdakı qədim Uğan mağarası, Muxas qülləsi də kəndin qədimliyindən xəbər verir. Buranı bəzən Oğuzun “İçəri şəhəri” də adlandırırlar.

         1824-cü il kameral təsvirinə görə, həmin dövrdə Daşağılda 227 həyətdə 521 nəfəri kişi, 481 nəfəri qadın olmaqla 1002 nəfər yaşamışdır. Orta hesabla hər həyətə 4,5 nəfər düşüb. Kəndin əsas əhalisi tatarlar (azərbaycanlılar) olub. Lakin bir zamanlar burada 45 saxur (rutullular) ailəsi də yaşamışdır.

         Baş Daşağılı  areal toponim saymaq olar. Mənbələr göstərir ki, vaxtı ilə İrəvan əyalətinin Zarzəmin nahiyəsində və Cənubi Azərbaycanın Bükan və Urmiya şəhərləri yaxınlığında və digər yerlərdə də “Daşağıl” adlı toponimlər olmuşdur.  

         Baş Daşağıl oroqrafik (dağlıq relyeflə əlaqələndirilən)obyekt adı bildirən oykonim hesab edilir.  

Bu adın “daş” və “ağıl” sözlərinin birləşməsi ilə yarandığı qeyd edilir. Bəziləri “daş”ı işıqla, Günəşlə, Zərdüştün adı ilə bağlayır, sözün ikinci hissəsini (ağıl) isə “ag” və “ıl” tərkiblərinə ayrırlar. “Ağ” günəşə işarə hesab edir, “ıl”i isə olmaq kimi mənalandırırlar.

Bəzən kəndin adını mal-qara, qoyun-quzu saxlamaq üçün daşdan ağılların olduğu yer kimi izah edirlər. Ərazinin heyvandarlıq üçün çox əlverişli olması, çoxlu yaylaqların varlığı da bu ehtimalı gücləndirir. 

Bizcə də, “Daşağıl” toponimi “daş” və “ağıl” sözlərinin birləşməsindən yaranıb. Lakin buradakı “daş”ı  “kənar” (məsələn, dialetlərimizdəki dış və dışarı sözlərini yada salın) mənasında  hesab edirik. M.Kaşğarlı da öz divanında “taş (daş)” sözünü həm də “kənar tərəf” kimi izah etmişdi. “Kitabi-Dədə Qorqud”da da “taş” “kənar” kimi anlaşılır.

 “Daşağıl” oykonimindəki “ağıl” sözünü isə   kənd, oba, yurd yeri kimi izah edərdik. Çünki bu söz bəzi hallarda kənd, yurd, oba kimi də mənalandırılır. Doktor Yaqut Quliyeva da “Mahmud Kaşğarinin “Divani luğat-it-türk” əsəri və “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarında işlənən bəzi oğuz sözləri” məqaləsində (səh:169) yazır ki, ...sadəcə olaraq, ES-da verilən məlumata görə bu söz (ağıl-İ.V.) müxtəlif fonetik variantlarla əksər türk dillərində, lakin daha geniş məzmunda əsasən heyvan saxlanılan yer semantikasında işlənsə də, hətta çəpər, həyət, ev, ölkə, küçə, kənd mənalarına da təsadüf olunur. (https://isamveri.org/pdfdrg /D02632/2008_ 9/2008_9_KULUYEVAY.pdf)

Qısacası, fikrimizcə, “Baş Daşağıl” digər yaşayış məntəqələrindən kənarda, başda yerləşən ərazi, məkan, kənd deməkdir.

Sonda təxəyyülümün məhsulu olan bir fikri də sizə çatdırmaqla yazımı bitirmək istəyirəm. Ərazidəki “Qazanın ağılı”, “Qazan uçan”, Qızlar (bəlkə oquzlar) yaylağı toponimləri adamı diksindirir. Deyirəm, bəlkə elə “Daşağıl” sözündəki “daş” “dış” deməkdir. “Ağıl” sözü isə “oğuz” sözünün təhrif olunmuş forması!? Yəni “Daşağıl” bərabərdir “dış oğuz”.  Onu da deyim ki, bəzi tədqiqatçılar “oğuz” sözünün vaxtı ilə həm də “ağıl” (“ağıllı”) mənasında  işləndiyini söyləyirlər.   (https://dede.musigi-dunya.az/o/oguz.html)  

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(04.12.2025)

Nail Zeyniyev, “Ədəbiyyat və incəsənət”

E-kitabların meydana çıxması ədəbiyyat dünyasında ciddi müzakirələrə səbəb olub. Ənənəvi kitab tərəfdarları rəqəmsal formatın kağız kitabı tamamilə əvəz edəcəyindən və oxu mədəniyyətinin məhv olacağından narahatdır. Amma bu qorxular əsaslıdırmı?

Tarix göstərir ki, hər yeni kommunikasiya texnologiyası narahatlıqla qarşılanıb. XV əsrdə çap maşını kütləvi istehsala başlayanda, əlyazma kitabların tərəfdarları bunun mədəniyyəti məhv edəcəyindən qorxurdular. XIX əsrdə qəzetlər yayılanda, intellektuallar kitabın sonunun gəldiyini düşünürdülər. Radio, televiziya hər biri oxu mədəniyyətinə təhlükə kimi qəbul edildi.

İndi e-kitabların olduğu yerdə reallığa baxaq: kitab bazarı ölməyib, əksinə, genişlənib. Həm kağız, həm də rəqəmsal formatda nəşrlər davam edir və hər ikisi öz oxucu auditoriyasını tapıb.

E-kitabların praktiki cəhətdən əhəmiyyətli üstünlükləri var. Minlərlə kitabı cibinizdəki bir cihazda daşımaq, istənilən vaxt və yerdə oxumaq imkanı, sözlük funksiyası, qeydlər və işarələmələr, axtarış funksiyası olmağı bunlar oxu prosesini asanlaşdırır. Şrift ölçüsünü tənzimləmək imkanı görmə problemləri olan insanlar üçün vacibdir. Gecə rejimi göz yorğunluğunu azaldır. Mətn daxilində sürətli naviqasiya, biblioqrafik məlumatlara çıxış, müəlliflə bilavasitə əlaqə imkanları rəqəmsal formatın təqdim etdiyi yeniliklərdir.

E-kitablar ekoloji baxımdan da üstünlük təşkil edir. Kağız istehsalı üçün ağac kəsilmir, çap və nəqliyyat xərcləri yoxdur. Bu, ətraf mühit problemlərinin aktual olduğu dövrdə əhəmiyyətli faktordır. İqtisadi cəhətdən də e-kitablar əlçatandır. Nəşr xərcləri aşağı olduğu üçün qiymətlər daha münasibdir. Xarici ədəbiyyata çıxış asanlaşır, kitabları başqa ölkədən gətirtməyə ehtiyac qalmır.

Elmi tədqiqatlar göstərir ki, beyinin mətn qavrayışı e-kitab və kağız kitab üçün əsas etibarilə eynidir. Oxu prosesində əsas rol məzmun oynadığını, formatın isə ikinci dərəcəli əhəmiyyət daşıdığını təsdiqləyir. Amma bəzi fərqlər də mövcuddur. Kağız kitabda fiziki irəliləyişi görmək (səhifələr azalır) psixoloji motivasiya verir. Toxunma hissi, səhifə çevirmə təcrübəsi bəzi oxucular üçün vacibdir. E-kitabda isə sözlük, qeydlər, axtarış funksiyaları tədqiqat işlərində daha əlverişlidir. Real vəziyyət "ya-ya da" seçimi deyil. Çoxlu oxucu hər iki formatdan istifadə edir və vəziyyətdən asılı olaraq seçim edir. Səyahətdə e-kitab, evdə kağız kitab; tədqiqat işində rəqəmsal, istirahət oxuşunda kağız - belə hibrid yanaşma getdikcə yayılır.

Statistika da bunu təsdiqləyir: e-kitab satışları artsa da, kağız kitab satışları da davam edir. İki format bir-birini əvəz etmir, əksinə, tamamlayır.

Bəzi ənənəvi kitabxanalar bağlanır, amma bunun səbəbi yalnız e-kitab deyil. İcarə qiymətlərinin artması, nəşr biznesinin dəyişməsi, böyük şəbəkələrin bazara girməsi də rol oynayır. Eyni zamanda, yeni tipli kitabxanalar açılır: mədəni məkanlar, kafe-kitabxanalar, ədəbi tədbir mərkəzləri. Onlar kitab satışını mədəni təcrübəyə çevirirlər. Bu məkanlar yaşayır və inkişaf edir.

E-kitablar yalnız ənənəvi mətni rəqəmsal formata köçürmür, həm də yeni ədəbi formatlar yaradır. İnteraktiv əsərlər, multimedia elementlərlə zənginləşdirilmiş kitablar, hipermətn strukturları bunlar yalnız rəqəmsal formatda mümkündür.

Özü-nəşr (self-publishing) platformaları e-kitablar sayəsində inkişaf edib. Yeni müəlliflər nəşriyyata ehtiyac olmadan əsərlərini oxuculara çatdıra bilir. Bu, ədəbi prosesi demokratikləşdirir. Yəni E-kitab kitabı öldürmür. Texnoloji innovasiya ədəbiyyatı məhv etmir, sadəcə onun yayılma və istehlak formalarını dəyişir. Kağız kitabın özünəməxsus dəyəri var və qalır. Rəqəmsal formatın isə öz üstünlükləri və imkanları var.

Əsas problem oxumamaqda, oxunacaq keyfiyyətli məzmun çatışmazlığındadır. Format ikinci dərəcəli məsələdir. Oxucu özü seçir hansı formatda oxumağı - bu, şəxsi seçimdir və hər iki variant hörmətə layiqdir.

Gələcək ehtimalla hibrid olacaq: hər iki format paralel mövcud olacaq və oxucu konkret vəziyyətdən asılı olaraq seçim edəcək.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(04.12.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Musiqi sənətimizdə daha bir ad!

Ağakərim Nafiz Şirvani!

Həm şair, həm xanəndə!

Ağakərim Nafiz Şirvani (Ağakərim İsrafilbəyli) 4 dekabr 1948-ci ildə Şamaxı rayonunun Kiçik Qaladərəsi kəndində anadan olub. Ağakərim Nafizin atası Ağa İsrafil bəy Əli bəy oğlu və anası Nəsibə xanım Bəybala bəy qızıdır. Orta məktəbi Şamaxıda 5 saylı məktəbin axşam sinfində oxuyub. Xanəndə Tacikistanın Düşənbə şəhərində İncəsənət İnstitutuna qəbul olunsa da, təhsilini davam etdirməyib.  Din tarixini, tarixi, əfsanə, rəvayət və dastanları, klassik və xalq ədəbiyyatını, folkloru dərindən mənimsəyib.

Şamaxı şəhərindəki Xaqani adına mədəniyyət evində, Ağalar Əhmədşah oğlundan muğamı öyrənib. O, müxtəlif musiqi festivallarının diplomlarını alıb. Belə ki, 1989-cu ildə Ağdamda keçirilən "Xarı bülbül" muğam müsabiqəsinin qalibi olub. Həmçinin Ağakərim Nafiz Şirvani haqqında "Azərbaycantelefilm" 1997-ci ildə "Naməlum səs" adlı film çəkib. 2018-ci ildə AzTV mədəniyyət kanalında "Yurd Yeri" proqramında haqqında geniş veriliş verilib.

Xarici ölkələrdə verdiyi konsertlər

- 1980-ci ildə Rusiyanın Arxangelsk vilayətində qastrolda olub, 4 konsert verib.

- 2001-ci ildə Fransaya səfər etmiş və Paris daxil olmaqla müxtəlif şəhərlərdə 8 konsert verib. Bu qastrolu zamanı Fransada "Azerbaïdjan: Chants du Caucase" ("Azərbaycan: Qafqazın mahnıları") adlı muğam diski buraxılıb.

- 2002-ci ildə də 6 konsertlə Fransa və İtaliyada qastrolda olub.

- 2003-cü ildə isə Fransa, İsveçrə və Kanar adalarında 5 konsert verib.

Ağakərim Nafiz təkcə muğam ifaçısı deyildir. O, həm də 200-ə qədər təsnifin, 60-dan çox mahnının müəllifidir. Ağakərim Nafiz gənc yaşlarından şeir yazmağa başlayıb və əsasən əruz vəznində qəzəllər, təxmislər, rübailər yazıb. Gənc yaşlarında ustad şair Məhəmməd Biriyadan klassik şeir üslubunu mənimsəyib. Şeirlərini Nafiz təxəllüsü ilə qələmə alıb.

Ağakərim Nafizin üç saqinaməsi divana daxil edilib. "Gətir" rədifi ilə yazılan birinci saqinaməsində Cami-Cəmşidi, Şahi-Mərdanı, Məryəm, Məsih (İsa), Süleyman, Nuh, Yusif, Züleyxa, İskəndər, Dara, həzrəti-Loğman, Mürtəza kimi tarixi şəxsiyyətlərdən bəhs olunur.

"Olsun" rədifli ikinci saqinaməsində xanəndə və xanəndəlik sənətinin vacib olan əlamətlərindən, daha sonra "Rast", "Şur", "Nəva", "Çahargah","Firuzi-Həsaf", "Hümayun", "Şüştər", "Mahur", "Dadi-Bidad", "Əraq", "Segah", "Sarəng" kimi muğam və muğam şöbələrindən bəhs olunur.

Üçüncü saqinamə Şirvan xanəndələrinin vəsfinə həsr edilib. Ağakərim Nafiz həmin saqinamədə XIX əsrdən günümüzə kimi yaşayıb yaradan Şirvan xanəndələrinin-Mirzə Məhəmməd Həsən, Mirzə Güllərdən başlayaraq özü daxil olmaqla, 34 Şirvan muğam sənətkarının adını çəkir və onlara öz münasibətini bildirir. O, həmçinin xanəndə Mirzə Məhəmməd Həsənin bəzi mahnılarını bərpa edib, şeirlərinə nəzirə yazıb. Mirzə Məhəmməd Həsən haqqında "Ustadi-ə'zəm Mirzə Məhəmməd Həsən Fələkzadə Şirvani" kitabı yazıb və çap etdirib.

"Qəzəlləri"

Bu divana onun 428 qəzəli daxil edilmişdir. Qəzəllərin dili klassik Azərbaycan qəzəl janrındadır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(04.12.2025)

Turan Çarboğa 16/12/2011 yılında Türkiye’de doğdu. Türkiye ve yurtdışında yayımlanan edebiyat dergilerinde şiirler yazmaktadır. Sivas'ta başladığı eğitim hayatını Çanakkale ve Kocaeli şehirlerinde devam ettiren Turan Çarboğa lise tahsilini ise Nevşehir'de sürdürmektedir.

İLK CEMRE

İlk cemre gözünden düşer gönlüme

Sonra açar güneş, haber yok kardan

Birkaç çiy tanesi damlar alnıma

Yağmurla bir muştu gelir bahardan

Bir nevruz ateşi yaktın içimde

Gözlerin pınardı, aktın içimde

Keşke gitmeseydin tektin içimde

Sen geri gelseydin geçerdim serden

Yüzünü görünce küser çiçekler

Bağlandım sesine kesmez bıçaklar

Her gece kalbine gelir kaçaklar

Her gece umudum atılır surdan

Derdimi mektupla yazar yollarım

Bu mektup giderken yiter yıllarım

Takatim kalmadı tutmaz ellerim

Önüme çekilen perdeler sırdan

BİZİM ELLERDE

Bazen yaz bazen ayaz

Yakar bizim ellerde

Kışın örtünen beyaz

Bıkar bizim ellerde

Sazağı, soğuğu sert

Ne bilsin bizi namert

Elin divanesi dert

Çeker bizim ellerde

Gerek var mı yakışa?

Can kurban bir bakışa

Dereler de yokuşa

Akar bizim ellerde

Gözlerden sızar ışık

Rüzgârı sallar beşik

Koca dağı bir âşık

Yıkar bizim ellerde

Kanma bahtın alına

Konma derdin dalına

Her yön Allah yoluna

Çıkar bizim ellerde

İKİ KELAM

Hayalin geldi erken

Sahi miydi, düş müydü?

Tam da unuttum derken

Bu olacak iş miydi?

Heybemde dolu çile

Yolumda tuzak, hile

Sıladan gurbet ile

Gittiğinde kış mıydı?

Etrafta yok ses seda

Bir kuru gül, bir veda

Beni salmayan sevda

Yokluğuna eş miydi?

İlham var, elde kalem

Yazdığım iki kelam

Mektupla senden selam

Uman umut kuş muydu?

SOĞUK BİR HASRET

Yârimin sözleri esen yeldedir

Bir deli tufandır gezer başımda

Benimse gözyaşım coşan seldedir

Soğuk bir hasrettir on dört yaşımda

Olur ya kurursa göz pınarlarım

Sevdalara ateş, köz pınarlarım

Sana doğru akar öz pınarlarım

Kuruya yapışıp yanmaz yaşım da

Talihe mey sunup kör etmiştir yâr

Takvimler kudurmuş yılı gün sayar

Aşkım bir köprüdür, yamacında yar

Yıkılırsa düşer, kalmaz taşım da

Ben “Ben”i bıraktı, yalnızca sevdi

Memleketi gurbet, gözleri evdi

Çarboğa nedir ki; ancak bir avdı

Bakışa aldandı, yandı peşimde

ATEŞ DÜŞÜRÜR

Saçları şelale yüzüne akar

Gözleri içime ateş düşürür

Bir vakit gülüşü suları yakar

Gözleri içime ateş düşürür

Ecelle toprağı üstüme karsa

Saklasın sevdayı vefalı yarsa

Zemheri soğuğu bedeni sarsa

Gözleri içime ateş düşürür

Hasretler büyürse hayallere dal

Sevdalık etmiştir ne olacak hâl?

Kulakları sağır, dili olsa lal

Gözleri içime ateş düşürür

Âşığın mızrabı gönlü deşerse

Çarboğa aşk ile dağlar aşarsa

Olur ya gönülde umut yeşerse

Gözleri içime ateş düşürür.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.12.2025)

Афаг Шыхлы,

Поэт-переводчик. Секретарь Московского отделения Союза писателей Азербайджана

(Светлой памяти азербайджанской поэтессы Нисабеим ханум посвящается)

Иногда я спрашиваю себя: "Чем можно удивить нас в наше время?"
Вслед за этим вопросом мне вспоминается моя юность; романы, которые мы читали, фильмы, которые мы смотрели… Помню, как днями не могла отделаться от впечатления от романа "20 000 лье под водой". Как, читая "Маленького принца", погружалась в мир мечтаний, как, глядя на небо, испытывала странные чувства. Как мы с энтузиазмом обсуждали в школе произведение Э. Махмудова "Звезды ждут нас в пути"… А еще Айзека Азимова, Рэя Брэдбери…

А потом я думаю о книгах и фильмах, которые читает и смотрит нынешняя молодежь.

…Иногда всплески адреналина необходимы, чтобы добавить красок в жизнь, сделать ее интересной. Для этого некоторые привязывают веревку к ногам и прыгают с высоких мостов, другие отправляются в странные путешествия – в дикие степи, полные зверей…

В эпоху, когда уже просмотрены страшные, ужасающие 3D, 4D фильмы о гибели мира, звёздных войнах и т.д., когда написаны всевозможные невообразимые книги, которые популярнее классических произведений в разы, этот вопрос снова возникает: "Чем нас можно удивить? Как повлиять на современного человека?" И в тот момент, когда отчаянно хочется сказать "да ничем", сама жизнь нас удивляет…

Однажды (примерно 15 лет назад) моя любимая писательница и подруга Нисабеим ханум прислала мне свой роман под названием "ONLINE". Так как его тема была близка к моей специальности, она попросила прочитать и высказать свое мнение.

… Первым делом смотрю на название – "Online". Фантастический роман. Это вызывает у меня интерес, но впереди у меня поездка в Чанаккале. Я взяла роман с собой.

Я выступила на конференции "Из Азербайджана в Косово! Современная турецкая литература за пределами Турции", организованной в университете "18 марта" в Турции, и по дороге в Стамбул прочитала это произведение целиком… Этот роман, текучий, словно вода, полный неожиданностей, приводящий в трепет всех и каждого, я прочла в мгновение ока, и каким-то образом он запечатлелся в моей памяти настолько, что я могла повторить каждый абзац наизусть…

В азербайджанской литературе научно-фантастический жанр не слишком распространен. Писатель, обращающийся к этому жанру, должен обладать обширным миром фантазии, глубокими знаниями и информацией в области физики, астрологии, медицины и т.д. Произведения Эмина Махмудова, Намига бея, обращавшихся к фантастике в 50-60-е годы XX века, еще не забыты средним и старшим поколением. Даже несколько лет назад повесть "Зеленоглазая девочка" математика-ученого и детской писательницы Рейхан Юсифгызы привлекла большое внимание. Она заняла 3-е место на литературном конкурсе в Анкаре и была включена в учебник для средних школ Азербайджана в качестве внеклассного чтения.

Но произведения, сочетающего в себе научную фантастику и бессмертную возвышенную любовь, произведения, проникающего в глубины сердец, в Азербайджане и даже, я бы сказала, в мировом масштабе не было написано, произведения, которое невозможно читать без слез.

Да, "Online" был именно таким произведением!

По сути, любовь – одно из величайших чудес человечества. К сожалению, некоторые "обладатели сердца" не знают ее, считают фантазией. В этом смысле Нисабеим ханум нисколько не ошиблась, объединив фантастику с темой любви.

Прежде всего, я должна сказать, что Нисабеим ханум приготовила сюрприз своим друзьям в своем романе.

Персонажи в произведении – ее друзья, близкие и вообще люди, которых она знает в жизни. Когда я увидела, что фамилия одного из главных героев романа, доктора Арзу Шыхлы, меня охватило странное чувство. Признаюсь, что, читая, видеть в этом образе, созданном автором с большой любовью, определенные свои качества (то, что она врач, играет на пианино, любит заниматься переводами и т.д…), вызывало у меня очень приятные чувства.

Вспоминаю странную мысль Хуго Штейнхауса: “Когда писатели увидели, что жизнь – бледная копия плохих романов, они выпустили на волю свою фантазию”.

Том Клэнси же писал: “Разница между реальностью и романом в том, что в романах есть смысл”.

Скажу, что слово "фантастика" в названии произведения очень быстро забывается… Чудеса очень просто решаются среди реальных проблем наших дней, и ты совершенно забываешь, что читаешь фантастическое произведение. Невозможное настолько искусно синтезируется с возможным, что кажется, будто так и должно быть…

Манера развития событий тоже невероятно прекрасна. Все происходит самым простым, но в то же время самым непредсказуемым образом.

Изложение событий в произведении от первого лица – от лица Арзу и письма Эмина позволяют писательнице выразить волнения, чувства героев с помощью глубоких, живописных описаний. Мы вместе с трепетом сердец образов переносимся из одного времени в другое.

Часто друзья называют меня "врачом с душой поэта". А я бы назвала Нисабеим ханум "писателем с душой врача". Её любовь к медицине и врачам чувствовалась настолько отчётливо, так явно. Научные диалоги, споры и медицинские термины в произведении говорят о таланте автора и её готовности писать в этой области. И отмечу, что это не первое произведение Нисабеим ханум с медицинским уклоном. Писательница неоднократно обращалась к этой теме, что свидетельствует о том, что она врач в душе.

В романе мистика и реальность, фантастика и наука дополняют друг друга. Возможно, именно в этом секрет привлекательности произведения. Автор снова и снова подчеркивает, что наука, прогресс зависят от воли людей.

В лице академика Меликова она представляет нам образ ученого, самоотверженно работающего во имя азербайджанской науки, человечества, национального колорита, трудолюбивого, сильного духом. Она выставляет его заботливое отношение к своим ученикам, дружелюбие, трепетное отношение к талантливой молодежи в качестве примера.

Героиня произведения Арзу Шыхлы – образованная, всесторонне знающая, чувственная и чистая душой девушка. Её любовь и достижения в области медицины настолько совершенны, что могут служить примером для каждой современной азербайджанской девушки.

Нисабеим ханум с таким мастерством описывает волнения юного сердца, что невольно хочется воскликнуть: "Браво!". Здесь можно только восхищаться:

“… Была тишина. Я очень любила такие тихие осенние дни. Часами, не отрываясь, любовалась деревьями, разноцветными листьями, неземной красотой осенних цветов. Сердце наполнялось чувствами, которые я не могла понять. Иногда мне казалось, что я слышу голос осени. Я сочиняла в душе осенние ноты. Здесь не было моего фортепиано. Я тосковала по возможности играть на нём. Душа моя металась. Я вернулась домой и уговорила маму пойти со мной к морю. Душа моя нигде не находила себе места. Мне было очень грустно.

Я тосковала по Эмину, по времени, которое покинула, по себе, а может, и вовсе не знаю, по чему ещё тосковала так сильно, что казалось, сердце разорвётся на части. Как бы сильно я ни любила, даже моя мама не могла заполнить пустоту внутри меня. Неизвестное мне чувство, словно некий путь, с непреодолимой силой влекло меня к Эмину…”

Образ Эмина также создан с большой любовью. Писательница изобразила человека самоотверженного, человечного, преданного, способного возвысить любовь до небес. Годы, неизвестность и пустота не смогли погасить пламя любви в сердце Эмина, а напротив, разожгли его с новой силой. Читатель видит человека, чья личность формировалась в течение этих 20 лет, пролетевших для него, словно мгновение, но для разлученных возлюбленных равных целой эпохе. Эмин – это человек, рожденный любовью.

Нисабеим ханум противопоставляет Эмина мужчинам, которые, имея рядом женщин, которым они говорят "люблю", предаются таким низменным чувствам, как измена и ложь, словно бросая им вызов этим образом, олицетворяющим верность.

Я думаю, что каждая молодая девушка, внимательно следящая за любовной линией произведения, пожелает, чтобы судьба подарила ей именно такого парня:

“… Мне кажется, что ты смотришь на меня откуда-то издалека, видишь меня. Ты из последних сил пытаешься спасти меня. Но ты бессильна, ты тоже словно пленница где-то… Тебе тоже больно. И я не могу собраться с мыслями, потому что чувствую твою боль. Если бы ты знала, сколько раз я хотел покончить с собой. Но всякий раз в последний момент ты спасала меня. Иногда мне приходит в голову страшная мысль, что я вдруг вернусь, а тебя нет. Что тогда со мной будет? Куда я пойду? К кому я пойду? Ведь в этом мире я не могу пойти ни к кому, кроме тебя. Никто, кроме тебя, не увидит, не узнает меня… Поэтому я отбросил эту мысль. Неизвестность убивает меня. Если бы я знал, что, оборвав свою жизнь, я отыщу тебя, я бы сделал это не задумываясь ни на секунду. Но это невозможно узнать… Я не уверен… Совсем не уверен… Никак не могу смириться с твоим отсутствием. Я часто вспоминаю то, что ты сказала мне при нашей последней встрече. Ты говорила: "Запомни, если однажды меня не будет рядом, если я не смогу приехать к тебе, это будет значить только одно: нет никакого пути, чтобы я приехала. Где бы я ни была, моя душа всегда будет рядом с тобой, и я буду любить тебя вечно! Никогда не сомневайся в этом!". И я всегда помню эти слова и жду тебя…”

Одной из героинь произведения, Солмаз муаллиме, также было уделено много внимания и уважения. Она – это образ самоотверженной Матери, которую мы носим в наших сердцах и в наших мыслях. Эта женщина, поседевшая в юности от горя и с огромными страданиями вырастившая своих детей достойными, любящими свою родину гражданами, действительно достойна вечного поклонения.

Я бы назвала "Online" огромным успехом Нисабеим ханум! Контрасты тоски и встречи, отрицательные и положительные образы романе настолько сильны и животрепещущи, что не веришь, что все это не реальная жизнь. Духовное богатство образов, широта мировоззрения, высокие нравственные качества вселяют веру в нашу молодежь. Герои входят в нашу жизнь, как живые люди; ты переживаешь вместе с ними, скучаешь по ним.

Несмотря на то, что произведение современное, звучит в унисон с веком технологий, в то же время в его глубине таится глубокая национальность, традиционность, психологический колорит, идущий от корней.

Я убеждена, что, если бы такой захватывающий материал попал в руки какому-либо американскому киносценаристу или режиссеру, он бы снял фильм, способный тронуть до глубины души даже самого искушенного зрителя, и этот фильм побил бы все рекорды по кассовым сборам, принеся славу и режиссеру, и автору оригинального романа.

К сожалению, Нисабеим ханум, имя которой я с такой любовью поминаю, больше нет в этом мире… 26 ноября азербайджанская литература потеряла очень талантливого писателя.
Но я верю, что её дух будет жить вместе с её произведениями, оставив вечный след в сердцах.
Пусть будет светлой твоя душа, дорогая Нисабеим!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.12.2025)

Zəhra Həsənova, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Uzun illərin, mürəkkəb tarixi proseslərin fonunda xalqın məişəti, ətraf aləmə və aid olduğu cəmiyyətə dair müxtəlif növ fikirləri məhz atalar sözləri, məsəllər vasitəsilə günümüzə qədər gəlib çatmışdır. Sözsüz ki, şifahi xalq ədəbiyyatının bu əvəzsiz örnəkləri bizə yetərincə geniş, tarixi, mədəni baxış bucağı qazandırır.

Buna baxmayaraq atalar sözlərinin tərkibində, habelə insanımızın yeniləşməkdə olan düşüncə tərzinin arxa planında zərərli sosial normaları özündə ehtiva edən bəzi fikirlər də yatmaqdadır. Türk qadının əsrlər öncə belə dəyərli, öz seçimlərində müstəqil, istər savaş meydanında, istərsə də çadırında qorxusuz və mərd olduğunu nəzərə alsaq, onun yüksək mənəvi keyfiyyətlərini kiçildən, əzən və hətta tənqid bənzəri təhqirə hədəf tutan bəzi deyimlərin gerçəkliklə əlaqəli  olmadığını bir daha xatırlatmış olarıq.

Əvvəlcə Azərbaycan dilində bu fəsildən olan bəzi atalar sözlərinə nəzər salaq:

Arvad tutan yolun axırı yoxuşa qalxar

Halbuki keçmişdə və günümüzdə kiçik dövlət adlandırdığımız ailələrin bütün daxili qərarlarının alınmasında ən böyük məsləhətçi daim xanımlar, o evin anaları, nənələri, həyat yoldaşları olur. Necə deyərlər “Hər güclü kişinin arxasında bir ağıllı qadın durur”.

Ərsiz arvad – cilovsuz at

Sözsüz ki, dəyişən və inkişaf edən texnologiyalar əsrində nə “arvadın ərə”, nə də atın cilova ehtiyacı var. Doğru mühitdə bütün canlılar kök salıb çiçək açmağa qadirdir.

Varlığın şərtləndirən əsas amillərdən biri də emosiyalardır. Bura həm xoş, həm də kədərli hiss və duyğular daxildir. İnsan kainatın axışı, təbiətin dəyişimi ilə daim vəhdətdədir. Ətrafımızda baş verən hadisələr bizdə yaxşı və ya pis izlər qoyur, onlar qarşısında ağlamaq, gülmək, qəzəblənmək isə sadəcə insan olmaq deməkdir:

"Arvadın gözündə yaş var, evdə iş var", yəni qadın, yaxud kişi olmaq fərq etmədən zaman-zaman duyğu axışında olmaq yaradılışımızın təməlindədir.

Ər atanı el atar, ər tutanı el tutar.

Yaxşısı “atan” da, “tutan” da olmadan möhkəm təmələ sahib olmaq, özün kimliyindən güc alaraq kök salmaqdır.

Qızı özbaşına qoysan, ya halvaçıya gedər, ya nağaraçıya.

Süfrəmizdən halva, toyumuzdan nağara əksik etməyib, halal qazanca dair çoxlu fikirlər söyləyiriksə (“Halal mal heç yerə getməz”, Halal incələr, ancaq üzülməz” və s.), sevgi və doğruluqla icra edilən bütün peşələrin xoşbəxtlik gətirəcəyi şübhəsizdir.

Qızını döyməyən dizini döyər

Doğrusunu desək, evində döyüləni ətrafı da, özgəsi də döyər. Dünya ilə ilk tanışlığımızı yaşadığımız, “ev” demək üçün dörd divar, bir tavan və qapıdan daha çoxuna ehtiyac duyduğumuz yuvalarda gördüklərimiz bir ömür boyu gedəcəyimiz yolları, üzərimizə qalxan əllərin saçlarımıza sığal, yoxsa başlarımıza “qapaz” olacağını təyin edir.

Bu cür örnəklər Altay türkcəsində də az deyil:

Altın baştu kadııtan,                    

Arık baştu er artık   “Qızıl başlı qadındansa, arıq başlı ər yaxşıdır”.

Belə anlaşılır ki, bütün üstün cəhətlərinə, seçilən xüsusiyyətlərinə baxmayaraq, qadın sadəcə qadın olduğu üçün hər zaman kişidən daha natamam və zəifdir.

Enezi t'amanıii kızın alba, Ejigi t'amanlUii üyine kirbe.  “Anası pisdirsə, qızını alma, qapısı pisdirsə, evə girmə”.

Buna bənzər nümunə Azərbaycan dilində “Anasına bax, qızını al” şəklində işlədilir. Hər nə qədər büyüdüyümüz ailələr, aldığımız tərbiyə və formalaşdığımız mühit xarakterimizin formalaşmasına təsir etsə də, olduğumuz və olmaq istədiyimiz şəxsiyyəti yaratmaq fərd olaraq özümüzdən asılıdır. Bu səbəbdən övladlar valideynlərinin, onların həyat tərzinin məsuliyyətini daşımır.

Kadın kijinin çaçı uzun, agılga kıska.  “Qadının saçı uzun, ağlı qısadır”.

Tarixə öz adını qızıl hərflərlə yazmış Tomris, Sara xatun, Nənə xatun, Fatimə Aliyə xanım, Ümgülsüm Sadıqzadə, Qaratel Hacımahmudova, Salatın Əsgərova və adı vərəqlərə, sətirlərə sığmayacaq yüzlərlə, minlərlə qadının hekayəsində aparıcı mövzu saçlar, görünüşlər deyil, ağıl və cəsarətdir.

Sözün müxtəsəri, tez-tez eşitdiyimiz, oxuduğumuz və bəlkə də, işlətdiyimiz bir qrup atalar sözləri, deyimlər uzun bir ömür yolu keçmiş olsa da, artıq tarixin yaddaşında, vərəqlərdə, kitablarda yanlış olduğu bilinərək saxlanmalı, zehnimizdəki yerini bərabərliyə, birlikdə dünyanı daha yaşanmalı, güllərlə, gülüşlərlə dolu bir məkana çevirəcək fikirlərə, qayələrə verməlidir. Dahi şairimiz Hüseyn Cavidin dilindən desək:

                          Qadın gülərsə şu issız mühitimiz güləcək,

                          Sürüklənən bəşəriyyət qadınla yüksələcək.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.12.2025)