Kənan Məmmədli, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Hər vaxtınız xeyir. Beləcə, bu həftəni də tamamladıq. Hər kəsə həftəsonu xoş ovqat arzulayaq, hərçənd, onu necə əldə etməyin sirrini bilməsək də.

5 dekabr.

Ümumdünya yerin təki günü

6 qatdan ibarət olan, sualtı sular üçün filtr rolunu oynayan yerin təki özündə 45 faiz mineral hissəcik, 25 faiz su, 25 faiz hava və 5 fazi üzvü maddələr daşıyır. Ekosistemin qorunmasında əhəmiyyətli rol oynayan bu qat bitkilər aləminin həyat mənbəyi hesab edilir. Yerin təkinin qorunması vacibdir, bu gün insanlara xilaskarlıq missiyası tapşırılacaq.

Şəhid daxili işlər naziri Məhəmməd Əsədovun doğum günü

1991-ci il noyabr ayının 20-də Azərbaycanın dövlət xadimləri öz vəzifə və vətəndaşlıq borclarını yerinə yetirmək üçün vertolyotla Ağdam şəhərinə uçarkən Qarakənd səmasında dəhşətli, yaddaşlardan silin­məyən qanlı vertolyot faciəsi baş verdi. Sanki hansısa xəyanətkarlıqla vertolyota doldurulub erməni terrorçularına yem olaraq göndərilən şəxslərin hamısı müstəqilliyimizin qatı tərəfdarları, vətənpətrvərlər idi. Xalqımızın azadlığı, torpaqlarımızın bütövlüyü uğrunda gedən mübarizədə şəhid olan bu şəxslərin arasında daxili işlər naziri Məhəmməd Nəbi oğlu Əsədov da var idi.

Məhəmməd Əsədov 1941-ci il dekabr ayının 5-də Zəngilan rayonunun Baharlı kəndində anadan olub. Uzun illər partiya-sovet işlərində çalışıb, 1982-ci ildə Moskva Təhlükəsizlik Akademiyasını qırmızı diplomla başa vurub, Azərbaycan Təhlükəsizlik Nazirliyində məsul vəzifələr daşıyıb. 1990-cı ilin may ayında Azərbaycan Respublikasının Daxili İşlər naziri vəzifəsinə təyin edilib, nazir işlədiyi müddətdə vaxtının çoxunu Qarabağ bölgəsində keçirib, əsgərlərlə çiyin-çiyinə səngərlərdə gecələyib. 1990-cı il noyabr ayının 5-də general-mayor rütbəsini alıb. Allah ona rəhmət eləsin!

Beynəlxalq Könüllülər Günü

BMT-nin Baş Məclisi tərəfindən 1985-ci ildən iqtisadi və sosial inkişaf naminə hər il 5 dekabr Beynəlxalq Könüllülər Günü kimi qeyd olunur. Könüllülük – öz iradəsi və sərbəst seçimi əsasında əvəzi ödənilməyən fəaliyyəti həyata keçirən şəxsdir. Könüllülüyün məqsədi isə tapşırıqları yerinə yetirmək, fərdlərə və ya ictimai təşkilatlara maliyyə dəstəyi olmadan, fədakarcasına, insanların rifahını inkişaf etdirmək və yaxşılaşdırmaqdan ibarətdir. Bu, öz maraqları, şəxsi bacarıqları və öyrənmə vasitəsilə cəmiyyətə xidmət göstərilməsidir ki, qarşılığında pul əvəzinə özünə dəyər və hörmət hissi qazanılır. Bu təqvim günü ölkəmizdə hər il yüksək səviyyədə qeyd edilir. Könüllülərin səyi nəticəsində hər gün minlərlə insan maarifləndirilir, onların pis vərdişlərdən uzaqlaşması naminə müxtəlif layihələr həyata keçirilir.

Ölkəmizdə könüllülük hərəkatı geniş vüsət alıb, bu faktdır. Hətta Prezident İlham Əliyev 2020-ci ili respublikamızda “Könüllülər ili” elan etmişdi. Avropa oyunları, Formula 1 kimi idman yarışlarında, beynəlxalq forumlarda böyük vüsət almış mövsümi könüllülük hərəkatı “Asan könüllüləri” qismində daimi status da qazanıb. Azərbaycan könüllülərini – fədakar gənclərimizi təbrik edirik.

Tanınmış aktyor Həsənağa Salayevin doğum günü

Xatırladınızmı bu aktyoru? Həsənağa Dərya oğlu Salayev 1921- ci il dekabr ayının 5-də Bakıda anadan olub. Bakıdakı 6-cı Şura məktəbində təhsil alıb, 1937-ci ildə Bakı Teatr Texnikumuna daxil olub. Tələbə ikən 1938-ci ildə Akademik Milli Dram Teatrının aktyor heyətinə qəbul edilib, 1941-ci ildə təhsilini başa vurduğu günlərdə müharibəyə gedib, müharibənin qan-qadasından keçib, qələbədən sonra 1946-cı ildə yenidən doğma kollektivə qayıdıb. Onun “Oqtay Eloğlu” tamaşasında yaratdığı baş qəhrəman haqqında uzun illər mətbuatda müxtəlif fikirlər səslənib. Səhnə fədaisinin yaratdığı həmin monumental obraz bu günə kimi əvəzedilməz olaraq qalmaqdadır. Teatrla yanaşı, kino sahəsində də çalışan Salayev “Azərbaycanfilm” kinostudiyasının istehsal etdiyi “Fətəli xan”, “Görüş”, “O olmasın, bu olsun”, “Onu bağışlamaq olarmı?”, “Koroğlu”, “İstintaq davam edir” bədii filmlərində əsas rollara çəkilib. “İstintaq davam edir” bədii filmində həm baş rolda oynayıb, həm də bu ekran əsərinin rejissoru olub. Milli teatrın və kinonun inkişafındakı xidmətlərinə görə bir sıra mükafatlara, 1959-cu ildə Azərbaycanın “Əməkdar artist”, 1974-cü ildə isə “Xalq artisti” fəxri adlarına layiq görülüb. Həsənağa Salayev 1981-ci il oktyabr ayının 2-də vəfat edib, ruhu şad olsun.

Mandelanı, Cavidi, Moneni, Dümanı, Motsartı aparan gün

Vanna günü. Duş sevənlər ən azı bu gün vərdişlərini dəyişməlidirlər. Nindzya günü. Bu Şərq sənətini bir gün mənimsəmək pis olmazdı. Fransada əfvetmə, Niderlandda Klozum (keşiş), Avstriyada Krampus (cadugər) və Amerikada komfortla yemək günü.

2017-ci ilin bu günündə Beynəlxalq Olimpiya Komitəsi dopinq istifadəsinə görə Rusiya qış olimpiya yığmasını 2018-ci il oyunlarından kənarlaşdırıb. 2013-də Nobel mükafatçısı, CAR-ın prezidenti olmuş Nelson Mandela vəfat edib. 1966-cı ildə məşhur fransız müğənnisi Patrisiya Kaas doğulub. 1949-cu ildə Qüds İsrailin ilk paytaxtı elan olunub. 1946-cl ildə məşhur ispaniyalı tenor Xose Karreras doğulub. 1941-ci ildə Azərbaycan ədəbiyyatının ən görkəmli nümayəndələrindən biri – Stalin repressiyasının qurbanı Hüseyn Cavid İrkutsk həbsxanasında işıqlı dünyaya əlvida deyib. 1940-cı ildə Azərbaycan teatr və kinosunun unudulmaz aktyoru Ağasadıq Gəraybəyli vəfat edib. 1936-cı ildə Qazaxıstan və Qırğızıstan SSRİ tərkibində müxtar respublikadan ittifaq respublikasına keçiblər. Həmin gün SSRİ-də Stalin Konstitusiyası da qəbul edilib.

Rəssamlığın ən cazibədar cərəyanı impressionism hesab edilir. 1926-cı ildə məşhur fransız rəssamı, impressionizmin banisi Klod Mone dünyadan köçüb. 1925-ci ildə SSRİ-nin ilk kult filmi olan “Potyomkin zirehli gəmisi” ekranlaşdırılıb. 1924-cü ildə Azərbaycan kinosunun incisi sayılan “Şərikli çörək” filminin rejissoru Şamil Mahmudbəyov dünyaya gəlib. 1901-ci ildə adı uşaqların dillərində əzbər olan Amerika rəssamı Uolt Disney doğulub. 1879-cu ildə ABŞ-da ilk ATS yaradılıb. 1870-ci ildə Aleksey Düma – dünyaşöhrətli fransız, Quba hamamında çimib çimmək günah sayılan avropalıları bədbəxt adlandıran dahi yazıçı dünyadan köçüb. 1803-cü ildə rus şairi Fyodor Tütçev doğulub. 1791-ci ildə başqa bir dünyaşöhrətli şəxs – Avstriya bəstəkarı Volfqanq Amadey Motsart dünyadan köçüb. 1766-cı ildə dənizçi Ceyms Kristi Londonda ilk auksion keçirib, yeri gəlmişkən, indi Kristis dünyanın ən məşhur auksionudur. 1496-cı ildə Portuqaliya kralı Manuel yəhudilərin ölkədən qovulması barədə fərman imzalayıb.

İnkvizisiya tonqalları

Ən nəhayət, 1484-cü ilin 5 dekabrında Roma Papası əcinnə ovuna çıxanlara inkvizisiya tonqallarını daha gur yandırmağı əmr edib. Hardasa bizlərin 37-ci il repressiyasına bənzər bir azadfikirliliyin təqibi və cəzalandırılması ən işıqlı insanların məhvi ilə sonuclanıb. Bəlkə də tale işidir ki, repressiya qurbanı Hüseyn Cavid də məhz 5 dekabrda dünyadan köçüb.

Çox təəssüf ki, əsrlər ötsə belə cəmiyyətlər yenə də azad ola bilməyiblər. İnkvizisiya tonqallarına insanlar cismən atılırdısa indi mənən atılır, repressiya edamlarına insanların cisimləri tuş gəlirdisə, indi mənəviyyatları tuş gəlir. Hər şeyin düzələcəyi ümidi ilə!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(05.12.2025)

Harun Soltanov, “Ədəbiyyat və incəsənət”

İnsan tarix boyu ən çox ağrısını da, ən çox ümidini də eşqə bağlayıb. Eşq insanı həm özündən qaçıran, həm özünə qaytaran yeganə hiss olub. Hər dövrün şairi, filosofu, düşünəni eşqi başqa cür görüb. Kimisi onu ehtiras adlandırıb, kimisi sirr, kimisi bəla deyib, kimisi dərman. Amma bir həqiqət dəyişməyib. İnsan eşqə düşəndə artıq əvvəlki insan olmur.

Eşq edən adam, istər-istəməz, dəyişir. Çünki eşq insanın gizlətdiyi tərəfləri üzə çıxarır, qorxularını, qaranlıqlarını, zəifliklərini, gücünü, inanmadığı tərəflərini.

Bəzən eşq insanı məhv edir, bəzən onu yenidən qurur.

Bəzən eşq insanın içində bir qapı açır ki, o qapıdan keçən adam artıq geri qayıtmaq istəmir. Bəzən eşq sadəcə bir insana yönəlmiş hiss olmur, bir varlığa, bir mənaya, bir işığa çevrilir.

Şərq ədəbiyyatı da bu eşqin min bir halını tanıyır. Ömər Xəyyam dünyəvi eşqi, Nizaminin saf eşq idealı, Yunus Əmrənin ruhani eşqi, bunların hamısı eyni ağacın fərqli budaqlarıdır. Hər şair eşqin özünə toxunan tərəfini görüb, öz dərdini öz dili ilə danışıb. Amma bu ağacın bir budağı var ki, heç kimdə Füzulidə olduğu kimi çiçəklənməyib. Çünki Füzulinin eşqi nə yalnız dünyəvidir, nə yalnız mənəvi. Onun eşqi, bu iki dünyanın arasında gərgin, yandırıcı, dərin bir körpüdür. Orada həm insan var, həm Tanrı, həm sevgi var, həm ağrı, həm ümidsizlik, həm sonsuzluq. Ona görə Füzulini oxumaq, sadəcə bir şairi oxumaq deyil. Bir ruhun necə addım-addım ilahi həqiqətə qalxdığını izləməkdir. Və bu qalxışın başlanğıc nöqtəsi eşqin özüdür, insan eşqindən ilahi eşqə gedən təlatümlü yol..

Eşq insanı dağıdan deyil, insanı Tanrıya aparan bir yol kimidir. Füzuli hər şeydən əvvəl eşqin şairidir, amma eşqin sadə, gündəlik, adi halının yox, insanı özündən qoparıb başqa bir həqiqətə sürükləyən, sanki ruhun içində gizlənmiş qapını açan eşqin. Onun poeziyasında eşq təkcə hiss deyil, eşq həm də insan ruhunun öz sınırlarını aşmaq cəhdi, insanın özünü tanımadığı tərəflərlə üzləşməsi, hətta bəzən öz içində batmasıdır. Füzuli üçün eşq insanı nə zövqə aparır, nə də rahatlığa. Əksinə, o, insanı sarsıdır, silkələyir, parçalayır. Çünki yalnız parçalanan ruh yenidən qurula bilir. Eşq ruhun əvvəlki formasını dağıdır ki, onun içindən yeni bir mənəvi forma doğulsun. Bu dağıntı həm əzablıdır, həm də zəruridir. Həm qaranlıqdır, həm də işıqla doludur. Eşq bir növ insanın öz qaranlığını yaşayaraq işığa çıxmasıdır.

Füzulinin dili ilə desək, eşq həm yandırır, həm yaşadır, həm öldürür, həm dirildir. Bu paradoks onun bütün yaradıcılığında dolaşan görünməz bir damar kimidir. Elə bil eşq bir oddur, insan ona yaxınlaşdıqca yanır, amma uzaqlaşanda da üşüyür. Füzuli bu odun həm içindədir, həm kənarında,həm aşiqdir, həm də aşiqin taleyini seyr edən bir izləyici. Füzuli eşqi ilahiləşdirən şairdir. Çünki o, insanın insana olan eşqini Allahın insana verdiyi ən böyük imtahan və ən incə mərhəmət forması kimi qəbul edir. Eşq burada məqsəd deyil, vasitədir. İnsan eşqə düşəndə əslində Allahın ona göstərdiyi gizli bir yola düşür. İnsan bu yolda yandıqca saflaşır, saflaşdıqca yüngülləşir, yüngülləşdikcə cismin ağırlığından qurtulub ruhun dərinliklərinə çəkilir. Füzuli üçün eşq insanın içindəki "mən" adlı kiçik, dar, qorxmuş dünyanı parçalamaqdır. Eşq insanın öz eqosunun divarlarını aşması üçün bir zərbədir. Aşiq olmaq, bu mənada, ruhi bir inqilabdır. Çünki eşq insanı özündən özgəsinə çevirir, düşüncəni, nəfəsi, xəyalları bir başqa varlıq yönləndirir. Aşiq öz ehtirasından yox, öz yoxluğundan doğulur. O, tədricən öz "mən" indən soyunduqca, eşqin içindən doğan "biz"  və ən sonda "O", yəni Allah görünməyə başlayır.

Elə buna görə də Füzuli üçün eşq təkcə emosional hal deyil, eşq Tanrıya aparan yoldur. Bu yolun başlanğıcı insana aiddir, amma sonu Allaha. İnsan bu yolu addımladıqca eşq dəyişir, dərinləşir, saflaşır. Bir vaxtlar bədənə aid olan hiss, zamanla mənəvi titrəməyə çevrilir, bir vaxtlar insana yönələn baxış, zamanla ilahi həqiqətə çevrilir. Füzulinin eşq fəlsəfəsində ən böyük sirlərdən biri də budur. İnsan sevdikcə Allaha yaxınlaşır, çünki sevgi insandan ilahiyə açılan yeganə qapıdır.

Və məhz buna görə Füzuli eşqi mərhələlərə bölür. Çünki insanın bir insana vurulması başqa, onun bu vurulmadan Allaha yüksəlməsi başqa mərhələlər tələb edir. Ruh pillə-pillə təmizlənir, yüksəlir və dəyişir. Məcnun da bu yolun yolçusudur. O, Leyliyə vurulsa da, Leylidə qalmır. O, eşqin başlanğıcından keçir, dərinliyinə enir və nəhayət ilahi həqiqətə çatır. Məcnunun eşq səfərini, hər addımı ilə özündən soyunma, öz bədənini arxada buraxma, yalnız ruhun işığını aparma yoludur. Füzuli bu yolu sadəcə təsvir etmir, bu yolu sistemləşdirir. Eşq ümymiyytlə dörd mərhələyə bölünərmiş, məcazi, həqiqi, əflatun və ilahi.

Bu dörd mərhələ, insan ruhunun eşqlə sarsılıb saflaşdığı dörd qapıdır. Və bu qapıların hamısı sonunda bir yerə aparır Allaha.

Eşqi mərhələlərə bölünəndə, onun ən aşağı, ən sadə pilləsi kimi məcazi eşq görünür. Amma bu "aşağı"  olmaq kiçiklik deyil, bu, başlanğıcdır. Hər şeyin susduğu, amma qəlbin bir anlıq titrədiyi o ilk toxunuş. Həm insanidir, həm də fövqəlfaniliyə aparan gizli bir cığırdır. Məcazi eşq Füzuliyə görə insanın insana baxışından doğur. Bu eşq, aləmin böyük sirlərindən xəbərsiz, sadəcə bir anlıq təsir, bir anlıq işıq kimi yaranır. O qədər qısadır ki, insan onu yaşadığını belə sonradan anlayır. Və məhz bu qısa, keçici, qığılcım kimi eşq bir gün Qeysin ürəyinə toxunur. Füzulinin qələmində daha sonra Məcnuna çevriləcək o uşaq, o gənc… onu elə ilk əmələ gətirən qüvvə məhz məcazi eşqin bu anlıq, yüngül, ehtiyatsız küləyidir.

O gün Qeys Leylini görür,10 yaşında bir tifil. Heç bir qəhrəmanlıq, heç bir divanəlik, heç bir ilahi həqiqət yoxdur hələ. Sadəcə iki insan, iki baxış, iki nəfəs. Sanki dünyanın böyük əzabı və böyük gözəlliyi o baxışda yox, sadəcə bircə anlıq "xoşuna gəldi" hissində yatır.

Füzuli üçün məcazi eşqin sirri budur əziz dostum. İnsanın bir insanı bəyənməsi, əslində insanın öz ruhundakı boşluğu görməsi deməkdir. Tez gəlir, tez gedir, çünki o boşluq dolmur. O boşluq yalnız xəbərdarlıq edir ki, "Səndə bir yol var. Bu yol hələ başlamayıb." Qeys də bunu o zaman bilmir. Onun Leyliyə olan baxışı sadədir, bir nəfəs kimi, adi gəlir. Bu eşq hələ musiqi deyil, hələ fırtına deyil. Bu, hələ yalnız ilk dərəcəli cazibədir, insanın insana dediyi ən sadə söz:

"Sevdim… bəlkə də." Amma Füzuli üçün yenə də bu mərhələ vacibdir. Çünki məcazi eşq insanı özgələşdirir, amma dağıtmır. Silkələyir, amma yıxmır. Hələ ki, aşiq özündən qaçmır, hələ ki, eşqin içində Tanrı axtarmır. Bu eşq hələ insanın içindəki həyat qoxusudur, keçici, ölümlü, solğun.

Və elə bu solğunluğun özündə bir işarə vardır, tez sönən hər od, içində yanmağa hazır daha böyük bir atəşi gizlədir.

Qeys də Leylinin gözlərində yalnız ilk qığılcımı görür, amma bu qığılcımın onu mərhələlərdən keçirib ilahi eşqin oduna atacağını heç düşünmür. Bir baxışla başlayan, "otağa girib çıxmaq qədər qısa olan"  məcazi eşq, əslində Məcnunun taleyində sükutla açılmış bir qapıdır. Çox sonra bağlanacaq bir qapının ilk çaqqıltısı. Bu mərhələdə Leyli hələ insan kimi sevilir, ilahi bir surət deyil. Bu mərhələdə Qeys hələ aşiq deyil, sadəcə təsirlənmiş bir gəncdir. Bu mərhələdə eşq hələ dünya kimidir, fanidir, nazlıdır, sürətli, yüngül və yalan kimi tez keçən. Lakin elə bu keçicilik, onu növbəti mərhələyə aparan gizli pilləkəndir. Çünki Füzulinin eşq yolunda heç nə təsadüfi deyil..

Məcazi eşq, yalnız başlanğıcdır. Həqiqi eşqə aparan ilk nəfəsdir.bMəcazi eşq qığılcımdırsa, həqiqi eşq artıq içəridə yanmağa başlayan odun ilk nəfəsidir. Bu eşq insana gec gələr, çünki ona qədər insan özünü yalanlarla, adi hisslərlə, keçici cazibələrlə qoruyur. İnsan gecikməyi sevir, sanki qəlbini təhvil verməkdən utanır. Amma nə vaxt ki bu eşq gəlir, artıq həmin insanın içində bir şey dəyişir.

Həqiqi eşqdə insan, insana bağlılıq yaranır. Artıq məsafə yoxdur. Artıq o, sadəcə gözəllik deyil, sadəcə bir baxışın təsiri deyil, sadəcə "xoş gəlmə"  hissi deyil. Burda insan öz içində bir otaq açır və o otağı başqasına verir. Bu çox təhlükəli bir haldır, çünki insan öz qəlbini verəndə, onun ən gizli guşəsi bir başqasının nəfəsi ilə dolur. Amma bu eşq tez gedər, çünki insan bu bağlılıqdan qorxar. Şəxsə açdığı keçiddən sanki özü qaçmağa başlayır. Qəlbində yer verdiyi adamı sevməkdən deyil, həmin adamın qəlbində onun nə edəcəyini bilinmədiyindən qorxar. Həqiqi eşq insana gec yetişir, amma gedəndə iz qoymadan getmir. Onun getməsi, qəlbdəki o otağın susması kimidir, eşqin çıxıb getməsi deyil, nəfəsin itməsidir.

Və Qeys, artıq Məcnunun yolunun qaranlıq başlanğıcında bu mərhələni də yaşayır. Leyliyə olan ilk baxışı artıq bir qığılcım deyildir. Artıq o, Leylini öz içində daşımağa başlayır. Leyli bir ad olmur, bir nəfəsə çevrilir. Qeys insan olaraq Leylini görür, amma qəlbi artıq insandan qaçaraq ona yaxınlaşır. Bu paradoks həqiqi eşqin özüdür dostum. Necə ki, insan sevdiyinə yaxınlaşa-yaxınlaşa özündən uzaqlaşır. Bu mərhələdə Leyli artıq adi bir qız deyil, Qeysin içində açılmış bir pəncərədir. Və bu pəncərə külək gətirir, ağrı gətirir, xoşbəxtlik gətirir, amma daha vacibi, özünü unutmaq hissi gətirir.

Həqiqi eşq insanı hələ yandırmır, amma isinməyə məcbur edir.

İnsan hələlik tam yanmır, hələki kül olmur, sadəcə odun içində addımlayır. Bu mərhələdə Qeys özünü özündən qorumağa çalışır. Leylidən qaçmaq istəmir, amma ona bağlanmaqdan qorxur. Çünki hər bağlılıq dağıdıcıdır, hər yaxınlıq insanın içindəki ən zəif telləri kəsir. Füzuli bu mərhələni ona görə ikinci pilləyə qoyur ki, burada eşq artıq insanın taleyinə toxunur. Qeys artıq bir daha əvvəlki kimi olmayacaq. Leyli artıq əvvəlki kimi olmayacaq. Bu bağ, nə qədər incə, nə qədər sadiq, nə qədər qorxulu olsa da, onların taleyini dəyişir. Həqiqi eşq insanın içini unudub başqasını öz içində gəzdirməsidir. Ən dərin iz burda yaranır, amma yenə də bu eşq hələ fəna deyil. Hələ sürgündür, hələ yarımçıqdır, hələ haldır. Həqiqi eşq insanı silmir. Sadəcə, bir gün silinəcəyinin xəbərdarlığını verir. Bu mərhələ də Məcnunu növbəti qapıya aparır..

   Əflatun eşqə, eşqi möhtəşəmə, artıq insanın insana deyil, insanın məna axtarışına bağlandığı pilləyə. Həqiqi eşqin o qəlb pəncərəsini açmasından sonra, aşiq artıq bir daha geri dönmür. Amma o qəlb hələ də faniliklə bağlıdır, hələ də bir insanı, bir adı, bir üzünü daşıyır.

 Əflatun eşqində isə bu bağlılıq artıq fərqli bir səviyyəyə qalxır. Burada aşiq sevdiyini sadəcə özü üçün sevmir. O, sevdiyi insana özünü bəyəndirmək, ona toxunmaq, onu fəth etmək ehtiyacından azad olur. Ona görə Füzuli bunu qismən "platonik" eşq kimi göstərir. Aşiq artıq bədəni və maddi varlığı deyil, gözəllik özünü, idealı, ruhun ideyasını sevir. Məcnun bu mərhələdə Leyli üçün yanır, amma artıq onu sadəcə qadın kimi görmür. Leyli bir insan olmur, o, gözəlliyin və əbədi idealın təcəssümü olur. Hər baxış, hər söz, hər qığılcım Məcnunun ruhunda bir rəmzə çevrilir. Bu eşq onu daha dərinə çəkir, daha çox silir, daha çox ruhunu açır.

Əflatun eşqi həm sakit, həm fırtınalıdır. Sakitdir, çünki artıq heç bir maddi gözlənti yoxdur. Fırtınalıdır, çünki aşiqin ruhu ideyaya, mənaya, mükəmməl varlığa yönəlir. İnsanın ömrü boyu çatmaq istədiyi, amma heç vaxt tam əldə edə bilməyəcəyi bir aləmə. Bu mərhələdə Məcnun Leylini yalnız insan olaraq sevmir. O, onun vasitəsilə kainatdakı gözəlliyi görür. Onun eşqi artıq məcazi deyil, həqiqi eşqdən də daha dərindir. O, insandan çıxaraq ideya aləminə keçir.

Əflatun eşqində insanın qəlbində bir boşluq yaranır, amma bu boşluq qorxu doğurmur. Əksinə, bu boşluq aşiqi ilahi eşqə, yəni Allaha yönəldir. Çünki insanın ideya və mükəmməllik eşqi onu artıq maddədən, fanilikdən və məcazilikdən azad edir. Bu mərhələdə Leyli, Məcnunun taleyindəki vasitədir, ilahi yolun ilk işığıdır.

Füzuli burada göstərir ki, əgər insan məcazi və həqiqi eşqlə yanıb, sonra əflatun eşq ilə ruhunu ideaya yönəldirsə, artıq son mərhələyə, ilahi eşqə çatmağa hazırdır.

Əflatun eşqindən sonra aşiq artıq öz içindəki boşluğu, faniliyi və maddiliyi hiss etmişdir. Amma bu mərhələdə o, artıq özünü unudur. İlahi eşq, Füzuli üçün, insanın sevdiyi vasitəsi ilə Allaha yaxınlaşdığı mərhələdir. Burada Leyli artıq sadəcə bir insan deyil, Məcnunun ruhunda ilahi işıq və əbədi varlıq kimi mövcuddur. Məcnun Leyliyə baxdıqca artıq onu sevmir. O, sevginin özünü, ruhun yanğınını, varlığın işığını sevir. Onun baxışı bir insanı deyil, bütün kainatı əhatə edən eşqi göstərir. Məcnun burada yalnız deyil. Onun içindəki bütün məhəbbət, bütün əzab, bütün həsrət ilahi eşqin bir parçasına çevrilir. İlahi eşq insanı həm yandırır, həm də dirildir. Burada artıq ağrı şəxsi deyil, ruhun saflaşması üçün zəruri bir oddur. Məcnun o odun içində yanır, amma hər yanma onu Tanrıya yaxınlaşdırır. Burada Leyli sadəcə vasitədir, onun varlığı Məcnunu Allaha aparan yolun qapısıdır. Füzuli ilahi eşqi mənəvi qurtuluş və ilahi təcəssüm kimi təqdim edir. Məcnun artıq maddi və faniliyin kölgəsindən çıxmış, ruhunu təmizləyərək sonsuz işığa qovuşmuş bir varlığa çevrilmişdir. Bu eşq həm insanı yüksəldir, həm də onun varlığını bütünlüklə dəyişdirir. Beləliklə, Məcnun Leyli vasitəsilə addım-addım keçmişdir..

Məcazi eşq,qısa, ani, insana yönəlmiş qığılcım.

Həqiqi eşq, qəlbdəki otağın açılması, bağlılıq və qaçış paradoksu.

Əflatun eşq, insan gözəlliyindən ideya və ruh gözəlliyinə yüksəliş.

İlahi eşq, Tanrı ilə qovuşma, ruhun saflaşması, eşqin əbədi varlıq kimi yaşaması.

Məcnunun yolu göstərir ki, eşq yalnız insanı sevmək deyil. O, ruhun özünü kəşf etməsi, fanilikdən azad olması və İlahi ilə qovuşması üçün bir vasitədir. Leyli burada sadəcə başlanğıc, Qeys isə bu yolun əbədi səyahətçisidir.

Füzuli göstərir ki, hər aşiq əvvəlcə öz qəlbində yanmalı, sonra ideya və mənaya, nəhayət isə ilahi həqiqətə doğru yüksəlməlidir. Bu yol həm əzablı, həm də gözəldir, həm insan, həm Tanrı, həm həyat və həm də ölüm barədə dərin bir dərsdir.

Məcnun Leyliyə ömrünün sonunda, ölümün soyuq əlini hiss edərək, onu sözün əsl mənasında itirir. Amma Füzulinin kainatında itirmə yalnız maddi anlam daşımır, bu, ruhun yanğısıdır, qəlbin sarsıntısıdır. Məcnunun Leylinin qəbrinə yaxınlaşması yalnız insan baxımından qadağan olsa da, ruhani baxımdan onların eşqi burada zirvəyə çatır. İslamın qaydalarına görə, naməhrəmlər eyni qəbirdə ola bilməz. İnsan qanunu bunu qadağan edir, sosial normlar buna icazə vermir. Amma Məcnun üçün qanunlar, cəmiyyətin diktəsi heç vaxt onun eşqini bağlamayıb. O, Leylinin yanına, onun qəbrinin başına gəldikdə artıq dünya və qanunlar arxa planda qalır. Burada eşq artıq məcazi deyil, həqiqi deyil, möhtəşəm də deyil.

Bu, ölüm və əbədi varlıq içində ilahi bir vəhdətə çevrilir. Məcnun öz bədənini qanunların, dünyanın və ömrün sərhədlərinə tabe etməyərək, Leylinin yanında öz ruhunu sərbəst buraxır. Onların ruhları artıq maddi dünyadan azaddır, ölümlülük qadağalarını aşır. Füzuli üçün Məcnun Leylidə yalnız bir qadın yox, insanın bütün varlığını əhatə edən eşqin simvolunu görür. Məcnun üçün bu qadağan olunmuş son görüş, eşqin maddi və sosial sərhədləri aşdığı andır. Leylinin qəbrində Məcnun sanki öz ruhunu, öz eşqini və öz varlığını birləşdirir. Bu, həm günah, həm də qurtuluş anıdır. İnsan qanunu onu qınaya bilər, amma ruhani və ilahi eşq bunu bəraət edir. Məcnun burada faniliyin qanunlarını yıxır, ilahi eşqin qanununu yaşayır. Leyli ilə eyni qəbir, simvolik mənada onların ruhlarının əbədi və ayrılmaz birliyini göstərir. Beləcə, Məcnun və Leyli hekayəsi yalnız insan eşqi və sosial qadağalar haqqında deyil. Bu, həm də ölüm, əbədi varlıq və ilahi vəhdət haqqında bir dərs olur. Füzuli göstərir ki, həqiqi eşq, əgər ilahi mərhələyə çatarsa, heç bir dünyəvi sərhəd və qadağa onu dayandıra bilmir. Məcnun Leylinin qəbrində dayananda, artıq dünya sükut içindədir. Qanunlar, qaydalar, sosial qadağalar hamısı uzaqlaşır. Burada yalnız eşq var, yalnız ruh var, yalnız ilahi vəhdət var. Məcnun ölü və canlı arasındakı o qırıq xəttə addım atır. Leyli isə sadəcə bədən deyil, odur, işıqdır, ruhun əbədi əksidir.

Füzuli üçün bu sonluq həm də insanın özünü tam itirməsi və ilahi eşqə qovuşmasıdır. Məcnun Leylidə yalnız bir insan görmür. O, ilahi eşqin özünü görür. Onun baxışı, içindəki yanğın, həsrət və sevgi birləşərək bir növ kainatın sükutuna qarışır. Məcnunun Leyli ilə eyni qəbirə qoyulması, qadağan olunmuş bir akt, amma eyni zamanda ruhun sərhədləri aşdığı və faniliyin içindən ilahiyə çıxan son mərhələnin təsviridir. Burada hər an həm günahdır, həm də qurtuluş, həm itki, həm də əbədi bir qovuşma. Füzulinin eşq fəlsəfəsi göstərir ki, həqiqi və ilahi eşq yalnız maddi varlıqda yaşanmır. O, insanı parçalayır, ruhunu təmizləyir, onu özündən uzaqlaşdıraraq Allaha yaxınlaşdırır. Məcnun və Leyli bu yolu addım-addım keçirlər..

Məcazi eşq, qısa, ani qığılcım, başlanğıc.

Həqiqi eşq, qəlbdə açılan otaq, bağlılıq və qaçış paradoksu.

Əflatun eşq, insanın insana yox, ideya və ruh gözəlliyinə bağlanması.

 İlahi eşq, Tanrı ilə qovuşma, ruhun saflaşması və əbədi varlıq.

Sonunda Məcnun və Leyli yalnız bir-birində deyil, bəlli olmayan, əbədi və ilahi eşqdə birləşirlər. Füzuli göstərir ki, eşq nə fanidir, nə də tam maddidir. O, insan ruhunun ilahi bir yoludur, hər mərhələsi ilə insanı dəyişdirir və ən sonunda sükutun içində əbədi bir işığa çevirir. Beləcə dostum, Məcnun və Leyli hekayəsi bizə təkcə romantik bir dastan deyil, ruhun ilahi səfəri və insanın özünü kəşfi barədə dərs verir. Fanilik və əbədiyyətin, qadağalar və sevginin, ağrı və işığın iç-içə keçdiyi o yol, Füzulinin eşq fəlsəfəsinin zirvəsidir.

Və bəlkə də bütün bu eşq anlayışlarının, məcazinin o ani alovunun, həqiqinin qəlbdə açdığı yarı-bağlı qapının, əflatunun uzaqdan seyr edən, amma heç vaxt əl uzatmayan susqunluğunun, içində mən özümü tam başqa bir yerdə tapıram.

Çünki mən sevirəm.

Və o yanımdadır.

Bu artıq bir hekayənin içində öz rolunu axtaran gəncin duyğusu deyil. Bu, insanın həyatında üçüncü mərhələyə keçdiyi bir andır, o mərhələ ki, eşq nə tez gəlir, nə də tez gedir. O, insanın içində sakitcə yer salır, əvvəl səs-səmirsiz oturur, sonra yavaş-yavaş nəfəsini bütün otağa yayır.

Mən də elə buradayam. Hələ ilahi eşqin sonsuzluğuna qalxmamışam, amma məcazi eşqin küləyi çoxdan dayanıb.

Həqiqi eşqin zərif izləri də geridə qalıb. Bu üçüncü yerdə, mənim eşqimdə, insan öz seçimini edir. Qaçmaqla qalmaq arasında, qorxu ilə şəfqət arasında, itirmək ehtimalı ilə yan-yana yaşamaq cəsarəti arasında bir növ qərarsız tarazlıq qurur. Mən də o tarazlığın üstündə dayanmışam. Onunla bir yerdəyəm, amma yenə də ürəyimin dərinliyində sanki gizli bir mərasim gedir.. Keçid mərasimi...

Sanki bütün aşiqlik mərhələlərinin tozu mənim üstümdədir, həm Leylinin qəbrində bitən o ilahi fəryadın şəffaf izi, həm də məcazi bir baxışın 3 saniyəlik titrəyişi. Amma mənim eşqim daha realdır. Daha yerdəndir. Daha insandır. Və buna görə daha qiymətlidir. Çünki artıq birinə qəlbimdə yer verməklə kifayətlənmirəm, o yeri onunla birgə yaşayıram. Lakin insan öz eşqinin üçüncü mərhələsinə çatanda anlayır ki, sevgi sadəcə hiss deyil, bu, həm də bir yükdür. Şirin, amma ağır. Hüzurlu, amma məsuliyyətli. Çünki artıq qarşındakı adam sənə yalnız xoş duyğular bəxş etmir. O, sənin varlığının bir hissəsinə çevrilir və onunla birlikdə, özündən qaçdığı bütün kölgələri də üzərinə gətirir. Mənim eşqim də belədir. Yanımda duran bir insanın təbəssümündə işıq tapıram, amma onun varlığının altında gizlənmiş qaranlıqları da hiss edirəm.

Və bu qaranlıqdan qaçmaq yerinə, ona yavaş-yavaş alışdığımı görürəm. Bu artıq məcazi eşqin yüngül küləyi deyil. Bu, bir ruhun başqa bir ruhla gizli müqaviləsidir, dillə yox, baxışlarla imzalanan bir müqavilə. Füzuli deyirdi ki, "eşq bir oddur ki, yanmayan olmaz."  Mən yandığımı hiss edirəm. Amma bu yanma əvvəlki yanmalarım kimi məni məhv etmir, məni formalaşdırır. Sanki taleyim öz əlini uzadıb məni nəyəsə aparır, amma hara aparır, bilmirəm. Və bəlkə də bilməmək gözəldir. Çünki eşqin ən böyük cazibəsi onun qeyri müəyyənliyindədir. Bu mərhələdə insan həm güclənir, həm də zəifləyir. Həm özünü tapır, həm də özündən bir parça itirir. Bir tərəfim deyir ki, bu məhəbbət məni yaşadır, digər tərəfim isə pıçıldayır ki, "diqqətli ol, ən dərin ağrılar da buradan başlar."

Amma yenə də sevirəm. Sevginin riskini də, cazibəsini də, uçurumu da qəbul edirəm. Çünki bu dəfə eşq mənə yüklənməyib, mən özüm onu seçmişəm. Bu, məcazi eşqin ani toxunuşu deyil. Bu, həqiqi eşqin geri dönməz qapısı da deyil. Bu, əflatun eşqin uzaqdan baxmaqla kifayətlənən susqunluğu da deyil. Bu, mənim eşqimdir dostum, özümə bənzəyən, özüm kimi yorulan, özüm kimi gecikən, özüm kimi dirçələn bir eşq.

Və bəlkə də mənim üçün bütün hekayələrin finalı, Füzulinin Leyliyə çatmadığı yerdə mənim öz sevgilimə çata bilməyimin sadə, amma möhtəşəm xoşbəxtliyidir.

Füzulinin yaratdığı eşq, məcazi, həqiqi, əflatun və ilahi eşq insan ruhunun səssiz təkamülünü göstərir. Məcazi eşqin ani qığılcımı, həqiqi eşqin bağlayıcı ağırlığı, əflatun eşqin uzaqdan heyran baxışları və nəhayət, ilahi eşqin ruhu özünə çağıran sonsuz cazibəsi... Bunların hər biri bir insanın içində bir ömür boyu yaşaya, eyni anda dəyişə, eyni anda bir-birinə qarışa bilər. Leyli və Məcnunun hekayəsi, bir insanın eşqdən Allaha doğru səfərinin simvoludur. İnsandan başlayan, Allaha qədər yüksələn bir yanma. Bədənlə açılan, ruhla tamamlanan bir yol. Amma bu hekayənin bizə verdiyi ən böyük dərs budur əzizim. Eşq heç vaxt təkcə iki insanın arasında olan hiss deyil. Eşq, insanın özünü hara apardığı, özünü nəyə çevirdiyi, öz içində hansı qapıları açdığı bir səfərdir. Məcnun Leyliyə çatmadı, çünki onun eşqi insanla tamamlanacaq qədər kiçik deyildi. Onun eşqi ilahi eşqin son mərhələsinə qədər qalxacaq qədər böyük idi. Və bu yüksəlişin içində o özü-özündən keçdi, öz varlığını atəşə verdi və nəticədə bir ömrün mənası eşqin özünə çevrildi. Lakin bizim hekayələrimiz fərqlidir. Bəzən insan ilahi eşqə çatmaq üçün sevdiyindən keçməli olur, bəzən isə sevdiyi insanın özü onu Allahın yaratdığı ən dərin dəyərə, yaşamağa, sevməyə, dəyişməyə aparır.

Mənim hekayəm də belədir. Mən eşqin üçüncü mərhələsindəyəm deyəsən, əflatun eşqin düşüncə ilə, ruhla, öz-özünə danışan tərəfi ilə. Sevdiyim yanındadır və mən onunla birgə həm özümü, həm də dünyamı yenidən tanıyıram. Bu artıq Məcnunun tənha səhra səsləri deyil. Bu, insanın öz taleyi ilə çiyin-çiyinə dayanmasıdır. Və bəlkə də elə buna görə Füzulinin eşqi yalnız keçmişin hekayəsi yox, bizim həyatımızın da xəritəsidir. Çünki hər birimiz məcazdan başlayıb həqiqətə, həqiqətdən əflatuna, əflatundan isə öz içimizdəki ilahi işığa doğru yavaş-yavaş, asta-asta, yanaraq gedirik.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(05.12.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə Biri ikisində layihəsində bu gün sizlərə Elşən Mehdinin şeirləri təqdim edilir.

ŞEİR VAXTI

Elşən MEHDİ

***

Əzbərçi savadımı susqunluq əvəzlədi,

Əvvəl deyirdim, sonra bildim Allah kərimdi,

İndi bildim qocalar dərdin niyə gizlədir,

Həyat yaşadığımdan başa düşdüklərimdi…

Sahillər uzandıqca sakinlər tox yatırlar,

Dənizə tor atırlar, balıq oldu-olmadı.

Həqiqət bir yoldursa, dayananlar çatırlar –

Qismət göydən düşən yox, yerdən bitən almadı.

Sözü sehr bilmirəm, hardasa dörd-beş ildi,

Bint bağlayan yaşımdı gözü bağlı yarama

üç nöqtələr azaldı, suallar dəyişildi:

“Necə ağlayıram?”dan “Niyə ağlayıram”a…

***

Dəniz, dalğa, göyərçin…

Liman, gəmi, adamlar…

Səma, bulud, xəbərçi…

qoca, eynək, bir damla…

Liman, gəmi, adamlar…

Siqnal, sevinc, həyəcan…

Əsgər, qadın, sədaqət…

Sürət, addım, balaca…

Mərmi, tüstü, məhəbbət

Liman, gəmi, adamlar…

Sərçə, dəniz, həmahəng…

Ata, xoşbəxt, şaurma…

Külək, azad, çərpələng…

Uşaq, xoşbəxt, dondurma…

Liman, boşluq, mahi-tab…

Qaya, qayıq, qayıqçı…

Həyat, qırış, iztirab…

Ömür, ömür, yarımçıq…

***

Poçtalyon xoş xəbərçün qapıları döyürdü,

Saçı ağaranların çoxu namaz qılırdı,

Uşaqlar ağaclarda hər fəsil böyüyürdü,

Pul necəsə olurdu, hardansa tapılırdı…

Sonra necə oldusa, insan evdə darıxdı,

Səmasında şəhərin qara bayquş göründü,

Adını bilmədiyim qonşular üzə çıxdı,

Xəbərlərə inanan sonuncu nənə öldü…

Yaşlı kişi görürəm, yuxudur elə bil ki,

Nə rahibdi kilsədə, nə məsciddə nasehdi;

Üç-dörd saat danışır, axırda da deyir ki,

Bağışlayın, cənablar, coğrafiya taledi…

Nə dünya dəyişəcək, nə güldüyüm adamlar,

Mən bu hekayələri hardansa tanıyıram,

Talesiz ölkələrin yorğun aydınlarına

Göyərçin qanadında yuxu arzulayıram…

***

Adam-adam azaldıq, fikir-fikir dəyişdik –

Dostlar çıxıb getdilər, arzuların iziylə,

Küçədə hərdən-hərdən, yadlar kimi görüşdük,

Hə, qayğılar çox şeyi aparırmış özüylə…

Hə, sən demə, cavanlıq yarımçıq əlyazmadı,

Qırıq-qırıq yaşanıb itir ay işığıtək,

Heç kim onu günahsız, göz yaşıyla yazmadı,

Eh, bu canavar nəfs, eh, bu yırtıcı istək…

***

Məzarlıqdakı "otaq"ları dostluq bağlarına görə qurun,

Yanbayan basdırın eyni dərddən qocalanları,   

Damlara göyərçin şəkilləri çəkin,

Dənizə uzaqdan, ancaq diqqətlə baxın həmişə,

"gəmidir, yoxsa adacıq?" sualına cavab tapıb korlamayın sualı.

Qadından "Niyə susursan?" soruşub

itirməyin o şəffaf sirri.

Sevmədiyiniz əminizə nifrət etməyin, atanızın sizin qədərinizdən yan keçən modelidi pis əmi.

Çox şükür!

İnternata ancaq xüsusi günlərdə getməyin,

Uşaqlar şəkərbura deyil.

Nəzir qutularına xeyirxahlıq barədə məktublar yazın atın,

Ümidin öldürücü qüvvəsinə inanmayın.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(05.12.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

-Fatı dur, Fatı otur!

Məşhur “Qatarda” teletamaşasında Yaşarf Nurinin canlandırdığı obraz əlbət ki hamının yadındadır. Bu tamaşa görkəmli yazıçımız İsi Məılikzadənin ssenarisi əsasında çəkilibdir.

İsi Məlikzadə 1934-cü il mayın 1-də Azərbaycanın Ağcabədi rayonunda anadan olub. Orta təhsilini Ağcabədidə Xəlfərəddin kənd orta məktəbində, ali təhsilini indiki Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universitetində alıb.

"Əzizbəyovneft" mədənlər idarəsində operator, yerüstü avadanlıq ustası, Azərbaycan Kommunal Təsərrüfatı Nazirliyi Başqaz idarəsində böyük mühəndis, şöbə rəisinin müavini, "Ulduz" jurnalı redaksiyasında publisistika şöbəsinin müdiri, məsul katib, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatında redaktor, Cəfər Cabbarlı adına "Azərbaycanfılm" kinostudiyasında ssenari redaksiya heyətinin üzvü, "Azərbaycan" jurnalı redaksiyasında nəsr şöbəsinin müdiri, "Ulduz" jurnalı redaksiyasında nəşr şöbəsinin müdiri, "Mozalan" satirik kinojurnalında böyük redaktor, C.Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" kinostudiyasında baş redaktor vəzifələrində işləyib.

Azərbaycan bədii nəsrinin XX əsrdə yetirdiyi görkəmli söz ustalarından biridir İsi Məlikzadə. XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrindən olan İsi Məlikzadə ədəbiyyatda heç kimə bənzəməyən, özünəməxsus fərdi yaradıcılıq qabiliyyəti, üslubu ilə xalqın yaddaşından silinməyən bir sənətkardır. Əmək fəaliyyətinə neft mədənlərində operator kimi başlayan İsi Məlikzadə gənc yaşlarından həm də ədəbi yaradıcılıqla da məşğul olub.

 O, hələ orta məktəbdə təhsil alarkən təşkil olunan dram dərnəklərində fəal iştirak edib, müxtəlif dram əsərlərində fərqli obrazlar yaradıb, ədəbi-bədii yaradıcılıq gecələrində şeirlər söyləyib. Yazıçı bədii yaradıcılığına kiçik hekayələrlə başlayıb. Ancaq İsi Məlikzadənin bədii nəsrində-povestlərində XX əsrin 70-80-ci illərində cəmiyyəti narahat edən, düşündürən sosial-fəlsəfi problemlər qaldırılıb.

1964-cü ildə İsi Məlikzadənin "Həsrətin sonu" adlı ilk kitabı işıq üzü görüb. Sonrakı illərdə isə "Özgə anası" (1969), "Kövrək qanadlar" (1973), "Küçələrə su səpmişəm" (1977), "Yaşıl gecə" (1979), "Günəşli payız" (1982), "Dədə palıd" (1984), "Gümüşgöl əfsanəsi" (1987), "Şehli çəmənlərin işığı" (1991), "Dolaşaların Novruz bayramı" (1992) adlı kitabları nəşr olunub.

İsiMəlikzadə 5 dekabr 1995-ciildə 61 yaşındavəfatedib.

Allah rəhmət eləsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(05.12.2025)

 İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bəli, o səhnəmizin və ekranımızın korifeyidir.

Teatr və kino tariximizin ən böyük sənətkarlarındandır.

Ağasadıq Gəraybəyli 1897-ci ildə, Novruz bayramı qabağı o dövrdə Şamaxı qəzası adlandırılan, indiki İsmayıllı rayonu Gəraybəyli kəndində anadan olub. Atasını erkən itirib. Bakıya gələrək Əlisəttar kişi və Heyran xanımın ailəsində yaşayıb.

Məktəbdə Cəfər Cabbarlı ilə bir sinifdə oxuyub. Hüseyn Ərəblinskidən, Mirmahmud Kazımovskidən dərs alıb. Hüseyn Ərəblinskinin sayəsində "Nicat", sonra "Səfa" həvəskar teatr dərnəklərinə üzv olub. 1921-ci ildə Cəlil Məmmədquluzadənin "Ölülər" pyesində kefli İsgəndər rolunu oynayıb.

Üzeyir Hacıbəyovun qayğısı sayəsində teatr kursuna yazılıb. 200 müxtəlif rollarda, qrimlərdə, qiyafələrdə səhnəyə çıxıb: Nəriman Nərimanovun "Nadir şah", Üzeyir Hacıbəyovun "Arşın mal alan", Cəfər Cabbarlının "Sevil", "Od gəlini", "1905-ci ildə", sonralar "Vaqif", "Həyat", "On ikinci gecə", "Xanlar" və s. tamaşalarda rol alıb. 1940-cı ildə Azərbaycan SSR-nin xalq artisti fəxri adına layiq görülüb. Teatrla yanaşı kinoda da maraqlı obrazlar canlandırıb. "Bəxtiyar" filmində klub müdiri Ağabala, "O olmasın, bu olsun" filmində Rüstəm bəy bu obrazlardandır

1933-cü ildən ömrünün son gününə qədər Azərbaycan Dövlət Akademik Dram Teatrında çalışıb. Şəhərin mərkəzində, Xaqani küçəsi 19-da yaşayıb. Burada Bülbüllə, xalq yazıçısı Mirzə İbrahimovla, xalq şairi Süleyman Rüstəmlə qonşu olub. 1988-ci il dekabrın 5-də Bakı şəhərində vəfat edib. Azərbaycan Tibb Universitetinin rektoru, professor Gəray Gəraybəylinin babasıdır.

Filmoqrafiya

1. Qız qalası əfsanəsi (film, 1923)

2. Hacı Qara (film, 1929)

3. Sevil (film, 1929)- rol: Balaş

4. Dəcəl dəstə (film, 1937)- rol: Yusifin atası

5. Bakılılar (film, 1938)

6. Fətəli xan (film, 1947) — rol: Sərdarın elçisi

7. Bəxtiyar (film, 1955) — rol: Ağabala

8. O olmasın, bu olsun (film, 1956) — rol: Rüstəm bəy

Adlar və mükafatlar

1. "Azərbaycan SSR əməkdar artisti" fəxri adı

2. "Azərbaycan SSR xalq artisti" fəxri adı

3. "Qırmızı əmək bayrağı" ordeni

4. "Oktyabr inqilabı" ordeni

5. "Lenin" ordeni

6. "Şərəf nişanı" ordeni

Allah rəhmət eləsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(05.12.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Yenə o qarışıq illərdən – ardıcıl, 3-4 il ərzində 3 quruluşun dəyişdiyi – çarizm, cumhuriyyət və sovet dönəmində cərəyan edən hadisələrdən və o dövrün daha bir sənət qəhrəmanından danışacağıq.

Yaradıcılığının əsas mərhələsi Gəncə Dövlət Dram Teatrı ilə bağlı olan Əşrəf Yusifzadə 5 dekabr 1906-cı ildə Şərur rayonunun Sərxanlı kəndində doğulub. On dörd yaşına kimi kənddə yaşayıb. Şərurdakı birinci dərəcəli məktəbdə oxuyub. Ədəbiyyata, dramaturgiyaya coşğun həvəs göstərən Əşrəf məktəbdəki dram dərnəyinin fəallarından olub. Beşillik təhsilini uğurla başa vuraraq müəllimlərinin tövsiyəsi ilə İrəvana gəlib. Burada iyirminci illərdə bütün SSRİ-də dəbdə olan "Rabfaka" (fəhlə fakültəsinə) daxil olub.

Təhsilinə davamiyyətli şəkildə yiyələnən Əşrəf Yusifzadə eyni zamanda İrəvanda Azərbaycan teatrının canlı klassiklərindən olan Yunis Nurinin dram dərnəyinə gedib. Burada epizodik rollar oynayıb, kütləvi səhnələrdə iştirak edib. Fəhlə fakültəsini iki ilə başa vuran Əşrəf Yusifzadə Yunis Nurinin zəmanəti ilə İrəvandam Azərbaycan teatr dəstəsinin aktyor heyətinə qəbul olunub. 1928-ci ildə bu kollektivin əsasında İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrı yaranıb və kollektiv Jan Batist Molyerin "Zorən təbib" komediyası ilə fəaliyyətə başlayıb. Aktyor bu tamaşada nökər rolunu ifa edib.

Əşrəf Yusifzadə dram truppasında və Dövlət Teatrında hazırlanan Cəfər Cabbarlının "Aydın" (Dövlət bəy), Qabriel Sundukyanın "Pepo" (Pepo) əsərlərinin tamaşalarında əsas rollarda oynayıb. 1930-cu ildə Əşrəf Yusifzadə teatr sənətindən ayrılaraq Bakıya ali təhsil almağa gəlib. Burada Politexnik İnstitutunun kənd təsərrüfatı fakültəsinə daxil olub. Məşhur aktyor Rza Təhmasiblə, şair-dramaturq Hüseyn Cavidlə dostluğu onu yenidən teatr sənətinə bağlayıb. 1932-ci ilin oktyabrında Bakı Türk İşçi Teatrının truppasına aktyor götürülüb.

Kollektivlə birgə 1933-cü ildə Gəncəyə gəlib və ömrünün sonun qədər Gəncə Dövlət Dram Teatrında aktyorluq edib. 1936-cı ildən müstəqil binada fəaliyyət göstərən Gəncə DDT-nin repertuarının əsas ağırlığını cəsarətlə çəkən, demək olar, bütün qəhrəman və əsas rolları oynayan barınaqla sayılacaq aparıcı aktyorlardan biri də Əşrəf Yusifzadə olub. O, Gəncə tamaşaçılarının rəğbət və məhəbbətini, ehtiram və hörmətini qazanıb, kollektivin populyar aktyoru kimi sevilib. Teatrda tamaşalar hazırlayan rejissorlardan Həbib İsmayılovun, Mehdi Məmmədovun, Həsən Ağayevin, Yusif Yulduzun, Hüseyn Sultanovun, Tofiq Kazımovun, Nəsir Sadıqzadənin, Yusif Bağırovun, Vaqif Şərifovun, Əşrəf Quliyevin bədii cəhətdən daha kamil quruluşlarında əsas rolları Əşrəf Yusifzadə ifa edib.

Filmoqrafiya

- Hacı Qara (film, 1929)

- Səhər (film, 1960)

Təltif və mükafatları

- "Azərbaycan SSR əməkdar artisti" fəxri adı

- "Azərbaycan SSR xalq artisti" fəxri adı

Əşrəf Əmrah oğlu Yusifzadə 1963-cü il mart ayının 7-də Gəncə şəhərində vəfat edib və buradakı qədim Səvzəkar (Sərdabəli) qəbiristanlığında dəfn olunub.

Allah rəhmət eləsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(05.12.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Romantik və realist aktyor məktəblərinin estetik prinsiplərini öz yaradıcılığında cazibəli ahəngdarlıqla ehtiva edən böyük aktyor! Onun barəsində məhz belə yazır, belə deyirlər.

Həsənağa Dərya oğlu Salayev barədə danışıram. Onun bu gün doğum günü, 104-cü ildönümüdür. Aktyor 5 dekabr 1921-ci ildə Bakıda qulluqçu ailəsində doğulub. Atası Dərya kişi oğlu yeddi yaşına çatanda onu Bakıdakı 6-cı Şura məktəbinə qoyub. Həsənağa 1937-ci ildə oranın doqquzuncu sinfini yüksək qiymətlərlə bitirib. Elə həmin il Bakı Teatr Texnikumuna daxil olub. Tələbə ikən 1938-ci ildə Akademik Milli Dram Teatrının aktyor heyətinə qəbul edilib. 1941-ci ildə təhsilini başa vurduğu günlərdə müharibəyə gedib və doğma teatra 1946-cı ildə qayıdıb.

Qısa müddətdə teatrın repertuarında yer tutan və təzə hazırlanan tamaşalarında maraqlı rollar oynayıb. Müxtəlif illərdə Səməd Vurğunun "Xanlar" (Mamulya), "Fərhad və Şirin"(Fərhad), "Vaqif" (Eldar, Qacar və Vaqif), Zeynal Xəlilin "Qatır Məmməd" (Əziz), Ənvər Məmmədxanlının "Şərqin səhəri" (Mustafa), Vilyam Şekspirin "Otello" (Montano), "Antoni və Kleopatra" (Sezar), "Qış nağılı" (Florizel və Leont), Nazim Hikmətin "Türkiyədə" (Hüseyn Həlim), Mirzə İbrahimovun "Həyat" (Abbas), Mehdi Hüseynin "Cavanşir" (Qartal və Söhrab), "Alov" (Əmin Bəxtiyarov), Lope de Veqanın "Sevilya ulduzu" (Tavera), Şıxəli Qurbanovun "Sənsiz" (Fərhad), Süleyman Rüstəmin "Qaçaq Nəbi" (Vəli), Cəfər Cabbarlının "Solğun çiçəklər" (Bəhram), "Od gəlini" (Qorxmaz), "Almaz" (İbad) əsərlərinin tamaşalarında xarakterik səhnə surətləri yaradıb.

Aktyor eyni zamanda "Azərbaycanfilm" kinostudiyasının istehsal etdiyi "Fətəli xan", "Görüş", "O olmasın, bu olsun", "Onu bağışlamaq olarmı?", "Koroğlu", "İstintaq davam edir" bədii və "Aygün" televiziya filmlərində Süleyman, Musa, Əzim Əzimzadə, Qüdrət, Eyvaz, Mayor Rüstəmov, Əmirxan rollarına çəkilib.

Həsənağa Salayev aktyorluq sənətində qazandığı qələbələrə görə 10 iyun 1959-cu ildə Azərbaycan SSR əməkdar artisti, 1974-cü ildə isə xalq artisti fəxri adları ilə təltif edilib. Həsənağa Salayev çılğın ehtirası, vüqarlı görünüşü, sərbəst səhnə davranışı, əzəmətli boybuxunu, tamaşada yöndaşlarına diqqəti ilə seçilib. Gurultulu və cingiltili səsini məharətlə tənzimləyən aktyor romantik rollarla realist personajları, mürəkkəb psixoloji dönüşlü dramatik obrazları eyni məharətlə oynaya bilib

O, klassik və tərcümə əsərlərində ifa etdiyi obrazları çağdaş dövrün ictimai-sosial, mənəvi-əxlaqi problemləri ilə ustalıqla əlaqələndirib. Həsənağa Salayev ruhən, emosiya coşğunluğu, səs diapazonu, ehtiraslarının çılğınlığı ilə romantik aktyor idi, ancaq lirik, dramatik və psixoloji rolları da məharətlə oynayıb.

Teatr səhnəsində rolları

1. Tavera (Sevilya ulduzu, Lope de Veqa)

2. Fərhad (Fərhad və Şirin, S.Vurğun)

3. Sezar (Antoni və Kleopatra, V.Şekspir)

4. Oqtay (Oqtay Eloğlu, C.Cabbarlı)

5. Doktor (Unudulan adam, N.Hikmət)

Filmoqrafiya

1. Aygün

2. Cazibə qüvvəsi

3. Doğma xalqıma

4. Fətəli xan

5. Görüş

6. İstintaq davam edir

7. Körpə

Yaradıcılığının ən müdrik çağında, 54 yaşında Həsənağa Salayev qəfildən iflic xəstəliyinə düçar olub. Bir daha səhnəyə çıxmayan aktyor 2 oktyabr 1981-ci ildə dünyasını dəyişib.

Allah rəhmət eləsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(05.12.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Onun müxtəlif janrlarda yaratdığı iriformatlı süjetli lövhələr qiymətli sənət nümunələri kimi rəssamlıq tariximizə daxil olub. Palitra əlvanlığı ilə diqqəti çəkən və geniş diapazona malik olan bu əsərlər Azərbaycan Dövlət İncəsənət Muzeyinin, eləcə də digər muzeylərin və qalereyaların daimi ekspozisiyaları sırasında nümayiş etdirilib. Söhbət bu gün 100 iilik yubileyi qeyd edilən Azərbaycan Xalq Rəssamı Nadir Əbdürrəhmanovdan gedir.

O, 1925-ci il dekabrın 5-də Laçında anadan olub. Rəssamlıq sənətinə erkən yaşlardan özünü büruzə verən həvəs orta təhsilini başa vurduqdan sonra onu Əzim Əzimzadə adına Azərbaycan Dövlət Rəssamlıq Məktəbinə gətirib. O, 1941–1944-cü illərdə burada, 1947–1953-cü illərdə isə Repin adına Leninqrad Boyakarlıq, Heykəltəraşlıq və Memarlıq İnstitutunda təhsil alıb.

Nadir Əbdürrəhmanov gərgin yaradıcılıq fəaliyyəti ilə yanaşı, Azərbaycan Dövlət Rəssamlıq Məktəbində müəllim kimi çalışaraq, digər sənətkarlarımızla birlikdə Azərbaycanda gənc rəssamlar nəslinin püxtələşməsi işində fəal iştirak edib. O, 1954-cü ildən Azərbaycan Rəssamlıq Məktəbində dərs deyib, 1984-cü ildən etibarən Azərbaycan Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin professoru kimi çalışıb. Azərbaycan Rəssamlıq Akademiyasında yaradıcılıq emalatxanasının rəhbəri olub.

Tanınan fırça ustası Azərbaycan Rəssamlar İttifaqı İdarə Heyətinin sədri və Azərbaycan Ali Sovetinin deputatı kimi də səmərəli ictimai fəaliyyət göstərib. Nadir Əbdürrəhmanovun yaradıcılığı daim diqqət mərkəzində olub və yüksək qiymətləndirilib. Müstəqil respublikamızın ali mükafatı olan "Şöhrət" ordeninə layiq görülməsi sənətkarın fəaliyyətinə və şəxsiyyətinə ehtiramın təzahürüdür.

Rəssam Azərbaycan Respublikasının əməkdar incəsənət xadimi, xalq rəssamı fəxri adlarını alıb. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərdi təqaüdünə layiq görülüb. O, 2008-ci il, iyulun 26-da vəfat edib.

Allah rəhmət eləsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(05.12.2025)

Heyran Zöhrabova, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Hüseyn Cavid bir günəş idi. Yüksəldi parladı, yarasaların gözünü kor etdi. Lakin dumanlar onun qarşısını aldılar.

Ərtoğrul Cavid

Bu gün Azərbaycan ədəbiyyatında romantizm ədəbi cərəyanının əsas nümayəndəsi, milli romantik şeirin və mənzum faciənin banisi. XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının ən parlaq nümayəndələrindən biri, eyni zamanda 1937-ci il represiyası qurbanlarından olan və dünyaya gözlərini sürgündə soyuq Sibirdə yuman qocaman ədibimiz Hüseyn Cavidin anım günüdür.

Hüseyn Cavidin keçdiyi şərəfli ömür yolu və parlaq yaradıcılığı ilə hamımız tanışıq.

Bəs Cavid bir insan kimi, bir həyat yoldaşı, bir ata kimi ailəsində necə bir xarakterə sahib idi?  Mənim üçün Cavidi  daha da yüksəklərə ucaldan məhz bənzərsiz yaradıcılığı, şərəfli ömür yoluyla yanaşı həm də onun bu yolda ailəsinə qarşı olan münsaibəti, verdiyi dəyər, göstərdiyi qayğı, xanımına savad öyrətməsidir.

Ömür gün yoldaşı Mişkinaz xanım Cavid haqqındakı xatirələrində bu barədə belə yazırdı:

Mən Cavidin bacısı qızı ilə yaxın rəfiqə idim. Həm də qonşu idik. Cavidin bacısı həmişə öz ürəyində deyirmiş ki, kaş Hüseyn gələydi, Mişkinazı ona alaydım.

O zaman Cavid Bakıda müəllimlik edirmiş. Cavid elə bu vaxt kitablarından bir neçəsini çapa veribmiş. Fikrində tutubmuş ki, kitablar çapdan çıxar, ev-eşik düzəldib sonra da evlənərəm. Sən saydığın qoy dursun, gör fələk nə sayır. Cavid bu fikirdəykən Bakını od-alov içində görür. Mətbəəni yandırırlar...

1918-ci ilin martında olurmuş Təbriz mehmanxanasında. İndiki Sabir bağından bir az aşağı tərəfdə beş-on başıboş erməninin sərəncamı ilə günahsız insanları vəhşicəsinə qırırmışlar. Bu vaxt mehmanxananı mühasirəyə alırlar. 70 nəfərdən ibarət olan sakinlərini əsir edirlər. Əsirləri indiki opera və balet teatrına aparırlar.

Cavid özü belə nəql edirdi:

Ermənilər içəri girəndə mən dəftərlərimi, paltomu və bir düzüm bublikim vardı, onu da götürdüm. Oradakılardan biri:

Sağ qalmağa ümidin varmı? dedi.

Çıxmayan cana ümid çoxdu, dedim.

Yolun hər ayrıcında bizi aparanlar çəkilirdilər kənara və əsirləri atəşə tuturdular.

Bizi aparanlardan biri hər dəfə məni də özü ilə bərabər çəkirdi kənara. Birisi isə qabağa itələyirdi. Elə bu vaxt məni qabağa itələyən adama güllə dəydi. O biri isə deyirdi: <<Gərək bu işi başlayanlar öləydilər....

70 nəfərdən qaldıq 10 nəfər, hamısını yolda qırdılar... Heç kəsin yadına yemək düşmürdü. Gətirdiyim bublikləri Seyid Hüseynə verib, "elə et ki, bir-neçə günə çatsın", dedim.

Bir həftədən sonra bizi azad etdilər.

Çıxdım. Ev yox, pul yox. Nə edim? Saatımı verdim bir nəfərə, dedim ki, «əgər pulunu qaytarsam, verərsən, qaytara bilməsəm, saat sənin olsun».

O pul ilə birtəhər gəlib çıxdım Naxçıvana.

Bacısı illər uzunu ürəyində gizli saxladığı arzusunu Cavidə bildirir. Nə qədər tərifləyir, nə qədər yalvarırsa razı sala bilmir ki, bilmir. Cavid şərt kəsir: Gərək özüm görəm, görməsəm «hə» deyə bilmərəm. Böyük qardaşının arvadı deyir: "- Mişkinazı çağırım gəlsin bizə, deyim, gəlsin mənim tikiş maşınıma baxsın. Sən də onu orda görərsən". Müsahibim olmadığı üçün onlara yaxın get-gəlim yoxdu. Bir gün qardaşı arvadı bizə gəldi. Anama:

Maşınım yaxşı tikmir, olarmı Mişkinaz bizə gedib maşına baxsın?

Getdim. Böyük bir evdi. Yarı hissəsindən o yana iki dənə böyük sandıq qoyub üstünə yük yığmışdılar. Cavid də oturub yükün arxasında. Məni də üzü yükə tərəf oturtdular. Demə işıq dal tərəfdən düşdüyü üçün məni yaxşı görə bilmir, ona görə də razılıq vermir. Bir neçə gün götür-qoy edirlər. Axırda o qərara gəlirlər ki, məni bu dəfə də bacısıgilə çağırsınlar.

... İçəri girəndə gördüm, samovarı qoyub, dairəvi oturub çay içirlər. Məni təyin olunmuş yerdə oturtdular. Sən demə, Cavid də o biri evdə qapının arasından baxırmış. Razılıq verir... 1918-ci ildə evləndik.

Mən savadsız idim. Oxumaq, savad almaq çoxdankı arzum idi.

Gələndən bir neçə gün sonra, Cavid mənə dərs verməyə başladı. Özü də məktəbdə müəllimlik edirdi. Bir neçə aydan sonra onu maarif idarəsi tərəfindən Bakıya göndərdilər. Oradan böyük qardaşına məktub yazır: "Münasib bir adamla Mişkinazı göndər".

Cavidin kiçik qardaşı ilə, onun ailəsi də bizimlə bir yerdə, Bakıya gəldik. Necə gəldik? Naxçıvandan Tiflisə dörd- beş günə çatdıq. O zaman yol oradan idi. İndiki təzə yol yox idi. İllərin ağır vaxtlarıydı. Qatar gündüzlər gedir, gecələr dayanırdı. Üç günlük yolu bir həftəyə gəlib çıxdıq Bakıya. Kiçicik bir ev kirələdik. Evdə heç bir şey yoxdu. O çətinliklə ki, biz gəlmişdik, evə dair heç bir şey gətirə bilməmişdik... Cavid orta məktəbdə dərs deyirdi. Axır vaxtlar isə dərsi çox azaldı, vəziyyətimiz günü-gündən ağırlaşdı.

Bir dəfə evdə oturmuşdum. Gəlib gördü ki, bikefəm. Dedi:

Bax, əsl qaçqına bənzəyirsən. Boş ev, boş ocaq, boş bucaq. Buna bir şeir yazmaq lazımdı.

- Canın sağ olsun. Həmişə belə olmayacaq ki...

"Qaçqın" şeirini o vaxt yazmışdı.

Maarif idarəsi tərəfindən guya nəzərə alaraq ona qız məktəbində əlavə dərs verdilər. Molla oğluydu deyə, şəriət müəllimi təyin etdilər. Buna çox əsəbiləşdi. Ona baxmaya-aq, dərs deməyə getdi. Getməmək mümkün deyildi. Heç yerdən bir gəlir yox idi...

Cavid deyirdi:

- Sinifə girdim. Dedim, qızlar. Məni sizə şəriət dərsi demək üçün molla göndəriblər. Ancaq mən molla deyiləm.

Qızlardan biri:

Yox, biz istərdik ki, siz bizə ədəbiyyatdan dərs verəsiniz, - dedi.

Mən də o fikirdəyəm, - dedim.

Bir neçə gün belə dərs dedim...

Bir gün müdir məni çağırdı:

- Cavid əfəndi, bu necə dərs verməkdi?

-Mənim şəriət dərsim budu.

O gündən dərs kəsildi.

1920-ci ildə xəstələndim.

Bir gün kitablarından bir neçəsini ayırdı. Soruşdum:

Onları neynirsən?

Bir nəfər istəyib, ona verəcəm - dedi.

Kitabları götürüb getdi. Bir neçə saatdan sonra gəldi.

Mənim dərmanımı, qənd, çay, çörək, ət...alıb gətirdi. Onda bildim ki, kitabları satdırıb. Çünki pulu olmadığını bilirdim. Amma çox fikirliydi. Çünki hər kitabı bir neçə dəfə əlinə alıb yerə qoyurdu. Ağladım. Məni ağlayan görüb:

Adam dar gündə dözümlü olar. Həmişə belə olmayacaq ki - dedi.

Sən darıxdığın üçün ağladım...

Keçib gedər, darıxma. Dar günün ömrü az, acısı çox olar.

Amma özü daha çox qəmgin idi.

Bir azdan uşaq da xəstələndi. Ağ yun parçadan kostyumu vardı. Onu istədi:

Verim satsınlar... Ancaq daha ağlamayasan.

Yox, daha ağlamaram. Uşaq xəstədi. Ona xüsusi yemək, dərman lazımdı.

Uşağın biri öldü. Belə ağır bir vəziyyətdə Cavid üçün işləmək çox çətin idi. O ərəfədə yazdığı bir əsərini cırıb atdı: Belə bir ovqatda yazılan əsər heç nəyə yaramaz, dedi.

Xeyli əziyyətlərdən sonra onu Darülmüəlliminə müəllim təyin etdilər. Get-gedə vəziyyət dəyişdi.

Cavid sənətini çox sevirdi. Bir əsərinin üzünü dönə- dönə köçürərdi. Özü istədiyi kimi tamam hazır olmayınca üzə çıxarmazdı. Əl yazısı nə qədər qatmaqarışıq olurdusa, üzünü köçürəndə o qədər təmiz, o qədər səliqəli olardı ki, elə bil çapdan çıxıb. Dəftərin üstünə suçəkən kağız qoyardı ki, ləkə düşməsin. Əksərən gecələr işlər, gündüzlər üzünü köçürərdi... Yazı masası o biri evə keçən qapının yanındaydı. Evin quruluşunu dəyişmək mümkün deyildi. Ona görə də işlədiyi vaxt çox gir-çıx etməzdim. Uşaqları ona mane olmağa, səs salmağa qoymazdım. Bir gecə uşaqlar yatmışdılar, mən də oturub kitab oxuyurdum. Bir az sonra durub o biri evə keçmək istədim. Baxıb gördüm elə məşğuldu ki, keçmək mümkün deyil. Nə qədər yavaş keçsəm yenə fikri dağılacaq... Əl hərəkətləri ilə kiminləsə danışırmış kimi hərəkətlər edirdi. Qayıdıb yerimdə oturdum. Kitabın vərəqini çevirməyə də ehtiyat edirdim ki, birdən fikri dağılar. Bir xeyli sonra ayağa qalxdı. Gördü ki, oturmuşam. Soruşdu:

- Sən yuxusuz qaldın, niyə gedib yatmadın? Qıymadım. Sənin fikrini dağıtmaq istəmədim.

Bu gecə çox yaxşı işlədim. Onun da səbəbi sən oldun. Sənə qurban olum, sən olmasan mən ölərəm.

Həmişə belə deyərdi. Hər gün nahardan sonra bir-iki saat yatardı. İşləməyə başlamazdan əvvəl arada bir fincan tünd qəhvə içərdi, ayaqlarını isti suya qoymağı çox sevərdi. Özünün xəbəri olmadan hazır edərdim, əziyyət olmasın deyə, razı olmazdı. O gün də belə etmişdim. Həmişə çalışardım ki, o rahat olsun. İşləyən vaxt heç kim ona mane olmasın.

Çox əsəbiydi. Deyərdi ki, sənin iki yox, üç uşağın var, özünə işarə edərdi, biri lap cəncəl, nadincdi. Bir qonaqlığa, ya bir toya gedəndə deyərdi:

Gec gedib, tez gələk. Adam da dörd-beş saat bir yerdə otura bilər?

Amma işlədiyi vaxt nəinki üç-dörd saat, ondan da çox oturduğu vaxtlar olurdu.

İstirahətə və sağlamlığa fikir verərdi. Deyərdi: "Sağlam bədəndə sağlam fikir olar. Çürük ağacın çürük də meyvəsi olar. Geyimin sadə olmasının eybi yoxdu, mümkün qədər o da yerində olsa daha yaxşı".

Bir dəfə ayaqqabısı və kostyumu çox köhnəydi. Ha fikirləşirdim necə edim ki, heç olmasa ikisindən birini ala bilim. Özünə deyəndə cavab verirdi ki, özün bil, ancaq bazardan kəsmə, bir az gözlə.

Bir qədər sonra gedib bir cüt ayaqqabı aldım. Sabahı gün geyib getdi. Evə gələn kimi dedi:

- Sağ ol ki, bu ayaqqabını aldın. Bu gün bir neçəsi dedi ki, bax, Cavid Əfəndi, bu sənə yaraşır, o nə idi geyirdin?

Mərdiməzarlara, evyıxanlara lənət. Zaman gəldi, həmin ayaqqabıya pənah gətirdim.

Yay mövsümündə, bağda üzümü dənəli, qabıqlı yeməyə qoymazdı. Deyərdi: «Sıxın, suyunu için». Bir də görürdün qollarını çirmələyib üzümü yığıb çilovsüzənə, ləyəni qoyub altına sıxır və deyir: "Tənbəllik içinizi alıb, hər gün belə etmək lazımdı".

Qəndlə şəkərə fərq qoyardı. Deyərdi: "Bəzən şəkər təmiz olmur. İmkan daxilində qənd al"

"Mümkünüm olaydı, bütün ehtiyacı olanlara kömək edə biləydim. Ən çətin iş odur ki, ürəyindən keçə, imkanın olmaya".

Cavidin bacısı deyirdi: "Hüseyn uşaq vaxtı çox nadincdi. Məktəbə gedəndə qonşu arvadların hamısı deyirdilər: "Heç olmasa, gündə uşaqlarımız bir neçə saat rahat olarlar". (Sakit oturduğu vaxtlar anası onu belə əzizləyərmiş: "Ay qara Hüseyn, göy Hüseyn, uşaqları döy Hüseyn").

O nadincliyindən yenə də qalmışdı. Gecə vaxtı bir yerdən gələndə, tanış bir qapıdan keçəndə qapını döyərdi. Uşaqlar nadinclik edəndə deyərdi: "Darıxma, nadinc uşaq yaxşıdı. Ziyanəvər, mərdiməzar yox, ağıllı, xeyirxah olmalı".

Cavid ən dəyərli, qayğıkeş, qədirbilən bir ailə başçısıydı. Yadıma gəlmir ki, mən səhərlər durub uşaqları məktəbə yola salım. Həmişə özü durar, onların çay-çörəklərini verib yola salardı...

Və sonda sizə Mişkinaz xanımın xatirələrində qeyd etdiyi həmin "Qaçqın" şeirini təqdim etmək istəyirəm.

Örtünmə, dur! Kimsən, nerəlisən sən,

Gözəl qaçqın, başı bəlalı qaçqın!

Gülümsə nur saçılsın üz gözündən,

Ey hər halı mələk ədalı qaçqın!...

Zülfünü qoynunda bəsləmış gecə,

Süzgün gözlərin, gül üzün pək incə,

Künül məst olur sən gülümsədikcə,

Ey nazlı dağların maralı qaçqın!

Mən istərəm ömrüm səninlə gülsün,

Söylə, nə dərdin varsa anlat bütün;

Aman, nə oldu ki, sən böylə düşdün

Yurdundan, elindən aralı qaçqın!

Ah, səni gördümdə dağıldı huşum,

Vuruldum sənə sanki bir sərxoşam,

Mən də sənin kimi qərib bir quşam,

Gəl mənə, ey könlü yaralı qaçqın!..

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(05.12.2025)