İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

-Fatı dur, Fatı otur!

Məşhur “Qatarda” teletamaşasında Yaşarf Nurinin canlandırdığı obraz əlbət ki hamının yadındadır. Bu tamaşa görkəmli yazıçımız İsi Məılikzadənin ssenarisi əsasında çəkilibdir.

İsi Məlikzadə 1934-cü il mayın 1-də Azərbaycanın Ağcabədi rayonunda anadan olub. Orta təhsilini Ağcabədidə Xəlfərəddin kənd orta məktəbində, ali təhsilini indiki Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universitetində alıb.

"Əzizbəyovneft" mədənlər idarəsində operator, yerüstü avadanlıq ustası, Azərbaycan Kommunal Təsərrüfatı Nazirliyi Başqaz idarəsində böyük mühəndis, şöbə rəisinin müavini, "Ulduz" jurnalı redaksiyasında publisistika şöbəsinin müdiri, məsul katib, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatında redaktor, Cəfər Cabbarlı adına "Azərbaycanfılm" kinostudiyasında ssenari redaksiya heyətinin üzvü, "Azərbaycan" jurnalı redaksiyasında nəsr şöbəsinin müdiri, "Ulduz" jurnalı redaksiyasında nəşr şöbəsinin müdiri, "Mozalan" satirik kinojurnalında böyük redaktor, C.Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" kinostudiyasında baş redaktor vəzifələrində işləyib.

Azərbaycan bədii nəsrinin XX əsrdə yetirdiyi görkəmli söz ustalarından biridir İsi Məlikzadə. XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrindən olan İsi Məlikzadə ədəbiyyatda heç kimə bənzəməyən, özünəməxsus fərdi yaradıcılıq qabiliyyəti, üslubu ilə xalqın yaddaşından silinməyən bir sənətkardır. Əmək fəaliyyətinə neft mədənlərində operator kimi başlayan İsi Məlikzadə gənc yaşlarından həm də ədəbi yaradıcılıqla da məşğul olub.

 O, hələ orta məktəbdə təhsil alarkən təşkil olunan dram dərnəklərində fəal iştirak edib, müxtəlif dram əsərlərində fərqli obrazlar yaradıb, ədəbi-bədii yaradıcılıq gecələrində şeirlər söyləyib. Yazıçı bədii yaradıcılığına kiçik hekayələrlə başlayıb. Ancaq İsi Məlikzadənin bədii nəsrində-povestlərində XX əsrin 70-80-ci illərində cəmiyyəti narahat edən, düşündürən sosial-fəlsəfi problemlər qaldırılıb.

1964-cü ildə İsi Məlikzadənin "Həsrətin sonu" adlı ilk kitabı işıq üzü görüb. Sonrakı illərdə isə "Özgə anası" (1969), "Kövrək qanadlar" (1973), "Küçələrə su səpmişəm" (1977), "Yaşıl gecə" (1979), "Günəşli payız" (1982), "Dədə palıd" (1984), "Gümüşgöl əfsanəsi" (1987), "Şehli çəmənlərin işığı" (1991), "Dolaşaların Novruz bayramı" (1992) adlı kitabları nəşr olunub.

İsiMəlikzadə 5 dekabr 1995-ciildə 61 yaşındavəfatedib.

Allah rəhmət eləsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(05.12.2025)

 İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bəli, o səhnəmizin və ekranımızın korifeyidir.

Teatr və kino tariximizin ən böyük sənətkarlarındandır.

Ağasadıq Gəraybəyli 1897-ci ildə, Novruz bayramı qabağı o dövrdə Şamaxı qəzası adlandırılan, indiki İsmayıllı rayonu Gəraybəyli kəndində anadan olub. Atasını erkən itirib. Bakıya gələrək Əlisəttar kişi və Heyran xanımın ailəsində yaşayıb.

Məktəbdə Cəfər Cabbarlı ilə bir sinifdə oxuyub. Hüseyn Ərəblinskidən, Mirmahmud Kazımovskidən dərs alıb. Hüseyn Ərəblinskinin sayəsində "Nicat", sonra "Səfa" həvəskar teatr dərnəklərinə üzv olub. 1921-ci ildə Cəlil Məmmədquluzadənin "Ölülər" pyesində kefli İsgəndər rolunu oynayıb.

Üzeyir Hacıbəyovun qayğısı sayəsində teatr kursuna yazılıb. 200 müxtəlif rollarda, qrimlərdə, qiyafələrdə səhnəyə çıxıb: Nəriman Nərimanovun "Nadir şah", Üzeyir Hacıbəyovun "Arşın mal alan", Cəfər Cabbarlının "Sevil", "Od gəlini", "1905-ci ildə", sonralar "Vaqif", "Həyat", "On ikinci gecə", "Xanlar" və s. tamaşalarda rol alıb. 1940-cı ildə Azərbaycan SSR-nin xalq artisti fəxri adına layiq görülüb. Teatrla yanaşı kinoda da maraqlı obrazlar canlandırıb. "Bəxtiyar" filmində klub müdiri Ağabala, "O olmasın, bu olsun" filmində Rüstəm bəy bu obrazlardandır

1933-cü ildən ömrünün son gününə qədər Azərbaycan Dövlət Akademik Dram Teatrında çalışıb. Şəhərin mərkəzində, Xaqani küçəsi 19-da yaşayıb. Burada Bülbüllə, xalq yazıçısı Mirzə İbrahimovla, xalq şairi Süleyman Rüstəmlə qonşu olub. 1988-ci il dekabrın 5-də Bakı şəhərində vəfat edib. Azərbaycan Tibb Universitetinin rektoru, professor Gəray Gəraybəylinin babasıdır.

Filmoqrafiya

1. Qız qalası əfsanəsi (film, 1923)

2. Hacı Qara (film, 1929)

3. Sevil (film, 1929)- rol: Balaş

4. Dəcəl dəstə (film, 1937)- rol: Yusifin atası

5. Bakılılar (film, 1938)

6. Fətəli xan (film, 1947) — rol: Sərdarın elçisi

7. Bəxtiyar (film, 1955) — rol: Ağabala

8. O olmasın, bu olsun (film, 1956) — rol: Rüstəm bəy

Adlar və mükafatlar

1. "Azərbaycan SSR əməkdar artisti" fəxri adı

2. "Azərbaycan SSR xalq artisti" fəxri adı

3. "Qırmızı əmək bayrağı" ordeni

4. "Oktyabr inqilabı" ordeni

5. "Lenin" ordeni

6. "Şərəf nişanı" ordeni

Allah rəhmət eləsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(05.12.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Yenə o qarışıq illərdən – ardıcıl, 3-4 il ərzində 3 quruluşun dəyişdiyi – çarizm, cumhuriyyət və sovet dönəmində cərəyan edən hadisələrdən və o dövrün daha bir sənət qəhrəmanından danışacağıq.

Yaradıcılığının əsas mərhələsi Gəncə Dövlət Dram Teatrı ilə bağlı olan Əşrəf Yusifzadə 5 dekabr 1906-cı ildə Şərur rayonunun Sərxanlı kəndində doğulub. On dörd yaşına kimi kənddə yaşayıb. Şərurdakı birinci dərəcəli məktəbdə oxuyub. Ədəbiyyata, dramaturgiyaya coşğun həvəs göstərən Əşrəf məktəbdəki dram dərnəyinin fəallarından olub. Beşillik təhsilini uğurla başa vuraraq müəllimlərinin tövsiyəsi ilə İrəvana gəlib. Burada iyirminci illərdə bütün SSRİ-də dəbdə olan "Rabfaka" (fəhlə fakültəsinə) daxil olub.

Təhsilinə davamiyyətli şəkildə yiyələnən Əşrəf Yusifzadə eyni zamanda İrəvanda Azərbaycan teatrının canlı klassiklərindən olan Yunis Nurinin dram dərnəyinə gedib. Burada epizodik rollar oynayıb, kütləvi səhnələrdə iştirak edib. Fəhlə fakültəsini iki ilə başa vuran Əşrəf Yusifzadə Yunis Nurinin zəmanəti ilə İrəvandam Azərbaycan teatr dəstəsinin aktyor heyətinə qəbul olunub. 1928-ci ildə bu kollektivin əsasında İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrı yaranıb və kollektiv Jan Batist Molyerin "Zorən təbib" komediyası ilə fəaliyyətə başlayıb. Aktyor bu tamaşada nökər rolunu ifa edib.

Əşrəf Yusifzadə dram truppasında və Dövlət Teatrında hazırlanan Cəfər Cabbarlının "Aydın" (Dövlət bəy), Qabriel Sundukyanın "Pepo" (Pepo) əsərlərinin tamaşalarında əsas rollarda oynayıb. 1930-cu ildə Əşrəf Yusifzadə teatr sənətindən ayrılaraq Bakıya ali təhsil almağa gəlib. Burada Politexnik İnstitutunun kənd təsərrüfatı fakültəsinə daxil olub. Məşhur aktyor Rza Təhmasiblə, şair-dramaturq Hüseyn Cavidlə dostluğu onu yenidən teatr sənətinə bağlayıb. 1932-ci ilin oktyabrında Bakı Türk İşçi Teatrının truppasına aktyor götürülüb.

Kollektivlə birgə 1933-cü ildə Gəncəyə gəlib və ömrünün sonun qədər Gəncə Dövlət Dram Teatrında aktyorluq edib. 1936-cı ildən müstəqil binada fəaliyyət göstərən Gəncə DDT-nin repertuarının əsas ağırlığını cəsarətlə çəkən, demək olar, bütün qəhrəman və əsas rolları oynayan barınaqla sayılacaq aparıcı aktyorlardan biri də Əşrəf Yusifzadə olub. O, Gəncə tamaşaçılarının rəğbət və məhəbbətini, ehtiram və hörmətini qazanıb, kollektivin populyar aktyoru kimi sevilib. Teatrda tamaşalar hazırlayan rejissorlardan Həbib İsmayılovun, Mehdi Məmmədovun, Həsən Ağayevin, Yusif Yulduzun, Hüseyn Sultanovun, Tofiq Kazımovun, Nəsir Sadıqzadənin, Yusif Bağırovun, Vaqif Şərifovun, Əşrəf Quliyevin bədii cəhətdən daha kamil quruluşlarında əsas rolları Əşrəf Yusifzadə ifa edib.

Filmoqrafiya

- Hacı Qara (film, 1929)

- Səhər (film, 1960)

Təltif və mükafatları

- "Azərbaycan SSR əməkdar artisti" fəxri adı

- "Azərbaycan SSR xalq artisti" fəxri adı

Əşrəf Əmrah oğlu Yusifzadə 1963-cü il mart ayının 7-də Gəncə şəhərində vəfat edib və buradakı qədim Səvzəkar (Sərdabəli) qəbiristanlığında dəfn olunub.

Allah rəhmət eləsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(05.12.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Romantik və realist aktyor məktəblərinin estetik prinsiplərini öz yaradıcılığında cazibəli ahəngdarlıqla ehtiva edən böyük aktyor! Onun barəsində məhz belə yazır, belə deyirlər.

Həsənağa Dərya oğlu Salayev barədə danışıram. Onun bu gün doğum günü, 104-cü ildönümüdür. Aktyor 5 dekabr 1921-ci ildə Bakıda qulluqçu ailəsində doğulub. Atası Dərya kişi oğlu yeddi yaşına çatanda onu Bakıdakı 6-cı Şura məktəbinə qoyub. Həsənağa 1937-ci ildə oranın doqquzuncu sinfini yüksək qiymətlərlə bitirib. Elə həmin il Bakı Teatr Texnikumuna daxil olub. Tələbə ikən 1938-ci ildə Akademik Milli Dram Teatrının aktyor heyətinə qəbul edilib. 1941-ci ildə təhsilini başa vurduğu günlərdə müharibəyə gedib və doğma teatra 1946-cı ildə qayıdıb.

Qısa müddətdə teatrın repertuarında yer tutan və təzə hazırlanan tamaşalarında maraqlı rollar oynayıb. Müxtəlif illərdə Səməd Vurğunun "Xanlar" (Mamulya), "Fərhad və Şirin"(Fərhad), "Vaqif" (Eldar, Qacar və Vaqif), Zeynal Xəlilin "Qatır Məmməd" (Əziz), Ənvər Məmmədxanlının "Şərqin səhəri" (Mustafa), Vilyam Şekspirin "Otello" (Montano), "Antoni və Kleopatra" (Sezar), "Qış nağılı" (Florizel və Leont), Nazim Hikmətin "Türkiyədə" (Hüseyn Həlim), Mirzə İbrahimovun "Həyat" (Abbas), Mehdi Hüseynin "Cavanşir" (Qartal və Söhrab), "Alov" (Əmin Bəxtiyarov), Lope de Veqanın "Sevilya ulduzu" (Tavera), Şıxəli Qurbanovun "Sənsiz" (Fərhad), Süleyman Rüstəmin "Qaçaq Nəbi" (Vəli), Cəfər Cabbarlının "Solğun çiçəklər" (Bəhram), "Od gəlini" (Qorxmaz), "Almaz" (İbad) əsərlərinin tamaşalarında xarakterik səhnə surətləri yaradıb.

Aktyor eyni zamanda "Azərbaycanfilm" kinostudiyasının istehsal etdiyi "Fətəli xan", "Görüş", "O olmasın, bu olsun", "Onu bağışlamaq olarmı?", "Koroğlu", "İstintaq davam edir" bədii və "Aygün" televiziya filmlərində Süleyman, Musa, Əzim Əzimzadə, Qüdrət, Eyvaz, Mayor Rüstəmov, Əmirxan rollarına çəkilib.

Həsənağa Salayev aktyorluq sənətində qazandığı qələbələrə görə 10 iyun 1959-cu ildə Azərbaycan SSR əməkdar artisti, 1974-cü ildə isə xalq artisti fəxri adları ilə təltif edilib. Həsənağa Salayev çılğın ehtirası, vüqarlı görünüşü, sərbəst səhnə davranışı, əzəmətli boybuxunu, tamaşada yöndaşlarına diqqəti ilə seçilib. Gurultulu və cingiltili səsini məharətlə tənzimləyən aktyor romantik rollarla realist personajları, mürəkkəb psixoloji dönüşlü dramatik obrazları eyni məharətlə oynaya bilib

O, klassik və tərcümə əsərlərində ifa etdiyi obrazları çağdaş dövrün ictimai-sosial, mənəvi-əxlaqi problemləri ilə ustalıqla əlaqələndirib. Həsənağa Salayev ruhən, emosiya coşğunluğu, səs diapazonu, ehtiraslarının çılğınlığı ilə romantik aktyor idi, ancaq lirik, dramatik və psixoloji rolları da məharətlə oynayıb.

Teatr səhnəsində rolları

1. Tavera (Sevilya ulduzu, Lope de Veqa)

2. Fərhad (Fərhad və Şirin, S.Vurğun)

3. Sezar (Antoni və Kleopatra, V.Şekspir)

4. Oqtay (Oqtay Eloğlu, C.Cabbarlı)

5. Doktor (Unudulan adam, N.Hikmət)

Filmoqrafiya

1. Aygün

2. Cazibə qüvvəsi

3. Doğma xalqıma

4. Fətəli xan

5. Görüş

6. İstintaq davam edir

7. Körpə

Yaradıcılığının ən müdrik çağında, 54 yaşında Həsənağa Salayev qəfildən iflic xəstəliyinə düçar olub. Bir daha səhnəyə çıxmayan aktyor 2 oktyabr 1981-ci ildə dünyasını dəyişib.

Allah rəhmət eləsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(05.12.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Onun müxtəlif janrlarda yaratdığı iriformatlı süjetli lövhələr qiymətli sənət nümunələri kimi rəssamlıq tariximizə daxil olub. Palitra əlvanlığı ilə diqqəti çəkən və geniş diapazona malik olan bu əsərlər Azərbaycan Dövlət İncəsənət Muzeyinin, eləcə də digər muzeylərin və qalereyaların daimi ekspozisiyaları sırasında nümayiş etdirilib. Söhbət bu gün 100 iilik yubileyi qeyd edilən Azərbaycan Xalq Rəssamı Nadir Əbdürrəhmanovdan gedir.

O, 1925-ci il dekabrın 5-də Laçında anadan olub. Rəssamlıq sənətinə erkən yaşlardan özünü büruzə verən həvəs orta təhsilini başa vurduqdan sonra onu Əzim Əzimzadə adına Azərbaycan Dövlət Rəssamlıq Məktəbinə gətirib. O, 1941–1944-cü illərdə burada, 1947–1953-cü illərdə isə Repin adına Leninqrad Boyakarlıq, Heykəltəraşlıq və Memarlıq İnstitutunda təhsil alıb.

Nadir Əbdürrəhmanov gərgin yaradıcılıq fəaliyyəti ilə yanaşı, Azərbaycan Dövlət Rəssamlıq Məktəbində müəllim kimi çalışaraq, digər sənətkarlarımızla birlikdə Azərbaycanda gənc rəssamlar nəslinin püxtələşməsi işində fəal iştirak edib. O, 1954-cü ildən Azərbaycan Rəssamlıq Məktəbində dərs deyib, 1984-cü ildən etibarən Azərbaycan Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin professoru kimi çalışıb. Azərbaycan Rəssamlıq Akademiyasında yaradıcılıq emalatxanasının rəhbəri olub.

Tanınan fırça ustası Azərbaycan Rəssamlar İttifaqı İdarə Heyətinin sədri və Azərbaycan Ali Sovetinin deputatı kimi də səmərəli ictimai fəaliyyət göstərib. Nadir Əbdürrəhmanovun yaradıcılığı daim diqqət mərkəzində olub və yüksək qiymətləndirilib. Müstəqil respublikamızın ali mükafatı olan "Şöhrət" ordeninə layiq görülməsi sənətkarın fəaliyyətinə və şəxsiyyətinə ehtiramın təzahürüdür.

Rəssam Azərbaycan Respublikasının əməkdar incəsənət xadimi, xalq rəssamı fəxri adlarını alıb. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərdi təqaüdünə layiq görülüb. O, 2008-ci il, iyulun 26-da vəfat edib.

Allah rəhmət eləsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(05.12.2025)

Heyran Zöhrabova, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Hüseyn Cavid bir günəş idi. Yüksəldi parladı, yarasaların gözünü kor etdi. Lakin dumanlar onun qarşısını aldılar.

Ərtoğrul Cavid

Bu gün Azərbaycan ədəbiyyatında romantizm ədəbi cərəyanının əsas nümayəndəsi, milli romantik şeirin və mənzum faciənin banisi. XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının ən parlaq nümayəndələrindən biri, eyni zamanda 1937-ci il represiyası qurbanlarından olan və dünyaya gözlərini sürgündə soyuq Sibirdə yuman qocaman ədibimiz Hüseyn Cavidin anım günüdür.

Hüseyn Cavidin keçdiyi şərəfli ömür yolu və parlaq yaradıcılığı ilə hamımız tanışıq.

Bəs Cavid bir insan kimi, bir həyat yoldaşı, bir ata kimi ailəsində necə bir xarakterə sahib idi?  Mənim üçün Cavidi  daha da yüksəklərə ucaldan məhz bənzərsiz yaradıcılığı, şərəfli ömür yoluyla yanaşı həm də onun bu yolda ailəsinə qarşı olan münsaibəti, verdiyi dəyər, göstərdiyi qayğı, xanımına savad öyrətməsidir.

Ömür gün yoldaşı Mişkinaz xanım Cavid haqqındakı xatirələrində bu barədə belə yazırdı:

Mən Cavidin bacısı qızı ilə yaxın rəfiqə idim. Həm də qonşu idik. Cavidin bacısı həmişə öz ürəyində deyirmiş ki, kaş Hüseyn gələydi, Mişkinazı ona alaydım.

O zaman Cavid Bakıda müəllimlik edirmiş. Cavid elə bu vaxt kitablarından bir neçəsini çapa veribmiş. Fikrində tutubmuş ki, kitablar çapdan çıxar, ev-eşik düzəldib sonra da evlənərəm. Sən saydığın qoy dursun, gör fələk nə sayır. Cavid bu fikirdəykən Bakını od-alov içində görür. Mətbəəni yandırırlar...

1918-ci ilin martında olurmuş Təbriz mehmanxanasında. İndiki Sabir bağından bir az aşağı tərəfdə beş-on başıboş erməninin sərəncamı ilə günahsız insanları vəhşicəsinə qırırmışlar. Bu vaxt mehmanxananı mühasirəyə alırlar. 70 nəfərdən ibarət olan sakinlərini əsir edirlər. Əsirləri indiki opera və balet teatrına aparırlar.

Cavid özü belə nəql edirdi:

Ermənilər içəri girəndə mən dəftərlərimi, paltomu və bir düzüm bublikim vardı, onu da götürdüm. Oradakılardan biri:

Sağ qalmağa ümidin varmı? dedi.

Çıxmayan cana ümid çoxdu, dedim.

Yolun hər ayrıcında bizi aparanlar çəkilirdilər kənara və əsirləri atəşə tuturdular.

Bizi aparanlardan biri hər dəfə məni də özü ilə bərabər çəkirdi kənara. Birisi isə qabağa itələyirdi. Elə bu vaxt məni qabağa itələyən adama güllə dəydi. O biri isə deyirdi: <<Gərək bu işi başlayanlar öləydilər....

70 nəfərdən qaldıq 10 nəfər, hamısını yolda qırdılar... Heç kəsin yadına yemək düşmürdü. Gətirdiyim bublikləri Seyid Hüseynə verib, "elə et ki, bir-neçə günə çatsın", dedim.

Bir həftədən sonra bizi azad etdilər.

Çıxdım. Ev yox, pul yox. Nə edim? Saatımı verdim bir nəfərə, dedim ki, «əgər pulunu qaytarsam, verərsən, qaytara bilməsəm, saat sənin olsun».

O pul ilə birtəhər gəlib çıxdım Naxçıvana.

Bacısı illər uzunu ürəyində gizli saxladığı arzusunu Cavidə bildirir. Nə qədər tərifləyir, nə qədər yalvarırsa razı sala bilmir ki, bilmir. Cavid şərt kəsir: Gərək özüm görəm, görməsəm «hə» deyə bilmərəm. Böyük qardaşının arvadı deyir: "- Mişkinazı çağırım gəlsin bizə, deyim, gəlsin mənim tikiş maşınıma baxsın. Sən də onu orda görərsən". Müsahibim olmadığı üçün onlara yaxın get-gəlim yoxdu. Bir gün qardaşı arvadı bizə gəldi. Anama:

Maşınım yaxşı tikmir, olarmı Mişkinaz bizə gedib maşına baxsın?

Getdim. Böyük bir evdi. Yarı hissəsindən o yana iki dənə böyük sandıq qoyub üstünə yük yığmışdılar. Cavid də oturub yükün arxasında. Məni də üzü yükə tərəf oturtdular. Demə işıq dal tərəfdən düşdüyü üçün məni yaxşı görə bilmir, ona görə də razılıq vermir. Bir neçə gün götür-qoy edirlər. Axırda o qərara gəlirlər ki, məni bu dəfə də bacısıgilə çağırsınlar.

... İçəri girəndə gördüm, samovarı qoyub, dairəvi oturub çay içirlər. Məni təyin olunmuş yerdə oturtdular. Sən demə, Cavid də o biri evdə qapının arasından baxırmış. Razılıq verir... 1918-ci ildə evləndik.

Mən savadsız idim. Oxumaq, savad almaq çoxdankı arzum idi.

Gələndən bir neçə gün sonra, Cavid mənə dərs verməyə başladı. Özü də məktəbdə müəllimlik edirdi. Bir neçə aydan sonra onu maarif idarəsi tərəfindən Bakıya göndərdilər. Oradan böyük qardaşına məktub yazır: "Münasib bir adamla Mişkinazı göndər".

Cavidin kiçik qardaşı ilə, onun ailəsi də bizimlə bir yerdə, Bakıya gəldik. Necə gəldik? Naxçıvandan Tiflisə dörd- beş günə çatdıq. O zaman yol oradan idi. İndiki təzə yol yox idi. İllərin ağır vaxtlarıydı. Qatar gündüzlər gedir, gecələr dayanırdı. Üç günlük yolu bir həftəyə gəlib çıxdıq Bakıya. Kiçicik bir ev kirələdik. Evdə heç bir şey yoxdu. O çətinliklə ki, biz gəlmişdik, evə dair heç bir şey gətirə bilməmişdik... Cavid orta məktəbdə dərs deyirdi. Axır vaxtlar isə dərsi çox azaldı, vəziyyətimiz günü-gündən ağırlaşdı.

Bir dəfə evdə oturmuşdum. Gəlib gördü ki, bikefəm. Dedi:

Bax, əsl qaçqına bənzəyirsən. Boş ev, boş ocaq, boş bucaq. Buna bir şeir yazmaq lazımdı.

- Canın sağ olsun. Həmişə belə olmayacaq ki...

"Qaçqın" şeirini o vaxt yazmışdı.

Maarif idarəsi tərəfindən guya nəzərə alaraq ona qız məktəbində əlavə dərs verdilər. Molla oğluydu deyə, şəriət müəllimi təyin etdilər. Buna çox əsəbiləşdi. Ona baxmaya-aq, dərs deməyə getdi. Getməmək mümkün deyildi. Heç yerdən bir gəlir yox idi...

Cavid deyirdi:

- Sinifə girdim. Dedim, qızlar. Məni sizə şəriət dərsi demək üçün molla göndəriblər. Ancaq mən molla deyiləm.

Qızlardan biri:

Yox, biz istərdik ki, siz bizə ədəbiyyatdan dərs verəsiniz, - dedi.

Mən də o fikirdəyəm, - dedim.

Bir neçə gün belə dərs dedim...

Bir gün müdir məni çağırdı:

- Cavid əfəndi, bu necə dərs verməkdi?

-Mənim şəriət dərsim budu.

O gündən dərs kəsildi.

1920-ci ildə xəstələndim.

Bir gün kitablarından bir neçəsini ayırdı. Soruşdum:

Onları neynirsən?

Bir nəfər istəyib, ona verəcəm - dedi.

Kitabları götürüb getdi. Bir neçə saatdan sonra gəldi.

Mənim dərmanımı, qənd, çay, çörək, ət...alıb gətirdi. Onda bildim ki, kitabları satdırıb. Çünki pulu olmadığını bilirdim. Amma çox fikirliydi. Çünki hər kitabı bir neçə dəfə əlinə alıb yerə qoyurdu. Ağladım. Məni ağlayan görüb:

Adam dar gündə dözümlü olar. Həmişə belə olmayacaq ki - dedi.

Sən darıxdığın üçün ağladım...

Keçib gedər, darıxma. Dar günün ömrü az, acısı çox olar.

Amma özü daha çox qəmgin idi.

Bir azdan uşaq da xəstələndi. Ağ yun parçadan kostyumu vardı. Onu istədi:

Verim satsınlar... Ancaq daha ağlamayasan.

Yox, daha ağlamaram. Uşaq xəstədi. Ona xüsusi yemək, dərman lazımdı.

Uşağın biri öldü. Belə ağır bir vəziyyətdə Cavid üçün işləmək çox çətin idi. O ərəfədə yazdığı bir əsərini cırıb atdı: Belə bir ovqatda yazılan əsər heç nəyə yaramaz, dedi.

Xeyli əziyyətlərdən sonra onu Darülmüəlliminə müəllim təyin etdilər. Get-gedə vəziyyət dəyişdi.

Cavid sənətini çox sevirdi. Bir əsərinin üzünü dönə- dönə köçürərdi. Özü istədiyi kimi tamam hazır olmayınca üzə çıxarmazdı. Əl yazısı nə qədər qatmaqarışıq olurdusa, üzünü köçürəndə o qədər təmiz, o qədər səliqəli olardı ki, elə bil çapdan çıxıb. Dəftərin üstünə suçəkən kağız qoyardı ki, ləkə düşməsin. Əksərən gecələr işlər, gündüzlər üzünü köçürərdi... Yazı masası o biri evə keçən qapının yanındaydı. Evin quruluşunu dəyişmək mümkün deyildi. Ona görə də işlədiyi vaxt çox gir-çıx etməzdim. Uşaqları ona mane olmağa, səs salmağa qoymazdım. Bir gecə uşaqlar yatmışdılar, mən də oturub kitab oxuyurdum. Bir az sonra durub o biri evə keçmək istədim. Baxıb gördüm elə məşğuldu ki, keçmək mümkün deyil. Nə qədər yavaş keçsəm yenə fikri dağılacaq... Əl hərəkətləri ilə kiminləsə danışırmış kimi hərəkətlər edirdi. Qayıdıb yerimdə oturdum. Kitabın vərəqini çevirməyə də ehtiyat edirdim ki, birdən fikri dağılar. Bir xeyli sonra ayağa qalxdı. Gördü ki, oturmuşam. Soruşdu:

- Sən yuxusuz qaldın, niyə gedib yatmadın? Qıymadım. Sənin fikrini dağıtmaq istəmədim.

Bu gecə çox yaxşı işlədim. Onun da səbəbi sən oldun. Sənə qurban olum, sən olmasan mən ölərəm.

Həmişə belə deyərdi. Hər gün nahardan sonra bir-iki saat yatardı. İşləməyə başlamazdan əvvəl arada bir fincan tünd qəhvə içərdi, ayaqlarını isti suya qoymağı çox sevərdi. Özünün xəbəri olmadan hazır edərdim, əziyyət olmasın deyə, razı olmazdı. O gün də belə etmişdim. Həmişə çalışardım ki, o rahat olsun. İşləyən vaxt heç kim ona mane olmasın.

Çox əsəbiydi. Deyərdi ki, sənin iki yox, üç uşağın var, özünə işarə edərdi, biri lap cəncəl, nadincdi. Bir qonaqlığa, ya bir toya gedəndə deyərdi:

Gec gedib, tez gələk. Adam da dörd-beş saat bir yerdə otura bilər?

Amma işlədiyi vaxt nəinki üç-dörd saat, ondan da çox oturduğu vaxtlar olurdu.

İstirahətə və sağlamlığa fikir verərdi. Deyərdi: "Sağlam bədəndə sağlam fikir olar. Çürük ağacın çürük də meyvəsi olar. Geyimin sadə olmasının eybi yoxdu, mümkün qədər o da yerində olsa daha yaxşı".

Bir dəfə ayaqqabısı və kostyumu çox köhnəydi. Ha fikirləşirdim necə edim ki, heç olmasa ikisindən birini ala bilim. Özünə deyəndə cavab verirdi ki, özün bil, ancaq bazardan kəsmə, bir az gözlə.

Bir qədər sonra gedib bir cüt ayaqqabı aldım. Sabahı gün geyib getdi. Evə gələn kimi dedi:

- Sağ ol ki, bu ayaqqabını aldın. Bu gün bir neçəsi dedi ki, bax, Cavid Əfəndi, bu sənə yaraşır, o nə idi geyirdin?

Mərdiməzarlara, evyıxanlara lənət. Zaman gəldi, həmin ayaqqabıya pənah gətirdim.

Yay mövsümündə, bağda üzümü dənəli, qabıqlı yeməyə qoymazdı. Deyərdi: «Sıxın, suyunu için». Bir də görürdün qollarını çirmələyib üzümü yığıb çilovsüzənə, ləyəni qoyub altına sıxır və deyir: "Tənbəllik içinizi alıb, hər gün belə etmək lazımdı".

Qəndlə şəkərə fərq qoyardı. Deyərdi: "Bəzən şəkər təmiz olmur. İmkan daxilində qənd al"

"Mümkünüm olaydı, bütün ehtiyacı olanlara kömək edə biləydim. Ən çətin iş odur ki, ürəyindən keçə, imkanın olmaya".

Cavidin bacısı deyirdi: "Hüseyn uşaq vaxtı çox nadincdi. Məktəbə gedəndə qonşu arvadların hamısı deyirdilər: "Heç olmasa, gündə uşaqlarımız bir neçə saat rahat olarlar". (Sakit oturduğu vaxtlar anası onu belə əzizləyərmiş: "Ay qara Hüseyn, göy Hüseyn, uşaqları döy Hüseyn").

O nadincliyindən yenə də qalmışdı. Gecə vaxtı bir yerdən gələndə, tanış bir qapıdan keçəndə qapını döyərdi. Uşaqlar nadinclik edəndə deyərdi: "Darıxma, nadinc uşaq yaxşıdı. Ziyanəvər, mərdiməzar yox, ağıllı, xeyirxah olmalı".

Cavid ən dəyərli, qayğıkeş, qədirbilən bir ailə başçısıydı. Yadıma gəlmir ki, mən səhərlər durub uşaqları məktəbə yola salım. Həmişə özü durar, onların çay-çörəklərini verib yola salardı...

Və sonda sizə Mişkinaz xanımın xatirələrində qeyd etdiyi həmin "Qaçqın" şeirini təqdim etmək istəyirəm.

Örtünmə, dur! Kimsən, nerəlisən sən,

Gözəl qaçqın, başı bəlalı qaçqın!

Gülümsə nur saçılsın üz gözündən,

Ey hər halı mələk ədalı qaçqın!...

Zülfünü qoynunda bəsləmış gecə,

Süzgün gözlərin, gül üzün pək incə,

Künül məst olur sən gülümsədikcə,

Ey nazlı dağların maralı qaçqın!

Mən istərəm ömrüm səninlə gülsün,

Söylə, nə dərdin varsa anlat bütün;

Aman, nə oldu ki, sən böylə düşdün

Yurdundan, elindən aralı qaçqın!

Ah, səni gördümdə dağıldı huşum,

Vuruldum sənə sanki bir sərxoşam,

Mən də sənin kimi qərib bir quşam,

Gəl mənə, ey könlü yaralı qaçqın!..

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(05.12.2025)