İmran Verdiyev, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi. “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Oğuz təmsilçisi

         Kimdir başlığı oxuyub “Daşların da nağılı olar?”, - deyən!? Niyə olmür ki?!  “Daşdəmirin nağılı” ola bilir, daşların nağılı ola bilmir?! Daşların o qədər nağılı var ki! Günlərlə dinləsən, qurtarmaz. Amma mən o nağılları danışmayacam sizə. Daşlar haqqında öz nağılımı danışacam. Əfsanəvi yox, daha çox realist nağıllardan olacaq mənim nağılım. Ola bilsin ki, ara-sıra qarışdırdım. Amma siz bənd olmayın, ötüb keçin. Yazının janrını müəyyənləşdirmək də sizə qalıb. Mən onu nağıl adlandırdım. Nə isə, keçək nağılımıza və ənənəvi qayda da başlayaq.

Deməli, biri varmış, biri yoxmuş torpaq olan hər yerdə çoxlu daşlar varmış. Hələ də var. Bizim kimi onların da anası torpaqdır. “Doğma torpaq” dediyimiz torpaq. Daşların bir hissəsi anaları torpağın qoynuna sərələnmiş, əbədi sükuta qərq olmuşlar. Sanki yorğunluqdan daş kimi düşüb yatıblar. Lap bar gətirmiş daş zəmisinə bənzəyirlər. Biz bu zəminin barını-qəribə, cürbəcür böyüklükdə, cürbəcür rəngdə və formada olan daşları hər gün görürük.

Amma görə bilmədiklərimiz də var. Çünki çoxu hələ analarının bətnindədir, işıqlı dünyaya gəlmək üçün gözləyirlər. Amma hamiləlik dövrü bizdəki kimi doqquz ay yox, min, milyon illər çəkir. “Doğuşları” qorxulu nağıllara oxşayır, çox böyük nərilti, gurultu qopararaq gəlirlər. “Mamaçaları” əsasən zəlzələ, vulkan, partlayış, tufan, uçqun, sel, daşqın, daha nə bilim nələr olur. Bax, belə hay-küylə dünyaya gəlir, özlərini tanıdandan sonra ad alırlar. Yaşamağa, işə-gücə yarımağa başlayırlar. Amma yaman çox yaşayırlar, çox uzun ömürlü olurlar. Təsadüfən “ölürlər”. Elə bil ki, “Ölməz Kaşşey”dirlər.

         Vətənləri göylərdən başqa, torpaq olan hər yerdir. Axı, onları torpaq “doğur”. Birdə ki, “göy üzü daş saxlamaz” ki. Nə qədər yuxarı qalxsalar da, yenə torpağa düşürlər-analarının qucağına qaçırlar.

Yurd yerləri həm bizim qalaktika, həm də bizə məlum olmayan qalaktikalardır. Məmləkətləri bizimkindən milyon dəfələrlə böyükdür. Məskənləri təkcə torpağın üstü deyil,  həm də onun ən dərin qatları, okeanların dibi, dağların ən uca zirvələridir. Biz olmayan və ola bilməyən hər yerdə onlar var.

Çox, amma çoxxx yaşlıdırlar, ey. Nəinki əcdadlarımızdan, onların ulu babalarından da əvvəl var olublar. Əcdadlarımızın əcdadlarının dünyaya gəldiyi günü bilirlər. Şairin söylədiyi kimi, “İnsan yoxkən daşlar olub, yer üzünün vətəndaşı”.

         Peyda olduğumuz gündən bizi çox istədilər. Bütün digər varlıqlardan çox istədilər. Hamımıza eyni gözlə baxdılar. Heç rəngimizin, cinsimizin, dilimizin və dinimizin fərqli olmasına da bənd olmadılar. Öz evlərində - mağaralarında ulularımıza sığınacaq verdilər. Əcdadlarımızı məhv olmaq təhlükəsindən xilas etdilər. Düşmənlərdən, vəhşi heyvanlardan, soyuqdan, istidən qorudular onları.    Mərdlik, dözüm və cəsarət öyrətdilər, M.Araz demişkən, yaşamaq üçün “daş ayaqlı, daş əlli” olmağa məcbur etdilər. 

Top, tank, qrad mərmilərinə dönüb düşmənə atılan daşlarımız oldular. Qaraca Çobanın üç yaşar dana dərisindən olan, hər atanda on iki batman daş atan sapandına yoldaş oldular, mələküzlü Şeytana atılmalarına belə etiraz etmədilər. Bu daşlar, daş nizələr və oxlar dəyən düşmənlər “daş dəymiş ayı kimi bağraraq” qaçdılar, ya da cəhənnəmə vasil oldular.

         Bizim üçün elədikləri bunlarla qurtarmadı. Xəstələnəndə dərdimizə dərman da oldular. Öz sehrli güclərini işə salıb ölməyə qoymadılar bizi. Əsəb xəstəliyi olanlarimiz zümrüd daşı gəzdirdilər. Özünə qapananlarımız yaqut və sapfir taxdılar. Ürək tutması olanlar mirvarıdən, zəhərlənənlər zümrüddən, baş və göz ağrısından əziyyət çəkənlər kvarsdan ikiəlli yapışdılar. Malaxit onları kədərdən, qəmdən uzaqlaşdırdı, keçmişlə bağlı peşimançılıqlarını unutdurdu. Qanaxmanı dayandırmaq, xərçəngi müalicəsi etmək üçün opal daşından,qorxu hissi yaşayanlar yaqut, yaşıl, sarı və adi sapfirdən, doğuşunəziyyətsiz keçməsi üçün təbii aqat ametisdən yararlanmağa, 12 xəstəliyin dərmanı olan firuzədən və s. istifadə etməyə başladılar.  Dahi təbib İbn Sina kəhrəbanın köməyi ilə dabanlardakı çatlardan başlayaraq böyrək daşlarına qədər bir çox xəstəlikləri müalicə etdi. Nəsirəddin Tusi isə kəhrəbanın tozunu çaya və ya suya qataraq içməyi məsləhət gördü. 

Mirvari müdriklik gətirdi, zümrüd bədəni və ruhu təmizlədi, gül rəngli kvars sevgi yaratdı, qara almaz və şələ daşı cəsarət oyatdı. Əqiq daşı Peyğəmbəri “Əqiq qaşlı üzük taxın. Nə qədər ki bu üzük barmağınızdadır, qəm-qüssədən, bəd nəzərdən, pisliklərdən uzaq olarsınız”, - deməyə məcbir etdi. Bu gün də daşlarla müalicə - litoterapiya davam edir. Onu bəzən XXI əsrin təbabəti də hesab edirlər.

Yenə bitmədi. Daşlardan qalalar, qəsrlər, qüllələr, türbələr, heykəllər  ucaltdıq. Kəndlər, şəhərlər saldıq, yollar çəkdik, səkilər, pilləkənlər qurduq, evlər tikdik. İndi də tikirik. Hələ çox illər də tikəcəyik. Çünki həsrətlə divarlara qoyulacaqları günü gözləyən gözəl daşlarımız çoxdur.

Elədikləri bunlarla da qurtarmadı. Bir vaxtlar ulu babalarmız öz keçmişlərini “daş fırçayla daşlara çəkib”lər. Tariximizin şahidi olan həmin daşlar əcdadlarımızın tarixini qasid kimi günümüzə çatdırıblar, hələ də çatdırırlar. Çox vəfalı və etibarlıdırlar. Min illər bundan əvvəl əcdadlarımızın onlara əmanət etdiklərini olduğu kimi əmanətçilərə yetirirlər. Bu gün Göytürk (Orxon-Yenisey), Qlozel, Saymalı, Qobustan-Gəmiqaya, daşdan yapılan daşbaba, daşnənə, bəngüdaş, daşat, daşqoç kimi plastik daş fiqurlar və yer kürəsinə səpələnmiş minlərlə digər kitabələr türkün daş yaddaşına çevrilərək, tariximizə güzgü tutur, onu dananların başına daş kimi düşür. Həmin daş kitabələr nələrdən xəbər vermir, nələrdən…”Daşlaşan, torpaqlaşan ulu babalarımız” nə çətinliklərdən keçiblərmiş, nə qəhrəmanlıqlar göstəriblərmiş! Nə gözəl öyüd, nəsihət göndəriblər bizə! Bizlə babalarımızın dilində danışan, şanlı tariximizi bizə yenidən yaşadan, ulularımızın öyüdlərini günümüzə çatdıran daşlara, daş kitabələrə eşq olsun! Əbədi olsunlar! Yaşasın daş-insan dostluğu!

Daşların etdiklərini saymaqla qurtarmaz. Çörəyimizin unu üçün dəyirman daşı da oldular. Ta nə etsinlər bizim üçün daşlar?! Bir sözlə, yarandığımız gündən daş bizimlə bir yerdədir, bizə sadiqdir, bizə gərəkdir.

Bəs biz daşlar üçün nə etdik? Biz də az şey etmədik onlar üçün. Çox sevdik onları, ən azı onlar bizi sevən qədər. Hələ səmavi dinlər yaranmamışdan əvvəl öz Allahlarımızı və totemlərimizi daşdan yapdıq. Onları ziyarət daşı edib, yanaqlarından öpdük. O qədər sevdik ki, əzizləyə-əzizləyə vətən, qarın, soy, silah, yurd, sirr kimi sözlərimizə qoşub özümüz kimi vətəndaş (vətən daşı) adlandırdıq, özümüzə qardaş, soydaş, silahdaş, yurddaş, sırdaş hesab etdik. Bizə ad qoyduqları kimi, biz də Dədəm Qorqud sayağı “elədikləri qəhrəmanlıqlara” uyğun olaraq onlara ad qoyduq: elçi daşı, çəki daşı, qaval daşı, fəlsəfə daşı, sevgi daşı, uğur daşı, böyrək daşı, övlad verən daş, dekorativ daş, daş kitabə, dəyirman daşı, çaxmaq daşı, mişar daşı, çay daşı, cadu daşı, sehirli daş, ziyarət daşı, qara daş …və baş daşı.

“Balalarını” onlardan ayrı düşməyə qoymadıq. Hə, hə, balalarını. Uşaq vaxtı nəhəng boz, girintili-çıxıntılı daşları ata, bir az kiçik, sığallı və çox gözəl görünən daşları ana, ətraflarına səpələnmiş kiçik daşları onların uşaqları hesab edərdik. Böyüklərimiz bizə demişdilər ki, o balaca daşları yekə daşların yanından uzağa atan da onların anaları ağlayır, qarğış edirlər. Ona görə bir az uzağa düşən daşları “valideynlərinin” yanına toplayaqdıq ki, ata-analarından ayrı düşüb “ağlamasınlar”. Ağlamamaqları üçün hətta onlarla “Beşdaş” da oynayırdıq. 

Daşa sevgimizdən, məftunluğumuzdan alpinist də olduq. Çılpaq, sal daş qayalara dırmaşıb, onların ismətli qızlar kimi bizdən gizlətdikləri başqa gözəlliklərini də gördük, yenidən valeh olub, vurulduq onlara. Onlara o qədər aşiq olduq ki, şair demişkən, bircə insan düşüncəmizi saxlayıb, taleyimizi daş qayaların taleyinə bağlamaq istədik. “Gəlin qayası”ndakı kimi. Bəzən daş olmaq ürəymizdən keçdi. Sevgililərimizin keçdiyi yollarda “bir daş olmağı” (Ə.Cavad) arzuladıq. Bəzən də özümüzü vətən daşına tay tutub dedik ki, “Vətən daşı olmayandan olmaz ölkə vətəndaşı”.

Daşları o qədər sevdik ki, onları baş tacımızın, üzüyümüzün, sırğamızın, boyunbağımızın qaşı elədik, başımıza qoyduq, barmağımıza, qulaqlarımıza taxdıq, boynumuzdan asdıq. Bu daşlar üstümüzdə olduqca qürurlandıq, özümüzü dünyanın ən varlı adamı sandıq, lovğalandıq hətta.

Daş sözü dilimizin əzbəri oldu. Yaxşı və ya pis olan çox şeydə o sözdən istifadə etdik. Dərdimizi daşa danışıb yüngülləşdik. Dedik ki, “Dərdimi daşa dedim, daş əridi”. Pis adamlara, yaramaz iş görənlərə  qarğış edəndə  “Səni görüm daşa dönəsən”, “Başına daş düşsün”, “Yolundan daş əskik olmasın”, alqış edəndə “Daş kimi möhkəm ol”, “Daş kimi sağlam ol”, “Daş kimi ol” söylədik. Sirlərimizi qorumaq üçün “Bir daş altda, bir daş üstdə” deyib keçdik. İnsanları birliyə və həmrəyliyə səsləyəndə düşündük ki, “Daş daşa söykənər-divar olar”. Özünə adi umac ova bilməyənlər haqqında “Kəsək oturub daşın gününə ağlayır”, peşimançılıq çəkənlərə “Daldan atılan daş topuğa dəyər” dedik. Yorulub ağır yatan adama “Daş kimi düşüb”, daş ürəkliləri görəndə uzümüzü Yaradana tutub “Daş qəlbli insanları neylərdin, İlahi” söyləmirikmi!?

Daşı əbədilik rəmzi bilib, daşişləmə sənəti icad etdik. Oxşaya-oxşaya onların üzərində sənət əsərləri yaratdıq. Daşların hesabına çapma alətləri ilə qaşov, iskənə, biz və bıçaqlar, hörmə texnikası ilə bənnalıq, daşyonma, şəbəkəçilik, həkkaklıq meydana çıxardıq. Daşlardan daş heykəllər düzəltdik, onların üzərində qrafik yazılar yazdıq, həndəsi və nəbati naxışlar çəkdik. Daşların köməyi ilə tariximizi gələcəyə daşıdıq. Bu daşlar əsrlərdən keçdi, gəldi. Qədim milli-mənəvi dəyərlərimizi təcəssüm etdirdilər.

Daşı müqəddəs sayıb daş kultu oluşdurduq. Onlar haqqında “Daş qız”, “Yada daşı”, “Elçi daşı”, “Oğlanqız daşı” kimi əfasanə və rəvayətlər, “El atan daş dağdan aşar”, “Dağın yaraşığı daşdır, insanın yaraşığı başdır”, “Keçmişinə daş atanı gələcək topa tutar” kimi atalar sözləri, “Daş üzük” və “Daş paltar” kimi nağıllar və “Ergenekon” kimi dastanlar, çoxlu bayatılar və şeirlər (Ə.Kərim: “Daş”, M.Araz: “Daş harayı”, M.Yaqub: “Daş”, A.Cəmil:”Daş haqqında düşüncələr”, R.Rövşən: “Göy üzü daş saxlamaz” və s.), mahnılar (“Ay bəri bax, bəri bax!” və s.)  düzub qoşduq.

Tarixən nəhəng və iri sal qayalıqların, daşların olduğu yerləri müqəddəs saydıq. Bu daş qayaları və dağları qayınata-qayınana hesab edib, onlara baxanda hörmət və etiram əlaməti olaraq başımıza papaq qoyduq, yaylıq bağlayıb, yaşmaqlandıq.Daşa sığınmaq, daşdan istifadə etmək sonralar düşüncələrimizdə daş pirlərin, ziyarətgahların yaranması ilə nəticələndi. Həmin pirlərə inandıq, onlara güvəndik, ümidlə ziyarət etdik. Oğuzun Kərimli kəndindəki  övlad verən daş ziyarəti (“Qoşa qardaş”) kimi.

Daşlara olan sevgimiz bəzən acgözlüyümüzə də səbəb oldu. Hamısı mənim olsun deyib, kəndləri, şəhərləri viran qoyduq, insanları soyub-taladıq. Onları məhv etdib, xəzinələrimizi həm də qiymətli daşlarla doldurduq. Nənəmiz Nüşabənin İskəndərə dedikləri də bizə dərs olmadı. Anlamadıq ki, daş yerində gözəldir. Heç kəs onu özü ilə o dünyaya apara bilməyib, bilməyəcək də. 

Daş sevgimiz yaşayır, insanlar olduqca da yaşayacaq. İşə bax ki, daşları o qədər çox istəyirik ki, öləndə də onlardan ayrılmaq istəmərik, özümüzə baş daşı etdirik. Onlar da istəyimizi yerə salmayıb, bizim cismən mövcud olmadığımız dövrdəki kimliyimiz olurlar. Bir zamanlar var olduğumuzun, elədiklərimizin, təvəllüd və vəfat tarixlərimizin sübutuna, qəbrimizin ünvanına çevrilirlər.

Nağılımız başa çatmaq üzrədir. Amma indilik göydən üç alma düşməyəcək. Çünki daş-insan dostluğu və yardımlaşması davam edir. Bir teluqu atalar sözündə deyildiyi kimi, daşın və insanın taleyini qabaqcadan demək olmaz. Hələ çox şeylər ola bilər…

Sizlərə isə yeməli alma əvəzinə, daş kimi möhkəm və sağlam olmağı arzulayıram.

Qoy həyat yolunuz həmişə daşsız-kəsəksiz olsun! Yolunuza heç vaxt daş çıxmasın! Özünüz də düşmənlərimizdən başqa, heç kəsin yolunda daş olmayın!

Amma hər şeyə rəğmən Vətən daşını sevin, o bir parça daş da Vətəndir. Qürbətə düşəndə həmin o kiçicik daş üçün də burnumuzun ucu göynəmirmi!?   

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(26.09.2025)

Könül, “Ədəbiyyat və incəsənət”

MÜTALİƏ MƏDƏNİYYƏTİNİ NECƏ FORMALAŞDIRMALI?

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının təqdim etdiyi bu silsilə yazılar Azərbaycan Yazıçılar Birliyi Ədəbiyyat Fondunun Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən 2024-cü ildə “Qeyri-hökumət təşkilatları üçün qrant müsabiqəsi” çərçivəsində həyata keçirdiyi “Yeniyetmə və gənclərdə mütaliə mədəniyyətinin formalaşdırılması” layihəsinin tərkib hissəsi olaraq nəşr edilir.

Sizlər üçün çağdaş yazıçı və şairlərimizin ən yaxşı ədəbi nümunələrini seçərək təqdim edəcəyik.

Azərbaycan Ədəbiyyat Fondu@

POEZİYA

RƏŞAD MƏCİD

ŞUŞA SEVGİSİ

(“Şuşa dəftəri” silsiləsindən)

Süzülür dan yerindən tarixlərin işığı –

Dahilər şəhərinin işıqdı yaraşığı!

Şəninə dastan yazır,

                   söz qoşur haqq aşığı,

Əcdaddan paydı, deyir,

                   qoca Şuşa sevgisi!

Azərbaycan əsgəri...

                   borc ödəyib canıyla,

Köksündə cüt gəzdirib bayrağı vicdanıyla!

İslanıb hər qarışı şəhidlərin qanıyla,

Dönüb yalçın qayaya,

                   tunca Şuşa sevgisi!

Çox da qıvrılır yolu;

                   yol piyada, can atlı!

Ün yetməz zirvəsinə çox nəsillər can atdı...

Adında qoşa heca – sanki qoşa qanaddı

Qopmuş körpə dilindən

                   qönçə Şuşa sevgisi!

Məlhəmdi çiçəkləri, bulaqlar loğmanıdı,

Heyrət çökən dərələr ucalıq heyranıdı!

İndi onu cahana prezidentlər tanıdır;

Tarix görməyib əsla

                   bunca Şuşa sevgisi!

Qalxır hünərli şəhər, olur qızıl dirəkli

Daş deyil hörülən daş məhəbbətdi, ürəkdi!

Çağlayan sevgilərin ilham mənbəyi təkdi –

Ali Baş Komandanın uca Şuşa sevgisi!

ŞUŞA HAVASININ SİRRİ

Ləzzət kimə təndi,

                   dərd kimə tuşdu;

Biri səs qaynadır,

                   biri lal kimi?!

Şuşanın havası hamıya düşmür,

qismət bölünsə də sovqat bal kimi.

Hamının üzünü eyni meh öpür,

Hamının qanadlı beşiyi eyni.

Xəzinə, Daşaltı, Kirs dağı – o pir,

Cıdır düzü adlı beşiyi eyni!

Bəlkə not yazılıb hər çiçək üçün –

Neyləyək sirrini bilək torpağın?

Səsi, havacatı cücərtmək üçün

münbit olmalıdı ürək torpağı?!

Göyünmü, yerinmi töhfəsidir səs,

bilənlər var imiş bəlkə əskidən?

Kaş ki, sağ olaydı – biz bilən əbəs,

sorardıq Firudin Şuşinskidən!

Burda torağayın, burda bülbülün,

hər otun çiçəyin öz nəğməsi var.

Adam var oxumaq onunçün zülüm,

di gəl ki, bulağın, çayın səsi var!

Hava öz yerində, su öz yerində,

Qocaman muğamat qədimi oddu.

Allah vergisinin kökü dərində,

səsi nizamlayan ilahi koddu!

ŞUŞADA ADAMLAR

Gözlər seyr etməkdən yorulan deyil,

yeri, “Güllü bağ”dan milyon dəfə keç.

Könül qanad çalır, uçur elə bil

elə bil ayaqlar yerə dəymir heç!

Kim kimi görürsə,

                   nə xoşdu, - deyir,

Adam uca boylu, inadlı olur.

Yolları enişdi, yoxuşdu deyin

Şuşada qonaqlar qanadlı olur!

CIDIR DÜZÜNDƏ DAN ÜZÜ

Günəşin doğulmağına

Cıdır düzündən baxmaq...

Dağların arxasından,

qıpqırmızı səmadan

haçan görünər deyə

Gözünü

dan yerindən ayırmamaq,

Qaynar təndirdən çıxan

imisti çörək kimi

əlini Günəşə sarı uzatmaq,

Ovcunu,

         barmaqlarının ucunu

         yandıran Günəşin

Qırağından bir loxma kəsmək...

Və təzə çörək kimi

burnunun ucuna tutub

qoxulamaq Günəşi.

Xülyalara qapılmaq,

böyümək,

         ucalmaqdı,

Tanrı dərgahının

varlığına inanmaqdı

Cıdır düzündə durub

Günəşin doğulmağına baxmaq!

ŞUŞAYA GETMƏK

Yollar ağır, cığırlar dik, sıldırım çətin,

Qaya-qaya igidlərin tək adı – MƏTİN!

Şəhid düşən ərənliyin, məğrur qeyrətin

pak ruhunu ziyarətdir Şuşaya getmək!

Demə vətən Şirin imiş, Fərhadmış insan,

Lap ölsə də, haqq yolundan dönməz qəhrəman!

Qayaları al qan ilə yazılı dastan,

tükənməyən fəxarətdir Şuşaya getmək!

Hər qarışı qədim tarix, müqəddəs yaddaş,

Dərələri dərin fikir, yamacı sirdaş!

Qovuşuqdu qanı qana, qan çəkir, qardaş,

Qəlb qızdıran hərarətdi Şuşaya getmək!

Xarıbülbül sevdasına tutuşmaqdımı?

Saf havayla, nur yağışla qatışmaqdımı?

Yaradanın dərgahına yetişməkdimi,

Ya cənnətə səyahətdi Şuşaya getmək?

Büllur kimi yanır par-par göyə, yerə bax!

Pərvanəsi olana bax, səməndərə bax!

Cıdır düzü bələnibdi nəğmələrə, bax,

Çal-çağırlı səadətdi Şuşaya getmək!

Dahiləri yetişdirib suyu-çörəyi,

Vaqif, Cabbar, Bülbül, Xandı çarpan ürəyi.

Bəstəsinə təzim üçün Üzeyir bəyin

Sidq-ürəkdən ibadətdi Şuşaya getmək!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(26.09.2025)

Kənan Məmmədli, “Ədəbiyyat və incəsənət”

MÜTALİƏ MƏDƏNİYYƏTİNİ NECƏ FORMALAŞDIRMALI?

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının təqdim etdiyi bu silsilə yazılar Azərbaycan Yazıçılar Birliyi Ədəbiyyat Fondunun Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən 2024-cü ildə “Qeyri-hökumət təşkilatları üçün qrant müsabiqəsi” çərçivəsində həyata keçirdiyi “Yeniyetmə və gənclərdə mütaliə mədəniyyətinin formalaşdırılması” layihəsinin tərkib hissəsi olaraq nəşr edilir.

Azərbaycan Ədəbiyyat Fondu@

26.

VƏRDİŞLƏR KOMPLEKSİ

Mütaliə mədəniyyəti həmçinin kitabla iş prosesində vərdişlər kompleksidir. Bəs bura nələr daxildir?
• kitabın mövzusunun seçilməsi;
• mənbələrdə düzgün istiqamətlənmək bacarığı;
• mütaliədə sistemlilik və ardıcıllıq, konkret kitabın seçilməsi;
• oxuduğunu mənimsəmək və kitabın məzmununu dərk etmək;
• əldə edilmiş informasiyanı təcrübədə tətbiq və istifadə 
etmək, informasiyanı biliyə çevirmək;
• kitaba, dövri və ardı davam edən nəşrlərə qayğı ilə yanaşmaq;
• kitabla işin düzgün təşkili, gigiyenik qaydalara əməl edilməsi və s.

Növbəti: 27.Abituriyentin uğur formulu

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(26.09.2025)

Rəqsanə Babayeva,

Rejissor,yazıçı, Beyləqan rayon Mədəniyyət Mərkəzinin rejissoru,"Gənclik"xalq teatrının rəhbəri. “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

“Sandıqdan çıxan ruh”

Bir sandığın qapağını açanda oradan təkcə parçalar yox, əsrlərin səsi, nənələrin xatirələri, xalqın yaddaşı çıxır. “SANDIQ” studiyası da belədir – sandıqdan çıxan milli geyimlər bu günün gənclərinə milli kimlik aşılayır.

Hər tikmə, hər naxış, hər rəng bir dastan danışır. Burada geyim geyinən insan sadəcə bəzənmir – o, bir dastanın qəhrəmanına çevrilir. Aşıq olur, sevgi eşidir, milli dəyərlə nəfəs alır.

“SANDIQ” bir muzey deyil, yaşayan bir məkandır. Burada geyim – əşya yox, mədəniyyətin toxumasıdır. Və bu toxuma əlvan naxışlarla gələcəyə ötürülür.

Gənc dizayner-modelyer Gülüş Aslanlının layihəsi əsasında Beyləqan rayon Mədəniyyət mərkəzində açılmış “Sandıq” – milli geyimlər studiyasının fəaliyyətin çoxşaxəli spektri vardır.

Bu interyer detallarının fonunda “SANDIQ”ın missiyası daha aydın görünür. Studiyanın fəaliyyəti yalnız geyim tikməkdən ibarət deyil. Burada:milli geyimlər hazırlanır, satılır və icarəyə verilir,xüsusi sifarişlə bədii layihələr üçün kostyumlar tikilir,geyimlərin restavrasiyası aparılır,foto və video çəkilişlər təşkil olunur,təlim və seminarlarla gənclər öyrədilir.

“SANDIQ” Milli Geyimlər Studiyası milli yaddaşın sandığıdır. Onun divarındakı təsvirlər – nar, buta, kəlağayı, od, papaq, ağ və qara rəngin kontrastı – xalqın mədəniyyət fəlsəfəsini simvollaşdırır. Onun fəaliyyət spektri isə bu fəlsəfəni yalnız qorumaqla yox, həm də gələcək nəsillərə ötürməklə məşğuldur.

Bir divar rəsmi bu qədər sirr daşıyırsa, studiyanın özündə neçə-neçə gizli xəzinələrin, milli incəliklərin yaşadığını təsəvvür etmək çətin deyil. “SANDIQ” – milli ruhun yenidən doğuluşu, xalq yaddaşının müasir təqdimatıdır.

Bir studiyanın divarında bir təsvir – əlində nar tutan qadın. İlk baxışda sadə bir rəsmdir. Amma diqqətlə baxdıqda onun arxasında bütöv bir fəlsəfə, milli mədəniyyətin dərin qatları, əsrlərin simvolik dili gizlənir. Bu qadın təkcə bir obraz deyil – xalqın yaddaşıdır, onun ruhunu daşıyan anadır. Qadının əlindəki nar isə həyatın, bolluğun, sevginin, dirilişin rəmzi kimi gözümüzün önündə parlayır.

Narın sirri – əsrlərin dərinliyindən gələn simvol

Nar təsadüfi seçim deyil. Bu meyvə əsrlər boyu müxtəlif xalqların mif və dini mənbələrində müqəddəs sayılıb. İkinci əsrin səyahətçisi Pausanias narın hekayəsini “müqəddəs sirr” adlandırmışdı.

Türk düşüncəsində nar cənnətin nişanəsi, məhsuldarlıq və sevgi simvoludur. Nağıllarda övladsızlara uşaq bəxş edən sehrli meyvə, qəhrəmanlara güc verən sirli qüvvədir.

İudaizmdə narın 613 tumu Tövratın 613 əmrinə işarədir.

Xristian ənənəsində nar İsanın iztirabları və dirilişi ilə bağlanır; Leonardo da Vinçinin və Botticellinin dini rəsmlərində Məryəmin əlindəki nar bu ideyanı daşıyır.

İslamda nar Quranda üç dəfə çəkilir – Allahın yaratdığı gözəl meyvələrdən biri və cənnətin əlaməti kimi.

Çin mədəniyyətində nar məhsuldarlıq və çoxsaylı nəslin simvoludur.

Azərbaycan folklorunda isə nar tapmacaların cavabında, dastanlarda sehrli qüvvə kimi, xalq şənliklərində bolluq rəmzi kimi çıxış edir. Gəlinlərin cehiz sandığında kələğayı ilə yanaşı nar təsvirli parçalar, evlərin divarlarında isə bolluq arzusu ilə nar rəsmləri olub.

Buta – eşqin və əbədiyyətin işarəsi

Qadının gözlərinin üzərində əks olunan buta naxışı da təsadüfi deyil. Folklorda buta ulu əcdadlarımızın kosmoqonik düşüncəsinin daşıyıcısıdır. O, suyun, odun, həyatın başlanğıcını simvolizə edir.

Nağıllarımızda aşiqə “buta verilməsi” eşqin ilahi nişanıdır. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarında buta qəhrəmanlara şairlik, aşıqlıq, müdriklik bəxş edir. Aşiqin “eşq şərbətini içməsi” buta almaqla başlayır. Bu seçilmişlik, əslində, millətin sevgi fəlsəfəsinin mərkəzində durur.

Kəlağayı – qadın zərifliyi və milli dəyərin qoruyucusu

Qadının başındakı örtük – kəlağayı – Azərbaycan qadınının həm gözəllik, həm də namus simvoludur. Onu sandıqlarda qoruyub saxlayan analarımız bu parçaya sadəcə geyim kimi yox, müqəddəs əmanət kimi baxıblar.

2014-cü ildə kəlağayı UNESCO tərəfindən qeyri-maddi mədəni irs siyahısına daxil edildi. Buta naxışının ən çox işlənən motiv olması isə təsadüfi deyil: buta qadının başını bəzəyən ipəkdə həm sevginin, həm də milli kimliyin işarəsi olaraq yaşayır.

Kəlağayı ilə bağlı adətlər də olduqca maraqlıdır: gəlin köçən qızın başına ağ kəlağayı örtülər, gəlin arabasının qabağına kəlağayı bağlanardı. Döyüşən kişilərin qarşısına qadın baş örtüsünü atarsa, mütləq sülh yaranardı. Bu ipək parça, əslində, qadının gücünün və cəmiyyətin ona verdiyi hörmətin ifadəsidir.

Rənglərin fəlsəfəsi

Qadının geyimindəki ağ rəng saflığın, təmizliyin, uğurun simvoludur. Ağ rəng həm də Tanrıya yaxınlıq nişanəsi sayılıb. Bu səbəbdən ağ gəlinliklər qədim dövrlərdən indiyədək gəlinlərin ən önəmli geyimi olub.

Kişi obrazındakı qara rəng isə aristokratiya, təcrübə, güc və ciddiyyət simvoludur. Qara – torpağın məhsuldarlığı, döyüş sənətlərində yüksək rütbə, həyatın dərinliyi deməkdir. Ağ və qaraya birlikdə baxanda insan həyatın kontrastlarını görür: paklıq və təcrübə, saflıq və güc.

Kişinin geyimindəki yaşıl rəng isə ümid və təravətin, barış və əməkdaşlığın işarəsidir. Bu rəng Venera planeti ilə bağlılıqda sevgini, Çində isə cavanlığı və gözəl həyatı tərənnüm edir.

Od – xalqın müqəddəs ocağı

Divar rəsminin başqa bir detalı – od. Azərbaycan “Odlar Yurdu” adlanır. Tarixən and içəndə “od haqqı” deyilirdi, Novruzda tonqallar alovlandırılırdı. Oğuzlar bir-birinə xəbər çatdırmaq üçün dağ başlarında od yandırırdılar.

Od həm müqəddəs güc, həm də həyatın başlanğıcıdır. Elə bu səbəbdən “SANDIQ”ın divarında od təsviri yalnız dekorativ element deyil, milli kimliyimizin ən qədim qatlarının bədii ifadəsidir.

Papaq – kişinin ləyaqət nişanı

Kişi obrazında ən diqqətçəkən detallardan biri papaqdır. XX əsrin əvvəllərinə qədər papaq yalnız baş geyimi deyil, həm də ləyaqət, şərəf və kişilik nişanı idi. Papaqsız kişiyə hörmətsizlik kimi baxılırdı. Qaragüldən tikilən sür papaqlar imkan və status göstəricisi idi.

Bu gün həmin papağın divar rəsmi vasitəsilə təcəssüm olunması milli geyim ənənələrinin unudulmadığını, əksinə, yenidən yaşadıldığını göstərir.

Bütün bunlar göstərir ki, “SANDIQ” sadəcə bir atelye deyil, mədəniyyət evi, yaradıcılıq laboratoriyası və milli irsin müasir platformasıdır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(26.09.2025)

Əziz oxucular!

Tanınmış ictimai-siyasi xadim, yazıçı-publisist, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, mərhum Sadıq Murtuzayev, publisist, Əməkdar hüquqşünas Müzəffər Ağazadə və yazıçı-rejissor, publisist-jurnalist, Əməkdar incəsənət xadimi Ağalar İdrisoğlu səmavi insanların, dünya dahilərinin  və Azərbaycan mütəfəkkirlərinin on mindən çox kəlamlarını, sitatlarını, aforizmlərini toplayıb, tərcümə  eləyib və  “Sözdən  yaranan incilər” adlı çox qalın bir kitabı  çapa hazırlayırlar. 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı olaraq belə qərara gəldik ki, bu  sayımızdan başlayaraq həmin kəlamları, sitatları, aforizmləri səhifələrimizdə çap edək.

İnanırıq ki, sözdən yaran bu incilər sizin xoşunuza gələcək və onları öz yaddaşınıza köçürəcək, gündəliyinizə yazacaq, dostlarınızla, yaxınlarınızla bölüşəcəksiniz.

Çünki bu incilər, hər insana  lazım olan ən qiymətli sözlərdir. Onun daha yaxşı, mükəmməl  kamilləşməsi üçün əvəzsiz bir məktəbdir.

          SƏDİ  ŞİRAZİ   (1203, 1210 arası – 1292-ci illər), şair

-         Kim yıxılanı qaldırmağa əl uzatmayıbsa qorxsun ki, o da yıxılanda əl verən olmayacaq.

-         Başqalarının əzablarına laqeyd olan insan deyil.

-         Həqiqi dost odur ki, sənə düz yol göstərsin.

-         Kişilik qolunun gücü və qılıncı ilə yox, özünü ələ almaqla və ədalətilə ölçülür.

-         Sirri dosta demə, dostun da bir dostu var.

-         Xeyir səpən xeyir, şər səpən şər biçər.

-         Elmi bələkdən qəbrədək öyrənmək lazımdır.

-         Oxuduğuna əməl etməyən alim məşəl gəzdirən kora bənzər.

-         Kəmərə qızıl taxıb qul kimi durmaqdansa, yavan çörək yeyib öz evində ağa kimi oturmaq yaxşıdır.

-         İki adam öldü və dünyadan həsrət getdi:
biri yığdı yemədi, digəri bildi eləmədi.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(26.09.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bakı məhəllələrinin birində bir rəssamlıq emalatxanası vardır.  Orada iki rəssam yorulmadan çalışır, bir-birindən gözəl tablolar çəkirlər. Rəsmlərində o qədər işıq, rəng koloriti, istilik var ki, baxanda mütləq səni nikbinlik bürüyür. Bu rəssamlar həm də həyat yoldaşıdırlar, uzun illərdir ki həm ailə telləri, həm də sənətlə bir-birilərinə bağlanıblar.

Azərbaycan Respublikasının əməkdar rəssamı Rza Avşar (Avşarov) 26 sentyabr 1949-cu ildə Gəncə şəhərində Azərbaycanın Xalq artisti, istedadı, sadəliyi və vətənpərvərliyi ilə tanınan, görkəmli teatr və kino aktyoru, xalqımızın sevimlisi Muxtar Avşarovun ailəsində dünyaya göz açıb. Əslən Qərbi Azərbaycandandırlar.

Uşaq yaşlarından atası ilə birlikdə C. Cabbarlı adına Gəncə Dövlət Dram Teatrının daimi tamaşaçısına çevrilsə də onun diqqətini aktyorların oyunundan daha çox müxtəlif obrazların təsirli oyununun reallıq kimi qəbulunu şərtləndirən əlvan dekorasiyalar cəlb edib. O vaxtlar yəqin ki, nə zamansa teatrda hələ o dövrdə adlarını çəkə bilmədiyi rəssamlar kimi tamaşalara tərtibat verə biləcəyi ağlına belə gəlməzdi. Nəhayət, o bir müddət sonra rəssam olmağa qərar verir.

Elə bu istəklə də Gəncə Rəssamlıq Məktəbinə daxil olan Rza Avşar sonralar, 1965–1969-cu illərdə Ə. Əzimzadə adına Azərbaycan Dövlət Rəssamlıq Məktəbində Ə. Məmmədovdan, Abdülxaliq və Arif Qazıyevdən, 1972–1977-ci illərdə isə Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin "Bədii qrafika" fakültəsində N. Əbdülrəhmanov və T. Şıxəliyevdən dərs alıb.

Rza Avşar ümidləri hələ tələbə ikən, 1973-cü ildə "Respublika yaz sərgisi"ndə nümayiş etdirdiyi "Natürmort" əsəri ilə doğrultmağa başlayıb. Beləcə, axtarışlar axtarışları, sərgilər sərgiləri əvəzlədi və 1982-ci ildə onu SSRİ Rəssamlar İttifaqına üzv qəbul etdilər.

Müasir Azərbaycan rəssamlıq sənətinin tanınan nümayəndəsi Rza Avşarov bu gün kamil bir sənətkar kimi incəsənətimizin zəngin ənənələrini əsərlərində Qərb və Şərq mədəniyyətlərinin üzvü vəhdəti şəklində təcəssüm etdirir. Azərbaycan Ağsaqqallar Şurasının üzvü olaraq ictimai fəaliyyətini yaradıcılığı ilə həmişə sıx bağlayaraq, Vətənimizin gözəllikləri ilə yanaşı, ağrı-acılarını da əks etdirdiyi əsərləri ilə gənc nəslin vətənpərvərlik və milli-mənəvi dəyərlərə məhəbbət ruhunda tərbiyə olunmasına mühüm töhfələr verir.

Qeyd etdik, Rza Avşarovun həyat yoldaşı İradə Avşarova da tanınan rəssamdır. Onlar daim birgə çalışır, rənglərdən möcüzə dolu əsərlər yaradaraq, kətana köçürüb bizlərə təqdim edirlər.

1991-ci ildən Azərbaycan Rəssamlar İttifaqının üzvü olan Rza Avşar yarıməsrə yaxın fəaliyyəti dövründə yaratdığı əsərlərlə Azərbaycan təsviri incəsənətinin inkşafında ozünəməxsus rol oynayıb. Vətənimizin təbiətini və insanlarını vəsf edən tabloları doğma diyara bəslədiyi səmimi və dərin məhəbbətdən xəbər verir. Yaratdığı mənzərə və natürmortlar ətraf mühitlə, təbiətlə təmasdan doğan hədsiz sevinc və nikbinlik duyğularını təcəssüm etdirir. Rəssamın "Şahmatla natürmort" əsərində qırmızı və sarı rənglərin vəhdəti əsrarəngiz ifadəsini tapıb. "Abşeron mənəzərəsi"ndə rənglərin çaları gözəl bir ahəng yaradıb: səmada mavi rənglə ağ rəng biri-birinə qarışıb. Rəssamın erməni vandalizmi mövzusunda çəkdiyi "Ekstremist" və "Xocalı" əsərlərində nankor qonşularımız tərəfindən başımıza gətirilən vəhşiliklər əks olunub.

Rza Avşarov böyük zövq və məhəbbətlə çəkdiyi portretlərdə görkəmli şəxsiyyətlərimizin daxili aləminə nüfuz edərək onların xarakterini həssas sənətkar məharəti ilə açır, milli irsimizə gözəl bələd olduğunu nümayiş etdirir. Rəssamın "Avtoportret"i onun xarakterik cizgilərini ifadə edir. Atasına həsr etdiyi "Atamın portreti"ndə işıq-qaranlıq təzadı aydın hiss olunur. Sifətin işığı sanki qaranlığı yarır."Gəncəli Məmməd Yusif oğlunun portreti"ndə təsvir edilən ağsaqqalın simasında isə müdriklik və gələcəyə ümid var.

O, dəfələrlə respublika və beynəlxalq miqyaslı sərgilərin iştirakçısı olub. Rza Avşarovun 1982-ci ildən bu günədək bir çox ölkələrin nüfuzlu sərgilərində, o cümlədən Fransa, Almaniya, İtaliya, Avstriya, Koreya, Rusiya, ABŞ, Türkiyə, BƏƏ, Estoniya və İranda əsərləri nümayiş olunub. Həmçinin Türkiyə və Estoniyada fərdi sərgiləri açılmışdır. Rəssamın üç əsərinin — "Kompozisiya" (1991), "Mənzərə" (1992), "Kompozisiya" (1992) Azərbaycan Dövlət İncəsənət Muzeyində, yeddi əsərinin — "Xəzər sahilində" (1990), "Bakı mənzərəsi", "Xəzər" (2002), "Yağışdan sonra", "Mənzərə, ""Zəriflik" (2004), "Güllər" (2005) Azərbaycan Dövlət Rəsm Qalereyasının kolleksiyasında qorunması isə onun yaradıcılığının yüksək dəyərləndirilməsindən və ictimailəşdirilməsindən xəbər verir.

Rəssamı təbrik edir, ona yeni yaradıcılıq uğurları arzulayırıq.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(26.09.2025)

Cahangir Namazov,

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Özbəkistan təmsilçisi

Həmsöhbətimiz —Azərbaycan ədəbiyyatına yeni nəfəs, ruh, ahəng və rəng gətirən,

yaradıcılığında insanın daxili aləmini, həyatın fəlsəfi və milli mənzərələrini poetik incəliklə əks etdirən, əsərləri oxucuların qəlbində dərin iz buraxan, çağdaş poeziyanın ən duyğulu və düşüncəli simalarından biri, şair, tərcüməçi və publisist, Azərbaycan Xalq şairi Ramiz Rövşəndir.

— Sizcə, yazıçı və şairin ədəbiyyat aləmində öz səsini tapması üçün istedad, zəhmət, axtarış və istək kifayət edirmi? Yoxsa bunun üçün insanın içində illərlə formalaşan gizli bir mənəvi məktəb də olmalıdır?

— Şairlik, rəssamlıq, bəstəkarlıq... Ümumiyyətlə, bədii istedad Allah vergisidir. Əgər bu vergi yoxdursa, heç bir mütaliə ilə, zəhmətlə, tər tökməklə bu boşluğun yerini doldurmaq mümkün deyil. Uzaqbaşı, qrafoman olacaqsan. Amma təkcə istedada arxayın olmaqla da əsl sənətkar olmaq çətin məsələdir. Uzaqbaşı, diletant olacaqsan. Ümumiyyətlə, istedadın ən böyük və cazibədar düşməni arxayınçılıq və tənbəllikdir. Mənim haçansa yarımçıq qoyduğum yazılar bu günəcən də yarımçıq qalır. Və mən o yazıların qarşısında özümü günahkar sayıram. Ona görə də irili-xırdalı bütün yazdıqlarınızı elə o yazı prosesindəcə mütləq tamamlamağa çalışın, bu işi sonraya saxlayıb günah sahibi olmayın.

O ki qaldı, yazdıqlarımıza...

 Hər hansı bir şeir ani bir təsadüfdən yarana bilər. Amma o şerin oxucuya hansı bədii və mənəvi dəyərləri aşılaması müəllifin özünün hansı bədii və mənəvi dəyərlərin sahibi olmasından irəli gəlir.

— “Öz səsi” şairə Tanrıdan gələn bir bəxşişdirmi, yoxsa həyat, təcrübə və sınavların içində cilalanan bir sənətkarlıqmı?

— Şairin səsi, intonasiyası geniş anlayışdır. Amma öz şerindəki hansısa boşluqları səsiylə, nəfəsiylə doldurmağa çalışması şairin gücsüzlüyünün ifadəsidir. Əsl poetik sözün heç bir səsə, pafosa ehtiyacı yoxdur.

 — Azərbaycan ədəbi məktəbinin ruhunu necə ifadə edərdiniz?

Onu digər türk və dünya ədəbiyyatından ayıran, ona məxsus olan ən dərin bədii və mənəvi nişanələr hansılardır?

— Bizdə şair həmişə “haqq aşiqi” sayılıb. Yəni, Allahı və həqiqəti sevən.

Haqqın yox, gücün yanında olmağa və bundan bəhrələnməyə çalışmaq şair üçün də, şeir üçün də öldürücüdür.

Təəssüf ki, sovet dövründə biz bunun bir çox nümunələrini gördük. Amma aldıqları bütün o fəxri adlar, mükafatlar o şairləri unudulmaqdan xilas eləyə bilmədi. 

— Azərbaycan şeirinin canında yaşayan musiqi, xalq nəfəsi və rəmzlər

bunlar sizin üçün nə qədər önəmlidir və necə bir bədii güc daşıyır?

— Bütün o saydıqlarınız hər bir azərbaycanlı kimi mənim də ruhumda, yaddaşımın alt qatında həmişə var və onlardan təkan alan, qidalanan şeirlərim də az deyil. Amma əsrlər boyu formalaşmış o rəmzlərin tam əksinə olan şeirlərim də var. Onlardan ən məşhuru “İlan balası”dır. 

 — Yaş artdıqca zamanın axışı dəyişir. “Tez keçən zaman” duyğusu sizin qəlbinizdə hansı xatirələri, hansı həyəcanları oyadır?

— Nə qədər bayağı səslənsə də, ən acı həqiqət budur ki, zamandan etibarsız heç nə yoxdur. Və gəncliyində arzularla yaşayan insan qocalığında xatirələrlə yaşamağa məhkumdur. Bu da olanların qədrini bilməyib olmayanlarla yaşamağın ən acı nümunəsidir.

— Sizcə, zamanın şair qəlbində qoyduğu ən dərin iz — itkilərdirmi, yoxsa qazandıqlar?

— Haçansa bir şerimdə məncə bu sualınızın cavabını vermişəm:

“Nələr qazanmışam, çıxar yadımdan,

Nələr itirmişəm, düşər yadıma”.

 — Bugünkü gənc şairlər yaradıcılığında sizi ən çox sevindirən xüsusiyyətlər hansılardır?

Onlarda hansı poetik nəfəs sizi ümidləndirir?

— Bugünkü gənc şairlərin yaradıcılığında ən müsbət cəhət siyasi konyukturadan azad olmalarıdır. Və bundan doğan sərbəstlik və səmimiyyətdir.

 — Gələcəyin şeiri sizcə necə olacaq — daha çox minimalizm və fəlsəfəyə meyllənəcək, yoxsa tamamilə yeni bir poetik yol açacaq?

— Biz audiovizual (səs və təsvir) dünyada yaşayırıq. Və poeziyanın bugünkü təbliğat imkanları heç vaxt olmayıb. Amma televiziyanın hələ təzə meydana çıxdığı uzaq 1960-cı illərdəki kimi stadionları dolduran çoxminlik auditoriyası olan poeziya gecələrini indi təsəvvür eləmək mümkündürmü?

Təəssüf ki, yox. Ümumiyyətlə, insanların düşünməkdən daha çox əylənməyə meyilli olduğu bugünkü dünyada poeziyanın bü günü və gələcəyi haqqında düşünmək və danışmaq çox kədərlidir.

 — Şeirlərinizdə tez-tez görünən rəmzlər və metaforaların arxasında dayanan şəxsi fəlsəfənizi necə izah edərdiniz?

— Oxuduqlarınla, yazdıqlarınla bu dünyanı dərk eləməyə çalışanda, təəssüf ki, yüz illərdir deyilən eyni bayağı nəticəyə gəlib çıxırsan:

“Bu dünyada təzə heç nə yoxdur. Ən təzə ən yaxşı unudulmuş köhnədir”.

 — Köhnə şeirlərinizə dönüb baxanda, bəzən özünüzü o dövrün adamı kimi tanımadığınız anlar olurmu?

— Köhnə şeirlərə baxmaq həmişə bir az kədərlidir. Çünki o şeirləri yazan adamdan bugün nə qədər fərqli olduğunu hiss edirsən. Özü də, təkcə zahirən yox.

— Ramiz Rövşən özünü anlamaq üçün daha çox sözün gücünəmi, yoxsa sükutun dərinliyinəmi söykənir?

— Ən dəqiq sözlər sükutun dərinliyindən doğulur. Səs-küydə nəinki özünü anlamaq, heç özünü eşitmək belə mümkün deyil.

— Əgər həyatınızı yalnız üç sözlə ifadə etməli olsaydınız, hansı sözləri seçərdiniz?

— Mənə elə gəlir ki, bu sulaın cavabını bizim gözəl şairimiz, rəhmətlik Musa Yaqubdan daha dəqiq demək mümkün deyil: “Eləmədiklərim yandırır məni”.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(26.09.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə Biri ikisində layihəsində bu gün sizlərə Yazı masası rubrikasında Sabir Rüstəmxanlı ilə müsahibəni təqdim edirik. Müsahibəni Taleh Mansur aparıbdır.

YAZI MASASI

“BU VƏTƏN DEYİLƏN DÜNYAM SİRLİDİ…”

SABİR RÜSTƏMXANLI İLƏ MÜSAHİBƏ

 Belə başladı bu müsahibə… Ruhumu qayğılar, canımı istilər sıxan bir yay gecəsində qarşıma Xalq şairi Sabir Rüstəmxanlının şeirləri çıxdı. Bəlkə də, şeirlər qarşıma çıxmadı, mən özüm qayğıların zülmətindən Sabir Rüstəmxanlı sözünün işığına sarı yol aldım. İnsan şeirə can atdığı kimi, şeirlər də insana can atır. Şeir insanda, insan da şeirdə yaşayır. Bütün əbədiyaşarlar bunu çoxdan dərk ediblər. Onlara çatmaq üçün öncə sözə, şeirə yetişmək, düşüncənin zümrüd qanadlarından yapışıb ədəbiyyata, əbədiyyətə çevrilmək olar.

 Şeir unutduran və xatırladandı, şeir ürək istəyənlərdi, ürək istədədəndi. Ürək demişkən, gördüm şair deyir ki:

Yol da nəğmə kimi ürəyə bağlı,
Hər xalı yüz istək oyadacaqdır.
Mənə elə gəlir, bu yaz bitincə
Ürək nəğməsi də dayanacaqdır.

 Məncə, ürəyin nəğməsi bitəndə ruhun sümüyünə fələyin ən kədərli nəğməsinə oynamaq düşür. Ürəyin nəğməsi bitəndə əzrail mələyin nəğməsi başlayır. Gözəl misralardı, ürəyə yaraşandı, amma şairin ömrünə yaraşdırmadım. Məncə, şairin ürəyinə dar olan bu misralar onun ömrünə böyük gələr. Hələ daha çox yaşamaq, yaşa dolmaq lazımdı. Hələ yazılası, yaşanılası çox şey var. O üzdən bu bəndin ilk misrasının ilk sözündən-yoldan tutub yoluma davam elədim. Şeyx Tapdıq Əmrə demişkən, yola çıxıb varmayan, yoldan çıxıb varan yoxdu. Şeyxin sözlərindən güc aldım, yola tutunub, yola inanıb yola könül verdim. Tək ayaq tutub gəzdiyimiz torpaqlar deyil vətən, azman xəyalların at çapdığı əzəli ruh və yurd yerləri də vətəndi. Sabir Rüstəmxanlı demişkən: “Bu Vətən deyilən dünyam sirlidi”. Bu sirli dünyanın yollarına düşüb az getdim, üz getdim, dərə-təpə düz getdim, zülmətə işıq yolunu göstərən “Yol” şeirinə gəlib çıxdım. Gördüm elə şair də mənim kimi gecənin qaranlığında yol gedən şaman misalıdı:

Gecə qaranlığında
işıqdan-işığa yol gedir insan.
Tarix qaranlığında
dahidən-dahiyə...
Ömür qaranlığında
bəndədən İlahiyə!
Hansı mənzilə varsan,
ən kəsə yoldu düzlük.
Bir ucu ölümdürsə,
bir ucu ölümsüzlük...

Bir ucu ölümsüzlük… Bəli, bütün sonlar belə başlamalıdı… Fikirlər bitən yerdə suallar, suallar bitən yerdə cavablar başlamalıdı. Əslində, bitən suallar da, başlayan cavablar da fikirdi. Eynən bu müsahibədəki kimi…

 – Hər şey "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzetində çıxan məqalənizlə başladı. Hər şey belə başlamasaydı, Sabir Rüstəmxanlı özünü harda görürdü?

– Hər şey belə başlamasaydı, özümü kənddə bir müəllim görürdüm. Bunu bir dəfə də yazmışam, əlimdə ərizə rektorun qəbuluna düşmək istəyirdim ki, məni qiyabi şöbəyə keçirtsin. O vaxt rayonlarda birillik pedaqoji kurslar var idi. Mənimlə eyni vaxtda məktəbi bitirənlər bu kursu başa vurduqdan sonra müəllim işləməyə başlamışdılar. Məhz bu məqam valideynlərim üçün cazibədar görünmüşdü. Deyirdilər, əziyyət çəkirsən, qayıt kəndə. Təqaüdlə dolanmağa çalışırdım. Evə əziyyət vermək istəmirdim, gündüz “Azərkitab”da fəhlə işləyirdim. Gecələr Nərimanov rayonunda mühafizə idarəsində çalışır, qastronomlarda, səhiyyə idarəsinin anbarlarında iki-üç gündən bir qarovulçu qalırdım. Qarovulçu işlədiyim müddətdə vəziyyətim yaxşı idi, əlaçı təqaüdü də alırdım. Bir müddət kitabxanada da işlədim. Bütün bunlara baxmayaraq, yenə də əziyyət çəkirdim. Ona görə də valideynlərim təkid edirdilər ki, qayıt kəndə. O qədər israr edirdilər ki, özüm də qayıtmağa qərar vermişdim.

  Əlimdə ərizə rektorun qəbuluna gedərkən bir dostumla qarşılaşdım. Dostum niyə kefsiz olduğumu soruşdu. Dedim, şəhərdən ayrılmaq istəmirəm, amma artıq qərarımı vermişəm, gedirəm rektor Şəfaət Mehdiyevin yanına, qiyabi təhsilə keçmək üçün ərizə verəcəm. Dostum etiraz elədi, dedi, qərar verməyə tələsmə, sən dostların arasında tanınırsan, ədəbiyyat dərnəklərində, univerisitetdə şəklin şərəf löhvəsindədir. Özünün də parlaq gələcəyin var-filan... Dedim, yox, burda vaxt itirirəm, sinif yoldaşlarım kurs bitirib artıq müəllim kimi çalışırlar. Onda dostum xatırlatma elədi ki, “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetində tarixi abidələr haqqında bir yazın çıxmışdı, Hüseyn Abbaszadə də yaxşı adamdı, get onun yanına, o səni işə götürər. Dedi, lazım gəlsə, Bəxtiyar Vahabzadəyə də de, kömək eləsin. Baxmayaraq ki, Bəxtiyar müəllimlə çoxlu ədəbi və elmi mübahisələrimiz olmuşdu, xətrimi çox istəyirdi. Beləcə Sabirin heykəlinin yanından yuxarı getmək əvəzinə, döndüm getdim keçmiş Zevin küçəsinə, “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetinin redaksiyasına. Hüseyn Abbaszadə həmin məqaləni xatırlayıb bəyəndiyini dedi. Təsadüfən Bəxtiyar müəllim gəldi ora çıxdı, qayıtdı ki, mənim çox tələbəm olub, amma beləsi olmayıb. Hətta Sabir Əhmədli də ordaydı. Beləliklə, dördüncü kursda oxuya-oxuya “Ədəbiyyat və incənət”qəzetinin işçisi oldum.

Kəndə getsəydim, həyatım necə olacaqdı, təsəvvür belə edəmmirəm. Amma görünən o idi ki, kəndə gedib iki-üç il müəllim işləyəndən sonra təkrar Bakıya qayıdacaqdım.

– O dövrdə bu günlərin xəyalını qururdunuzmu?

– Əlbəttə, xəyal da qururdum, ağlıma çox şeylər gəlirdi. Bilirdim, özümü təsdiq edəcəm, bilirdim, söz demək imkanım, şanslarım olacaq, özümə bələd idim. Hər şeyin xəyalını qurmuşdum, hər şeyi, bütün halları gözə almışdım.

– Öz təbirinizcə desək, zamanında əllərdə bayraq kimi gəzən "Ömür kitabı"na yazılmayanlardan danışaq bir az da. Nələr yazılmalıydı o kitaba? Nələr yazılmadı?

– “Ömür kitabı”na çox şeylər yazılmadı. Mən o kitabla Azərbaycanı üfuqi şəkildə gəzməklə yanaşı, şaquli xətlə qədim dövrlərdən bu gününə kimi xatırlamaq və xatırlatmaq istəyirdim. O kitabı yazanda Azərbaycanın tarixi və mənəvi kefiyyətləri ilə bağlı indiki qədər məlumatlı deyildim. Hərçənd ki, o kitabı tamamlanmış və bitkin hesab edirəm. Orda da yazmışam, mən qoşa səhifənin bir səhifəsini yazmışam, yəni bir səhifə oxunur, o biri səhifəyə isə mürəkkəb dağılıb, oxunmur. Yazılan səhifə Şimaldı, yazılmayan səhifə isə Güney Azərbaycan. Mən mürəkkəb dağılan səhifəni aydınlaşdırmaq, güneyin tarixini daha dərindən öyrənmək, qardaşlarımızın taleyinə işıq tutmaq, kitabın ikinci hissəsini yazmaq istəyirdim. Güney Azərbaycanı – Astaradan Həmədana kimi gəzib “Ömür kitabı”nın ardını yazmaq istəyirdim. Bildiklərim də az deyil, amma gəzərək, görərək yazmağı məqsədəuyğun hesab edirəm.

Üstəlik, 88-ci ildən həyatımızın fərqli bir mərhələsinə qədəm qoyduq. Siyasətlə məşğul olmağa başladım, istər-istəməz meydanlarda sözümüzü deyir, şüarlar səsləndirirdik. Sonralar Dünya Azərbaycanlıları Konqresinin sədri kimi Amerika, Kanada, Avropa ölkələrində olduq, İranda yaşayan Azərbaycan türklərinin hüquqlarının pozulmasını, fars şovinist quruluşunun assimilyasiya siyasətinin bir fəlakət olduğunu, düşmənlərimizə havadarlıq etdiklərini dünyaya car çəkdik. Nəticə etibarıilə molla rejimi mənə ölüm fətvası verdi. Bu səbəbdən kitabı ikinci hissəsini yazmaq üçün cənuba gedə bilmədim. Amma o vaxta kimi 3-4 dəfə İrana getmişdim və lazım olan məlumatların bir hissəsini toplamışdım.

– "Xətai yurdu", "Difai fədailəri", "Şair və şər”, “Ölüm zirvəsi” və başqa romanların, eləcə də bir çox hekayələrin müəllifisiniz. Buna baxmayaraq, daha çox sizi şair Sabir Rüstəmxanlı kimi qəbul edirlər. Yazıçı Sabir Rüstəmxanlını şair Rüstəmxanlının kölgəsində saxlayan nədir?

– Görünür, ilk başda, gənclikdə daha çox şeirlər yazdığıma görədi. Amma vaxtım daha çox romanlarıma gedib. Çünki nəsr oturmaq, zaman sərf etmək tələb edir. Seçilmiş əsərələrimin 4 cildi poeziyadı, 5 cildi nəsrdi, 3 cildi də publisistikadı. Hələ mən orda "Ömür kitabı"nı publisistika kimi vermişəm, halbuki onu da bədii nəsr hesab etmək olar. Yeri gəlmişkən, seçilmiş əsərlərimin ən irihəcmlisi 15-ci cilddi ki, oraya da bədii tərcümələr daxil edilib. Yəni bu cildi də poeziya hesab edirəm. Çünki tərcümə özü orijinal şeir yazmaqdan daha çətindi. Bütün bunlara rəğmən, mən özümü şair hesab edirəm. Mənim nəsrimdə də şairlik, poeziya var. Məsələn, "Göy tanrı" şair ruhuyla, şeir nəfəsiylə yazılıb. "Şair və şər"də Hadinin fikirlərini, təhkiyəsini, söhbətlərini daha çox onun şeirləri üzərindən qələmə almışam. Şair sanki şeirlərinin məzmununda, çağdaş ləhcədə fikirlər səsləndirir. Nəticədə Hadini anlamaq asanlaşır. Yaxud xüsusi həssaslıqla yazdığım, özümə hədsiz doğma bildiyim "Akademikin son əsəri"nin də batini poeziyadı, lirik duyğulardı.

– Sabir müəllim, "Astar" adlı bir romanınız da var, hətta 2019-cu ildə eyni adlı kitabınız da işıq üzü gördü. Səhv eləmirəmsə, kitaba iki roman, doqquz hekayə daxil edilmişdi. Sizcə, hansı çətindi, yazıda aşkar olanı gizlədib astarda saxlamaq, ya gizlini aşkara – üzə çıxarmaq?

         – Çətin gizli olanı aşkara çıxarmaqdı. Yəni cəmiyyətimizin vərdişləri var, müəyyən əxlaq ölçüləri, sərtləşmiş prinsiplər və s. var. Ən çox da gənclikdə bu vərdiş və prinsiplərin çərçivələrindən kənara çıxırsan. Misal üçün, o illərdə yazdığım "Süd vannası" və "Bal ayı" hekayələrimi oxuyub asanlıqla tənqid hədəfinə çevirmək olar.

         “Astar”a gəlincə, onu gəncliyimdə yazsam da, üzə çıxarmırdım. Çapa hazırlayanda əsərin böyük bir hissəsini, gəncliyin diktəsiylə yazılmış emosional, açıq-saçıq məqamları ixtisar elədim.

– Cavad xana həsr olunmuş şeirlər, “Cavad xan” poeması, nəhayət, "Ölüm zirvəsi" romanı. Cavad xana sonsuz sevginiz poeziyanıza və nəsrinizə sirayət eləyib, canına, qanına işləyib. Sayənizdə bu böyük şəxsiyyəti filmdə görmək xoşbəxtliyi də nəsib oldu bizə. Cavad xanla bağlı hansı arzunuz həyata keçməmiş qalıb?

– Cavad xan Azərbaycan tarixinin ən parlaq və gerçək qəhrəmanlarındandı. Babək, Koroğlu nəhəng və əfsanələşmiş şəxsiyyətlərdilər. Onlarla bağlı bəzi məqamlar hətta mifik səciyyə daşıyır. Amma Cavad xan yaxın tariximizdi və 200 il millətimizin başına müsibətlər gətirmiş imperiyaya qarşı az qüvvə ilə qəhrəmancasına mübarizə aparıb. O mübarizə aparanda Azərbaycan xanlarından heç biri onun köməyinə gəlməyib.

Gəncəni viran qoyan Sisianov sonra Bakıda qala divarlarının önündə qətlə yetirildi. Yeri gəlmişkən, Sovet dönəmində Sabirin heykəlinin arxasında, qala divarlarının dibində bir ağ mərmər daş qoyulmuşdu, daşın üstünə də Sisianovun burda qətlə yetirilməsi yazılmışdı. Cavad xana həsr edilmiş poemamda yazmışdım ki, nəslim səni burda ona görə dəfn edib ki, hər gün səni ayaqlayıb keçsin. Cavad xanla, Hüseynqulu xanla bağlı bu məqamlar tariximizin ən şərəfli tarixi dövrüdü.
Cavad xanla bağlı arzuya gəlincə, çox istərdim ki, Bakının ən möhtəşəm yerlərindən birində, deyək ki, Musabəyovun götürülmüş heykəlinin yerində heykəli qoyulsun. Onsuz da heykəlin pyedestalı qalıb,  həmin kürsünün üzərində bu böyük şəxsiyyətin heykəlini ucaltmaq olar. Orda bir bayraq da ucaltmışıq, elə Cavad xan da bizim bayraq şəxsiyyətlərimizdəndi.

Cavad xan adına edilən işlərin hamısı sanki daşdan keçir. Misal üçün, film çəkilişlərində xeyli çətinliklərlə qarşılaşdıq. Film qışda çəkilməliydi, gəlib yaza çıxdı. Maliyyə ayrılmışdı, azlıq elədi, sağ olsun, cənab Prezident və Mehriban xanım, müraciət elədik, bir o qədər də əlavə maliyyə ayrıldı. Bank sistemində köçürmələrlə və sənədləşmələrlə bağlı gecikmələr olduğuna görə işimiz bir az da geri düşdü. Film üç kamera ilə çəkilməliydi, bir kamera ilə çəkildi. Atlar, geyimlər çatmırdı. Hətta qrimyoru Özbəksitandan gətirmişdik. Qəribəsi budur ki, filmin lentlərini ayarlamaq üçün Tehrana göndərmişdilər. Tehrandan da səhvən lentlər gedib çıxmışdı Milana. Yəni o film ərsəyə gələnə kimi nə oyunlar gəldi başımıza. Rəhmətlik Rövşən Almuradlı danışırdı ki, filmə daxil edilməyən, montajda çıxarılan 5 saatlıq əlavə lent materialı var. Gözəl səhnələr var, hansı ki, onları filmdə görmədim sonradan. Kənarda qalan həmin materialdan ayrıca televiziya serialı belə hazırlamaq olar.

 – Sabir müəllim, qürurlu olduğu qədər ağrılı olsa da, tariximizin gənc vaxtlarından danışdıq, öz gəncliyiniz qaldı. Bilirəm ki, Məmməd İsmayılla bir otaqda kirayə yaşamısınız, acılı-şirinli, daha çox çətin günləriniz olub. Ömür təzədən başa dönsəydi, hansı şairlə bir kirayə evin otağını bölüşərdiniz? Hansı şairlə tikənizi yarı bölərdiniz?

– Qədəri, taleyi, qisməti və dostları dəyişmək mümkün deyil. Fərman Kərimzadə, Məmməd İsmayıl, Səyavuş Sərxanlı, Nüsrət Kəsəmənli, Musa Yaqub, Çingiz Əlioğlu mənim yaxın dostlarım olublar. Onları mən də özümə qardaş bilmişəm, ailəm də. Ömür təzədən başa dönsəydi, elə həmin dostlarla otağımı və tikəmi paylaşardım.

O vaxt hər şeyə, hər çətinliyə dözürdük. Dözümlü dostlar da etibarlı olurlar. “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetində işləyəndə bütün kolleketiv mənim otağıma yığışırdı. Tez-tez Məmmədə görə Tovuz, Borçalı aşıqları, Abbas Abdulla və İsa İsmayılzadə qonağımız olurdular. Fərman bir dəfə zarafatla Məmmədə dedi, səninlə yoldaşlıq eləmək çox çətindi. Səbəbini soruşduq, dedi, çox səliqəlidi (gülür).

– Adlarını çəkdikləriniz gənclikdəki yaxın ətrafınız olub. Bəs ömrün müdrik çağında ətrafınızda kimlər var?

– Ətrafımızın çoxu gedib, azı qalıb. İndi ətrafımda gənclikdəki sağ qalan dostlarımızdı, Ramiz Rövşəndi, hansı ki, o da gənclik dostlarımızdandı. Seyran Səxavətdi, Tofiq Hüseyndi. Yeni qazandığım Rüstəm Behrudi kimi nisbətən gənc dostlarımdı. Məsələ burasındadır ki, gənclik dostlarımla, demək olar, hər gün görüşürdük. İndi dostlarla hər gün görüşə bilmirəm.

– Hər gün görüşdüyünüz dostunuz varmı?

– İndi hər gün görüşdüyüm iş otağımdakı kitablardı. Zamanla hər şey dəyişir, qardaşlar, övladlar, nəvələr ən yaxın dosta, sirdaşa çevrilirlər.

         – 33 illik tarixi olan bir partiyanın qurucusu və başqanısınız. İstər meydan hərəkatının fəalı kimi, istərsə də millət vəkili kimi siyasi arenada öz sözünüzü demisiniz. Siyasətdə əqidədaşlarınız çoxdu, ya ədəbiyyatda?

– Əlbəttə, ədəbiyyatda. Ədəbiyyatda hamını birləşdirən söz var. Sözün dəyərini, söz sahibinin dəyərini aydınlaşdırmaq daha asandı. Siyasətdə müəyyənedici vahid və ortaq bir dəyər yoxdu. Siyasətdə insanlarla əlaqə qurmaq daha çətindi, o ortamda olan adamların  əksəri bir-birinə güvənməkdən çox, bir-birinə şübhə və tərəddüdlə yanaşır. Ədəbiyyatda isə heç kim heç kimin yerini tutmur. Hərə öz sözünü deyir, öz kitabını yazır. Bəzən deyirlər, siyasət hiylədi, nə bilim taktikadı, amma düşünürəm ki, siyasətdə də düz olmaq, düz qalmaq olar. Mən üzü meydan hərəkatından bu yana, 37 illik siyasi fəaliyyətimdə səhv etməməyə çalışmışam. Əqidəm bir olub, mümkün qədər xalqın xeyrinə danışmağa cəhd eləmişəm. Bacardığım qədər də ətrafımdakıları düz yola çəkmişəm. Ən çətin vaxtda Vətəndaş Həmrəyliyi Partiyasını yaratmışam. Separatizmin, bölücülüyün tüğyan etdiyi dövrlərdən – 1992-ci ildən danışıram. Ümumiyyətlə, müstəqilliyi olan xalqın xırda millətçiliklə məşğul olması gülüncdü. Türkçüyəm deyib ölkəndə yaşayan azsaylı xalqları inkar eləmək qəbuledilməzdi. Əksinə, hamını birliyə, həmrəyliyə səsləməlisən. Mənim siyasi fəaliyyətimi araşdırsınlar, harda bir səhv tapsalar, bu ömrü mən yaşamamışam. Mənim Milli Məclisdə 2000 səhifəlik çıxışım var. Yavaş-yavaş bu çıxışları sistemə salıram, günlərin birində hamısını kitab halında çap elətdirəcəm. O 2000 səhifəlik materiala baxıram, orda iki cümlə yoxdur ki, bu millətinə əleyhinə olsun.

– "İnsan öz əqidəsini elan kimi divardan asmamalıdır"- deyirdi Balzak. Bu fikirlə qətiyyən razılaşmıram. Məncə, doğru əqidə hətta bayraq edilməlidir. Sizin fikrinizcə, əqidə harda əmanət saxlanmalıdı – əməllərdəmi, düşüncədəmi, fikirdəmi?

– Məncə, əqidənin harda yer alması nisbidi. O şey ki sənin düşüncəndə var, yazırsan. O şeyi ki yazmısan, bacardığın qədər təbliğ edirsən. Mən partiyamızı quranda divardan "Nicatımız vətəndaş həmrəyliyidi" şüarını  asmışdıq. Elçibəy gəldi bir xeyli baxdı, dərin düşüncəyə daldı.

Bu gün də hesab edirəm ki, milli birlik Azərbaycanın nicatıdı. Gələcəyimiz də məhz milli birlikdən keçir. Bu gün İranda gedən prosesləri izləyirik. Biz artıq cənubun da taleyini düşünməliyik. Bu yaxında verdiyim müsahibələrimdən birində də qeyd etdim, güneylə bağlı deyirlər, Təbriz hələ dəyişikliyə hazır deyil. Dedim, guya sovetlər dağılanda biz hazır idik? Xeyr, hazır deyildik, millət gəldi, yığıldı, təşkilatlandı, vahid partiya yaratı. SSRİ-ni biz dağıtdıq, öz-özünə dağılmadı.
         Ona görə də əqidəni yazında da, həyatında da qorumalısan. Əqidə sənin həyat cövhərindi.

– Dəfələrlə ölümlə üz-üzə gəlmisiniz. Hətta təyyarə qəzası ilə belə üz-üzə gəlmisiniz. Belə demək mümkünsə, ölümün qorxusunu duymusunuz. Ölüm qorxusu həyat eşqindən nə ilə fərqlənir?

– Ölümlə üz-üzə gələndə bu fərq aradan qalxır, hiss edə bilmirsən. Ölüm həyata, həyat da ölümə bənzəyir.

– Rollanın dediyi kimi, həyat eşqiylə ölüm qorxusu əkizdi...

– Hə, elədi. Mən neçə dəfə ölümlə üz-üzə qalmışam: bir dəfə Atlantik okeanında, iki dəfə də Qara dənizdə real boğulmaqdan son anda xilas olmuşam. Üzməyi sevirəm deyə, batmaq təhükəsiylə də qarşılaşıram tez-tez(gülür).

Ölüm müəyyən yaşdan sonra qaçılmazdı. Mənim kitablarımdan birinin adı "Ölüm son deyil"di. Ölüm insan üçün son deyil, xüsusən öz həyatını sənətə, yaradıcılığa, xalqa həsr eləmiş adamlar üçün ölüm qətiyyən son deyil. Ölümdən sonra belə adamlar üçün ikinci bir həyat başlayır. Bəlkə, ikinci həyat daha etibarlı həyatdı. Bəlkə, o həyatda yalanlar, fitnələr, illüziyalar yoxdu, yalnız söz var, sevgi var, xalq var. Zaman keçdikcə bir ömür savaşdığın ölümlə barışmalısan. Deyir, bir gün Əzrail kamançaçalanın canını almağa gəlir. Kamançaçalan deyir, yox e, mənim bu gün konsertim var-filan. Əzrail etiraz edir ki, mümkün deyil, mənə siyahı verilib, orda birinci sənsən. Xülasə, kamançaçalan deyir, yaxşı, onda imkan ver, son ifamı eləyim. Əzrail razılaşır, kamançaçalan oturur gözəl bir ifa eləyir. Əzrail ifadan xumarlanıb yuxuya gedir. Kamançaçalan fürsətdən istifadə eləyib, siyahıda adını birinci yerdən pozub axıra yazır. Əzrail yuxudan oyanıb deyir, çox sağ ol, yaman yorulmuşdum, ifan yerinə düşdü, yatıb yuxumu aldım. Ona görə də sənə güzəşt eləyirəm, səndən yox siyahıdakı ən axırıncı adamdan başlayıram. Bu əhvalatdakı kimi, qabağa düşdüyünü düşünəndə, geri düşdüyünü zənn edəndə də ölüm yerinə düşür.

– “Mən şair ömrü yaşamamışam Bakıda, didərgin, köçkün ömrü yaşamışam” – demisiniz. Şair ömrü harda yaşanır ki?

– Bəlkə, elə o şair ömrüydü, mənə köçkün ömrü kimi gəlirdi. İndi dahi şairlərin ömrünü fikirləşirəm. Tolstoy bir qraf idi, "Şərq-Qərb" divanını tərcümə elədiyim Gete zəngin bir ailənin övladı idi. Onlar sıxıntı çəkmədən yaşayıblar. Əgər Allahın bəxş etdiyi istedadın varsa və yaxşı tərbiyə almısansa, var-dövlət, sərvət sənə insan kimi mane ola bilməz.

Gəncliyimdə o qədər kirayə evlər gəzmişəm, o qədər güc-qüvvə itirmişəm ki. Şükür bu günə, nələrsə əldə eləmişəm, qazanmışam, evim-eşiyim, bağım, maşınım var... Nə olardı, bunlar ən başda olsaydı, əzab-əziyyətlə qazanmazdım. Elə başda hər şey gözəl olardı, sağlam canla sağlam yaşamağa davam edərdim. Kirayə yaşadığım evdə tavandan yağış yağa-yağa dizimin üstə, ayaqlarım suyun içində bir gecəyə 30 səhifəlik yazı hazırladığım günlərim olub. Belə həyat olmazdı ki... Növbəti gün ustaya verməyə pulum olmayıb deyə, qaldığım evin damını belə qırlamışam. Əgər o çətinlikləri yaşamasaydım, ilk şeirlərim çap olunduğu yaşdakı ruhla davam etdirərdim. Ehtiyac bəzi şeyləri, düşüncəni, ruhu dəyişir, özün də istəmədən başqa istiqamətə yönəldir. Yalnız "Ömür kitabı"m çap olunanda altı maşın alacaq qədər qonorar aldım və maddi sıxıntılardan xilas oldum.

– Allah ömür versin, yaş 80-ə doğru gedir. 75 yaşınızda 75 ili 75 əsr kimi yaşadığınızı deyirdiniz. İli əsrə çevirən nədir ki?

– Hə, doğrudu, deyəsən, yaş 80-ə tərəfdi (gülür). O vaxt dediyim o fikirdə həqiqət var. Yəni ağlı başında olan adam, üstəlik, içində bir az da marağı varsa, dünyanın tarixini öyrənir. Hətta bir az irəli gedib bizim sivilizasiyadan əvvəllki sivilizasiyaların da tarixini öyrənər. Bütün bunları öyrəndikcə həm də öz içində yaşayırsan öyrəndiklərini. Məhz buna görə 75 ili 75 əsr kimi qiymətləndirmişdim. Oğuz xana həsr etdiyim romandan başlayaraq yaşanmış əsərləri ürəyimdən, düşüncəmdən keçirib yaşamışam. Uşaq olanda babamın danışdıqları əsasında içimdə 4-5 əsrlik şəcərəm vardı, həm də canlı şəkildə.
 80 yaş mənə görə ömrün hesabat dövrüdü, yavaş-yavaş şələ-şüləni yığmaq dövrüdü (gülür). Hesabat demişkən, bayaq qeyd etdiyim 15 cildlik seçilmiş əsərlərimi yekunlaşdırdım. Hələ 5-6 cildlik oraya düşməyən əsərlərim, şeirlərim, çıxışlarım və xatirələrim qalmaqdadı. Bütün bunlara rəğmən, bəlkə də, Azərbaycanda ən az təbliğat haqda düşünən adam mənəm. Hərçənd ki, bunun fəsadlarını da hiss eləmişəm, bəzi məqamlarda ədalətsizliyin qurbanına çevrilmişəm. Mənim təbliğatım Tanrının özü tərəfindən edilib. Tanrının bəndələri də az-çox qiymət veriblər, sağ olsunlar, haqqımda iyirmiyə yaxın kitab yazılıb.
         Bir müddət məni siyasət ədəbiyyatdan uzaq saldı. Onda dedilər, daha getdi, orda batıb qalacaq. Bəzi siyasətçilər də deyirdilər, ədəbiyyatçıdı, şairdi, bacarmaz. Yəni davamlı zərbələr ala-ala gəlib səksənə çıxmışam. Hərdən fikirləşirəm ki, bu ədəbiyyatın və siyasətin zərbələrini, ağrılarını unutmaq üçün sakit bir güşəyə çəkilmək lazımdı. Anara həsr etdiyim şeirdə yazdığım kimi:

Üzür son limana ömrün gəmisi,
Harda dayanacaq – o hələ bilmir.
Allahın yoludur su da, quru da,
Mənzilə yetməsə, dincələ bilmir.

Ömür gəmisi son limana üzdükcə dalğalar da, tufanlar da boş dayanmır, sağdan, soldan zərbələr endirməyə davam edirlər. Amma o dalğalar bilmir ki, o son liman o gəminin də, elə dalğaların da axırıdı. Yəni bizi öldürməyə cəhd edən dalğalar öz ölümlərinə imza atırlar. Yevtuşenkonun təbirincə desək, böyründə nizə gəzdirən balinalar... O qədər nizə gəzdirənlər var ki böyrümüzdə. Açığı ömrüm o qədər mübarizələrdə keçib ki, indi nizələrin ağrısını da hiss etmirəm. Bircə şeyə sevinirəm ki, nə vaxt ki millətimin dil, torpaq, bütövlük, Qarabağ dərdi olub, əlimə keçən hər fürsətdə sözümü demişəm. Bəzən deyirlər, Sabir Rüstəmxanlı nədənsə danışmır, nədənsə yazmır. Mən zamanında çox mətləblərdən danışmış, yazmış adamam, həm də çox yazmışam. Daha nə yazım, oxumayıblarsa, problem özlərindədi.
         Kənddən, imkansız ailələrdən çıxanların ömrü davamlı olaraq keşməkeşlərdə, mübarizələrdə keçir, başqa yolu yoxdu. Bakıya gəlmək bir əzab idi, qayıtmaq da iki. Əvvəl qatarla Masallıya, ordan avtobusla rayon mərkəzinə, ordan Yardımlıya, rayondan da kəndimizə traktorla və atla. O əzabları başqaları yaşamasınlar deyə, ayaqlarımın ağrısını unudum deyə, o kəndə və ətraf 8 kəndə asfalt yol çəkdirdim. O çətin yollardan keçən biri üçün dünyanın bütün əzablı yolları, bütün əzabları rahat görünür. Bax ili əsrə çevirən belə məqamlardı.

– Ömrün sərhədləri vətənin sərhədləri ilə kəsişirmi hardasa?

– Xeyr, qətiyyən...

Bu Vətən deyilən dünyam sirlidi,
Bir paytaxtı sevinci, bir paytaxtı qəm.
Bu vətən torpağı çox qəribədi,
Hələ sərhədini tapa bilmirəm.

Arzu da beləcə sərhədsiz olur,
Ümman da beləcə, göy də beləcə.
Ruhumuz sərhədsiz olduğu üçün
Payımız gəlibdi göydən beləcə.

Belə sonsuzluğun sonsuz qayğısı,
Bəlkə də, taleyim düz eləməyir.
Mənə yurdumuzun son sahilinə
Yetməyə bir ömür bəs eləməyir.

Dünyanın köksündən bir ümman axır,
Yayılır qolları, dəyişir adı.
Yolları Şərurda qırılan xalqın
Qəlbinin paytaxtı Kərbəladadı.

Gəzəm oba-oba Qarayazını,
Süleyman saz çala, ağlayam zar-zar,
Hərəsi könlümün bir paytaxtıdı-
Borçalı elində tutqun analar.

Hardan tapacaqsan sərhədlərini,
Əmrahın sazından keçirsə əgər.
Dərbəndə Pərvanə adlanan qızın
Çağlayan gözündən keçirsə əgər.

Qitələr dolanan didərginlərin
Yolundan-rizindən keçirsə əgər.
O şəkər dillərin belini qıran
Şəhriyar sözündən keçirsə əgər.

Şumerdən adlayan on min il yaşlı,
Ölümsüz bir dilin söz qatlarında
Nənə kəlməsindən keçirsə əgər,

Arzu da beləcə sərhədsiz olur,

Ümman da beləcə, göy də beləcə.
Ruhumuz sərhədsiz olduğu üçün
Payımız gəlibdi göydən beləcə.

Yakutiya istisna, mən dilimizin, tariximizin, mədəniyyətimizin izlərini qoruyan bütün coğrafiyanı gəzmişəm. Rus təyyarələrə etibar eləmirəm deyə, ora hələ gedib çıxa bilməmişəm. Türkün yaşadığı mövcud areal türk mövcudluğunun sərhədi deyil. O daha genişdi. Dünyanın ana dili hardan başlayırsa, türk ordan başlayır. Nə bu çağlayan çeşmənin mənbəyini, nə də coğrafi sərhədlərini təyin eləmək olur. Hələ mənəvi sərhədlərdən danışmıram. Bizim ruhumuz tariximiz bütövləşəndə tam olacaq.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(26.09.2025)

Könül, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Teleməkanımızda öz maraqlı proqramları ilə fərqlənən “Qafqaz” televiziyası “Qürbətdəki Yurddaşlarımız” adlı sənədli-publisistik verilişin çəkilişlərinə başlayıbdır. Bu xəbər çoxlarının marağına səbəb olubdur, belə ki, layihənin ideya müəllifi olan televiziyanın icraçı direktoru Eltən Qədimbəyli yeniliklər etməyi bacaran və özünəməxsusluğu ilə seçilən bir dəyər yaradıcıdır.

Biz Eltən Qədimbəyli ilə əlaqə saxlayıb layihə barədə bilgilənərkən o, layihə üçün  əsli Qərbi Azərbaycandan olub, 1801–1937-ci illər arasında Osmanlıya, Anadoluya,  bu günkü Türkiyənin  müxtəlif bölgələrinə köç etmiş ailələrin hekayələrini axtardıqlarını bildirdi.

Qeyd etdi ki, xüsusilə maraqlandıqları mövzular köç zamanı bir-birini itirmiş, amma illər sonra – xüsusilə SSRİ dağılandan sonra – yenidən bir-birini tapan ailələr, Qərbi Azərbaycandakı ata-baba yurdunun - İrəvan Xanlığı,  Zəngibasar, Vedibasar, Göyçə, Zəngəzur və digər yurd yerlərimizin xatirələri, Türkiyədə yeni məskunlaşma yerləri: Iğdır, Qars, Ərdahan, Van, İzmir, İstanbul, Ankara və digər bölgələr, habelə qorunub saxlanmış ailə arxivləri: fotoşəkillər, məktublar, sənədlər, şəxsi əşyalardır.

Eltən bəy qeyd etdi ki, layihənin  məqsədi – Azərbaycan türklərinin köç hekayələrini, soyköklərini və itirilmiş bağlarını gələcək nəsillərə çatdırmaqdır. Çəkilişlər Azərbaycanda və Türkiyənin müxtəlif şəhərlərində aparılır, veriliş isə ARB TV, ARB 24, Qafqaz TV, EL TV,  Qərbi Azərbaycan TV  və  digər kanallarda yayımlanacaq.

Sonda Eltən bəy oxucularımıza səslənərək söylədi: “Əgər sizin və ya tanıdığınız bir ailənin belə bir hekayəsi varsa, bizlə əlaqə saxlayın. Ailə böyüklərinin xatirələri, köhnə sənədlər və fotoşəkillər bu layihə üçün çox dəyərlidir.”

Qeyd edək ki. Layihə icraçıları ilə əlaqə saxlamaq üçün bu nömrəyə zəng vurmaq yetərlidir: +994703079779.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(26.09.2025)