Elman Eldaroğlu, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bizdə sabiqləri, eksləri bəyənmirlər.

Mənsə sizə bir sabiq barədə danışacağam.

Dabiq millət vəkili Gülər Əhmədova barədə.

Haqqında çox hədyanalar da danışan olur, tərif yağdıranlar da.

Gəlin, biz də öz pəncərəmizdən baxıb nə gördüyümüzü yazaq.

Xeyirxah əməlləri çoxdur, elə indinin özündə də xeyirxahlığından qalmır. Bacardığı qədər insanlara yardım etməyə tələsir. 2000- ci ilin avqust ayında küçədə dilənən, bədəninin müxtəlif nahiyələri yanmış bir uşağı görür, ürəyi dözmür, onu 5 nömrəli xəstəxanaya aparıb əməliyyat etdirir və iki gecə yanında qalır. Sonra məlum olur ki, anası onu qardaşı ilə birgə dilənçi mafiyasına satıb. Uşaqları azad etmək üçün bu mafiya ilə çox vuruşur. Nəhayət, uşaqları xilas edir və onları övladlığa götürmək istəyir. Uşaqların ata-anası sağ və salamat olduğu üçün qanun buna yol vermir. Məcbur qalıb hər iki uşağı uşaqlar evinə verir. Bundan əlavə, ərinin dəlixanaya saldırıb iki uşağını əlindən aldığı, Gülnarə adlı bir qadının uğrunda mübarizə apararaq, uşaqlarını özünə qaytarılmasına nail olur...

Deyir ki:- “Mən insanlara zərər vuranlara heç cür bəraət qazandıra bilmirəm. Təəssüflə demək istəyirəm ki, ictimai mənafeni dərsliklərdə düz izah etmirlər. Mən axı adada yaşamıram, bir toplumun içərisindəyəm. Əgər bu toplumun içərisindəyəmsə, deməli, toplumun mənafeyi mənim mənafeyimdir. Bacımın, qardaşımın, övladlarımın mənafeyidir. Hə, yəni axmaq adamlar düşünə bilər ki, şəxsi mənafe və ya ictimai mənafe ayrı-ayrı şeylərdir. İnsanlara əvvəldən bir şeyi düz izah etməyəndə sonrası çətin olur. Bizim problemimiz təhsil deyil, düzgün tərbiyədir. Təhsili hər vaxt almaq olar, amma sonradan tərbiyələnmək çətin olur. Çünki tərbiyə vərdişdir. Mişel Montenin “Təcrübələr” əsərində bu çox yaxşı açıqlanır- Elə şeylər var ki, biz seçirik, elə şeylər də var ki, seçim imkanımız olmur. Və ayıra biləndə ki, bunlar məndən asılıdır, bunlar isə yox, onda rahat olursan. Məncə ədəbiyyatın da, incəsənətin də ən böyük qayəsi bu olmalıdır, insanlara bunu başa salmalıdır.”

Xaraktercə güclü xanımdır, möhkəm iradəsi var. Çox çətinliklər görüb, necə deyərlər, od-alovdan keçib, amma sınmayıb. Bir vaxtlar onu gözdən salmaq istəsələr də qürurunu, mərdliyini qoruyub saxlaya bilib... 

“Dünyada maddi və fiziki ləzzət çoxdur. Lakin, hamısının sonu peşmançılıqdır. Tək bir ləzzət var ki, onu bir dəfə duyan başqa ləzzət arzulamır. O da Allahla tək qalmaqdır. Allah və sən! Bu ləzzəti duymaq mənə iki dəfə nəsib olub, yenə də arzulayıram. Bir dəfə Kəbə evində, bir dəfə də namazda. İnsanlar onu bilsinlər ki, Allah hər kəsə bir dəfə imkan- pul verir. O puldan zinaya, içkiyə, əyyaşlığa, murdar işlərə xərcləyən kimi, ya tamamilə kəsir, ya da paralel ömürlük ağır dərd verir. Ona görə də ehtiyatlı olmaq lazımdır.”- söyləyir.

Haqqında söhbət açdığım Milli Məclisin sabiq deputatı Gülər Əhmədova 20 avqust 1965-ci ildə Bakıda anadan olub. Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunun riyaziyyat fakültəsini fərqlənmə diplomu ilə bitirib. Psixologiya elmləri namizədidir. 1986-cı ildən 1994-cü ilədək Bakıda texniki peşə məktəbində müəllim, orta məktəbdə müəllim, direktor müavini vəzifələrində çalışıb. Sonra Azərbaycan Respublikası Gənclər və İdman Nazirliyində baş təlimatçısı, şöbə müdiri, idarə rəisi vəzifələrində işləyib. On il BDU-nun müəllimi olub. Üç çağırış Milli Məclisin deputatı kimi fəaliyyət göstərib. 2016-cı ildən psixoloq kimi çalışaraq insanları güclü nevrozlardan müalicə edib. Vikipediyadakı səhifəsində göstərilir ki, hazırda BDU-da müəllim işləyir...

Deyir ki:- “Qurani Kərimdə yazılıb: “De ki, mənim ölümüm və yaşamım Allahın əlindədir”.  Digər bir yerdə isə bildirilir: “Heç kim ölümünü nə bir saniyə yubada, nə də irəliyə çəkə bilər”. Hər bir insanın nəfəsi sayılıdır. Əsas budur ki, bunu biləsən, hər gün ölümünü gözünün qabağına gətirəsən. Çünki tövbə üçün vaxtın qalmaya bilər. Allah heç kimi qul haqqından azad etmir. Səhv etmirəmsə, cənnət vəd olunmuş şəhidlər də belə, qul haqqından azad deyil.”

Böyük rus şairi Aleksandr Sergeyeviç Puşkinin bir sözü var: “Dünyada mütləq xoşbəxtlik yoxdur, azadlıq və rahatlıq var.” O da özünü mənən rahat və azad adam hesab edir. Şeir, hekayə yazmaq, mahnı ərsəyə gətirmək onun sevimli hobbisidir. İstəyir ki, yeni əsərlərini xarici dillərdə yazıb konfranslarda təqdim etsin və çalışır ki, Quranı ərəbcə oxuya bilsin. Ən böyük arzusu isə idmanla aktiv məşğul olmaq, xeyirxah əməlləri ilə savab qazanmaqdır...

“Mənim xoşbəxtliyim və bədbəxtliyim odur ki, sosial maska taxmışamsa da keçici olub. Mənim aldığım tərbiyədə sosial maska olmamışdı deyə sosial maskada narahat oluram. Hamıya da deyirəm ki, mən beləyəm. İnsan özü ilə xoşbəxt deyilsə, deməli heç kimlə də xoşbəxt olmayacaq. Olsa da müvəqqəti olacaq. İnsanın ən böyük qazancı, özü ilə xoşbəxt olmasıdır. Və mən tam səmimi etiraf edirəm ki, xoşbəxtəm.”- söyləyir.

Allahı və ona bəxş etdiyi dostları çox sevir. Ona qarşı olan paxıllıqlardan, gözü götürməməzlikdən çox əziyyət çəkdiyini dilə gətirir. Mütaliəni xoşlayır, kitab oxumaqdan zövq alır... 

Deyir ki:- “Çox gözəl kitabxanam var. Tanıyanlar bilir ki, kitabımı oxuyub qaytarmayan birinci “düşmənimdir’’. Çox kiçik yaşlarımdan oxumuşam və çox oxumuşam. Deyəsən, Qorkinin sözləridir: “Həyatımda ən çox kitablara borcluyam”- bunu desəm bəlkə də bayağı çıxar. Amma doğrudan kitablara çox borcluyam. Və kitab oxuyarkən belə bir vərdişim var, bir dəftər ayırırdım və ora kitabdan seçdiyim fikirləri yazırdım, kitabı bitirəndə isə ümumi aldığım təəssüratı yazırdım. Olur axı, adam unudur, sonra açanda elə gözəl təzələnir ki yaddaş. Bu texniki tərəfidir. Sizə səmimi deyirəm, Tolstoyun, Çexovun mənə böyük təsiri olub. Amerika realistləri, məsələn Drayzer mənə təsir edib. İndi bölgü apara bilmərəm. O vaxt qlobalist və ya antiqlobalist yazıçılar yox idi. İndi durub desəm ki, Floberin “Bovari”si təsir edib, “Zolya” yox, doğru deyil. Bir insan kimi formalaşmağımda hamısının təsiri var...”

Bu gün - avqustun 20-si Gülər xanımın 60 yaşı tamam olur, yubileyidir. Onu yubileyi münasibətilə təbrik edir, möhkəm can sağlığı, işlərində uğurlar arzulayıram...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(20.08.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Nəsr saatı rubrikasında bu gün sizlərə İlahə Səfərzadənin “Lal” hekayəsi təqdim edilir.

NƏSR

İlahə SƏFƏRZADƏ

LAL

Həyəcandan ayağı ayağına dolaşa-dolaşa, sürətlə addımlayırdı. Hərdən şiddətlənib hərdən də yavaşıyan yağış kələ-kötür asfalta dolub hər tərəfdə gölməçə yaratmışdı. Gecə saatları olduğu üçün ətrafda, demək olar ki, adam gözə dəymirdi. Buna baxmayaraq, qıza yenə də elə gəldi ki, kimsə onu izləyir. Addımlarını yeyinlətdikcə bu qorxu hissi bütün vücudunu ağuşuna alıb ruhunu əsir alırdı. Məntiqli düşünə bilmirdi. Fikirlər beynində fırlanır, az öncə törətdiyi dəhşətli hadisənin də bu məntiqsiz düşüncənin nəticəsi olaraq meydana gəldiyini yəqin edir, lakin bu qərara gəlmək üçün illərlə düşündüyünü xatırlayıb soyuq tər tökürdü.

Anası həmişə bu misalı çəkərdi: “Qorxunun əcələ faydası yoxdur”. Hərçənd anasına nifrət edirdi. Aciz və müti olduğu üçün onu bu dünyada tanıdığı ən pis qadın olaraq qiymətləndirmişdi. Amma yaxşı ki, bu məsəli demişdi. Ən çox qorxduğu anlarda belə bu cümlə həmişə dadına çatmışdı. Düşündü ki, hər insanın həyatında mütləq mənəvi güc aldığı hansısa cümlələr olmalıdır...

Təkcə qorxudan dili tutulduğu gün talisman kimi sığındığı bu cümlə də köməyinə yetişməmişdi. Uşaq evində müəllimi onu vəhşicəsinə döyəndə yaddaşının dərinliyində silinib getməyən ləkə kimi qalmışdı. Hər dəfə qazıyıb atmağa çalışanda daha da dərin, mikroblu yaraya çevrilmişdi. Bir müddət sonra o yaranın çapığı ilə barışmış, hətta isinişmişdi ona. Bəsləyib böyütmüş, unutmamaq üçün hər gün xatırlamışdı. Uşaqkən aldığı bu yara gələcəkdə onun intiqam hissini körükləyib qisas ala bilməsi üçün stimul olacaqdı. Onu ana öz balasını əzizlədiyi kimi əzizləmişdi.

O gündən sonra bir daha danışmamışdı. Əslində, dili tutulmuşdu, yoxsa danışmadan yaşamaq ona daha rahat gəlmişdimi, bu özünün də bilmədiyi bir sirr idi. Danışıq qabiliyyətinin olub-olmaması barəsində belə heç nə bilmirdi.

Fikri qeyri-iradi olaraq eramızdan əvvəl milyon illər öncəki zamanlara getdi. Görəsən, necə olmuşdu ki, insanlar səsləri sözləri, cümlələr halına salıb, öz duyğularını ifadə etməyi öyrənmişdilər? Ya da görəsən, yaşanmış elə bir duyğu qalmışdımı onu sözlərlə ifadə etmək mümkün olmasın? Onun anasına qarşı olan bu hisslərinə nə ad vermək olardı? O, anasını həm sevir, həm də nifrət edirdi. O, anasını həm yaşatmaq istəyir, həm də ölməyini arzulayırdı. Bu ölümlə əbədi rahatlığa qovuşacağına inanırdı. Ola bilərdi, heç kimlə ünsiyyətdə olmamaq onun ağlını da əlindən almışdı. Görəsən, o hansısa müvəqqəti dəlilik sindromundan əziyyət çəkir? Hər halda, anasını öldürmək arzusuna haqq qazandırmaq üçün bu bəhanənin ardına sığınmaq ona sevimli görünürdü. Nəticədə dünyadakı bütün qatillər bir bəhanənin həndəvərində özlərini daha yüngülləşmiş cəzaya layiq görürlər.

         Gözləri doldu. Anasını həmişə sevmək istəmişdi. Bəlkə də, ona olan nifrəti də mərhəmət duyğusundan irəli gəlirdi. “Mərhəmət” sözünün ağlına gəlməyinə yeni bir söz kəşf edibmiş kimi sevindi.

Birdən beyni keçmiş xatirələri dünən baş veribmiş kimi canlandırdı. Bir an gözlərini çox bərk sıxıb keçmişin ruhi xəyalətlərini qovmağa çalışsa da, bunu edə bilmədi.

Ögey atası onu öz evində istəmədiyini, uşaq evinə aparmalı olduqlarını deyəndə qapının ardından eşitdiyi bu sözlər onun üzünə şillə kimi dəymişdi. Hələ beş yaşlı uşaq olsa da, onun çəlimsiz, arıq bədəni bu sözlərin ağırlığı altında əzilirdi. Anasından ayrılmaq mümkün ola biləcək ən qorxunc hadisə idi. Düşünmüşdü, Tanrı onu cəzalandırır. Ola bilsin, qonşunun uşaqları ilə oynayarkən istəmədən öldürdükləri o pişiyə görə. Axı anası demişdi ki, heyvanları öldürmək günahdır. Hələ bu harasıdır! Tanrı o biri dünyada da onun yaxasından yapışıb cəhənnəmə vasil edəcəkdi. Cəhənnəm haqqında o qədər ciddi düşünürdü ki, elə bil bu mücərrəd bir məkan deyil, həqiqətən də, mövcud olan yerdir. Artıq iyirmi üç il keçməsinə baxmayaraq, hələ də bu fikirdə idi. Nə zamansa cəhənnəmə gedəcək. Fərqi nədir, illər sonra, ya da bu gün?!

          Uşaq evindən çıxandan sonra müxtəlif işlərdə çalışmışdı. Bir də anasının harada yaşadığını öyrənə bilmişdi. O, əri öldükdən sonra tək yaşayırmış. İkinci ərindən olan uşaqları isə başqa ölkəyə işləmək üçün gediblər. Dərindən köks ötürdü. Nəfəsi çatmırdı.

          Bəzən sevgi münasibətləri də yaşamışdı. Amma həmin münasibətlər möhkəmlənməyə başlayanda onu sevən adamları özündən uzaqlaşdırmaq üçün əlindən gələni edirdi. Eynən anasının uşaq vaxtı onu uşaq evinə qoyub getdiyi kimi. Çünki qəlbinin dərinliyində bir gün mütləq tərk ediləcəyinə inanırdı. Heç kim onu öz yoxluğu ilə sınayıb qürurunu parçalamadan özü onları tərk edib bundan mənəvi zövq alırdı. Ardında qoyduğu adamları düşünmək necə də xoş idi! İndi o özünü daha güclü hiss edirdi. Onun sevgi anlayışı bu idi. Sevgi tərk – etməkdir.

Uzun illər məhz anasını öldürəcəyi bu günü gözləməsinə baxmayaraq,  nədənsə indi peşmanlıq hissləri ürəyindən ağır bir yük kimi asılıb rahat nəfəs almağına imkan vermirdi. Ayaqları onu gəldiyi yolla daha da sürətlə geri apardı. Qapını ürkək toxunuşla yavaşca döydü.

– Kim lazımdır, qızım? – anası qapını açıb illər öncə tərk etdiyi qızına şəfqətlə baxdı. Bəlkə, şəfqət deyildi. Çünki o, qızını heç tanımırdı. Böyüyüb necə biri olduğu barədə məlumatı yox idi. Ola bilsin, onun gözlərində şəfqətə oxşayan bu ifadə sadəcə insanlıq duyğusundan irəli gəlir. Yağışda islanıb qapının önündə  məlul-məlul baxan qıza hamı acıya bilərdi. Amma indi bunun fərqi yox idi. İndi anasının gözündəki hər hiss ona doğma idi və sevgi vəd edirdi.

Haradasa yarım saat öncə onun qapısına işlədiyi şirniyyat dükanının məhsullarından qoymuşdu. Amma bəzilərinə zəhər qatmışdı. Ürəyinin dərinliyində inanmışdı ki, xainliyin hökmran olduğu ikiüzlü dünyadan anası kimi qorxaq və iradəsiz insanı ancaq bu şəkildə xilas edə bilər. Uzaqdan gizlicə baxıb şirniyyatı götürdüyünə əmin olduqdan sonra oranı tərk etmişdi. Bunca nifrətin qarşısında bəs hansı hiss olmuşdu onu ardına belə baxmadan hövlnak geri dönməyə məcbur edən? Sevgi? Buna kim inanar? Gülüncdür! Onun ki içində belə gözəl duyğulara yer yox idi. Qəribə sükutu yenə anası pozdu:

         – Qızım,  nəsə lazım idi? – nəsə düşündü, ya da deyəsən, doğmalıq hiss etdiyi üçün dedi. – Çöldə yağışdır, keç içəri. 

Heç nə demədən bu təkliflə tez razılaşdı. Yaxşı ki, anası hələ şirniyyat bağlamasını açmağa macal tapmamışdı. İndi onları, sadəcə, yox etmək lazım idi. Anası onun islanmış paltarlarını dəyişməsi üçün öz paltarlarından gətirdi.

– Al, qızım, geyin. Köhnədir, amma təmizdir.

Heç nə demədən paltarları alıb müti şəkildə əynini geyindi. Ana qayğısı onun qəlbini isidirdi. Bu duyğunu yaşamaq üçün nə qədər göz yaşı tökmüş, neçə könül ağrısı yaşamalı olmuşdu. Mətbəxdə çay dəmləyən anasının nədənsə gözləri dolmuşdu. Amma danışdığı söhbətlərin qarşılığında ondan cavab gözləyən baxışlarını üzünə dikmirdi artıq. Deyəsən, onun lal olduğunu anlamışdı.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(20.08.2025)

İmran Veriyev, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi. “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Oğuz təmsilçisi

Artıq qloballaşan dünyada ikidillilik (çoxdillilik) zərurətə çevrilmişdir. Xarici dillərin öyrənilməsi zamanın tələbidir,  başqa sözlə, əcnəbi dili və ya dilləri öyrənməyə məcburuq. Təsadüfi deyil ki, Ulu öndərimiz H.Əliyev çıxışlarının birində deyirdi: “… biz çalışmalıyıq ki, məktəblərimizdə, universitetlərimizdə gənclərimiz bir neçə dil öyrənsinlər. Biz artıq dünyaya qovuşmuşuqsa, dünya birliyinə daxil olmuşuqsa, gərək insanlarımız bir neçə dil bilsinlər”.

Bəs müqəddəs dinimizin xarici dillərin öyrənilməsinə münasibəti necədir? Hansı hallarda dinimiz xarici dilləri öyrənməyi “kifayi fərz” hesab edir? Bəs günah saydığı hallar da varmı?

Bəri başdan qeyd edək ki, dinimizdə dil ayrı-seçkiliyi yoxdur. Düzdür, metafizik izhar üçün çox sərfəli olan ərəb dili kosmik-ilahi informasiyanın ötürücüsü və ilkin daşıyıcısı kimi şərəfli bir tarixə düşüb, dünyanın ən zəngin dillərindəndir. “Quran” ərəb ədəbi dilinin ən möhtəşəm abidəsi və səmavi kitabların ən sonuncusu və mükəmməlidir. Amma bu, ərəb dilinə fövqəladə üstünlük və səlahiyyət vermir. Umumiyyətlə “Quran” heç bir millətin və dilin üstünlüyündən bəhs etmir. “Ərəb dili”, “ərəb”, “ərəbcə” ifadə və sözlərinin olduğu ayələrin də heç birində bu xalqın və bu dilin əlahiddəliyindən söhbət getmir. Sadəcə olaraq, “Quran”ın eniş dilinin ərəbcə olması bildirilir.

 “Quran”da güya qeyri-ərəb müsəlman xalqlarının və müsəlman olmayan “kafirlərin dili”nin öyrənilməsinin qadağan olunması, ərəb dilinin digər dillərdən üstünlüyü barədə fikirlər ancaq səbatsız “millətçilərin” və riyakar din xadimlərinin iddia və uydurmalarıdır. Hələ vaxtı ilə Rusiya Elmlər Akademiyasının ilk azərbaycanlı üzvü, şərqşünas M.Kazımbəy özünün “İndiki Hindistanda maarifin yayılmağa başlaması” adlı məqaləsində ərəb dilinin və ərəb əlifbasının  dini mahiyyət daşıdığını, guya “Quran”la bağlı olduğunu və onun “müqəddəsliyini” əldə bəhanə edənlərə inandırıcı və tutarlı cavablar vermişdi.

 Burda milli dillərə “Quran”ın münasibətini yada salmaq yerinə düşərdi.“ər-Rum” surəsinin 22-ci ayəsində deyilir: “Onun ayələrindəndir göylərlə yerin yaradılışı, dillərinizin, rənglərinizin müxtəlifliyi. Bunda, şəksiz, ayələr var bilənlərə”. Göründüyü kimi, bu ayə bütün dilləri eyni statusda təqdim edir. Elə təkcə həmin ayə ərəb dilinin əlahiddəliyi fikrini təkzib etməyə kifayətdir. N.Qasımoğlunun “İslam və millilik” məqaləsində yazdığı kimi, “…milli dil də ayədir, yəni Tanrı dərkinə yön verən işarələrdən, impulslardan sayılmalıdır, ilahi varlığın dəlillərindəndir. Başqa sözlə, bütün milli dillər Tanrı zəmanətində olduğundan müqəddəslik statusuna malikdir”.

   Tarix göstərir ki, İslam dini yayıldığı ərazilərdə  heç bir yerli dilin işlənməsini qadağan etməmiş, əksinə bu dilləri öyrənməyə təşviq etmişdir.   Dinimiz İslamın digər insanlara çatdırılması üçün xarici dilləri öyrənməyi “kifayi fərz” hesab etmişdir. Şərqşünas-alim, AMEA-nın həqiqi üzvü, Azərbaycanın   Əməkdar elm xadimi V.Məmmədəliyev  “Quran”ın I,II və III nəşrlərinə ön sözdə yazırdı: “Peyğəmbər əleyhissəlam öz sağlığında Allahın hökmlərini, buyruqlarını təbliğ etmək üçün yaxın əshabələrinə əcnəbi dilləri öyrənməyi tovsiyə edirdi. O, Zeyd ibn Sabitə Qurani-Kərimi qeyri-ərəb sami xalqlara anlatmaq, onların arasında yaymaq məqsədilə ibrani və siryani dillərini öyrənməyi buyurmuşdu”. Peyğəmbərimiz həm də demişdir: “Türklərin dillərini öyrənin, çünki onların uzun sürən hakimiyyəti olacaq”. Faktlar göstərir ki, Allahın elçisi özü siryani dilini bilirmiş və bu dili 17 günə öyrənibmiş. O həmçinin səhabələrinə müraciət edərkən bəzən xarici dillərdə (məsələn, o zaman xristian olan həbəşlərin dilində) olan sözlərdən istifadə edirmiş.

 Ümumiyyətlə, nə qədər zəngin olsa da, ərəb dilində də çoxlu alınma sözlər vardır. Bu proses hələ cahilliyə dövründən başlayaraq davam etmişdir. Sonralar həmin sözlərin çoxu ərəbləşdirilmişdir. Hətta bəzi tədqiqatçılar “Quran”ın özündə də ərəbləşdirilmiş sözlərin olduğunu bildirirlər. Təsadüfi deyil ki, ərəb qrammatika elminin banisi Sibəveyhi (796-cı ildə vəfat etmişdir.) ilk dəfə özünün “əl-Kitab” əsərində ərəb ədəbi dilinə keçən sözlərə aid bölmə həsr etmişdi.   

          İslam dini meydana çıxan dövrdən müxtəlif dil məktəblərində, o cümlədən VII-VIII əsrlərdə yaranmış ərəb dilcilik məktəblərində (X.Təbrizi də bu məktəbin ən görkəmli nümayəndələrindən olub) ərəb dili ilə yanaşı, digər  dillərin də tədqiqatı aparılırdı. Məsələn,  Bəni Əhmər dövlətinin himayəsi altında fəaliyyət göstərən Əndəlüs dil məktəbində əcnəbi dillərin tədqiqatına cəhd göstərilirdi. Doktor Q.Şükürov “Bəni Əhmər Əndəlüs dil məktəbi” adlı məqaləsində yazırdı ki, bu məktəbdə fars, həbəş, yəhudi, himyəri, siryani, ispan, səfarad, portuqal, türk və digər dillər öyrənilir və tədqiq olunurdu. Bu dillər üzrə mütəxəssislər hazırlanırdı. Əbu Həyyan Əl-Əndəlüsi kimi tanınmış dilçilər türk dili üzərində də araşdırmalar aparırdılar. Həmin alim hətta türk dilinin erkən dövr qrammatikasına aid əsər yazmış, türk dilindəki sözlərin ərəb dilindəki mənalarını verən müfəssəl lüğət də hazırlamışdı.

 Bu məktəblərdə tərcüməçilər də (hətta xarici tərcüməçilər) fəaliyyət göstərirdilər. Onlar əsasən saraylarda çalışır, rəsmi sənədləri, dövlət nümayəndələrinin dialoq və müzakirələrini tərcümə edirdilər. Tərcümə fəaliyyəti Əməvi xəlifəsi Xalid ibn Yezidin hakimiyyəti illərində başlanmışdı. Sistemli tərcümə fəaliyyətinə isə Abbasilərin hakimiyyəti dövründə təsadüf olunur. Xəlifələr Mənsur (754-745), Harun ər-Rəşid (789-809) və Məmun (813- 833) tərcümə işinə böyük əhəmiyyət verirdilər.

Hazırda yer üzündə ortaq dilə ehtiyac gündən-günə artmaqdadır. Artıq ingilis dili “linva franka” (ortaq dil) statusuna sahib olmaqdadır. Bəs İslam alimlərinin ingilis dilinin öyrənilməsinə münasibəti necədir? Qısa bir araşdırmadan belə məlum olur ki, onların əksəriyyəti ingilis dilinin öyrənilməsini mübah (mümkün) iş hesab edirlər. Məsələn, Səudiyyə Ərəbistanı Krallığının Yüksək dərəcəli Alimlər Şurasının üzvü, 50-yə yaxın fətvalar toplusunun müəllifi, görkəmli din xadimi Şeyx Məhəmməd ibn Saleh əl-Useymin ingilis dilinin öyrənilməsi barədə bir sualı cavablandırarkən demişdi: “Ərəb dilindən başqa dillərin öyrənilməsi haram deyil! Əksinə əcnəbi birinin dəvət edilməsinin bundan asılı olması kimi hallarda vacib olar. Belə ki, biz ona xitab etmək üçün onun dilini öyrənmədən İslama dəvət edə bilmərik. Beləcə əcnəbi dilin təlimi kifayi fərzdir! Çünki, bizim o əcnəbilərə Allahın dinini təbliğ etməmiz  qaçınılmazdır. Bəs hansı vəsiləylə?…O dildə danışanları dəvət etmək dili öyrənməkdən asılı olduğu zaman əcnəbi dil öyrənmək vacib olar! …İnsanları İslama dəvət üçün ingilis dilinin öyrənilməsinə ehtiyac olduqda bu fərzu kifayədir. Əgər dünyəvi səbəblərdən ehtiyac duyularsa, ingilis dilini öyrənmək mübah bir işdir." (Mənbə: https://ehlitevhid.com/forums/lofiversion/index.php?t482.html)

Dinimiz əcnəbi dilləri ancaq İslamı yaymaq üçün deyil, həm də həmin əcnəbilərin təcrübədə əldə etdikləri elmi, siyasi-iqtisadi, mədəni, texnoloji, hərbi və bir çox başqa sahələrdəki nailiyyətlərdən istifadə edilməsi, onların planlarını, məqsədlərini bilmək üçün öyrənməyi təklif edir. Kimya, astronomiya və təbabətə dair kitabların, Galenin, Hipokratın, Evklidin, Aristotelin, Platonun və başqalarının əsərlərinin ərəb dilinə tərcümə edilməsi də bunu sübut edir.

İslam dini bir neçə halda xarici dilləri öyrənməyi münasib bilmir. Məsələn, dinimiz xarici dillərin həmin dillərin sahibləri qarşısında ruhu əziklik vəziyyətində, təzyiq yolu ilə, öz ana dilini unutmaq və ya unutdurulmaq bahasına   öyrənilməsini məqbul hesab etmir. Həmçinin xarici dillərin çirkin niyyətlərin həyata keçirilməsi məqsədilə öyrənilməsi və öyrədilməsi pislənilir.

Görkəmli din xadimi Şeyx Məhəmməd ibn Saleh əl-Useymin deyirdi ki,         “…mənim qarşı olduğum və təhlükədə olduğumuzu düşündüyüm nöqtə başqadır. Biz dörd - beş yaşlı kiçik övladlarımıza ingilis dilini elə öyrədirik ki, irəlidə bu dil onun ana dili olur. Mənim qarşı çıxdığım budur”. Bu fikirlə razılaşmamaq mümkün deyil. Xarici dili ana dilindən üstün  tutmaq bağışlanmaz bir günahdır.

Övladlarına ana dilindən öncə xarici dilləri öyrədənlərə böyük rus pedaqoqu K.D.Uşinskinin aşağıdakı sözlərini xatırlatmaqda yarar var: “Ana dilində təhsil almayan bir uşaq böyüdükdən sonra üzünə nə qədər vətənpərvərlik maskası taxsa da, aid olduğu millətə deyil, dilində təlim-tərbiyə gördüyü millətə xidmət edəcəkdir!”

M.Ə.Rəsulzadəyə görə də, yad dildə təlim-tərbiyə verilən  məktəblərdə məqsəd birbaşa olmasa da, dolayısı ilə gənc nəsli şovinizm ruhunda tərbiyələndirməyə xidmət edir, gəncləri öz soykökündən uzaqlaşdırır, tarixini, ədəbiyyatını, adət-ənənəsini unutdurur, nəticədə vətəninə, xalqına fayda verə bilməyən  yad əxlaqlı bir insana çevrilir. Belələri hansı vəzifədə işləməsindən, harada yaşamasından asılı olmayaraq yad havalara oynayacaq, yad meyillərə uyacaq, öz nicatlarını yad ölkələrdə axtaracaqlar.

         Şübhəsiz ki, çox dil bilmək, bir neçə xarici dildə danışmaq aqillikdir. Tədqiqatlar göstərir ki, çoxdilliliyin bir sıra üstün cəhətləri vardır. Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru E.Əliyevanın “Ana dili və çoxdillilik problemləri” adlı məqaləsində yazdığı kimi: “Çoxdilli insan əmək bazarında üstünlüyə, dünya ölkələrinə sərbəst səyahət imkanlarına, texnologiyanın imkanlarından yüksək səviyyədə istifadə etmək bacarığına malik olur. Çoxdillilik beynin inkişafına təkan verir, düşünmənin çevikliyini artırır. İnsanda özünəinam hissi artır. Təcrübə göstərir ki, insan hansısa xarici vətəndaşla onun öz dilində ünsiyyətə girirsə, bu zaman müsbət enerji alır, inamlı olur.

Çoxdilli insan tanış olduğu mədəniyyətlərin təsiri altında daha kreativ düşünür. Ünsiyyət dairəsinin genişlənməsi ilə öz həyatını rəngarəng edir”.

Məşhur alman şair və dramaturqu, mütəfəkkir və naturalisti İ.V.Goete demişdir ki, xarici dildə danışmayan insan, öz dilini də dərk edə bilməz. 

Bu gün gənclərimiz ölkəmizin ümumtəhsil məktəblərində, universitetlərində, müxtəlif dil kurslarında dünyanın aparıcı dillərini uğurla öyrənir, xarici ölkələrin aparıcı ali məktəblərində müvəffəqiyyətlə təhsil alırlar. “2022-2028-ci illər üçün Dövlət Proqramı”na uyğun olaraq təkcə növbəti tədris ilində 500 azərbaycanlı gəncin 135 nəfəri dünya reytinq cədvəlində ilk onluqda olan universitetlərdə müxtəlif dillərdə təhsil alacaq.

Əlbəttə, bunlar çox müsbət haldır. Amma xarici dillər ana dilinin nüfuzuna xələl gətirmədən, onun coğrafiyasını məhdudlaşdırmadan öyrənilməli, ölkə daxilində heç bir sahədə praktiki olaraq ana dilindən  üstün tutulmamalıdır. Unutmaq lazım deyil ki, dil yalnız ünsiyyət yaratmır, xalqın tarixini, mədəniyyətini, milli əxlaqını və soykökünü təyin edir. 

Qloballaşma prosesinin təsiri ilə mürəkkəb dövr yaşayan ana dilimizin  bu gün qorunmağa və möhkəmlənməyə daha çox ehtiyacı var. Prezident İ.Əliyev 2018-ci ildə Ağdam Muğam Mərkəzinin açılışı zamanı demişdir: “Bizim zəngin dilimiz var və Azərbaycan ədəbiyyatı bunu təsdiqləyir. Ancaq indi dünyada gedən qloballaşma prosesləri, digər proseslər istər-istəməz dilimizə də təsir edir, biz dilimizi xarici təsirlərdən qorumalıyıq. Bizim dilimizə lüzumsüz xarici kəlmələr lazım deyil. Bizim dilimiz o qədər zəngindir ki, istənilən fikri, istənilən məsələni ifadə etmək mümkündür. Ancaq biz görürük ki, bəzi hallarda həm kütləvi informasiya vasitələrində, həm də digər sahələrdə dilimizə yad kəlmələr daxil olur. Bunlar dilimizi zənginləşdirmir, əksinə, bəzən mövcud sözlər yeni sözlərlə əvəzlənir və mən bunun qəti əleyhinəyəm. Bu gün fürsətdən istifadə edərək, bir daha bildirmək istəyirəm ki, hamımız öz dilimizi qorumalıyıq”.

Təsadüfi deyidir ki, Ümummilli liderimiz H.Əliyev Azərbaycan gənclərinə xarici dilləri – ingilis, alman, fransız, çin və s. dilləri öyrənməklə, ilk növbədə, öz ana dilini daha mükəmməl bilməyi tövsiyə edirdi.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(20.08.2025)

Murad Vəlixanov, "Ədəbiyyat və İncəsənət"

Rejissor Lətif Səfərovun 1955-ci ildə ekranlaşdırdığı "Bəxtiyar" filmi haqqında söhbət açacağam. Film gözəl və bənzərsiz səsə malik gənc neftçi Bəxtiyar Muradovun (Rəşid Behbudov) taleyindən bəhs edir. Və bu film Azərbaycan kino şedevrləri sırasında əsas yerlərdən birini tutur.

Hələ uşaq ikən, gənc Bəxtiyar öz məlahətli səsilə konservatoriyanın professoru Rəcəbovun (Məmmədrza Şeyxzamanov) diqqətini cəlb edir. Lakin Bəxtiyar xüsusi musiqi təhsili almaq haqda ona verilən məsləhətlərə məhəl qoymur və valideynlərinin yolu ilə gedib neftçi olur.

İş elə gətirir ki, o, hər şeydə mənfəət axtaran fırıldaqçı, əsl incəsənətdən uzaq olan klub müdiri Ağabala (Ağasadıq Gəraybəyli) ilə rastlaşır. Ağabala Bəxtiyarı estrada müğənnisi etmək məqsədilə onun çıxışlarını təşkil edir, bu yolla çoxlu pul qazanır. Nəticədə Bəxtiyarın səsi tutulur. Nəhayət Bəxtiyar müğənniliyin böyük sənət olduğunu başa düşüb, bu işlə ciddi məşğul olmağa başlayır. Dostları Bəxtiyarın Saşa ilə barışmasına kömək edirlər. Film üç dostun Bəxtiyar (Rəşid Behbudov), Saşa (Lyuba Belıx) və Yusifin (Nazim Yüzbaşov) hələ uşaq ikən professor Rəcəbovun (Məmmədrza Şeyxzamanov) bağına alma oğurluğuna girmək planları ilə başlayır. Uşaqlar qərara gəlir ki, Bəxtiyar yaxşı səsi olduğundan daş hasarın üstünə çıxıb oxusun və professor Rəcəbovun başını qatsın. Onlar isə fürsətdən istifadə edib almaları yığsınlar. Bəxtiyar hasarın üstündə başlayır oxumağa. Bunu eşidən professor cəld bayıra çıxıb Bəxtiyarı tutur və evinə gətirir. Onun səsinə valeh olan professor "Xanəndə olmaq istəyirsən" deyə soruşur? "Heç məndən xanəndə olar" deyə Bəxtiyar suala sualla cavab verir. Beləliklə professorla Bəxtiyarın tanışlığı belə baş verir. Professor biləndə ki, uşaqlar almaları yaralı əsgərlər üçün yığırlarmış, səxavət göstərib özü onlara çoxlu alma verir.

Bəxtiyar Rza İsmayılovla (İsmayıl Əfəndiyev) hospitalda əsgərlərə mahnı oxuyarkən tanış olur. Müharibədə yaralanan İsmayılov Bəxtiyara yaxınlaşır və bildirir ki, onun atası ilə bir yerdə vuruşmuşdur. Sonra isə xatirə olsun deyə hər üç dostun şəkillərini çəkir.

Filmin rus dilində afişası

İllər sürətlə ötür uşaqlıq dostları məktəbi bitirirlər. Və onların yolları ayrılır. Bəxtiyar atasının yolu ilə gedərək neftçi olur. Saşa (Tamara Çernova) ilə Yusif (Faiq Mustafayev) isə Moskvaya oxumağa getməyə hazırlaşırlar. "Neft çıxdı" replikası ilə ilk dəfə ekranda Rəşid Behbudov görünür. Yusif və Saşanı isə biz "Gənclik Bal"ında görürük. Burada Yusifin mənfi xarakteri özünü büruzə verir. Lakin artıq sabahısı gün Yusiflə Saşa Moskvaya yola düşməlidirlər. Bəxtiyarın isə bundan xəbəri yoxdur. Yalnız vağzalda Saşanı yola salmağa gələn Bəxtiyar bilir ki, Yusiflə Saşa birlikdə gedirlər. Qısqanclıqdan Bəxtiyarın kefi pozulur. İncik halda bir-birindən ayrılan sevgililərin hicranı bir neçə il çəkir.

Bu illər ərzində Bəxtiyar neftçi peşəsini davam etdirir. Günlərin bir günündə Mir Həmid (Məmməd Sadıqov) əlində afişa neftçilərin yeməkxanasına daxil olub elan edir ki, "Yoldaşlar! Əziz və möhtərəm yoldaşlar! Əgər içərinizdə oxuyan, oynayan və yaxud bir şeyi çalmağı bacaran varsa təcili surətdə Sahil küçəsindəki kluba gəlsin. Rica olunur. Əziz yoldaşlar!". Bəxtiyar bu xəbərə də əhəmiyyət vermir. Lakin Ağabalanın (Ağasadıq Gəraybəyli) xalası Gülzar (Münəvvər Kələntərli) Bəxtiyarın anasından (Mərziyyə Davudova) xahiş edir ki, heç olmasa gəlib bir mahnı oxuyub getsin. Hamı da görsün ki, o dərnək üzvüdür. Beləcə Bəxtiyar son məqamda gəlib oxuyaraq Ağabalanı belə desək yoxlamanın əlindən xilas edir. Və Ağabala ilə Bəxtiyar belə tanış olurlar. Komissiya ilə problemini həll edən Ağabala görür ki, Bəxtiyardan istifadə edərək varlana bilər. Uzun danışıqlardan sonra Bəxtiyar konsert verməyə razı olur. Ağabalanın tilovuna düşən Bəxtiyar gün keçdikcə professor Rəcəbovun dediyi kimi uçuruma gedir. Nəhayət Bəxtiyarı uşaqlıqdan tanıyan Rza İsmayılov təsadüfən onun bir konsertində iştirak edir. Məhz bu konsertdə Bəxtiyar mahnını axıracan oxuya bilmir. Səsi tutulur. Bu vəziyyətə əsəbiləşən Bəxtiyar qəti qərara gəlir ki, daha oxumasın. Elə belə vəziyyət Ağabalanın da iç üzünü açır və o məşhur replikasını Bəxtiyarın üzünə deyir: "Bəs nə bilirdin? Mejdunarodnu vaqon, qəstinlərdə lüks numra, taksi. Bəs konsertlərdə aldığın dəstə-dəstə güllər nə idi? Onları camaat göndərirdi?! Həə?!." Bundan sonra Rza İsmayılov otağa daxil olur və Bəxtiyarı özü ilə düzgün yola doğru aparır.

Bu müddət ərzində Bəxtiyar bir neçə dəfə Saşa ilə rastlaşır. Lakin maneələr, anlaşılmazlıqlar onları birləşdirə bilmir. Ən böyük maneələrdən biri də Yusif olur. Saşa isə Bəxtiyarın konsertində elə başa düşür ki, şöhrət onun aşiq olduğu saf Bəxtiyarın gözlərini bağlayıb. Ona görə də elə həmin gecə onun ucbatından konserti yarımçıq qalan Bəxtiyarla bərk dava edir. Sabahısı gün isə onunla danışmağa gələndə artıq Bəxtiyarın qastrola getdiyini öyrənir. Taleyin belə qəribə oyunları onların bir-birinə məhəbbətini azaltmır. Sonda dostların fəndi ilə Bəxtiyarla Saşa bir-birinə qovuşur. Və film "Əziz Dost" mahnısı ilə sona yetir.

Filmdə sədaqətli dostluq bağları, hicran, vüsal, saf duyğular öz əksini tapmışdır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(20.08.2025)

Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun “Yazıçı” nəşriyyatında Xalq yazıçısı Anarın “2=3+4, yaxud iki ailədə üç Xalq yazıçısı, dörd Xalq şairi” adlı kitabı işıq üzü görüb. Nəfis tərtibatlı, illüstrasiyalı kitab Azərbaycan ədəbiyyatı irsinə böyük töhfələr vermiş iki nəsildən, onlar barədə həqiqətlərdən və onların ədəbi nümunələrindən ibarətdir.

608 səhifəlik bu unikal kitabı tərtib edən Xalq yazıçısı Anar uzun illər ərzində təkcə öz yazdıqlarını yox, qəhrəmanlarının – Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Nigar Rəfibəyli, Vaqif Səmədoğlu, Ənvər Məmmədxanlı və Yusif Səmədoğlunun yazdıqlarını eyni ideya-estetik yaradıcılıq məcrasına qoşaraq, onları eyni axında birləşdirərək ən yeni ədəbiyyatın ən milli paradiqması olaraq təqdim edibdir.

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı kitabdan hissələri oxucularına təqdim edir. Anar qəhrəmanlarının ən populyar əsərlərini bir daha yaddaşlarda təzələyir:

VAQİF SƏMƏDOĞLU,

“Atıram özümü...”

Atıram özümü

vərəq-vərəq günlərimin arasına

Quruyuram çiçək-çiçək,

kəpənək-kəpənək.

Tənha, tək...

Köhnə univermağın

anbarında tozlanan

tünd-yaşıl patefonlartək,

ququşka səsi tək,

mən də

 tək,

 tək,

 tək...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(20.08.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə Biri ikisində layihəsində bu gün sizlərə Nəsr bölümündə yeni nəslin istedadlı dramaturqu  Ülviyyə Heydərovanın “Pələng” adlı hekaəysi təqdim ediləcək. Yəqin ki, onun “Pələng” monotamaşasından da xəbəriniz var.

NƏSR

Ülviyyə HEYDƏROVA

PƏLƏNG

Ustadım Ramiz Fətəliyevə ithaf edirəm

Onlar xaltamın ipini çəkib məni küçəyə atdılar. Yemək qabımı da arxamca vızıldatdılar. Dəmir qab diyirlənib qonşu darvazanın yanındakı dibçəyə dəydi. Küçədə heç kim yox idi. Maşınlar da gözə dəymirdi. Qaba sarı yüyürdüm, pəncəmlə özümə sarı çəkib yalamağa başladım. O həmişə cürbəcür sümüklərlə dolu olardı. İlk dəfə idi ki, çil-çilli qabın öz dadına baxdım. Soyuq dəmir dilimi dondursa da, məhəl qoymadım. Onu daha bərk-bərk yalamağa başladım. Dilimə bir tam gəldi. Dad o qədər şirin idi, heç sümükləri gəmirəndə o ləzzəti almamışdım. Amma bu dadı heç cür xatırlaya bilmədim.        

Qabı ağzımdan buraxıb yanımda saxladım. Sağa-sola baxdım. Neçə vaxtdı küçəyə tək çıxmamışdım. Canımdan ani titrətmə keçdi. İlk təsəlli quyruğumdan gəldi. Özünü həmişəki kimi üzümə sürtdü. O, bu dəfə tam fərqli idi. Məni sığallamaq əvəzinə qıdıqladı. Elə bildi, ona baş əyəcəm, dilimi çıxardıb təşəkkür edəcəm. Əlacım olsaydı, onu dibindən qopardar, hirsimi üstünə tökərdim. Hətta ona tərəf qanrılıb cəhd də elədim. Alınmadı. Yupyumşaq quyruğum o dəqiqə belimə qısıldı. Nədənsə ona yazığım gəldi.    

Darvazaya boylandım. Daş hasarın suvağı qurumaq üzrə idi. Əvvəl də burada hasar vardı. Amma bir az köhnə, həm də qısa idi. O gələn kimi hasarı sökdürüb yenidən ucaltdı. Xanım dedi: "Bu ki xalis Çin səddidir. Burdan quş da uça bilməz". Quş adını eşidən kimi səmaya boylandım. Bir dəstə quşun göy üzündə rəqs etdiyini gördüm. Quşlar elə bil buludlarla oynaşırdı.

Bu dəfə də başımı yuxarı qaldırdım. Hava tutqun idi. Göy üzü dolub dayanmışdı. Elə bil ağlamaq istəyirdi, lap gözlərim kimi. Göz yaşlarım hirsimə məhəl qoymadı. Damcılarım ağzımın suyuna qarışdı. Çaqqal kimi ulamaq istədim. Amma qorxdum. Onun kimi ulasaydım, tək məni qovanları deyil, qonşuları da ürküdə bilərdim. İçimdə zingildədim. Deyəsən, səsimi yalnız ürəyim eşitdi.

Dəmir boşqabımı ağzıma alıb yola baxdım. Hara gedəcəyimi bilmədim. Heç kimin diqqətini çəkməmək üçün başımı aşağı salıb özümü ayaqlarımın ixtiyarına verdim. Yol boyu onu düşündüm. Xanımın əri məni qovulduğum evə gətirəndə körpə idim. Qıvırcıq tüklərim vardı. O məni çirkli qutunun içindən ehtiyatla çıxarıb xanıma uzatdı. Qadının iri gözləri heyrətdən bərəldi.

– Ay, bu nə şirindir! – dedi.

– Buna nə ad qoyaq? Bir az ehtiyatlı ol! Səni dişləyər.

– Səndən bərk dişləməz, yəqin?!

Təəccübləndim. İnsan insanı niyə dişləsin? Xırda dişlərimi xanıma göstərməyə utandım.

– Gəl adını "Pələng" qoyaq, – deyəndə xanımın əri məni əlindən buraxdı.

Xanım "Pələng" adını eşidən kimi ürəkdən güldü. O qədər güldü ki, gözlərindən səpələnən damcılar üzümə töküldü. Çıxdığım qutuya baxdım. Çox çirkli idi. Özümə söz verdim ki, bir daha ora qayıtmayacam.

Qadın məni yenidən qucağına alıb başqa otağa apardı. Orada mənim üçün xüsusi hazırlanmış "kiçik ev"in içinə qoydu. Burada nələr yox idi? Cürbəcür oyuncaqlar, toplar, kəndirlər, halqalar. Qabımı da ilk dəfə orda gördüm. Xanım hər səhər həvəslə ora yeməkləri, sümükləri qoyardı. Yeməkləri iştahla yeyərdim.

Bir az böyüyəndən sonra mənə halqaların içində o tərəf-bu tərəfə tullanmağı öyrətdilər. Hər axşam halqalarımla onları əyləndirəndə özüm də sevinirdim. O qədər xoşbəxt idim. Nə yuva qayğısı çəkirdim, nə də sümük. Məni narahat edən bircə adım idi. Kim adımı eşidirdi, "bunun nəyi pələngə oxşayır?" deyərək ağız büzürdü. Bilmədim, bu pələng nə olan şeydi.

Bir dəfə özümü xanımın otağında gördüm. Yanılmıramsa, mən idim. Başımı sağa əydim, o da sağa əydi. Pəncəmi qaldırdım, o da ayağını qaldırdı. Quyruğumu buladım, o da buladı. Yaxına gəlib pəncəmlə oynamaq istəyəndə gördüm ki, nəyəsə dəyirəm. Qorxudan geri çəkildim, qaçıb xanımın qucağına qısıldım.

Böyümüşdüm deyə, daha o mənimlə az maraqlanırdı. Elə özüm də ondan çəkinirdim. Daha çox dişilərə meyil edirdim. İstəyirdim görüşdüyüm birisi olsun. Amma xanımın əri məni görüşə aparmırdı. Cəmi bircə dəfə küçədə dişi gördüm. Onda da xaltamın ipi xanımın əlində idi. Elə hürə-hürə qaldım. Pəncələrimi qaldırıb özümü sağa-sola vursam da, xanım məni yaxına buraxmadı. O dişi isə özünü naza qoymuşdu. Yəqin, görüşdüyü köpəklərin sayı-hesabı yox idi.

– Pələng, sus! Sus, pələng!

Dişinin xaltasını tutan qadın adımı eşidən kimi gülməkdən ürəyi getdi. 

Xanım xaltamı güclə dartıb məni həyətə gətirdi. Həyətdə dişləməyə, tutmağa nəsə axtarsam da, tapa bilmədim. Necə oldusa dişlərimi xanımın qolunda gördüm. Onun bağırtısı aləmi bürüdü. Məni həyətə buraxdı. Xanımın əri üstümə cumdu, məni təpiklədi. Zarıltım həyəti bürüdü. O, üstünü çırpıb xanımı səslədi.

– Rahat ol! Onu it gününə qoydum, – dedi.

"İt günü" sözünü eşidəndə hürməyimi saxladım. Necə yəni it günü? Günlərimi yadıma saldım. Heç də pis yaşamırdım. Nə olub mənə? Bircə dişiylə dostluq etməyə icazəm yox idi. Nədənsə o söz məni yaman tutdu. Düşündüm ki, əgər it günü varsa, demək, adam günü də var. Bəs o zaman adam günü necə olur? Özümü adam yerinə qoymaq istədiyim an xanımın əri mənə həyətin küncündə yuva verdi. Qabımı da yanıma atdı. Böyümüşdüm deyə, oyuncaqlarımı zirzəmidə gizlətmişdilər. Məni gündüzlər çəpərə bağlayır, gecələr isə həyətə buraxırdılar. Həyəti dolaşanda hasarın o üzünü görmək, insan gününü yaşamaq istəyirdim. Darvaza gündə iki dəfə açılsa da, ordan çıxmağa ixtiyarım yox idi.

Xanımın əri bir dəfə məni bir kişiyə göstərdi.

`– Bu da bizim pələng! – dedi.

– Nə, pələng? Bu ki aslan parçasıdır?!

Ondan elə bir gülmək çıxdı, səsinə xanım da eyvanda göründü. Kişi başını yelləyib xanımla salamlaşdı. Xanım da iri gözlərini süzdürdü. Xanımın əri başımı sığallayıb məni yuvama göndərdi. Elə o gündən kişi tez-tez həyətə gəlməyə başladı. Hətta bir dəfə xanımın əri ilə ova çıxanda məni də özləri ilə götürdülər. Gözümü açandan maşına minməmişdim, bu qədər yol getməmişdim. Burnuma qəribə, xoş qoxular gəldi. Nə vaxt idi belə sevinmirdim. Çoxlu ağaclar olan yerə çatanda xanımın əri maşını saxladı. Uzaqdan çaqqal ulayırdı. Kişinin əti ürpəşdi. Çaqqalın ulamağını ilk dəfə orda eşitdim.

– İnanmıram, burda nəsə olsun!

– Bəlkə, göl tərəfə gedək? Orda quşlar çox olur.

Onlar maşınla xeyli yol gedəndən sonra gölə çatdılar. Maşının arxasından tüfənglərini götürəndə mənim də ipimi xaltamdan çıxartdılar. Amma qorxumdan xanımın ərinin yanından ayrılmadım. O, başımı sığalladı. Bir az rahatlandım. Hətta yaxınlıqdakı ağacın dibində sağ ayağımı qaldırdım. Xanımın əri mənə baxıb gülümsədi. Tüfəngi ilə havaya atəş açanda az qaldı ürəyim ağzımdan çıxsın. Qorxudan qaça-qaça gəlib xanımın ərinin ayaqlarına qısıldım. O məni sakitləşdirdi. Sonra kişi iki dəfə atəş açanda gedib maşının içində gizləndim. Onlar mənə o qədər güldülər ki.

– Bu nə pələngdir? Heç it də deyil. Çəpişdi, çəpiş!

Xanımın əri başını aşağı əydi. Hiss etdim ki, utandı. Can şirin şeydi deyə, daha maşından düşmədim. Gözlədim ki, onlar vurduqları quşları gətirsinlər. Axşam evə gələndə xanım həyətdə süfrə açmışdı. Masada nələr yox idi. Gözümə cürbəcür içki şüşələri dəydi. Xanımdan çıxmayan iş, süfrədən ət götürüb qabağıma atdı. Ət o qədər dadlı idi, sümükləri ağzımda əridi. Yuvama keçib insan gününə tamaşa etdim.

O kişi bu həyətə o qədər gəlib-getdi, hətta xanımın əri evdə olmayanda belə gəldi. Gecələri həyətdə gəzdiyimə görə bir dəfə xanımın otağından onun səsini eşitdim.

– Az qalıb, lap az. Axırına çıxacam.

– Elə hər gün söz verib gedirsən. Daha sənə inanmıram.

– Görəcəksən, bu gün, ya sabah! Qulağın xoş xəbər eşidəcək.

Kişi pəncərəyə yaxınlaşanda məni gördü. Əhəmiyyət vermədi. Dilinin ucunda "poşol" dedi. Yuvama qaçdım. Kişi iti addımlarla həyətdən çıxanda xanım ona əl elədi, sonra nazik barmaqlarını dodaqlarına yapışdırıb ona öpüş yolladı. Həmin günü özümü insan yerinə, daha doğrusu, xanımın ərinin yerinə qoydum. Sıxıldım. Yuvamda özümə yer tapa bilmədim.

Xanımın əri gəldi. Əlidolu idi. Hətta birinci mənim yeməyimi verdi, başımı tumarladı. Sonra zənbilləri götürüb pilləkənlə qalxanda ayağı burxuldu. Zənbilləri əlindən buraxıb ürəyini tutdu. Nəfəsi daraldı. Ona yaxınlaşdım. Xanım eşitsin deyə, var gücümlə hürməyə başladım. Xanımsa evin içində yüksək səsdə musiqi dinləyirdi. Xanımın əri yerə yıxıldı. Pilləkənlərlə yuxarı qalxdım, burnumla qapını itələyib içəri girdim. Xanımın üstünə yüyürəndə o qışqırdı. Stul götürüb məni qovmaq istədi. Qəfildən çaqqal kimi uladım. Özüm də bilmədim bu haray, bu güc haradan gəldi. Qadın məni qapıya kimi qovanda ərini gördü. Qışqırdı. Telefonla o kişiyə zəng elədi. Bir az keçəndən sonra kişi xalatlı adamlarla gəldi. Həyət insanlarla dolmağa başladı.

İlk dəfə idi ki, həyətdə bu qədər insan görürdüm. Kişilər bir tərəfdə dayanıb papiros çəkirdilər, qadınlar stullarda oturub ağlaşırdılar. Mən də bir küncdə dayanıb uladım. İnsan olmaq istədim. İstəyirdim mənim də bu qədər dostum olsun. Heç olmasa bir gün gözlərimi yumanda başımın üstündə dayanan bir xanım ağlasın. Hərçənd evin xanımı heç ağlamırdı. Dəsmalının arasında gizlətdiyi gözlərinə diqqətlə baxdım. Hətta onun ürəyini belə gördüm. Sevinirdi. Canı qurtarırdı ərindən. Amma başa düşə bilmədim ki, niyə ərini sevmirdi. O ki xanımı sevirdi, hətta onun könlünü xoş eləmək üçün məni hədiyyə etmişdi. Bunu anlamaqdan ötrü, yəqin ki, insan olmalıydım. Mənsə “pələng” adlı məzlum idim.

Vida mərasimində gözüm xanımın "kişi"sinə sataşdı. Ortalıqda canfəşanlıq edirdi. Cənazəni sol çiyninə alanda hətta hönkürdü. O ağlayanda xanım da ona qoşuldu. Həmin an hər ikisinin üstünə cummaq, gəmirmək istədim. Amma bacarmadım. Qorxdum ki, məni ömürlük zəncirləyə bilərlər. Küçələrdə səhərə kimi hürüşən itlərin gününə düşmək istəmirdim.

Qəribədir ki, adamların içində xanımın ərini gördüm. O mənə yaxınlaşanda geriyə çəkildim. Əlləriylə mənə "qorxma, qorxma" – dedi. Dayandım. O, yanımda çömbəlib düz gözlərimin içinə baxdı. Sonra başını səmaya qaldırıb ağzını açdı. İçimdən qəfil haray çıxdı. Bu, nə hürmək idi, nə də ulamaq. Bu, başqa səs idi. Deyəsən, elə xanımın ərinin səsi idi.

Hamı ağlamağını saxlayıb mənə baxdı. Hətta xanım da. Elə bildim məni yuvama dartıb zəncirləyəcəklər. Düşündüyümün əksinə oldu. Məni əzizlədilər. Dedilər "rəhmətliyin sevimli iti də dərdimizə şərikdi". Hətta məni maşına mindirib dəfnə də apardılar.

Dəfndə özümə söz verdim ki, sahibimin qisasını xanımdan, onun "kişi"sindən alacam. Bilmədim bu hünəri hardan tapdım. Bəlkə, pələng adım mənə kömək olmuşdu?!

Dəfndən xeyli sonra xanımın "kişi"si gecələr evdə qalmağa başladı. Onların otaqda gülüşlərini eşidəndə özümə yer tapa bilmədim. Həmin gecə səhərə kimi hürdüm. Elə hürdüm ki, səsimdən öz qulaqlarım batdı. Səhəri günü xanımın kişisi şalvarının qayışını elə yanımdaca çıxarıb məni çırpdı. Ona müqavimət göstərdim. Daha heç kimdən qorxmurdum. Əgər öləcəkdimsə, qoy  köpək kimi ölüm. Kişiyə hücum etdim. Hətta qolundan dişlədim. O, çənəmi sıxıb dişlərimi qolundan ayırdı. Gözlərim elə qızmışdı, kişidən qurtulub xanıma hücum etdim. Amma onu dişləyə bilmədim. Kişi üstümə tor atıb əl-qolumu bağladı.

– Onu öldürmə, amma iti qovan kimi qov!

Xanımın mənə rəhmi gəldi. Niyə ürəyiyumşaqlıq elədi, bilmədim. Bəlkə, gözünün qabağında böyümüşdüm deyə, ürəyi dözmədi. Bəlkə, ikinci dəfə əlini ölümə batırmaq istəmədi.

Xanımın kişisi məni sürüyə-sürüyə darvazanın yanına gətirdi. Sonra ayaq saxladı. Nə düşündüsə yuvama getdi. Çil-çilli qabımı götürüb yanıma gəldi. Darvazanı açıb məni küçəyə itələdi, qabımı da arxamca vızıldatdı...

Ayaqlarım məni qəbiristanlığa gətirdi. Xanımın ərinin yanına. Kimsə onun qəbrinə qızılgüllər qoymuşdu. Qabımı güllərin yanına qoydum. Heç nə tapmadığımdan onu bir daha yaladım. Dadı xatırladım. Bu, anamdan əmdiyim südün dadı idi.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(20.08.2025)

Cahangir NAMAZOV,

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Özbəkistan təmsilçisi. Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin və Dünya Gənc Türk Yazarlar Birliyinin üzvü.

Bu günkü həmsöhbətimiz – tanınmış makedoniyalı yazıçı, teatr tənqidçisi, kommunikasiya üzrə fəlsəfə doktoru, “Literary Elements” ədəbi jurnalının baş redaktoru, “Perun Artis” İncəsənət və Multikulturalizm Assosiasiyasının prezidenti, Kosovo IWA Bogdani, Monteneqro Tərcüməçilər Assosiasiyası və Xorvatiya Ədəbiyyat Assosiasiyasının “Ədəbi Lələk” mükafatlarının laureatı Saşo Oqnenovskidir

— Teatr tənqidçisi kimi tamaşanı dəyərləndirmək üçün hansı meyarlardan istifadə edirsiniz?

— Teatr simbiotik bir sənətdir və konkret tamaşa üçün meyar müəyyənləşdirmək onunla bir növ münasibət qurmaq deməkdir. Bu, yalnız zövq deyil, yalnız tamaşanı bəyənmək və ya “mənim tipimdir” demək deyil, bu – onun bütün seqmentlərini (aktyorluq, rejissorluq, dramaturgiya, vizual və səs elementləri) təhlil etməkdir.

 Mən yaxşı olmayan tamaşa haqqında heç vaxt resenziya yazmıram. Mən yalnız bütövlükdə məni həyəcanlandıran, təsirli və sənətkarlıqla ifadə olunmuş tamaşalar barədə yazıram. Teatr həm də mesajdır, əsasən də bir öhdəlikdir. Buna görə də teatr tənqidçiləri kimi bizim borcumuz onun mənasını dərk etməkdir.

— Sizin fikrinizcə, müasir uşaqlar üçün hansı nağıllar daha çox lazımdır?

—Təəssüf ki, müasir uşaqlar daha çox vizual hekayəçilik formalarının təsiri altındadır. Klassik nağıllar onlar üçün artıq o qədər də tanış deyil. Müasir qəhrəmanlar və mənfi obrazlar, əsasən, müxtəlif medianın təsiri ilə yaradılmış hibrid varlıqlardır.

Mənim fikrimcə, uşaqlar mütləq oxumağa qayıtmalıdırlar, çünki bu, onların sosial dəyərləri düzgün qavramasının yeganə yoludur. Nağıllarda müsbət və mənfi obrazlar insan həyatına fəlsəfi yanaşmanın məhsuludur və biz onları nağıl kimi qəbul edirik. Kitabı vizual mediadan ayırmaq mexanizmi uşaqların mənəvi həyatında ədəbiyyatın rolunu düzgün başa düşməsi üçün həlledici şərtdir.

—Uşaq ədəbiyyatında fantaziyadan daha vacib elementlər varmı?

—Mənim üçün fantaziya hər zaman ən vacib amildir. O, istedadla sıx bağlıdır və uşaqların ədəbiyyatı anlama prosesində çox lazımlıdır. Oxu vərdişi, qəhrəmanları və hekayəni dərk etmək – uşağın ədəbiyyatla münasibətində ən böyük tərkib hissələrdir.

—Hansı milli ədəbiyyatlar sizin yaradıcılığınıza daha çox təsir göstərib?

—Klassik nümunələr ədəbiyyatın rolunu, xüsusən də yazmağın səbəblərini anlamaqda inanılmaz dərəcədə önəmlidir. Mən, həmçinin müasir ədəbiyyatdan da ilham alıram.

Sevimli yazıçım Uilyam Folknerdir – onun üslubuna, dünyagörüşünə və həyata münasibətinə heyranam.

Əlbəttə, mən heç vaxt onun kimi yazmağa çalışmaram, öz hiss etdiyim kimi yazaram, amma onun hekayələrinin dərinliyi və qəhrəmanları mənim üçün əvəzsizdir.

— Qlobal məsələləri yazılarınızda necə təsvir edirsiniz – birbaşa, simvolik, yoxsa mənəvi şəkildə?

— Deyərdim ki, birbaşa. Realist hekayə yazsam da, xüsusilə roman üzərində işləyəndə simvolları hekayənin anlarında tapıram.Simvollar hər yerdədir, sadəcə onları tanıyıb sənət əsərində ifadə etmək lazımdır.

Hekayənin anlarını simvollara çevirmək müəllifin intim həyatına çox yaxın bir prosesdir. Buna görə də, əslində, birbaşa, simvolik və mənəvi təsvirlər ədəbi əsər yaranarkən çox vaxt bir-birinə qarışır.

—Yazını tamamilə dayandırdığınız günlər olurmu? O anlarda hansı hissləri yaşayırsınız?

— Mən daha çox müəyyən mövzu ilə bağlı araşdırmaya vaxt sərf edən yazarlara inanıram. Mən də çox vaxt axtarış və araşdırmaya sərf edirəm və əmin olduqdan sonra yazını çox qısa vaxtda tamamlayıram. Ən yorucu iş isə düzəlişlər və artıq hesab etdiyin mətn parçalarını ixtisara salmaqdır. Ən böyük dilemmanlar da buradan doğur. Ən böyük yazıçılar belə, dərc olunmuş əsərlərində nəyisə buraxdıqlarını, bəzi hissələri yaxşı yazmadıqlarını düşünürlər.

— Şairin ruhu nə vaxt qırılır? O, hansı ağrını başqalarından gizlədir?

—Şairin ağrısı çox gizli və şəxsi olur. Oxucu şairin misralarını oxuyaraq öz ağrısını tanıyır. Şeir həmişə intim bir aktdır, hətta fəlsəfi mövzulu olanlar belə. Onların oxucunun ruhuna çatmaq üçün öz yolu var.

—Sizin fikrinizcə, yazıçını başqalarından fərqli edən nədir? Bu fərq hədiyyədir, yoxsa yük?

— Yazıçılar dünyanı adi insanlardan tamamilə başqa bir bucaqdan görürlər. Onların emosiyaları fantaziyaya və ilhama əsaslanır.

Burada istedad çox önəmlidir, çünki məhz istedad yazıçıya dünyanın proseslərinə tamam başqa cür baxmaq gücü verir. Ona görə də yazıçılar oxunur – çünki onlar başqalarından tamamilə fərqlidirlər. Bu, digər sənət növlərində də belədir: rəssamlar, bəstəkarlar, aktyorlar və s.

— Tez-tez deyirlər ki, sənətkarlar başqalarından daha çox əzab çəkirlər. Siz buna inanırsınızmı?

— Xeyr, əzab həmişə ilhamla bağlı olmur. Hər birimiz müxtəlif səbəblərdən əzab çəkirik və hər kəs bu ağrının mahiyyətini sənət əsərinə çevirmir. Sənətkar üçün əzab vacib ola bilər, amma bu, sadəcə insan təcrübəsi adlanır.

— “Yazmaq – ağrını sözlərə çevirməkdir” fikri barədə nə düşünürsünüz?

— Yazıçılar hər şeyi sözlərə çevirirlər. Müxtəlif yanaşmalar janrların müxtəlifliyindən doğur. Yaxşı roman, şeir və ya dram yazmaq üçün həmişə əzab çəkmək lazım deyil. Bəzən sadəcə keçmişdəki bir anı, yaxud həyat təcrübəsini oyadaraq yaxşı əsər yaradırsan. Komediyalar buna ən yaxşı nümunədir: komediya şüurun məhsuludur, faciə isə emosional bir məsələdir. Hər ikisi ağrı ilə bağlıdır, həm də deyil. Hamısı dünyaya yanaşma tərzindən asılıdır.

— Heç vaxt yazmadığınız, yaxınlaşmağa cürət etmədiyiniz mövzular varmı?

— Mən qorxmuram, sadəcə bəzi mövzular var ki, onlar barədə heç vaxt yazmaram. Bu, maraqlarınızdan və şəxsi bağlılığınızdan asılıdır.  Mənim fikrimcə, müəllif mütləq cəmiyyətin problemlərinə bağlı olmalıdır. O, insanlığın səsi olmalıdır. Tərcümə olunanda və oxunanda müəllif (digər sənətkarlar kimi) insanın travmalarına və faciələrinə münasibət formalaşdırmalıdır.

— Makedoniyada ədəbiyyata, şair və yazıçıların roluna münasibət necədir? Oxu mədəniyyəti nəyvəziyyətdədir?

— Makedoniya ədəbiyyatı keçid dövrünün ölkəsi olan Makedoniyanın reallığından ilham alır. Təəssüf ki, Makedoniya ədəbiyyatı çox tərcümə olunmur. Məncə, ölkəmdə tərcüməyə layiq çoxlu yazıçılar var. Poeziyaya və digər janrlara həsr olunmuş ədəbi festivallar keçirilsə də və bu, bizim yazıçılara dünyadakı həmkarları ilə müqayisə imkanı versə də, əlbəttə ki, dövlət qurumlarının dəstəyi ilə bu proses daha da inkişaf etdirilməlidir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(20.08.2025)