Nemət Tahir, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Qarabağ təmsilçisi

Həmidə xanım Cavanşir-Məmmədquluzadə 1873-cü ildə Şuşa qəzasının Kəhrizli kəndində zəmanəsinin görkəmli maarifçi ziyalısı, tarixçi Əhməd bəyin ocağında dünyaya gəlmişdir. 

Ailə məktəbində ilk təhsili alan Həmidə xanım hələ yeniyetmə illərində rus dilini səlis qavrayaraq, o dövrün kənd qızları üçün səciyyəvi olmayan yüksək intellektə, geniş dünyagörüşə malik olub. İlk həyat yoldaşı zadəgan nəslindən olan podpolkovnik İbrahim bəy Davatdarov cəbhədə həlak olandan və atasını da itirəndən sonra Həmidə xanım Cavanşir Kəhrizlidə ata mülkünü idarə etməyə başlayıb.

1905-ci ildə Tiflisdə tanış olduğu Mirzə Cəlil Məmmədquluzadəylə iki il sonra ailə həyatı qurarkən bu izdivac çoxlarına xoş getməmiş, nikah onun əsilzadə nəslinə yaraşdırılmamışdı. Lakin Həmidə xanım bütün çətinliklərə cəsarətlə sinə gərərək, Mirzə Cəlilə vəfalı və fədakar ömür-gün yoldaşı olmaqla yanaşı, həm də ustadkarın ən yaxın maarifçi silahdaşı, ziyalı həmdəmi, "Molla Nəsrəddin"in əldə etdiyi xeyirxah himayədarı olmuşdu.

Bütün varidatını, sərvətini həyat yoldaşının yaradıcılığına böyük ürəklə sərf edən Həmidə xanım Cavanşir-Məmmədquluzadə Mirzə Cəlillə 25 il əsl məhəbbət və ehtiramla ömür sürmüşdü.

Mirzə Cəlil nə qədər zərbələrə, ittihamlara tuş gəlsə, nadanlıqla döyüşsə da, ən çətin günlərdə Həmidə xanım ona mənəvi dayaq olmuş, bu böyük insanı daim nikbin ovqata kökləmiş, onun bütün ağır sınaqlardan çıxmasına kömək göstərmişdi. 

Hətta qeyd edilir ki, 1918-ci ilin yayında ermənilər Ağdamdan Şuşaya gedən yolu bağlayırlar. Bunu eşidən Həmidə xanım Cavanşir Kəhrizli və Əfətlidən gətirdiyi 200 atlı ilə birlikdə Ağdama gəlir. Bu hadisəni eşidən bütün kişilər mərkəzi meydana yığışırlar. Həmidə xanım camaata müraciət edir:

-Bu gecə Ağdam-Şuşa yolu açılmalıdır. Mən də sizinlə birlikdə döyüşə gedirəm.

Həmidə xanımın atının üzəngisinə yüzlərlə əl uzanır. Çox təvəqqedən sonra Həmidə xanımı yola gətirirlər ki, o Ağdamda gözləsin, bu gecə Şuşa yolu açılacaq. Elə həmin gecə Ağdam-Şuşa yolu Qarabağ kişilərinin səyi nəticəsində ermənilərdən təmizlənir və yol açılır.

Digər bir məlumata görə, Qarabağda uşaqlar arasında yayılmış "çiçək" xəstəliyi kütləvi ölümlə nəticələnirmiş. Bu zaman Həmidə xanım öz hesabına Sankt-Peterburqdan uşaqları sağaltmaq üçün vaksin gətirdir.

Tarix Həmidə xanım Cavanşir-Məmmədquluzadəni böyük xeyriyyəçi və cəfakeş insan kimi yaddaşlara həkk edib. Tək Kəhrizli kəndinin deyil, cümlə Qarabağın ona kömək üçün pənah gətirən insanların əlindən tutan, qayğılarını həll edən bu xanım həm də o dövrün yardıma ehtiyacı olan ziyalılarının da problemlərini həll etmişdir. Ciddi xəstəliyi olan Mirzə Ələkbər Sabir məhz Həmidə xanımın məsləhəti ilə Tiflisdə müalicə üçün dəvət alır. Sabir bu hadisəni Abbas Səhhətə yazdığı məktubda belə xatırladırdı: "Mirzə Cəlil və Həmidə xanımdan çox razıyam. Mənə nə qədər ehtiram edirlər! Xülasə, nə dil ilə təşəkkür edim".

Həmidə xanımın Sabirə göstərdiyi qayğı haqqında Azərbaycan ziyalılığının baş tacı olan Üzeyir bəy Hacıbəyli xüsusi məqalə yazmışdır. Məqalə bu sözlərlə bitirdi: "Qoy ədəbiyyat tarixinə yazılsın ki, Sabir kimi şairi diri-diri təqdir edən bir kişi olmadısa da, bir nəfər arvad oldu ki, şairin iadei-səhhəti üçün, milyonçu kişilərə baxmayaraq, öz varlığından keçəcək qədər böyük bir həmiyyət göstərdi". Bu hadisə Həmidə xanım Cavanşir-Məmmədquluzadənin vətəndaş mahiyyətini, xeyirxah əməllərini əks etdirən yüzlərlə faktdan yalnız biridir.

Həmidə xanım 1912-ci ildən Kəhrizlidə öz vəsaiti ilə məktəb açır və burada dərs deyir. Mirzə Cəlilin vəfatından sonra da ölkənin ictimai-siyasi həyatında fəal mövqe tutan Həmidə xanım ömür-gün yoldaşının əsərlərini çap etdirmiş, bu böyük sənətlə bağlı kövrək xatirələrini ustalıqla qələmə almışdır.

1955-ci ildə vəfat edən Həmidə xanım Cavanşir-Məmmədquluzadə Fəxri Xiyabanda Mirzə Cəlilin məzarı yanında dəfn edilib.

2005-ci ildən etibarən Ağcabədinin Kəhrizli kəndində Həmidə Məmmədquluzadənin ev muzeyi fəaliyyət göstərir. Muzeydə 210 eksponattəqdim olunur.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(09.12.2025)

Nemət Tahir, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Qarabağ təmsilçisi

Sovet İttifaqı qəhrəmanı adına layiq olub, haqqı əlindən alınan azərbaycanlı kəşfiyyatçı xanım  Leyli Azolina  barədədir budəfəki söhbətim.

Zoya Kosmodemyanskaya II dünya müharibəsi illərində Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adına layiq görülən ilk qadın olub. Onun haqqında əfsanələr yaradan Sovet təbliğat maşını qeyd edir ki, nasistlərə qarşı mübarizə aparan gənc bütün təhqir və əziyyətlərə baxamayaraq kəşfiyyatçıları satmayıb, Almaniya ordusuna qarşı vuruşan insanların qəhrəmanlıq simvoluna çevrilib.

O dövrdə Zoyadan da çox faşizmə qarşı mübarizə aparan, onlara böyük zərbələr vuran, sovet əsgərləri arasında “Lili” kimi tanınan azərbaycanlı Leyli Ağabəy qızı Azolina barədə isə susan ruslar qəhrəman qızın haqqını əlindən alıblar.

Leyli Azolina 1922-ci ildə Bakıda anadan olub. Atası, Bakı Dövlət Universitetinin professoru və Azərbaycan poeziyası və muğamının böyük bilicisi Ağabəy Firudinbəyov qızına Şərq sevgi dastanı olan "Leyli və Məcnun"un qəhrəmanının adını verib. Leylinin anası Valentina Viktorovna Azolina onun tələbəsi olub. Lakin Leylinin valideynlərinin evliliyi çox uzun çəkməyib və o, tezliklə anası ilə Moskvaya köçüb. Orada anası yenidən evlənib və Leylinin iki kiçik bacısı olub. Leyli atasının soyadı Firdunbəyov kimi yox, anasının qızlıq soyadı Azolina adı ilə qeydə alınıb.

1939-cu ildə Liliya 236 nömrəli orta məktəbi bitirib Moskva Geoloji Kəşfiyyat İnstitutuna daxil olub. O, yaxşı şagird və sinif yoldaşları arasında hörmətli bir şəxs idi. O, öz-özünə alman dilini öyrənir, çoxlu kitab oxuyur və idmanla məşğul olurdu. Ailəsi kasıb idi, o, ürəyincə geyinə bilmirdi, bununla belə, institutun ən gözəl qızı hesab olunurdu.

Onun haqqında yazırlar:

"Leylinin tünd gözləri və qıvrım saçları var, hündür və heyrətamiz dərəcədə gözəldir. Təəccüblü deyil: o, Azərbaycan və rus qanının qarışığıdır. İncə, uzun ayaqları olan Leyli çox düz gəzir və heç nədən qorxmur."

O, 1941-ci ilin oktyabrında Moskvanın Krasnopresnenski Rayon Hərbi Komissarlığı tərəfindən hərbi xidmətə çağırılıb. Təcrübəli telefon operatoru və alman dilində səlis danışan Leyli, düşmən xətlərinin arxasındakı telefon danışıqlarını dinləmək - texniki kəşfiyyat üzrə ixtisaslaşıb. Lilyanın düşmən xətlərinin arxasındakı ilk basqısı 12 noyabrda polkovnik Sergey İovlevin komandanlığı altında yeni yaradılmış dəstənin tərkibində olub. Basqın Uqodski Zavod, Çernaya Qryaz və Vısokiniç ərazisində baş tutub.

Onun əsas missiyası texniki kəşfiyyat idi: gizli şəkildə alman kabellərinə qoşularaq, əla alman dilində danışan Lilya düşmən qoşunlarının hərəkəti, silahları və hücum planları haqqında məlumat toplayırdı.

O, 11 dekabr 1941-ci ildə Moskva vilayətinin Zveniqorod (indiki Odintsovo) rayonunda düşmən xətlərinin arxasında Birləşmiş Millətlər Cəbhəsinin döyüş əməliyyatı zamanı qayadan sürüşüb yıxılıb və əsir düşüb. Sonrakı taleyi isə qaranlıqdır.

Leylinin yeganə xatirəsi Kremlin yaxınlığındakı Geoloji Kəşfiyyat İnstitutunun köhnə binasındakı xatirə lövhəsindəki addır və həlak olan tələbələr arasında qeyd olunub.

Bu gün çox mübahisəli bir məsələ Rusiyada davam edir. Zoya qəhrəmandır yoxsa Leyli. Əskər döyüş yoldaşları iddia edir ki, almanlar tərəfindən asılan və özünə “Tanya” deyən qız əslində Leylidir. Zoya isə Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adını ona bənzədiyi üçün alıb və o dövrdə millətçilik edən Sovet rəhbərliyi Leylinin haqqını əlindən alıb Zoyaya veriblər. Bununla bağlı araşdırmalar 1967-ci ildən davam edir və əldə edilən faktların əksəri göstərir ki, əslində Qəhrəman Leylidir, Zoyaya onun uğurlarını veriblər.

Komsomol Mərkəzi Komitəsinin arxivləri Zoyanın cəbhəyə göndərilməsini xahiş etdiyi ərizəni tapa bilmir, onun məktubları və qeydləri yox idi. Əvəzində isə Vətəni qorumaq üçün ön cəhbhəyə getmək istəyən Leylinin ərizəsi ortaya çıxır. Bütün faktlar Leylinin olduğunu təsdiq edir, Zoyanın adı əsas sənədlərdə ortaya çıxmır.

Rusiyalı tarixçi Aleksant Sokolov Leylinin “Qərb Cəbhəsi Xüsusi Təyinatlı Dəstəsinin” əsgərlərinin yanında çəkilmiş şəklini aşkar edərək itkin düşmüş qızın taleyinə işıq salıb

Fotoşəkil o vaxt hələ sağ olan müharibə veteranları tərəfindən imzalanıb: "Kəşfiyyatçı Azolin Lilya (Leyli)".

Bu fakt sübut edir ki, məhz Zoya deyil Leylinin qəhrəmanlıqları ona Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adı verilməsini labüd edirdi.

Davam edən mübahisələrdə rus şovinzmi qalib gəlir, Dövlət İstintaq Komissiyası 18 yaşlı Moskva məktəblisi Zoya Kosmodemyanskayanın 1941-ci ilin noyabr ayında Petrişçevo kəndində edam edildiyi qənaətinə gəlir və beləliklə Leyli Azolinanın xidmətləri onun ayağına yazılır.

Beləliklə Azərbaycanlı daha bir qəhrəmanın adı və xidməti rus şovinizminin qurbanı olur.

(Məqalə Zaur Aliyevin yazısı əsasında hazırlanıbdır).

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(09.12.2025)

Перевод Афаг Шихлы,
Врач, поэт-переводчик.
Член Союзов Писателей России, Азербайджана и Евразии

Хиляль Карахан родилась в 1977 году в Газиантепе, Турция.
Окончила начальную школу Кютахья Тавшанлы Истиклал в 1988 году, Анатолийскую среднюю школу Балыкесир Сырры Йырcallы в 1995 году, медицинский факультет на английском языке Университета Хаджеттепе в Анкаре в 2001 году и ординатуру по акушерству и гинекологии медицинского факультета Университета Башкент в Анкаре в 2006 году, философский факультет Стамбульского университета в 2025 году.
Хотя она начала писать с детства, ее профессиональные стихи, рассказы и литературные статьи публикуются с 2000 года.
С 2000 года она публикуется в различных журналах поэзии, культуры и литературы.
Она также участвовала во многих коллективных книгах, поэтических альманахах и литературных фестивалях.
Ее стихи переводились на многие языки, книги были опубликованы за границей.
В настоящее время она является межконтинентальным директором Всемирного фестиваля поэзии (WFP), турецким членом Ассоциации писателей БРИКС, послом Турции во Всемирном институте мира (WIP), турецким членом Всемирного поэтического движения (WPM) и турецким членом Международного совета по дипломатии и правосудию (ICDJ).
Работает врачом-ординатором акушерства и гинекологии в Стамбуле.
С 2016 года ежегодно организует Международный Феминистский поэтический фестиваль "Feminİstanbul Women’s Poetry Festival".


"Ночные Откровения"

1.
Вы голосом были… однажды вечером
я внезапно увидела этот голос.

Словно древнее небо подпалив,
вы пеплом его лицо мне вымазали.

Рукотворные птицы, сувенирные деревья…
вы в детство моё набросали.

Разве коснулась бы земля
пятки семени,
не вдохни оно запах ветки лоха?

Разве полюбил бы цветок
руки ветра,
блуждающие в ваших волосах,
не тоскуй он по амбре?

Когда лозы к плечу вашему прильнут
тяжёлым вечером одним,
всё рухнет, рухнет вот-вот навес тенистый.

2.
Вы голосом были… я коснулась лица шумной ночи.

Сердце мое, в том глубинном гуле,
ваш голос угольком посчитало.

Не нежностью, ах, вовсе нет,
венами своими обернув,
вы задушили сердце моё.

Затем, словно книгу занятую,
тихо и, запоздав, стыдясь,
на место, где взяли, положили.

Это сердце моё
всю ночь за вами волочилось…


3.
Вы голосом были… следом многих чувств…

Любить вас – значило любить целую жизнь.

В ваших губах я ощущала привкус
ушедших теней, что Вы за собой волочили.

Вы нежно гладили кровь мою, что трепетала,
ладонями, хранившими тепло других…

Ваш уход был так же прост и естественен,
как глоток воды,
как дым сигареты.

Привыкнуть к вашей любви –
значило сдаться боли,
что разорвет сердце, когда вы уйдете.

Самым надежным чувством
в вашем отсутствии
была боль, в которой я находила убежище.

4.
Вы голосом были… надломленным, что вот-вот сорвётся в крик.

Вы будто из колодца взывали в мир,
принимая отблеск за светлый день.

Нет, вы не безумны,
это нас не было вовсе.

Я вылепила вас
из изъяна плоти.

Шизофреники любят
гангрену.

5.
Вы голосом были… с него начиналась ночь.

Что бы ни осталось во мне незавершенным,
я вашим голосом дополняла.

Чем больше вы отступали,
тем крепче я обнимала пустоту.

И далёкие гавани… всегда вы.
О чём бы я ни тосковала,
всегда вами определяла.

Молилась, присягала вам,
склонялась ниц пред вами.

Две души долгие годы были в одном теле:
потребность в вашем присутствии…
и ярость от вашего отсутствия.

6.
Вы голосом были… который медленно спускался по ступеням ночи.

Как быстро пролетело время огня,
когда же скорпион ужалил стрельца?

Если каждое слово в дыхании превращается в уголь,
то кто распутает узел огня в устах?

Молчите, что бы вы ни сказали, я обижусь,
и выпадет из ваших ладоней это искажённое зеркало.

Думать о боли пугает больше, чем сама боль.

Заглушите моё сердце своими устами,
если собираетесь заглушить!

7.
Вы голосом были… ушли, пройдя сквозь ночь.
Любая любовь — ошибка, когда уходит прочь…

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(09.12.2025)

Beyləqan rayon Mədəniyyət Mərkəzinin rejissoru, “Gənclik” xalq teatrının rəhbəri, yazıçı. “Ədəbiyyat və İncəsənət” üçün

Rəqəmsal dövr insan yaradıcılığının sərhədlərini yalnız genişləndirmədi, həm də yenidən müəyyənləşdirdi. Fotoqrafiyadan animasiyaya, kinematoqrafiyadan rəngkarlığa qədər hər bir sahə texnologiyanın təsiri altında yeni ifadə imkanları qazanıb. Lakin bu gün ən böyük dəyişiklik, çoxlarının “yaradıcı inqilab” adlandırdığı süni intellekt (S.İ.) dəstəkli sənət formalarının ortaya çıxmasıdır. Sİ artıq yalnız insanın işini asanlaşdıran texniki vasitə deyil; o, bədii fikrin formalaşmasında aktiv tərəfdaş və hətta bəzən müstəqil yaradıcılıq subyektidir.

Bu məqalədə rəqəmsal estetikanın hazırkı mənzərəsinə, süni intellektin sənətdə yaratdığı yeni formaların nəzəri və praktik tərəflərinə, həmçinin Azərbaycan və region incəsənət mühitində baş verən transformasiyalara nəzər yetirəcəyik.

Rəqəmsal estetikanın formalaşması

XX əsrin ortalarından etibarən kiber-mədəniyyətin və kompüter sənətinin inkişafı rəqəmsal estetikanın təməlini qoydu. İlk kompüter qrafikası təcrübələri bu gün sadə görünə bilər, lakin onlar insanın maşınla birlikdə düşünə biləcəyi ideyasını ortaya çıxardı. Rəqəmsal estetika anlayışı yalnız “kompüterlə hazırlanmış şəkil” deyil, həm də yeni bir bədii qavrayış deməkdir. Burada məkan anlayışı dəyişir, zaman xətti elastikləşir və tamaşaçının sənət əsəri ilə qarşılıqlı əlaqəsi daha aktiv xarakter alır.

Süni intellektin bu sahəyə daxil olması isə estetikanı tamamilə yeni bir mərhələyə daşıyır. Artıq rəssam yalnız fırça ilə deyil, məlumatlarla, kodlarla, alqoritmlərlə də işləyir. Bir çox tədqiqatçı süni intellekti "alət" yox, "yaradıcı ortağ" kimi qəbul etməyin vaxtının çatdığını bildirir. Bu yanaşma, rəqəmsal estetikanın mahiyyətini dərinləşdirir.

Süni intellekt və müəlliflik anlayışı

Sənət tarixində müəlliflik, yəni əsərin kimə məxsus olması, həmişə müzakirə mövzusu olub. Orta əsrlərdə anonim sənətkarlar və kollektiv ustaxanalar, renessansda fərdi imza, XX əsrdə isə konseptual incəsənətin müəllifliklə oynayan strategiyaları buna nümunədir.

Süni intellektin yaratdığı əsərlər qarşısında isə bu sual daha da çətinləşir:

Əsərin müəllifi kimdir — alqoritmi yazan mühəndis, alqoritmi yönləndirən sənətçi, yoxsa birbaşa alqoritmin özü?

Məsələn, Sİ-yə verilən göstərişlər (“prompts”) əsərin istiqamətini müəyyənləşdirir. Lakin alınan nəticə həm insanın yaradıcı müdaxiləsindən, həm də alqoritmin öz daxili məntiqindən ibarətdir. Bu mürəkkəb birlik müəllifliyi çoxqatlı edir.

Aparılan beynəlxalq müzakirələrdə hüquqi yanaşma da dəyişir: bir çox ölkələr süni intellektin “müstəqil müəllif” ola bilməyəcəyini, amma insanın yönləndirməsi olduğu halda əsərin müəllif hüququnun qorunacağını bildirir. Bu isə gələcəkdə həm sənət adamları, həm də hüquqşünaslar üçün geniş araşdırma sahəsi açır.

Alqoritmik yaradıcılıq və insan yaradıcılığı: sərhədlər haradadır?

Sənət həmişə insan hisslərinin, təcrübəsinin və düşüncəsinin ifadəsi olub. Ona görə də süni intellektin “yaradıcı olması” fikri bəzən narahatlıq doğurur. İnsan yaradıcılığı şüur, yaddaş, yaşantı və emosional rezonansın birləşməsidir. Süni intellekt isə məlumatlar arasında əlaqə qurur, nümunələrdən öyrənir, ehtimallar yaradır.

Bu fərqi nəzərə alsaq belə, sual yenə açıq qalır:

Alqoritm insan təcrübəsini yetərincə təqlid edə bilirsə, bu təqlid sənət sayıla bilərmi?

Bir çox müasir sənətşünaslar bildirir ki, sənət təkcə yaradılma prosesi deyil, həm də qəbul edilmə aktıdır. Tamaşaçı nəticəyə sənət kimi baxırsa, həmin obyekt artıq sənətin bir növüdür. Deməli, Sİ tərəfindən yaradılan əsərlər də bədii dövriyyəyə daxil ola bilər.

Lakin insan yaradıcılığı hələ də bənzərsizdir. Sİ informasiya əsasında çalışdığı üçün heç vaxt yeni təcrübə yaratmır, sadəcə mövcud nümunələri yenidən kombinasiyalaşdırır. İnsan isə öz həyatının unikallığını əsərlərinə köçürür. İnformasiyanın həcmi böyük olduqca, Sİ-nin yaradıcılığı təəccübləndirə bilər, ancaq insan fikrinin doğduğu spontanlıq və emosional dərinlik hələ ki təkrarlana bilmir.

Rəqəmsal sənətin kuratorluğu: yeni çətinliklər

Rəqəmsal əsərlərin sərgilənməsi ənənəvi muzey yanaşmasını dəyişdirir. Xüsusilə Sİ tərəfindən yaradılmış əsərlərin kuratorluğu bir neçə yeni sual doğurur:

Əsərin orijinallığı nədir?

Əgər bir alqoritm eyni anda yüzlərlə versiya yarada bilərsə, “orijinal” anlayışı necə müəyyənləşəcək?

Sərgi məkanı fiziki olmalıdır, yoxsa virtual?

Müasir platformalar virtual sərgilərin daha geniş auditoriyaya çatmasına imkan yaradır.

Əsərin müəllif etiketi necə yazılmalıdır?

“Sənətçi və Süni İntellekt əməkdaşlığı” kimi ifadələr artıq bir çox nüfuzlu sərgilərdə istifadə olunur.

Kuratorlar həm qədim estetikanı, həm də yeni texnoloji tendensiyaları əlaqələndirməli olurlar. Bu isə həm nəzəri, həm də praktiki cəhətdən yeni bacarıqlar tələb edir.

Tamaşaçı təcrübəsinin dəyişməsi

Sənət əsərinin qəbul edilməsi prosesi də köklü şəkildə dəyişib. Əvvəllər tamaşaçı əsərə sadəcə baxırdısa, indi onunla qarşılıqlı əlaqəyə girir:

İnteraktiv ekranlar,

Virtual reallıq eynəkləri,

AR (augmented reality) tətbiqləri,

Generativ musiqi və səslər,

bu təcrübəni yeni səviyyəyə daşıyır.

Tamaşaçı artıq passiv izləyici deyil; o, əsərin memarı, tamamlayıcısı, hətta bəzən yaradıcılarından biri kimi çıxış edir.

Rəqəmsal estetikada məkan və zaman da dəyişir. Tamaşaçı əsəri virtual məkanda istədiyi kimi yaxınlaşdırır, böyüdür, dəyişdirir, manipulyasiya edir. Bu interaktivlik insanın sənətlə olan münasibətini daha şəxsi və canlı edir.

Azərbaycan incəsənətində rəqəmsal transformasiya

Azərbaycan son illər rəqəmsal mədəniyyət sahəsində nəzərəçarpacaq addımlar atır. İstedadlı rəssamlar və rəqəmsal dizaynerlər, xüsusilə gənclər arasında rəqəmsal əsərlərə maraq artıb. Rəqəmsal illüstrasiya və 3D modelləşdirmə artıq bir çox incəsənət layihələrinin əsas hissəsinə çevrilir.

Süni intellekt əsaslı yaradıcılığın bizdə də özünəməxsus təzahürləri var:

Gənc rəssamların generativ qrafika üzərində eksperimentləri

Rəqəmsal musiqi və alqoritmik səs kompozisiyaları

Virtual sərgilər və onlayn bədii platformalar

Tarixi irsin rəqəmsallaşdırılması — qədim ornamentlərin, xalça naxışlarının Sİ vasitəsilə analiz və rekonstruksiyası

Bütün bunlar ölkəmizin mədəni mühitində yeni bədii dəyərlərin formalaşdığına işarədir. Müasir texnologiya ənənəvi sənət nümunələrimizə yeni nəfəs verir və onları qlobal rəqəmsal məkanda tanıdır.

Bununla yanaşı, mədəniyyət sahəsinə dair rəqəmsal təşəbbüslər dövlət və icmalar tərəfindən dəstəkləndikcə, yerli rəssam və tədqiqatçıların bu sahədə daha geniş imkanlara sahib olacağı gözlənilir.

Regional kontekst: Türk və Qafqaz mədəniyyət məkanında yeni yanaşmalar

Türkiyə, Gürcüstan və Mərkəzi Asiya ölkələri də rəqəmsal sənət sahəsində dinamik inkişaf göstərir. İstanbul, Ankara və Bakı arasında rəqəmsal incəsənət festivalları, beynəlxalq sərgilər və texnologiya yönümlü yaradıcılıq laboratoriyaları formalaşır.

Xüsusən Türkiyə rəqəmsal sənətin Yaxın Şərq və Qafqaz regionundakı mərkəzlərindən birinə çevrilməkdədir. Burada yaradılan yeni media sənəti nümunələri həm ənənəvi motivlərin innovativ təqdimatı, həm də texnologiyanın incəsənətlə sintezinin keyfiyyətli nümunələri kimi diqqət çəkir.

Regiondakı bu proseslərin Azərbaycan rəssamlarına ilham verdiyi, hətta ortaq rəqəmsal layihələrin ortaya çıxdığı müşahidə olunur. Bu əməkdaşlıq həm mədəni bağlılığın, həm də çağdaş yaradıcılıq düşüncəsinin regional miqyasda inkişaf etdiyini göstərir.

Etik və estetik suallar: Sİ sənətin gələcəyidir?

Süni intellektin sənətdə rolu artdıqca etik müzakirələr də dərinləşir:

Sİ insan sənətçilərin yerini ala bilərmi?

Rəssamın əməyi ilə alqoritmin əməyinin dəyəri necə ölçülür?

Sənət anlayışının özü dəyişirmi?

Sİ-nin yaratdığı əsərlərdə mədəni kimlik necə qorunur?

Bu sualların cavabı hələlik yekdil deyil. Ancaq bir həqiqət var: texnologiya sənəti yox etmir, əksinə, onu yeni formalarla zənginləşdirir. İnsan yaradıcılığı isə bu proseslərin mərkəzində qalmağa davam edir. Alqoritmlər insan duyğusunu təqlid edə bilər, amma onu yarada bilməz. Bu səbəbdən, gələcəyin sənəti insan və Sİ əməkdaşlığının sintezi olacaq.

Rəqəmsal estetika və süni intellektin yaratdığı yeni sənət formaları bəşəriyyətin bədii düşüncəsinə yeni istiqamət verir. Bu dəyişiklik yalnız texnologiyanın inkişafı deyil, həm də insanın yaradıcılıq haqqında anlayışının yenidən qurulmasıdır. Sİ sənəti daha əlçatan, daha interaktiv və daha çoxşaxəli edir. Lakin insan yaradıcılığı, hissi təcrübə və mədəni yaddaş yenə də bu yeni dünyanın əsas hərəkətverici qüvvəsidir.

Azərbaycan və region ölkələri isə bu transformasiyanın fəal iştirakçılarıdır. Rəqəmsal sənət həm milli ənənələrimizi qlobal məkana daşıyır, həm də yeni ifadə üsullarının yaranmasına şərait yaradır.

Sənətin gələcəyi artıq təkcə fırçanın, notların və kameranın əllərində deyil — həm də alqoritmlərin ritmindədir. Bu ritmi necə yönləndirəcəyimiz isə yaradıcılıq tarixinin növbəti mərhələsini müəyyənləşdirəcək.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(09.12.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

O da Qərbi Azərbaycanda işğalçı ermənilərin yaratdıqları maneələrər görə Bakıya üz tutmalı oldu.

İsmayıl Vəliyev 1951-ci il martın 18-də Ermənistan SSR-in Allahverdi rayonunun Böyük Ayrım kəndində anadan olub, 1965-ci ildə 8 illik məktəbi, 1968-ci ildə isə orta məktəbi əla qiymətlərlə bitirdikdən sonra Şınıq sovxozunda və Ağtala Tikinti Məmulatları Kombinatında fəhlə işləyib.

Spnra da Bakı. 8 nömrəli texniki-peşə məktəbini fərqlənmə diplomu ilə bitirib "Leninneft" trestinin Neft və Qazçıxarma İdarəsində elektrik montyoru peşəsində çalışıb. 1970–1975-ci illərdə Azərbaycan Dövlət Universitenin jurnalistika fakültəsinin əyani şöbəsində təhsil alıb.

Tələbəlik illərində Kiyevdə, Lvovda və Moskvada keçirilən Ümumittifaq Tələbə-Elmi konfransların-da çıxış edərək diplomlara layiq görülüb. 1975-ci ildən Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatında korrektor və sonra kənd təsərrüfatı ədəbiyyatı şöbəsində aparıcı redaktor vəzifəsində işləyib. 1976-cı ildə Moskva Poliqrafiya İnstitutunda baş redaktor və redaksiya müdirlərinin ixtisasartırma kursunda oxuyub və oranı "əlaçı" diplomu ilə bitirib.

1978-ci ildən "Yazıçı" nəşriyyatında ədəbiyyatşünaslıq və publisistika redaksiyasında redaktor, incəsənət və klassik ədəbiyyat redaksiyasında müdir, 1980-ci ildən Azərbaycan Dövlət Nəşriyyat, Poliqrafiya və Kitab Ticarəti İşləri Komitəsində Nəşriyyatlar İdarəsinin rəisi, 1984-cü ildən Azərbaycan KP Mərkəzi Komitəsinin təbliğat və təşviqat şöbəsi müdirinin mətbuat məsələləri üzrə müavini vəzifələrində işləyib.

Əsərləri

1. Ömrün yaşıl yarpaqları.

2. Ədəbi portret və xarakter

3. Mənim odum, ocağım (şeirlər və poemalar)

4. Literaturnıy portret: eqo funksiya i tipoloqiya

5. Bəxtimə düşən dünya

6. Dünya susur, tarix susmur

7. Azərbaycanın siyasi partiyaları və ictimai təşkilatları

8. Qaçqınlıq

Yazar 9 dekabr 2017-ci ildə vəfat edib.

Allah rəhmət eləsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(09.12.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Razılaşın ki, o rəssamlıqda ən şətin sahəni seçib.

Gündüz Əlizadə 11 fevral 1955-ci ildə Bakı şəhərinin Əhmədli qəsəbəsində müəllim ailəsində anadan olub. 1962-ci ildə Əhmədlidə 64 nömrəli məktəbdə 1-ci sinfə gedib. Uşaqlıqdan şəkil çəkməyə olan böyük həvəsi onu Yuri Qaqarin adina pionerlər sarayının rəsm dərnəyinə gətirib, Mərhum Məsuma Ağayevanın rəhbərlik elədiyi dərnəkdə rəsm dərsi almağa başlayıb.

1970-ci ildə 8-ci sinfi bitirən Əzim Əzimzadə adına Rəssamlıq Akademiyasının bədii tərtibat fakültəsinə daxil olub, 1974-də təhsilini uğurla basa vurub. Leninqradda Ali təhsil almaq üçün bron alıb, lakin bəzi səbəblər üzündən Peterburqda təhsil almaq bas tutmayıb.

 Gündüz Əlizadə 1974-cü ildə Volqaqrada hərbi xidmətə çağrılıb, orada da rəssam kimi fəaliyyətini davam etdirib. 1976-cı ildə hərbi xidmətini tamamlayan Əlizadə 1977-ci ildə Mirzağa Əliyev adına incəsənət institutuna daxil olub. 1982-ci ildə ali təhsilini bitirib, Bakı reklam idarəsinə təyinat alıb.

Ötən əsrin 90-cı illərə qədər dizayner, daha sonra "İsıq" nəşriyyatında Məmməd Ismayılın baş redaktor olduğu dönəmdə bədii redaktor işləyib. 1989-cu ildən Gündüz Əlizadə "Kirpi" və "Gənclik" jurnalında, müxtəlif qəzetlərdə karikaturaları, vətənpərvərlik ruhunda kompozisiya, plakat, qrafik işləri ilə tanınıb.

 Bir çox kitabın tərtibatını verən Əlizadə 1999-cu ildə karikatura ve plakatlarından ibarət kitabını çap etdirib. Dahi Füzulinin 500 illiyinə illustrasiyalar işləyən rəssam 2000-ci ilə qədər Nəriman Həsənzadənin, daha sonra Ayaz Vəfalının baş redaktoru olduğu "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzetində bədii redaktor ve həvəskar junalist kimi çalışıb. Gündüz Əlizadə 2017-ci ilin 9 dekabr tarixində Almaniyada vəfat edib, Bakıda Əhmədli kənd qəbiristanlığında dəfn olunub.

Allah rəhmət eləsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(09.12.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Lütfəli Abdullayev!

Həqiqətən də bu ad kino və teatr tariximizə qızıl hərflərlə yazılıbdır.

Bu gün görkəmli aktyorun anım günüdür.

1914-cü il 22 martda Nuxa şəhərində (indiki Şəki) doğulub. Oradakı yeddillik məktəbi bitirib. Bir neçə ay Şəki fəhlə gənclər klubunun dram dərnəyində çalışıb. Burada kiçik məsxərələrdə və vodevillərdə oynayıb. 1928-ci ilin sentyabrında Bakıya gələn Lütfəli Abdullayev Dövlət konservatoriyasının valtorna sinfinin məşğələlərində iştirak etməyə başlayıb. Vokal sənətinə marağı olduğuna görə paralel olaraq Berolskinin kursunda ifaçılıqla məşğul olub, səsinin oxu ölçü-quruluşunu cilalayıb müəyyən qəlibə salıb.

Dərslərinin gedişatını müəyyən yönə salıb sistemləşdirdikdən sonra yaşının azlığına baxmayaraq, müsabiqə ilə opera teatrının xor heyətinə qəbul olunub. Tezliklə o, yardımçı aktyor kimi sözsüz və epizod rollarda, qısa vaxtdan sonra "Arşın mal alan" operettasında Vəli rolunda oynayıb. 1938-ci ildə Azərbaycan Dövlət Musiqili Komediya Teatrı yarananda Lütfəli Abdullayev truppaya qəbul edilib. Teatr 1949-cu ilin yazında maliyyə çətinliyi ilə bağlı fəaliyyətini dayandırmalı olanda Lütfəli Abdullayev Milli Dram Teatrına keçib.

Burada Tulio ("Rəqs müəllimi", Lope de Veqa), Rəşid ("Kimdir müqəssir?", Georgi Mdivani), Tağı ("Köhnə dudman", Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev), Oddamdı ("Od gəlini", Cəfər Cabbarlı), Nadir ("Çiçəklənən arzular", Məmmədhüseyin Təhmasib) rollarında çıxış edib. İki ildən sonra o, Azərbaycan Dövlət Filarmoniyasının nəzdində estrada ansamblı kimi çıxış edən muskomediya truppasında işləməyə başlayıb.

Klassik operettalardakı rollar siyahısına Üzeyir bəy Hacıbəyovun əsərlərində oynadığı Vəli və Soltan bəy ("Arşın mal alan"), Hambal, Cəfər və Məşədi İbad ("Məşədi İbad"), Zülfüqar bəy Hacıbəyovun əsərlərində ifa etdiyi Kəblə Heydər ("Evliykən subay"), Vəli və Sandro ("Aşıq Qərib"), Qulu ("Əlli yaşında cavan") obrazları daxildir.

Filmoqrafiya

1. Aktrisanın təbəssümü (film, 1974)

2. Arşın mal alan (film, 1945)

3. Bəşir Səfəroğlu (film, 1969)

4. Böyük ömrün anları (film, 2006)

5. Əhməd haradadır? (film, 1963)

6. "İmportnı" yaxud zırrama (film, 1972)

7. "Kazbek" qutusu (film, 1958)

8. Qəribə əhvalat (film, 1960)

9. Məktuba cavab (film, 1944)

Mükafatları

- "Azərbaycan SSR xalq artisti" fəxri adı — 24 may 1960

- "Azərbaycan SSR əməkdar artisti" fəxri adı — 17 iyun 1943

- "Stalin" mükafatı (2-ci dərəcə) — 1946 ("Arşın mal alan" filmindəki Vəli roluna görə)

- "Qırmızı əmək bayrağı" ordeni — 9 iyun 1959

- "Əmək igidliyinə görə" medalı — 25 fevral 1946

- "Əməkdə fərqlənməyə görə" medalı — 25 fevral 1946

- Azərbaycan SSR Ali Sovetinin fəxri fərmanı — 29 dekabr 1971

Görkəmli altyor  9 dekabr 1973-cü Bakıda vəfat edib.

Allah rəhmət eləsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(09.12.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Sən debütünü elə bir filmlə et ki, bununla da kinoda öz möhürünü vur!

Bu şəxs bu gün anım gününü qeyd etdiyimiz rejissor Lətif Səfərovdur.

Lətif Səfərov 1920-ci il sentyabrın 30-da Şuşada doğulub. 7 yaşında ikən rejissor Leo Murun "Gilan qızı" ("Tunc ay") filmində çəkilib. Sonra yaradıcı heyətlə birlikdə Bakıya gələrək studiyada ştata qəbul olunub. 1928–1931-ci illərdə "Sevil", "Lətif", "Şərqə yol", "Qızıl kol" filmlərində uşaq rollarını oynayıb. Ancaq sonradan xəstələndiyi üçün Bərdəyə gəlib. 1931-ci ildə Gəncə Pedaqoji Texnikumuna daxil olub və qiyabi təhsil alıb. Yenə Bakıya qayıdıb, əvvəl studiyanın dublyaj şöbəsində, sonra isə filmlərdə rejissor assistenti kimi çalışıb.

1955-ci ildə ona "Sevimli mahnı" ("Bəxtiyar") filmini çəkmək həvalə olunub. Bu lentlə o, böyük kinoda ilk filmini yaradıb. Filmin ssenarisini Boris Laskin və Nikolay Rojkov qələmə almışdı və ssenari nə qədər beynəlmiləl ruhlu idisə, film bir o qədər milli alınıb. O, baş rola Rəşid Behbudovu dəvət etmişdi. Çünki filmin bəstəkarı Tofiq Quliyevin lirik mahnıları məhz belə bir müğənninin rola dəvət olunmasını tələb edib. Rəşid Behbudovun "Arşın mal alan" filmindəki uğuru onun özünü də kinoya bağlayıb. Beləliklə, Rəşid Behbudov bu filmilə özünün yeni bir ekran triumfunu etmiş olub

"Qızmar günəş altında", "Leyli və Məcnun" kimi filmləri ilə Azərbaycan kinosuna yeni nəfəs gətirən Lətif Səfərov ekranın estetik funksiyası ilə bağlı nəzəri görüşlərini müəyyən qədər də olsa reallaşdıra bilib. Lətif Səfərov 1958-ci ildə Azərbaycan Kinematoqrafçılar İttifaqının sədri seçilib. Sonra "Koroğlu" filmini lentə almağa başlayıb. 1963-cü ildə Azərbaycan Kinematoqrafçılar İttifaqının katibliyindən çıxarılıb. Lətif Səfərov 1963-cü il dekabrın 9-da ov tüfəngi ilə intihar edib. Azərbaycan Dövlət Film Fondunda rejissor Lətif Səfərovun şəxsi arxivi yaradılıb.

Mükafatları

1. "Azərbaycan SSR əməkdar incəsənət xadimi" fəxri adı — 24 may 1960

2. "Şərəf nişanı" ordeni — 9 iyun 1959

Allah rəhmət eləsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(09.12.2025)

ICESCO-nun Baş direktoru Salim bin Məhəmməd əl-Malikin Türk Mədəniyyəti və İrsi Fonduna ziyarəti, Əməkdaşlıq Memorandumunun imzalanması gözlənilir.

 9 dekabr, 2025-ci il saat: 09:00-da Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun Mənzil qərargahına ICESCO-nun Baş direktoru Salim bin Məhəmməd əl-Malik rəsmi səfər edəcək. Ziyarət çərçivəsində mədəni irsin qorunması, elmi əməkdaşlığın genişləndirilməsi və qarşılıqlı institusional dəstəyin inkişafına dair ikitərəfli görüş keçiriləcək.

Görüş zamanı türk-islam mədəni irsinin beynəlxalq səviyyədə təbliğini və tərəflər arasında strateji tərəfdaşlığın gücləndirilməsini nəzərdə tutan Əməkdaşlıq Memorandumu imzalanacaq. Həmçinin, çağdaş qlobal problemlərin mədəni irsə təsirləri, mədəni irsin qorunması üçün effektiv beynəlxalq mexanizmlərin gücləndirilməsi və nominasiya sənədlərinin hazırlanmasının aktuallığı müzakirə olunacaq.

Görüşdə Fond və ICESCO arasında əməkdaşlığın daha da genişləndirilməsi, eləcə də mədəni irsin beynəlxalq platformalarda birgə təşviqi istiqamətində fikir mübadiləsi aparılacaq. Ziyarət proqramı bədii hissə ilə müşayiət olunacaq.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(09.12.2025)

Könül, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Qardaş Qazaxıstanın yeni nəsil şairlərindən Sayat Kamşıgerin “Qarabağ” adlı poeması beynəlxalq səviyyədə yüksək dəyərləndirilib. Əsər Beynəlxalq PEN Klubunun “İlin ən yaxşı kitabı” mükafatına layiq görülüb. Mükafat ötən həftə sonu Avstraliyanın Sidney Opera Evində keçirilən möhtəşəm törəndə təqdim edilib.

“Qarabağ” poeması bu ilin martında Azərbaycanda gün üzü görüb (“CN-Poliqraf”; ISBN: 978-9952-013-79-5) və Qazaxıstanda geniş ədəbi ictimaiyyət tərəfindən rəğbətlə qarşılanıb.

Dünya Gənc Türk Yazarlar Birliyi (DGTYB) ilə “Regional Hüquqi və İqtisadi Maarifləndirmə” İctimai Birliyinin (RHİMİB) ortaq layihəsi olaraq ərsəyə gələn kitab — Xəzərin o tayından gələn poetik səda, Qazax-Azərbaycan ədəbi-mədəni bağlarının daha bir möhkəm halqasına çevrilib.

Poemanın Azərbaycan dilinə uyğunlaşdırılmasını tanınmış şair-publisist Elşən Əzim, redaktəsini Prof. Dr. Rəsmiyyə Sabir həyata keçirib. Layihənin rəhbəri — Uluslararası “Alaş” Ədəbi Mükafatının laureatı Əkbər Qoşalı, önsöz müəllifi RHİMİB sədri Arzu Bağırova, rəyçilər İntiqam Yaşar və Tariyel Əhmədov, koordinatorlar Nilufər Lətif və Etibar Muradxanlı, dizayner isə Cəsarət Qasımovdur.

Əsər Azərbaycanın milli tarixini, Qarabağın qurtuluş yolunu, şəhidləri və Türk dünyasının birliyinə çağıran mənəvi düşüncələri poetik dillə ifadə edir. DGTYB fəxri üzvü Sayat Kamşıgerin Azərbaycana səfərindən sonra verdiyi vədə sadiq qalaraq qələmə aldığı “Qarabağ” bu gün həm Azərbaycan, həm də qazax oxucuları üçün dəyərli bir ədəbi hadisəyə çevrilib.

Beləliklə, Azərbaycan–Qazaxıstan qardaşlığının poetik sədası dünyaya yayılmağa davam edir.

Sözügedən beynəlxalq mükafat “Qarabağ” əsərinin yalnız iki qardaş xalq arasında deyil, bütövlükdə Türk dünyası ədəbiyyatı və mədəniyyətinin qlobal səviyyədə tanınmasına xidmət etdiyini bir daha təsdiqlədi.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(09.12.2025)