Nail Zeyniyev, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

Diqqət! “Ədəbiyyat və incəsənət” portalımızın "Ayın şeirləri" adlı yeni rubrikasına başlayırıq.  Bugünkü "Ayın şeirləri" rubrikamızda İsa Salimin qələmindən iki əsərlə qarşınızdayıq.

 

Bilirsiniz, bəzən elə şeirlər olur ki, oxuyanda sanki kimsə sənin ürəyindən keçənləri kağıza tökmüş kimi hiss edirsən. İsa Salimin bu iki şeiri də elə bu cürdür.

"Sahildən fraqmentlər"də gecənin, sahilin, sevginin o isti anları var. Ay işığı, dalğaların səsi, iki insanın yan-yana oturub susması... Hə, bəzən susub oturmaq da nə gözəldir axı. Şair burada sevgini çox sadə, amma çox dərin göstərib. Kiçik şeylərdə böyük məna var.

"Gözlə məni, sevdiyim" şeiri isə başqa məqamdır. Burada həsrət var, gözləmə var, amma ümid də var. Şair deyir ki, nə olursa olsun, sevgi olsun kifayət. Və bu sətir çox doğrudur - "Sənsiz əcəldən də betərdir mənə həsrətin işgəncəsi".

Ümidvaram bu şeirlər sizin də könlünüzə yatacaq. Çünki İsa Salim elə yazıb ki, hər kəs özündən bir şey tapacaq bu misralarda.

Oxuyun, zövq alın.

 

 

 SAHİLDƏN FRAQMENTLƏR

 

Ayı göydə əridir könlümüzün mərəkəsi,

Ta üfüqdən tökülür sahilədək hər tikəsi.

 

İtirir istiliyin get-gedə narın qum da,

Ləpələr şillələyir qumları hər qurtumda.

 

Qısqanırsan bu dodağı siqaret tüstüsünə,

Öyrədirsən əlini əllərimin istisinə.

 

Seyr edək hər gecə biz sahili, sahil də bizi,

Gətirək vəcdə bu yolla qəmə batmış dənizi.

 

Qoy ayaq izlərimiz bizdən əmanət qalsın,

Bizi sahil yola yol vermə nigaran salsın.

 

Gülüşündən ona da pay ver, açılsın eyni,

De ki, dünyada deyil hər gülüş, hər gül eyni.

 

Tut əlimdən, ləpələr alqış edə, biz də gedək,

Birgə addımlayaq illər boyu ülviyyətədək.

 

Xatiratından ötən günləri tək bivec ələr,

Biz, bizim kölgəmiz, ac dalğalar, aydın gecələr.

 

 

GÖZLƏ MƏNİ, SEVDİYİM

 

Gözlə məni, sevdiyim.

Getmə, bu yollar sənə yaddır hələ.

Nəğməli könlün quşu şaddır hələ.

Qoyma qürurun qəfəs olsun ona,

Sev ki, sevincin nəfəs olsun ona.

Sevgi bəs olsun ona.

 

Gözlə məni, sevdiyim.

Son dəfə sonsuzluğa addımlayaq,

Səp, əzizim, könlümə aşiqsayaq

odlu qığılcımları.

Qoyma aparsın səni məndən daha

qəlbinin addımları.

 

Gözlə məni, sevdiyim.

Sənsiz əcəldən də betərdir mənə

həsrətin işgəncəsi.

Dəysə əgər ayrılığın pəncəsi,

bitdi demək qəlbimin əyləncəsi:

Bir gecənin yarısı,

gözlərinin mavisi.

saçlarının sarısı.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(14.11.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

“Aldı görək aşıq nə dedi. Saz çaldı, dastan söylədi, hamını feyziyab etdi.” – Nağıl və dastanlarımızda geniş yayılmış bu sayaq remarkalar aşıq sənətinin həm ululuğundan, həm sevilməsindən xəbər vermirmi, verir.

Bu gün sizə Güney aşıq sənətinin görkəmli nümayəndəsi, xiridarı barədə danışacağam.

 

Aşıq Hüseyn Əliyev (Cavan) 1916-cı ildə Qaradağ mahalının Uti kəndində anadan olub. Atasının vəfatından sonra anası Zöhrə ilə birlikdə Şimali Azərbaycana köçüblər. Bir müddət Ağcabədinin Şərəfxanlı kəndində, daha sonra isə Dəliməmmədli şəhərində yaşayıblar. 1927-ci ildən Aşıq Ələsgərin qardaşı oğlu Aşıq Musanın şagirdi olub. 1938-ci ildə SSRİ-dən sürgün olunub və Təbrizdə yaşayıb.

1934-cü ildən şeir yazsa da, poetik yaradıcılığa əsasən 1941-ci ildən başlayıb. Özünə "Cavan" təxəllüsü götürüb. İlk şerləri: "Gül Azərbaycan", "Oyan, vətəndaşım", "Ana vətən", "Oktyabr" və digərləri Təbrizdə nəşr olunan "Vətən yolunda" qəzetində dərc olunub.

21 Azər hərəkatında iştirak edib. 1945-ci il noyabrın 20-də Təbrizdə Ərk teatrında Azərbaycan Xalq Konqresi fəaliyyətə başlayıb. Hüseyn Cavan da Azərbaycan Xalq Konqresində nümayəndə kimi iştirak edib. 1945-ci il dekabrın 21-də Azərbaycan Milli Hökuməti qurulub. 1946-cı ilin mart ayında milli-demokratik hərəkatda iştirak etdiyi üçün "21 Azər" medalı ilə təltif olunub.

Eyni ayda Təbrizdə Təbriz Dövlət Filarmoniyası təşkil olunub. Aşıq Hüseyn Cavan filarmoniyada direktor müavini təyin olunub. Onun rəhbərliyi ilə filarmoniyada aşıqlar ansamblı yaradılıb. 1946-cı il dekabrın 5-də Miyanə istiqamətində hücum edən şah qoşunları Qulam Yəhyanın rəhbərlik etdiyi fədailər tərəfindən dayandırılıb.

Bundan sonra Azərbaycanın müxtəlif ərazilərindən insanlar silahlanmaq və şah qoşununa qarşı mübarizə aparmaq üçün Milli Hökumətə müraciətlər etməyə başlayıblar. Nəticədə Mir Cəfər Pişəvərinin rəhbərliyi ilə Müdafiə Komitəsi qurulub. Komitənin ilk işi Təbrizdə hərbi vəziyyət elan edib, "Babək" adlı könüllü dəstələr qurmaq olub. Könüllü dəstələrə ilk etapda 600 nəfər üzv olub. Bundan sonra Pişəvəri yenidən hərbi dəstək üçün Sovet İttifaqına müraciət edib. Lakin bu istəyi də cavabsız qalıb.

1946-cı il dekabrın 11-də Azərbaycan Əyalət Əncüməni qan tökülməsinin qarşısını almaq məqsədilə Qızılbaş Xalq Qoşunlarına və fədai qüvvələrinə şah qoşunlarına qarşı müqavimət göstərməmək və döyüş meydanlarını tərk etmək haqqında qərar verib. Elə həmin gündən etibarən İran ordusu iri şəhərlərə girməzdən əvvəl bu şəhərlərdə ərbabların quldur dəstələri eləcə də mülki geyimli jandarmalar qırğınlar törətməyə başlayıblar.

1959-cu ildə Moskvada keçirilən Azərbaycan ədəbiyyatı və incəsənəti ongünlüyündə Aşıqlar dəstəsinin bədii rəhbəri olub. SSRİ tərəfindən "Şərəf nişanı" ordeni ilə təltif olunub. 1967-ci ildə Azərbaycan SSR Əməkdar Mədəniyyət İşçisi fəxri adını alıb.

Müxtəlif vaxtlarda Bakıda "Azadlıq mahnıları", "Aşığın arzuları", "Şerlər", "Sədəfli saz", "Qoşmalar", "Şerlər", "Danış telli sazım", "El aşığı", "Bahar kimi" adlı kitabları nəşr olunub. 1985-ci il noyabrın 14-də vəfat edib və Kəhrizli kəndində dəfn olunub.

 

Kitabları

1. Azadlıq mahnıları

2. Aşığın arzuları

3. Şerlər

4. Sədəfli saz

5. Qoşmalar

6. Şerlər

7. Danış telli sazım

8. El aşığı

9. Bahar kimi

 

Allah rəhmət eləsin!

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(14.11.2025)

 

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

Bəli, bunu mən yox hamı deyir. Çoxminli pərəstişkarlar, musiqi cameəsi, qədirbilən həmyerliləri, hamı… O, Xalq artisti adını almağa layiq idi, bütün göstəriciləri buna uyğun idi, necə deyərlər, idmanda olduğu kimi, bütün normativləri yerinə yetirmişdi.

Amma olmadı.

Kimlərsə bunu istəmədi.

 

Azərbaycan əməkdar artisti Sabir Mirzəyev 14 noyabr 1943-cü ildə Cəlilabad rayonunda anadan olub. Azərbaycan incəsənətinin tanınmış xadimləri sırasında S. Mirzəyevin layiqli yeri vardır. O, əmək fəaliyyətinə 1960-cı ildə başlamışdır və 40 il ərzində Dövlət Filarmoniyasında, "Azərkonsert" birliyində, Azərbaycan Dövlət Televiziya və Radio Verilişləri Şərkətində öz sənəti ilə xalqa xidmət edib.

Tanınmış sənətkarların ifaçılıq ənənələrini ləyaqətlə qoruyub yaşadan S. Mirzəyev eyni zamanda, özünəməxsus ifa üslubu ilə milli musiqi sənətimizi daha da inkişaf etdirib.

Onun ifa etdiyi "Qarabağın maralı", "Şuşanın dağları", "Nazlana-nazlana", "Gülə-gülə", "Aşıqəm" xalq mahnıları, "Cahargah" və "Rast" muğamları teleradinun qızıl fondunda saxlanılır. O, Prezident təqaüdçüsü olub.

2007-ci ildə Əməkdar artist adını alıb. 23 iyul 2011-ci ildə xəstəlikdən şəfa tapmaq üçün Güney Azərbaycana gedib, Təbrizdəki xəstəxanada vəfat edib.

Allah rəhmət eləsin!

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(14.11.2025)

 

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

Əslən Qaxadan olan tanışlarım var, söhbət ədəbiyyatdan düşəndə söhbətdən kənarda qalırlar, tutalım, bir şirvanlı, qarabağlı, qzazaxlı, şəkili öz bölgəsindən çıxan saysız-hesabsız şair və yazıçılardan bəhs edincə, qaxlı susar, ad şəkə bilməz. Deməkmiş, səhv elə tanışımın özündəymiş, bu gün mən ən azı kifayət qədər məşhur qaxlı sovet dönəmi yazarı Gəray Fəzli barədə danışacağam.

 

Gəray Fəzli 1925-ci il noyabrın 14-də Qax rayonunun İlisu kəndində anadan olub və İlisu kəndində boya-başa çatıb. Dünyaya payızda göz açsa da, ad gününü baharda, mayın 9-da qeyd edib. Səbəbi isə o olub ki, II Dünya Savaşında dəfələrcə ağır yaralansa da sağ qala bilib. Müharibənin sonuna yaxın sağ qolundan və boğazından ağır yaralanıb və bununla məktəb illərində məlahətli səsi ilə ürəkləri fəth edən gəncin təkcə bədəni yox, səsi də gülləbaran edilib.

Müharibədən sonra Azərbaycan Pedaqoji İnstitutuna daxil olub. Soyadı Alimov olan kənd müəllimi, atası Fəzli kişinin adını özünə təxəllüs götürüb. 1956-cı ildə Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı cəbhəçi-şairin "Mənim səsim" şeirlər kitabını çap edib. Çox keçməyir ki, sözügedən kitabdakı "Mənim səsim" şeiri şairin ömür payının ən ağrılı məqamları haqqında ballada kimi dillərə düşüb. Sonralar xalq şairi Nəriman Həsənzadə Gəray Fəzli haqqında "İtirilmiş səs" adlı poema da yazıb...

1950-ci illərinin sonunda Azərbaycan Radio və Televiziya Komitəsinə işə dəvət ediblər. O, burada 40 ilə yaxın, yəni ömrünün sonuna kimi müxtəlif vəzifələrdə işləyib.

 

Kitabları

- Nəsr əsərləri

 

1. "İldırımlı dağlar" romanı - rus dilində

2. "Kəhrəba işığında"

3. "Yeddi ulduzlu səma"

4. "Gecə günəşi"

5. "Bir qəlbin asimanı"

 

- Şeirləri

"Mənim səsim" kitabı

 

Filmoqrafiya

1. Qırmızı qələm

2. "Ağ qızıl" ustası

 

Gəray Fəzli 1995-ci il noyabrın 14-də 70 illik yubileyinin təntənə ilə qeyd edilməsinə şahid ola bilmədi. Ağır dönəmlər idi. Şənliklərə tabu var idi. 26 dekabrda – yeni yaşanın ilk ayında isə dünyadan köçdü. Allah rəhmət eləsin!

Sonda İlisudan olan, yaxud ora gedib-gələnlərdən soruşmaq istəyirəm, yazarın rada ev-muzeyi fəaliyyət göstərirmi, adına küçə varmı?

Yoxdusa da, bizlərə bir utanc!!!

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(14.11.2025)

 

Nemət Tahir, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Qarabağ təmsilçisi

 

“Soyuq müharibə” illərində Amerika və SSRİ-nin strateji nüvə qüvvələri həmişə tam hazırlıq vəziyyətində olub.

 

1983-cü il sentyabrın 26-da axşam polkovnik Stanislav Petrov “Oko” raket buraxılışı xəbərdarlığı sisteminin mərkəzinin yerləşdiyi “Serpuxov-15” komanda məntəqəsində (Moskvadan təxminən 100 km aralıda) növbətçi idi. Təxminən 00:15- də o, yüksək xəbərdarlıq siqnalı alır. “Oko” kompüter sistemi ABŞ-dan SSRİ-yə doğru istiqamətlənən “ Minuteman” qitələrarası ballistik raketinin buraxılması haqqında məlumat verir.

Növbəti bir neçə dəqiqə ərzində kompüter ekranında daha 5 raketin buraxılması işarələri göstərirdi. Bu zaman “soyuq müharibə” pik həddində idi – bundan 3 həftə əvvəl SSRİ tərəfindən səhvən Cənubi Koreyanın “Boeing 747” sərnişin təyyarəsi vurulmuşdu. Qaydalara görə, raket hücumu zamanı növbətçi dərhal ölkə rəhbərliyini xəbərdar etməli, sonra isə rəhbərlik cavab zərbəsi endirmək barədə qərar qəbul etməli idi. Qitələrarası balistik raketin ABŞ-dan SSRİ-yə uçuş müddəti təxminən 30 dəqiqə çəkirdi. Ona görə də Petrovun çox az variantı var idi: ya nüvə çemodanından istifadə edərək yekun qərarı verəcək Baş Katibə məlumat verməli, ya da rəhbərlərinə “Biz yalan məlumat veririk” hesabatını verməli idi və nəticə etibari ilə bunun sonrakı aqibətinə özü cavab verməli idi. Nəzərə alsaq ki, o vaxtkı Baş Katib Andropovun qərar vermək üçün cəmi 15 dəqiqə vaxtı var idi və o, demək olar ki, Petrova inanıb, cavab nüvə zərbəsi düyməsini basa bilərdi. Lakin Petrov riskə gedərək, milyardlarla insan həyatı üçün məsuliyyəti qəbul etməkdən imtina edir və qaydalara tabe olmayaraq, düyməni basmayır.

O, ilk növbədə sağlam düşüncəyə arxalanaraq (müharibədə ilk zərbə üçün 5 raket çox azdır), kompüterin nasaz olduğuna qərar verir. Sonralar bu cəsarətli adamın haqlı olduğu sübut edilir: xəbərdarlıq sistemi həqiqətən də nasaz olur. 26 sentyabr 1983-cü il hadisəsi ilə bağlı 1 il davam edən gizli araşdırmadan sonra belə qənaətə gəlinir ki, Petrovu şoka salan sistem göstəriciləri Yer səthindən nadir, lakin proqnozlaşdırıla bilən siqnalın əks olunması nəticəsində yaranıb. Bunun səbəbi yüksəklikdəki buludlardan əks olunan günəş işığının peykin sensorlarını işıqlandırması idi. Belə halların qarşısını almaq üçün sonradan kosmik sistemdə dəyişikliklər edilir.

Petrovun qərarı tammiqyaslı nüvə münaqişəsinin qarşısını ala bilsə də, o, heç bir mükafat almayır. Əvəzində isə sənədləşməni düzgün aparılmamasına görə şiddətli töhmət alır.

 Petrovun bu hərəkəti dünyaya yalnız 1990-cı illərin sonlarında məlum olur. Bundan sonra o, "Dünyanı xilas edən insan" kimi bir sıra beynəlxalq mükafatlara  və Drezden mükafatına layiq görülür.

2006-cı ilin yanvarında beynəlxalq ictimai təşkilat olan "Dünya Vətəndaşlarının Assosiasiyası” nüvə müharibəsinin qarşısının alınmasına görə istefada olan polkovnik Stanislav Petrova öz mükafatını - "Yer kürəsini tutan əl" heykəlciyini təqdim edir.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(14.11.2025)

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı AMEA-nın aparıcı elmi işçisi Şakir Albalıyevin Əkbər Qoşalı yaradıcılığı barədə dəyərli fikirlərini diqqətinizə çatdırır.

 

Şair-publisist Əkbər Qoşalı imzası Azərbaycan ictimaiyyətinə kifayət qədər tanışdır. Publisist yazılarında oxucuları düşündürən, narahat edən problemlərin analitik şərhi, izahı ilə rastlaşırıqsa, poeziyasında keçmişlə indinin, mif dünyası ilə müasir reallığın üzvi sintezini görürük. Onun 2023-cü ildə “Xan” nəşriyyatında işıq üzü görmüş şeirlərindən ibarət “Seçilmiş əsərləri”nin 1-ci cildini gözdən keçirirəm.

 

Mərhum millət vəkili Qənirə Paşayevanın “İdeyalı ədəbiyyatın layiqli təmsilçisi” adlı giriş sözü və tənqidçi – ədəbiyyatşünas Vaqif Yusiflinin ön sözü ilə açılan kitabı gözdən keçirdikcə, doğrudan da, “XXI əsrin poetik təfəkkürü ilə” (V.Yusifli) rastlaşırıq. O mənada ki, gerizəkalılıq düşüncəsi ilə Əkbər Qoşalı yaradıcılığını anlamaq çox müşkül olar. Əzəmətli tarixi keçmişimizdən, zəngin mifoloji dünyagörüşümüzdən xəbərdar olmadan, onun şeirlərini (hətta publisistikasını da!) tam təfsilatı ilə, dərinliyi ilə başa düşmək, dərk eləmək olmaz. Mən bu yazıda şairin lirik-emosional duyğulara bülənd olmuş “Çobanbayatı” poeması üzərində fikirlərimi bölüşmək istəyirəm.

 

Uzaqlardan bir ilahi tütək səsi gəlirdi,

Kədər vardı,

fərəh vardı,

dəvət vardı o səsdə...

Əlim qaşımın üstündə, qulağım dinşəmədə,

axşamüstü yol dəyişdim o ilahi səs səmtə.

“Az getdim-üz getdim,

dərə-təpə düz getdim”,     

Bir saatın tamamında ol məkana yetişdim.

Dağ döşündə bir çobandı üzü-gözü fərəhli,

Yeməkdən yorğun sürüsü gövşəyirdi sərində.

Salam verdim, salam aldım.

Dedim, qardaş,

nə çalır, nə oxurdun? –

buralara

o ilahi

səsdən tutub gəlmişəm.

Dedi, “”Çobanbayatı”ydı – “bizim Çobanbayatı” –

Çobanların həyatı”...

Dedim, pəki,

qızındırmı yamacda çiçək yığan?

Dedi, qızımdır, əmisi, çobanyastığı yığar;

Dedim, boğazım quruyub... –

Tez səslədi övladını,

dedi, götür kuzəni,

en bizim Çobanbulağa,

doldur gətir, yubanma...

 

Bu cür başlanır poema. Fikir versək görərik ki, müəllif uzaqlardan gələn tütək səsi”nin ­– yəni keçmişimizin əks-sədasının tütək səsində - çobanın tütəyindən eşitdiyimiz “Çobanbayatı” havasından “havalanıb” – vəcdə gəlib qələmə alıb bu əsəri. Və lirik mən obrazı bu səsin sehrinə düşüb, “əlini qaşının üstünə qoyub” sanki o uzaqlara – ulu keçmişimizə zəndlə baxa-baxa və “qulağıyla bu səsi dinşəmədə”  – hissiylə, varlığıyla bu səsi dinləmədə, ruhuna hopdurma həvəsindədir. Təsadüfi deyil ki, Əkbər burada nağıl dilinə - nağıllarımızın ənənəvi başlanğıc formullarından olan “az getdim, üz getdim...” ifadəsinə müraciət edir. Çünki şair nağıldilli bir aləmdən söz açmaq istəyir şeirin mövzusunda və burada çoban obrazı ilə daxili mükalimə aparır, “nə çalır, nə oxuyursan” sorğusuna aldığı cavaba diqqət edək: “Çobanbayatı” – Çobanların həyatı şəklində mənalandırılır.

Müəllifin “Çobanbayatı”nı Çobanların həyatı şəklində mənalandırmağı da təsadüfi deyil. Çünki bayatı xalqımızın ən qədim lirik folklor janrlarından olub, xalqın düşüncə və duyğularını rəngarəng şəkildə özündə əks etdirir. Poemanın başlanğıcında da şair bu məqama işarəylə göstərir ki, o, tütək səsində də “Çobanbayatısı” havasının səsində “kədər vardı, fərəh vardı, dəvət vardı” - yəni hər bir insanın həyatı kimi, çobanların həyatının tərcümanı olan bu tütək səsində kədər də, sevinc də öz ifadəsini tapıb və bu səsdəki “dəvət” ilə insanları bu kədərlə həmdərd olmağa bu sevincə şərik çıxmağa dəvət edir; həmçinin də ki, bu dəvət bir azərbaycanlı düşüncəsindəki qonaqpərvərliyin – evinə qonaq dəvət etməyin inikası kimi dəyərləndirilməlidir. Məhz bu fikirlərin təsdiqi kimi lirik mən obrazı çobanın tütək səsinin sehrinə aludə olub, çobanın alaçığına təşrif buyurur. Soruşur ki, yamacda çiçək dərən qızındırmı. Aldığı cavabda maraqlı detallar üzə çıxır: Yamacda “çobanyastığı” çiçəyi yığan qızına səslənir ki, səhəngi götürüb “Çobanbulağından“ qonağımızçün su gətir.

Burada Əkbər Qoşalı “Çobanyastığı” gülü, “Çobanbulağ”ın suyu ifadələrindən təsadüfi söz açmır. Dilimizin polifunksional çalarlarından həm ədəbi priyom kimi faydalanır, həm də ki, bəhs etdiyi çoban həyatında çobanın adına bağlı gülün-çiçəyin və suyun-bulağın olduğunu diqqətə çəkməklə çobanla vətən təbiətinin bağrıbadaş olduğunu, ayrılmaz olduğunu sözarası çatdırmaq istəyib. Burada çobanın qızının bulaqdan su götürüb-qayıtmasını cəldlik mənasında “quşötkünü qayıtdı” şəklində ifadə edir ki, bu məqam da yadımıza “çobanaldadan” deyilən bir quşun da olduğunu salır. Əlbəttə, bu, şairin quşun adını dilə gətirmədən oxucu təxəyyülündə canlandıra bilməsinə bir sübutdur. Çoban qızının gətirdiyi suyu nuş edən qonaq bu arada el alqışı və el qarğışı söyləyir: “Salam olsun Hüseyni-şəhidə, lənət olsun yezidi-pəlidə”. Burada yezid adı islam tarixindən bəlli olan bir əhvalata işarədir və susuzlara su verməyən kafir timsalında anlaşılır. Bu da müəllifin milli-etnoqrafik lövhələri poemanın ruhunda təbiiliklə canlandırmasının bir təzahürüdür. Elə bu alqış-duaların dalısınca çobanın dediyi “yaddaşı var suların…” ifadəsi isə elmi biliyin şeir dilində əksini tapmasıdır. Çünki elm sübut edib ki, suyun yaddaşı var, suya söylənən dualar əbəs deyil. Su səsi – duanı öz yaddaşında saxlayır. Buna görə də çoban müsafirin dilindən “lənət sözünün eşidilməsini” müqabil saymır və əlavə edir ki, tanrı özü yaxşı bilir kimi necə cəzalandırmağı. Yəni sən tanrının öhdəsinə burax hər şeyi. Bu sözlərin müqabilində şair çobanı “irfan çobanı” kimi böyük ürək sahibi adlandırır. Daha sonra Ə.Qoşalı “qoyunların xalxal vaxtı, sağın vaxtı çatması” səhnəsini folklor-etnoqrafik lövhələr fonunda təqdim edir, tərəkəmə-elat həyatını təsvirdə canlandırır. Yaylağa muncuq təki yayılan qoyun-quzu sürüsünün kənd təsərrüfatı sahəsindəki, məişətdəki əhəmiyyətini şair dili ilə misralara belə düzür:

 

“Cana hopur yaylağın-yamacın yovşan ətri...

Biz bəsləyən heyvanların əti, südü, qatığı,

bulaması, dələməsi, süzməsi, şor-pendiri,

damaqlarda dad olur - hər biri bir aləmdi...

 

Saçaq-saçaq qoyun yunu - döşənir döşək olur,

işlənir yorğan olur;

hələ, bir də köynək, əlcək, corab... desən,

uzun qışı canımıza yoldaşdı.

Ev-eşikdə bər-bəzəkdi yun xalılar, gəbələr,

kilim, cecim və palaz... -

ağlına hər nə gələr... -

Çiyinlərdə heybə, xurcun

bu altun sürülərin yunundanca deyilmi?..

 

Nə deyirdi nənələr? -

"Qoyunlu evlər gördüm,

Qurulu yaya bənzər;

Qoyunsuz evlər gördüm,

Qurumuş çaya bənzər...".

 

Əziz qonaq,

nə başını

ağrıdım,

Anasını,

balasını axtaranda

mələşər qoyun-quzu -

dağlarda, dərələrdə çiçəkləyər səsləri

bax, o vaxtda bu heybədən çıxararaq tütəyi,

"Qoyunhəngi" çalırıq;

qoyun-quzu səngiyir...

 

"Bu qoca dağların biri də bizik",

Təbiət biznəndir, biz təbiətnən;

Məktəb oxumadıq, həyat oxuduq,

İndi uşaqlarım gedir məktəbə,

Onlar təbiətdən dərs alıb zatən -

Nə ev yıxmaz, nə də ki, könülləri qırmazlar.”

 

Bu misralarda müəllif sanki xalqımızın “qoyun qızılı basıb” məsəlinin əyani açıqlamasını verir. Belə ki, məişətdə və təsərrüfatda qoyunçuluğun əhəmiyyətli dərəcədə vacib rolunun əlamətləri bu misralarda birər-birər sadalanır, maddi nemətlər bolluğu yaratması poetik ovqatda nəql olunur. Axırda isə deyilən sözlərə söykək kimi sayaçı sözlərə üz tutur, ata-babalarımızın qoyunlu evlərin qurulu yay, qoyunsuz evlərin qurumuş çay timsalında göründüyü qənaətini yada salır. Şairin çobanların dilindən söylədiyi “Məktəb oxumadıq, həyat oxuduq, indi uşaqlarım gedir məktəbə” misraları isə müəyyən mətləblərə işarə vurur. Yəni bizim dədə-babalarımız at belində elat-tərəkəmə həyatı keçiriblər, yayda yaylaqlara, qışda qışlaqlara köç edib, bu həyat yollarında həyat məktəbi keçiblər, “həyatı - həyatın özünü (hər üzünü) oxuyaraq” oxumamış alim mərtəbəsinə yetişiblər. Bu səbəbdəndir ki, rəhmətlik Bəkir Çobanzadədən tutmuş müasir dövrümüzədək Çobanov soyadı, Çoban adı pasportlaşaraq günümüzədək əzəmət-qeyrət, zəka simvolu kimi gəlib yetişibdir.

Çoban babalarımız sadəcə sürülər – heyvanlar otarmayıblar, cəmiyyəti “otarıblar” – yetişdiriblər öz dərin zəkaları, idrakları ilə. O dövrün məktəbi bu sayaq şifahi şəkildə sürü arxasında, at belində və s. nəsillərdən-nəsillərə ötürülürdü. İndiki müasir tipli məktəblərə də uğurla ayaq açıb, ali təhsilin müxtəlif pillələrində oxuyub püxtələşənlər də məhz “indi uşaqları məktəbə gedən” həmin çoban babalarımızın övladları olan biz müasir nəsilik. Əbəs deyil ki, bu məqama bir qədər sonra Əkbər Qoşalı bu səpkidə anlatma gətirir.

 

Bəs necədir sürü ilə dil tapmağın, de, necə? -

Şövqlə dedi:

isnişmişik, lap incədən də incə...

Dedim, çətindimi bu sənət, qardaş?

Dedi, peyğəmbərlər çoban olubsa,

nə sən sualı ver, nə mən cavabı...

 

Dedim ki, hər yerə də adınızı qoşmusuz:

Çobankənd, Çoban talası, Çoban bulaq -

Daha da neçə-neçə sizə yaxın-uzaq ad...

 

- O adları el veribdi, biz ad verən deyilik,

Eldən gələn adları da çevirən ha deyilik...

 

Dedim, sənin mənə sözün nə ola?

Dedi, siz söz əhlisiz,

biz hal əhliyik, qardaş,

Gəl, gedək, bardaş quraq;

Burda işimiz var, orda aşımız,

burda da, orda da qara daşımız...

Bil ki, ürəyimtək genişdi çadırım.

 

 Beləcə, çobanlıq sənətinin peyğəmbərlərdən qalma bir məşğuliyyət olduğu qabardılmaqla əslində çobanlığın sözün dar mənasındakı anlamı yox, geniş çərçivədəki anlamı da ifadə etdiyini aydın görərik. Yəni peyğəmbərlərin zamanbazaman öz dövrünün adamlarına yol göstərən müdrik şəxsiyyətlər olması faktı çobanlıq peşəsinin adi peşə olmadığına bir işarədir. Üstəgəl, çobanın dilindən “biz hal əhliyik” deyilməsi də bu fikrə bir daha işıq salır. Çobankənd, Çoban talası, Çobanbulaq kimi yer-yurd adlarının çəkilməsi də xalqın bu sənəti yüksək tutduğunun göstəricisidir. Çobanın qaldığı alaçığın təsviri, koması olan çadırında ürəkaçıqlığı ilə qonaq-qara qəbul etməsi səhnəsi də olduqca təbii və təsirli poetik notlarla öz ifadəsini tapıb: “yeyim süfrəsi” ilə yanaşı “deyim – könül süfrəsi” də bol olan çobanın sazı dilləndirməsi səhnəsinə diqqət edək:

 

Birdən mənə elə gəldi

bu çoban

alaçıqdan daha artıq

aladağ yiyəsidir...

Bir azdan da divardakı saz endi

Elə ki, alaçıqda saz çalındı, saz dindi...

Dedim, əgər "Divani"dən

"Müxəmməs"ə kəsə keçsə,

durum gedim,

amma gördüm, "Divani"ni

bir deməyir, iki deyir,

iki demir, üç deyir.

Dedi: "Məktəb görməmişəm" -

amma məktəb görən məni açıq, heyran eyləyir...

Ustadlardan dedi, dedi, sonra özünə keçdi -

Orda mənə elə gəldi, bədahətən söz dedi:

 

"Yolunu azarsan yol səni səslər,

Nəsə itirərsən, ol səni səslər,

hər səsi çevirib söz etmək olmur,

qəlb kədəri gəzər, dil qəmi səslər.

Eyni yerdən gələr, başqadı adı,

başqadı səs dadı, başqa söz dadı;

Səslərin gözəli qara sazdadı,

Kərəmi çağırar, Dilqəmi səslər...

 Burada da “məktəb görməyən” çobanın çaldığı saz havaları ilə “məktəb görənləri” - ali təhsilliləri heyran eləməsi də bir daha çobanlıq sənətinin ta qədimdən oxumamış alim timsalında müdriklik daşıyıcısı olduğuna aşkar işarə vurur. Bu minvalla şair Çoban obrazını müdriklik, ustadlıq mücəssəməsi kimi oxucuya təqdim edir. “Mənim havam “Dilqəmidi”dir” deyən şairə çobanın verdiyi “mənim havam “Ruhani”dir” cavabını şair “bunlar əkiz havadı” şəklində səciyyələndirir. Beləcə, sanki çobanla şairin saz havacatları ilə ilgili mükalimələri baş tutur. Halbuki bütün bunlar şair Əkbər Qoşalının özünün özü ilə daxili mükaliməsi fonunda çoban obrazını xəlqi dəyərlərin daşıyıcısı kimi oxucu auditoriyasına təqdim etmək məqsədi daşıyır. “Aran gözəlləməsi” oldu sonra çaldığı, bu havayla aranı sanki dağa daşıdı. Dedi tütəkdə “Çobanbayatı, Sazda bunsuz (yəni “Aran gözəlləmə”si – Ş.A.) qalmarıq… “Göründüyü kimi, bu bənddə müəllif “Aran gözəlləməsi”ni dağlar qoynunda çalıb ifa eləməklə aşığın (burada çobanın) sanki aranı dağa daşıyıb gətirdiyini təsəvvürdə canlandırır. Axı çoban özü də aran-yaylaq adamıdır, sürüsünü arandan yaylağa, yaylaqdan arana aparıb-gətirir. Bax beləcə, burdakı kontekstdən düşünəndə dilimizdə mövcud olan “aranı dağa, dağı arana daşımaq” tipli frazeoloji deyimimizin bir leksik mənası, qatı da burada açılır. Deməli, insanın fikri də, düşüncəsi də onu fikrən-xəyalən dağdan arana, arandan dağa aparıb çıxarır. Ona görə də deyərlər ki, filankəs dərin fikrə getdi, xəyalında dağı arana daşıdı, aranı dağa. Elə əslində Əkbər Qoşalı da bir milli ruhlu şair kimi bu kimi fikir kontekstindən çıxış etməklə poeziyasına bu cür incə və dərin mətləbləri gətirir. Prinsip etibarilə çoban obrazı da şairin söhbətləşdiyi ikinci özüdür - daxili Mən obrazı ilə əhvallaşıb - dilləşməsidir. Odur ki, çobanın saz havasını dəyişib “Təcnis” üstə keçməsinə də poemada keçid edir və gətirilən təcnislər də elə müəllifin özünə məxsusdur.

 

Dindən əvvəl sevgi özü din idi,

Onda aşiq yardı, onda yar aşiq.

Əvvəl sözün “susma!” idi, “din!” idi,

İndi isə susmaq olub yaraşıq…

Poemanın gerisində müəllifin sazı dilləndirməsi fonunda “çox köhnə, unudulmuş hava” səsləndirilir. Əslində buradakı eşitdiyimiz “köhnə, hətta unudulmuş hava” xalqın mif dünyasının dərin qatlarına işarədir. Dini-mifik düşüncə qatının - arxaik dünyagörüşün təsviri ilə yanaşı biz burada real həyatın bir-birilə poetik baxımdan əlaqələndirilməsini izləyirik: “Dərələr-təpələr şəkillənirdi, yer yerə bərkiyir, göy çəkilirdi…” misralarından dünyanın əzəlki kosmik çağının peyzajı görünməkdədir. Odur ki, az sonra bu fikirlərin məntiqi davamı kimi aşağıdakı bəndi oxuyuruq:

 

İlk kişi-ilk qadın gəldi göz-gözə,

Şimşəklər, şimşəklər belə yarandı.

İlk dəfə uzandı əllər əllərə,

Barmaqlar toxundu, Ay paralandı…

 

Adəmlə Həvva mifi burada ağıla gəlir. “Şimşəklər” ifadəsi isə burada metaforik anlam daşıyır: yəni sevgi dolu qəlblərin hərarəti ilə əllər əllərə uzanıb - toxunur və bu zaman sevgi qığılcımları olan odlar-alovlar - metaforik olaraq şimşəklər çaxır. Beləcə, ilk sevgililərin görüşü səhnəsi göydəki şimşəklərin çaxışı ilə eyniləşdirilərək müqayisəyə gətirilir. Göründüyü kimi, şair burada miflə reallığı qovuşuq tərzdə təqdim edir. Bir qədər sonra isə maraqlı poetik oxşarlıq da aparıb, bir ağayaqlı gözəlin ayaqlarına baxıb, aldanmaqla vaxtından tez açılan qar çiçəklərindən bəhs açır:

Sən yerə basırsan ayaqdır deyib,

Məncə, bu ayaqlar uçmaq üçündü.

Belə ayaqların eşqinə qalxıb,

Aldanıb açılır qar çiçəkləri.

 

Əlbəttə ki, bu, təbiətlə cəmiyyəti ayrılmaz vəhdətdə götürən şairin həyata poetik baxışlarından qaynaqlanan bədii-metaforik bənzətmə və bədii-mifik mənalandırmadır. Şair bir ağüzlü gözəlin ayaqlarının şümal ağlığını qarın ağlığı ilə müqayisədə götürüb, bunu sanki “qarın çiçəkləməsi” kimi mənalandırır və qar çiçəklərinin də bu ağlığa baxıb aldanaraq vaxtından tez açdığını - çiçəklədiyini illüzial olaraq təxəyyüldə canlandırır. Şair yaylaqda gecələdiyini, 3 gün çobana qonaq qaldığını misraların dili ilə nəql edir. Məişət həyatını, süfrə mədəniyyətini, bir sözlə, azərbaycanlı – tərəkəmə qonaqpərvərliyini detalları ilə oxucuya təqdim edir. “Alaçığın şen olsun!” deyib razılıq əhval-ruhiyyəsilə çobandan ayrılan ərəfədə çobandan aldığı cavab da mütəəssiredici bir səhnədir:

 

Çoban dedi, əziz qonaq, elə mən də qonağam –

Neçə ildir bu dağlara meyl salmış,

lap buralı olmuşam –

Uşaqların anasını mənə vermirdi qayınatam,

Biz də verdik əl-ələ, qoşulduq qaçdıq, neynək…

Sonra bizim el-oba işğal oldu, geri dönə bilmədik,

Uşaqlar da buralarda böyüdü –

Buralar da bizim üçün əzizdir –

Hərdən qalxıb dağ başına - lap o üzə baxıram,

Darıxıram, əziz qardaş, it kimi darıxıram.

Acığımı gah tütəkdən, gah da sazdan çıxıram”…

 

Mənə aydın oldu artıq

                   o tütəkdə, o sazdakı kədər də,

amma yenə nəsə vardı, onu çözə bilmirdim…

 

 Burada bir incə detal da bədii ştrixlə verilib: elat-tərəkəmə həyatında ailə qurmağın bir yolunun da qızqaçırma adət-ənənəsi ilə reallaşması! Çoban öz həyat yoldaşına əl-ələ verib, bir-birinə qoşulub-qaçmaqla qovuşduğunu etiraf edir və s. Bu etirafların işığında şair “mənə tütəkdəki, sazdakı kədərin mənası artıq aydın oldu”, deyə nəticə çıxarır. Yəni həyatın qanunauyğunluğudu kədər də, sevinc də. Amma bütün bunlara rəğmən şair öz intuitiv duyğularına söykənib yenə düşünür: “amma yenə nəsə vardı, onu çözə bilmirdim”. Ancaq bu sirli duyğular da poemanın davamında açılır:

 

Tanrı verən nə vardısa səhər-səhər nuş etdik,

Qucaqlaşdıq çoban ilə, “bir də, qismət” söylədik.

Yoldaşı da bir balaca bağlama yollamışdı –

“yol azığı, çoban arması” deyirdilər,

                                        götürməyə bilməzdim…

 

Sonra mənə elə gəldi, su atdılar dalımca…

 

Xeyli getdim, o naxışlı, o ətirli bağlamanı yoxladım,

ətim üyüşdü elə bil – içində məktub vardı:

“Şair, məni tanımadın?..

Amma sağ ol, o şeiri ki oxudun…

Bir də bir söz yazım,

                       biləsən ki, adın bizdə doğmadı,

Heç demədin oğlumuzun adı niyə Murazdı”?..

Aman, Tanrım! Ola bilməz!

Yox, yox!..

      Amma

       amma olmuşdu:

Gəncliyimin ağayaqlı, Günəşüzlü gözəli,

illər sonra, unamadan qarşımaca çıxmışdı…

 

Mən onlardan ayrılarkən

çoban sazmı çalırdı? –

sanki

sanki qara çoban qara sazla

                                    “Xan Çoban” çağırırdı…

Deməli, bu epizoddan bir atalar sözümüzün məntiqi boy göstərir: “Dağ dağa rast gəlməsə də, insan insana rast gələr”. Şairin qonaq düşdüyü çobanın arvadı onun gəncliyində görüb vurulduğu, “ağayaqlı, günəşüzlü gözəl” kimi öyüb - vəsf elədiyi qızdır. “Bəli, bəli, arxamca da su atmış - doğruydu” bütün bunlara təəccüb qalan şair dərin fikirlər içində yoluna davam edir: “sanki mən yox, yol özüydü yeriyən”, - deyib, özündə olmadığını aşağıdakı tərzdə dilə gətirir:

“Sərt yoxuş”dan sərt də endim,  

“Kor güney”dən kor kimicə dolandım,

“Quş yuvası” – quş ötgünü yol oldu,

“Yeddi bulaq”, “Keçid” və “Çay talası”,

“Ağamir”in addamacı, “Qozluq”, “Nənə bulağı”…

yola rəvan olmuşdum… -

                         sanki mən yox, yol özüydü yeriyən…

 

Gedən başı güzərgahım başqa yoldan olmuşdu:

“Dar dərə”ydi, “Kor bulaq”dı, “Nazik su” və “Qalaça”...

Hər birindən o da keçib, hər birində o da var…

 

Bu yolların gedişində mənəm bu gün,

                  Gəlişində bir də ollam? – Kim bilir?

Lap olsam da, mən onlara bir də, bir də gedəmmi?..

O mərd çoban elə sanar, mən oyun oynayıram…

Haşa, haşa! Haşa haşa! Heç elə şey olurmu?

 

Amma illa bir hikmət var,

           illa da bir qovuşduran qüvvət var…

“Lə tucəd sadfətə fil aləm,

hunəkə təvafüq” – deyir ərəb –

deyir ki,

“Heç təsadüf-filan yoxdur aləmdə,

   nə olsa, nə olsa təvafüqlükdür”… 

 

 Bax beləcə, Əkbər Qoşalı yer-yurd adlarını poeziyanın yaddaşına gətirir, bu adların mənasına müvafiq onlara bədii yorum verir: “Sərt yoxuş”dan sərt endiyini, “Kor güney”dən kor kimi gəlib keçdiyini və s. ifadə eləməklə yer-yurd adları ilə insanın daxili-psixoloji durumu arasında bağlılıq yaradır, bu yerlərdən “o”nun da keçib-getdiyini qeyd etməklə bu yollarda “o”nun da olduğunu - ruhunun, nəfəsinin, ayaq izinin olduğunu həssas duyumla dilə gətirir. Bu minvalla şair yarıəfsanəvi-yarıhəyati cizgilər fonunda tərəkəmə-elat həyatının füsunkarlığını oxucularına təqdim edib sevdirir. “Çobanbayatı” havasının işığında milli-etnoqrafik həyat lövhələrinin əyani mənzərəsini yaddaşlarda canlandırmağa nail olur.

Qələminə qüvvət, Əkbər qardaşımız!

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(14.11.2025)

 

 

Əkbər Qoşalı,

şair-publisist, AYB İdarə heyətinin üzvü, Beynəlxalq “Alaş” Ədəbiyyat mükafatı laureatı

 

Azərbaycan Respublikasının QHT-lərə Dövlət Dəstəyi Agentliyinin 2025-ci il qrant müsabiqəsi çərçivəsində Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun təqdim etdiyi layihə özündə yazıçı Varisin sənədli roman janrında yazdığı “İrəvanda xal qalmadı” romanını ehtiva edir. 600000 işarəlik arxiv istifadəsi və 47 mənbədən iqtibas əlbəttə ki, ortaya ciddi və sanballı bir işin qoyulmasına dəlalət edir.

Və əlbəttə ki, indiyədək qalmaqda olan tariximizin ağ ləkələrinin aradan qaldırılması naminə bu cür təşəbbüs həm QHT-lərə Dövlət Dəstəyi Agentliyinin, həm də Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun aktivinə yazılmalıdır.

 

Nəşrin ideya yönümü və məqsədəuyğunluğu

 

Varisin “İrəvanda xal qalmadı” romanı Azərbaycan tarixinin ən həssas və az işıqlandırılmış mərhələlərindən birini – XIX yüzilin əvvəllərində İrəvan xanlığının süqutu və Rusiya imperiyasının Güney Qafqazdakı işğal siyasətinin getçək mənzərəsini bədii faktura ilə təqdim edir. Əsərin dəyəri ondadır ki, o, təkcə tarixi hadisələri xronoloji ardıcıllıqla nəql etmir, həm də milli yaddaşın, torpaq bağlılığının, mənəvi kök hissinin bərpası missiyasını daşıyır.

Roman həm tarixilik, həm də bədii dərinlik baxımından çağdaş Azərbaycan oxucusuna milli özünüdərk baxımından önəmli ismarıclar verir. Əsər xalqın yaddaşında “İrəvan” anlayışını yenidən diriltmək, o torpaqların türk-islam kimliyinə, memarlıq və mənəvi irsinə diqqəti yönəltmək missiyasını haqq edir.

 

Elmi-bədii və kulturoloji dəyərlilik

 

Əsər faktoloji zənginliyinə, qaynaqların güvənirliliyinə və dil üslubunun təbii axarına görə səviyyəli ədəbi-tarixi araşdırma təsiri bağışlayır. Romanın dilində həm tarixə sədaqət, həm də ədəbi zərafət duyulur. Müəllif folklor, dini-mənəvi, tarixi və publisistik yönləri birləşdirərək çağdaş milli roman estetikasında daha bir örnək yaradıb.

Bu anlamda nəşr həm gənc oxucu nəsli, həm də araşdırmaçılar üçün önəmli ədəbi qaynaq rolunu oynaya bilər.

 

Əsərin ictimai-mədəni və maarifləndirici önəmi

 

Romanın çapı Azərbaycan ədəbiyyatında postmüstəqillik dönəmi milli yaddaş və kimlik məsələlərinə yeni təkan verəcək. Nəşr vasitəsilə oxucu həm tarixi gerçəklikləri öyrənəcək, həm də milli ruh, torpaq itkisinin ağrısı və dirəniş ideyası ilə qarşılaşacaq. Əsər, həmçinin, İrəvan və Qərbi Azərbaycan mövzusunda yazılmış çağdaş ədəbiyyatın konseptual xəttinə töhfədir.

 

Sonuc və tövsiyə

 

Əsərin bədii səviyyəsi, faktoloji əsaslandırılması və ideya-mənəvi yönü nəzərə alınaraq, “İrəvanda xal qalmadı” romanının nəşri məqsədəuyğun və ictimai baxımdan zəruri olmasına diqqət çəkirəm. Əminəm ki, bu nəşr həm Azərbaycan ədəbi-mədəni mühitinə, həm də Qərbi Azərbaycan həqiqətlərinin beynəlxalq ictimai fikrə tanıdılmasına önəmli xidmət göstərə biləcək.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.11.2025)