Zəhra Həsənova, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

 

Uzun illərin, mürəkkəb tarixi proseslərin fonunda xalqın məişəti, ətraf aləmə və aid olduğu cəmiyyətə dair müxtəlif növ fikirləri məhz atalar sözləri, məsəllər vasitəsilə günümüzə qədər gəlib çatmışdır. Sözsüz ki, şifahi xalq ədəbiyyatının bu əvəzsiz örnəkləri bizə yetərincə geniş, tarixi, mədəni baxış bucağı qazandırır.

 

Buna baxmayaraq atalar sözlərinin tərkibində, habelə insanımızın yeniləşməkdə olan düşüncə tərzinin arxa planında zərərli sosial normaları özündə ehtiva edən bəzi fikirlər də yatmaqdadır. Türk qadının əsrlər öncə belə dəyərli, öz seçimlərində müstəqil, istər savaş meydanında, istərsə də çadırında qorxusuz və mərd olduğunu nəzərə alsaq, onun yüksək mənəvi keyfiyyətlərini kiçildən, əzən və hətta tənqid bənzəri təhqirə hədəf tutan bəzi deyimlərin gerçəkliklə əlaqəli  olmadığını bir daha xatırlatmış olarıq.

Əvvəlcə Azərbaycan dilində bu fəsildən olan bəzi atalar sözlərinə nəzər salaq:

Arvad tutan yolun axırı yoxuşa qalxar

Halbuki keçmişdə və günümüzdə kiçik dövlət adlandırdığımız ailələrin bütün daxili qərarlarının alınmasında ən böyük məsləhətçi daim xanımlar, o evin anaları, nənələri, həyat yoldaşları olur. Necə deyərlər “Hər güclü kişinin arxasında bir ağıllı qadın durur”.

Ərsiz arvad – cilovsuz at

Sözsüz ki, dəyişən və inkişaf edən texnologiyalar əsrində nə “arvadın ərə”, nə də atın cilova ehtiyacı var. Doğru mühitdə bütün canlılar kök salıb çiçək açmağa qadirdir.

Varlığın şərtləndirən əsas amillərdən biri də emosiyalardır. Bura həm xoş, həm də kədərli hiss və duyğular daxildir. İnsan kainatın axışı, təbiətin dəyişimi ilə daim vəhdətdədir. Ətrafımızda baş verən hadisələr bizdə yaxşı və ya pis izlər qoyur, onlar qarşısında ağlamaq, gülmək, qəzəblənmək isə sadəcə insan olmaq deməkdir:

"Arvadın gözündə yaş var, evdə iş var", yəni qadın, yaxud kişi olmaq fərq etmədən zaman-zaman duyğu axışında olmaq yaradılışımızın təməlindədir.

Ər atanı el atar, ər tutanı el tutar.

Yaxşısı “atan” da, “tutan” da olmadan möhkəm təmələ sahib olmaq, özün kimliyindən güc alaraq kök salmaqdır.

Qızı özbaşına qoysan, ya halvaçıya gedər, ya nağaraçıya.

Süfrəmizdən halva, toyumuzdan nağara əksik etməyib, halal qazanca dair çoxlu fikirlər söyləyiriksə (“Halal mal heç yerə getməz”, Halal incələr, ancaq üzülməz” və s.), sevgi və doğruluqla icra edilən bütün peşələrin xoşbəxtlik gətirəcəyi şübhəsizdir.

Qızını döyməyən dizini döyər

Doğrusunu desək, evində döyüləni ətrafı da, özgəsi də döyər. Dünya ilə ilk tanışlığımızı yaşadığımız, “ev” demək üçün dörd divar, bir tavan və qapıdan daha çoxuna ehtiyac duyduğumuz yuvalarda gördüklərimiz bir ömür boyu gedəcəyimiz yolları, üzərimizə qalxan əllərin saçlarımıza sığal, yoxsa başlarımıza “qapaz” olacağını təyin edir.

Bu cür örnəklər Altay türkcəsində də az deyil:

Altın baştu kadııtan,                    

Arık baştu er artık   “Qızıl başlı qadındansa, arıq başlı ər yaxşıdır”.

Belə anlaşılır ki, bütün üstün cəhətlərinə, seçilən xüsusiyyətlərinə baxmayaraq, qadın sadəcə qadın olduğu üçün hər zaman kişidən daha natamam və zəifdir.

Enezi t'amanıii kızın alba, Ejigi t'amanlUii üyine kirbe.  “Anası pisdirsə, qızını alma, qapısı pisdirsə, evə girmə”.

Buna bənzər nümunə Azərbaycan dilində “Anasına bax, qızını al” şəklində işlədilir. Hər nə qədər büyüdüyümüz ailələr, aldığımız tərbiyə və formalaşdığımız mühit xarakterimizin formalaşmasına təsir etsə də, olduğumuz və olmaq istədiyimiz şəxsiyyəti yaratmaq fərd olaraq özümüzdən asılıdır. Bu səbəbdən övladlar valideynlərinin, onların həyat tərzinin məsuliyyətini daşımır.

Kadın kijinin çaçı uzun, agılga kıska.  “Qadının saçı uzun, ağlı qısadır”.

Tarixə öz adını qızıl hərflərlə yazmış Tomris, Sara xatun, Nənə xatun, Fatimə Aliyə xanım, Ümgülsüm Sadıqzadə, Qaratel Hacımahmudova, Salatın Əsgərova və adı vərəqlərə, sətirlərə sığmayacaq yüzlərlə, minlərlə qadının hekayəsində aparıcı mövzu saçlar, görünüşlər deyil, ağıl və cəsarətdir.

Sözün müxtəsəri, tez-tez eşitdiyimiz, oxuduğumuz və bəlkə də, işlətdiyimiz bir qrup atalar sözləri, deyimlər uzun bir ömür yolu keçmiş olsa da, artıq tarixin yaddaşında, vərəqlərdə, kitablarda yanlış olduğu bilinərək saxlanmalı, zehnimizdəki yerini bərabərliyə, birlikdə dünyanı daha yaşanmalı, güllərlə, gülüşlərlə dolu bir məkana çevirəcək fikirlərə, qayələrə verməlidir. Dahi şairimiz Hüseyn Cavidin dilindən desək:

                          Qadın gülərsə şu issız mühitimiz güləcək,

                          Sürüklənən bəşəriyyət qadınla yüksələcək.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.12.2025)

 

 

Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun “Yazıçı” nəşriyyatında Xalq yazıçısı Anarın “2=3+4, yaxud iki ailədə üç Xalq yazıçısı, dörd Xalq şairi” adlı kitabı işıq üzü görüb. Nəfis tərtibatlı, illüstrasiyalı kitab Azərbaycan ədəbiyyatı irsinə böyük töhfələr vermiş iki nəsildən, onlar barədə həqiqətlərdən və onların ədəbi nümunələrindən ibarətdir.

 

608 səhifəlik bu unikal kitabı tərtib edən Xalq yazıçısı Anar uzun illər ərzində təkcə öz yazdıqlarını yox, qəhrəmanlarının – Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Nigar Rəfibəyli, Vaqif Səmədoğlu, Ənvər Məmmədxanlı və Yusif Səmədoğlunun yazdıqlarını eyni ideya-estetik yaradıcılıq məcrasına qoşaraq, onları eyni axında birləşdirərək ən yeni ədəbiyyatın ən milli paradiqması olaraq təqdim edibdir.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı kitabdan hissələri oxucularına təqdim edir. Anar qəhrəmanlarının ən populyar əsərlərini bir daha yaddaşlarda təzələyir:

 

 

ANAR.

“VAQİF OLMAQ”

 

“Hər oxuyan Molla Pənah olmaz”, – deyiblər. Hər şair də Vaqif olmur – nə Molla Pənah Vaqif, nə Səmədoğlu Vaqif... Vaqif Səmədoğlu yaradıcılığı poeziyamızda da, dramaturgiyamızda da təkrarsız, unikal hadisədir. Qırx-qırx beş il bundan qabaq Vaqifin ilk şeirləri meydana çıxanda bunu çox az adam başa düşürdü. İndi müqayisəolunmaz dərəcədə çox adam başa düşür, gün gələcək, bunu başa düşməyən qalmayacaq, qalsa da, üç cüt-bir tək cahil...

Böyük sənətkarlar çox vaxt yaşadığı dövrün yetimi, ögeyi, gələcək zamanların ərköyünü olur. İndi hansı şairin şeirlərini oxuyursan, oxşar mövzulara rast gəlirsən – Allah, Ölüm, Tənhalıq. Vaqif yaradıcılığa başlayanda bu mövzularda yazan bir-iki şairdən biriydi.

İlk şeirlərindən o, ədəbiyyatımıza əyalətçilik çəpərlərini aşaraq gəldi. Əyalətçilik – yalnız coğrafi anlayış deyil, əyalətçilik zamanın ucqarında qalmaq, dövrün nəbzini duymamaq, dünyanın dərdinə, Füzuli demiş, “qəmi-aləmə” biganə qalmaqdır.

Ən uzaq əyalət insanın öz içindədir: planetin ən azman şəhərlərində yaşayıb, mahiyyət etibarilə əyalət adamı ola bilərsən. Vaqif şəhərlidir, amma şəhər şairi deyil, kənd şairi də olmadığı kimi. O, dünyanın bütünlüklə – küll halında hər üzünə – şəhərinə, kəndinə, keçmişinə, indisinə, gələcəyinə, ağrısına, acısına, sevincinə – bir sözlə, hər sirrinə vaqif olan sənətkardır. Vaqif Səmədoğlunun vaqifliyi bundadır.

Bir para şair və yazıçılarımız var ki, ömürlərinin bir yarısını kənddən, rayondan Bakıya köçmək cəhdlərinə həsr edirlər, ikinci yarısını şəhəri burunlamağa. “Ah, şəhər nə qədər pis, yad, iyrəncdir, doğma kəndim nə qədər gözəl, füsunkardır” – bir çox şeirlərin, hekayələrin əsas pafosu budur. Soruşan gərək, şəhərə bu qədər nifrət bəsləyirsənsə, niyə bitib qalmısan burda? Kənddən, rayondan çıxıb Bakıda məskunlaşmış ən istedadlı şair və nasirlərimiz belə ovqatdan uzaqdırlar. Fikrət Qoca da, Mövlud Süleymanlı da, Ramiz Rövşən də. Təbii ki, şəhərdə doğulub boya-başa çatan Vaqif Səmədoğlu da.

Vaqifin nisgili, gileyi hansısa coğrafi məkanla deyil, dünyanın varoluşuyla, zamanın gərdişiylə bağlıdır. Onun haqqında yazılarımdan birində demişdim ki, “Vaqif zamanın yaraladığı şairdir”.

Onun ağrılı-əzablı müasirliyi də bundadır. O, salxım söyüdün seyrinə dalıb zövq almır, çünki bilir ki:

 Söyüd kölgəsitək,

 Sərindir

 Krematoriy kölgəsi.

 

Bizim əsr kölgələrin cərgəsinə krematoriy – konslagerlərin insanyandırma məntəqəsinin kölgəsini də əlavə etdi. Çağdaş Qərb mütəfəkkirlərindən birinin fikri Vaqifin misralarıyla həmahəng səslənir: “Osvensimdən sonra sevgi şeirləri yazmaq müşkül işdir”.

Şərq və Qərb şairlərinin əsrlər boyu vəsf etdikləri Ay da Vaqifin poeziyasında gözlənilməz bir bənzətməylə təqdim olunur.

 

Aya baxıram...

Üzü ləkə-ləkə

Rentgendə görünən

Vərəmli ciyər təki...

 

Təbiət öz-özlüyündə neytraldır, şairlər onu rəmzlərə, təşbehlərə, obrazlara çevirir. Quzey və Güney Azərbaycanı ayıran Araz çayı haqqında saysız-hesabsız şeirlər yazılıb – onların arasında əlaları da var, babatları da, dəyərsizləri də. Bu şeirlərin çoxunda Arazı qınayırlar ki, “zalımdır, insafsızdır, amansızdır”, xalqımızı, torpağımızı iki yerə bölüb. Vaqif Araza ilk anlamını qaytarır:

 

Araz nədir?

Adi çay.

Saysız çaylar ordusunda

kiçik, sadə, piyada.

Arazı söyməkdən nə fayda?

 

Vaqif şeirində obrazların əyaniliyi gözümüz qarşısında son dərəcə möhtəşəm mənzərə yaratmağa qadirdir:

 

Nəhəng bürünc xaç kimi

Yırğalanır sinəmdə

Aramızda qalmış buludlar,

Təyyarənin uğultusu,

Məsafə.

Qəflətən şamları keçmiş

Kilsədir

Qara dəniz

sənsiz...

 

Yaxud başqa bir gözlənilməz obraz:

 

 Batan

 Gəmilərdən atılan

 Yük kimi

 Kənara atıram

 Ümidlərimi.

 Ömrün divarında yenə

 Kəndir görürəm

 qapı yerinə.

 

Vaqif poeziyasının gözlənilməz keçidləri bəzən oxucunu çaşdıra bilər. “Tərcümeyi-halım” şeiri qəribə bir etirafla başlayır:

 

Doğuldum 1939-da,

1937-də tutuldum.

 

Bu necə olur, görəsən, 39-da doğulan adam iki il qabaq tutula bilərmi? Bunu başa düşməyənlər onu da başa düşmürlər ki, poeziya elementar məntiqin əsiri deyil və insanın bioqrafiyası onun doğulduğu gündən, ildən başlanmır, bu tərcümeyi-hal zamanın tərcümeyi-halıdır, dövrün özəllikləri, məqamlarıyla bağlıdır.

“Tərcümeyi-halım” şeirində belə misralar da var:

 

48-də nənəm öldü.

Ömrümdə ilk dəfə

Ölüyə ağladım.

Balıqlar saxladım

akvariumda.

Açıq qaldı pəncərəm

bir qış gecəsi,

Dondu balıqlar.

 

Şairin fikrincə, tərcümeyi-halının ən vacib məqamları bunlardır. Əlbəttə, ömründə başqa hadisələr, başqa itkilər, ölümlər də olub, amma qəlbin bioqrafiyası üçün ən vacib olan ilk sarsıntı ilk itki, ilk ölüm, yoxluqla ilk tanışlıqdır və bu qəlb sarsıntıları sırasında insanın – nənənin ölümüylə bir cərgədə akvariumda donub qalan balıqların da ölümü var, çünki bu balıqların tələf olmasında günahkardır, qış gecəsi pəncərəni açıq qoyubmuş. Bəlkə vicdan əzabı deyilən anlayış da gələcək şairin həyatına məhz bu günahıyla birgə daxil olub. Çox vaxt insanın, xüsusən də şairin içəri həyatının müxtəlif keçidləri zahiri ömrünün hər hansı hadisəsindən daha vacib olur.

İnsanın içəri dünyasının qaranlığında, zülmətində işıq axtarır şair. Ümumiyyətlə, qaranlıq və işıq, gecə və gündüz, zülmət və aydınlıq Vaqifin şeirlərində fərqli çalarlarla qələmə alınır.

Şikəst pencəyinin boş qolu

Gecəylə dolu

Ürəyin yeganə yeridir

İçimizin gecəsi.

İnsan səsi qaranlıqdan çıxır

Bulaq yer altının gecəsindən axır

Qarı süd sağır

İnək döşünün qaranlığından.

Ana bətninin gecəsindən

dünyaya gəlir insan.

 

Beləliklə, insan səsi, inək südü, bulaq, insanın özü belə qaranlıqdan işığa çıxır və dünyanın bu gərdişi əbədidir. Bu gərdişdə hər gün, hər an sonuncudur və hər gün, hər an yenidən təkrarolunandır.

Vaqif Səmədoğlunun çox sevdiyim şeirlərindən biri elə bu barədədir:

 

Son gecədir bu gün yenə,

Sabah yenə son səhər

Son yel dolur son yelkənə,

Qayıq üzür birtəhər.

Axırıncı ağacdır bu,

Əsir sonuncu külək

Bağlayıb sonuncu yolu

Yenə sonuncu fələk.

 

Bu şeir bədbin təsir bağışlaya bilərdi: son gecə, son səhər, axırıncı ağac, sonuncu fələk... dünyanın axırıymış sanki. Bədbin təsir bağışlaya bilərdi, amma bağışlamır, çünki şeirdə bir açar sözü var: “yenə” sözü. “Yenə” sözü hər şeyi izah edir. Bizə sonuncu kimi görünən hər şey yenidən təkrar olunur, yenidən qayıdır, hər gün yenidən son gündür, hər gecə yenidən son gecə...

Vaqif ən adi şeylərdən poeziya cövhəri çıxara bilir. Hətta adicə toz da şeir predmetinə çevrilir:

Dünən adını yazdım

Qara royalımın üstünü örtmüş

Bomboz tozun üzündə.

 

Bu sözlərdən sonra gələn misralar həm bu adi detala böyük miqyas verir, həm də təsirli bir ovqat yaradır:

Gah Şimaldan,

gah Cənubdan baxdım adına

Adın günəşlə dolurdu,

Kölgədə qalırdı.

Mənimləydin sən.

Aramızda bir yol vardı: dünən!

Bu gün o da kəsildi,

Vasvası anam

Royalın tozunu sildi...

Yox oldu Şimal,

Cənub da yoxdur indi.

İndi nə sən varsan,

nə mən

günəşə kölgə endi

Dünənimlə bugünümün əhvalatı belədi...

İndi külək

pəncərənin pərdəsini

sənsizlik üzərində

bayraq kimi yellədir...

 

Vaqifin başqa unudulmaz misraları da yadıma düşdü:

 

Uzaqda bir külək var,

Küləyin üstdə bayraq.

 

Az sözlə, xəsis ifadələrlə dolğun, çoxanlamlı obraz yaratmaq, bax, budur!

Vaqif poeziyasına impressionist rəssamların əsərləri kimi xəfif, yüngül duman, bu dumanda güclə sezilən mənzərələr xasdır:

 

Eşidirsənmi?

Amma necə eşidəsən...

İki il yeddi ayın ayrılığıyla

tutulub qulaqlarım,

Bir yandan da bu yağış...

Görürsənmi?

Amma necə görəsən...

Qurtarmayıb hələ də

Aramızdan keçən qatarın vaqonları,

Bir yandan da bu yağış...

 

O vaxtlar yazılmış, amma təbii ki, çapı mümkün olmayan bir şeirində Füzuliyə həsr olunan misralar var, böyük şairə müraciətlə deyilir: Axı yuxuna girmirdi rus çarının tankları.

Aydındır ki, çar vaxtında tanklar yox idi, Vaqifin işarə vurduğu – 1968-ci ildə Praqa baharını tırtılları altında əzib darmadağın edən Brejnev tankları idi.

Elə həmin şeirdə məşum bir xəbərdarlıq da vardı:

 

Yenə kəsib ümid keçən yolları

Tikilməmiş türmələrin hörülməmiş hasarı.

 

Beş-on babat şeir yazıb, özünü dahi sayanlardan fərqli, Vaqif bəlkə də öz şeirlərinin qədrini lazımınca bilmir. Çoxlu nəğmələri var, amma onları şeir kitablarına salmır, “bunlar nəğmə sözləridir” deyir. Halbuki Emin Sabitoğlunun musiqi yazdığı “Uzaq yaşıl ada” da, “Bir axşam taksidən düşüb payıza” da yüksək poeziya nümunələridir, Adil Bəbirovun yazdığı gözəl bir mahnıdakı misralar:

 

 Gəzdiyimiz şəhərləri,

 Sevdiyimiz şeirləri,

 Kölgən düşən divarları

 ürəyimdən qopar, qopar,

 özünlə apar... –

 

misralarının Vaqifin başqa gözəl şeirlərindən nəyi əskikdir?

Vaqifin şeirləri haqqında az yazılmayıb. Mən də dəfələrlə yazmışam. Onun şeirləri qədər bənzərsiz dramaturgiyası isə, təəssüf ki, hələ də layiq olduğu qiymətini almayıb. Vaqifin yubileyi ərəfəsində məhz onun dramaturgiyası haqqında yazmaq istəyirdim, amma vaxt qıtlığından pyeslərini, əlbəttə ki, əvvəllər səhnələrdə və TV ekranlarında gördüyüm pyesləri – “Yayda qartopu oyunu”, “Generalın son əmri”, “Yaşıl eynəkli adam”ı bir də təzədən oxuyub fikirlərimi toparlaya bilmədim. Bircə onu deyə bilərəm ki, “Bəxt üzüyü” pyesi və onun əsasında Ramiz Əzizbəylinin çəkdiyi film milli dramaturgiyamızın və kinomuzun ən maraqlı örnəklərindəndir. Filmdə istedadlı aktyorlarımız tərəfindən yaradılan sırf milli xarakterlər qalereyası unudulmur. Bu filmin personajları, ayrı-ayrı deyimləri “Hacı Qara”nın, “Məşədi İbad”ın obrazları, ifadələri kimi ağızdan-ağıza dolaşır, hafizələrə zərbülməsəllər kimi həkk olunur. Hələ onu demirəm ki, Moşu Göyəzənli teatr maskası kimi ekrandan həyata adlayıb, mətbuat səhifələrinə qayıdıb.

Bu yazıda Vaqifin poeziyasından danışarkən əsasən uzaq gənclik illərinin şeirlərinə müraciət etdim. Ona görə yox ki, sonrakı şeirləri daha böyük marağa və diqqətə layiq deyil. Yox, bu poeziya ildən-ilə kamilləşən, püxtələşən, yeniləşən sənət hadisəsidir. İntəhası, mən Vaqifin sonrakı dövr poeziyası haqqında “Allahla söhbət” adlı geniş esse yazmışam və bu mətn şairin Bakıda və İstanbulda çıxan kitablarında Ön söz kimi verilib. Özümü təkrar etmək istəmirəm.

Əsasən gənclik şeirlərinə müraciətimin ikinci səbəbi odur ki, yeni oxucu nəsilləri o uzaq illərin ədəbiyyatını yetərincə tanımırlar və bəzən tanımaya-tanımaya ona ağız büzürlər. O dövrün bütün şeir, nəsr örnəklərini ucdantutma ideoloji meyarlarla ölçmək elə sənətə yalnız siyasi açıdan baxan bolşevik təfəkkürünün təzahürüdür. İnsan yaşadığı zamanı özü seçmir, amma yaşadığı hər hansı zamanda İnsan kimi yaşamaq onun özündən asılıdır. Bu, ilk növbədə sənətçilərə aiddir. Elə ancaq burda misal gətirdiyim şeirlər kifayətdir ki, Vaqif poeziyası, eləcə də başqa həqiqi nəsr və şeir örnəklərimizin nə qədər siyasətdən, ideoloji buxovlardan azad və uzaq, bəşəri, əbədi, insani motivlərlə nə qədər zəngin olduğunu aydın dərk edəsən.

Bir də Vaqifin gənclik şeirləri mənim yaddaşımda yaşayır, onları kağıza köçürmək üçün heç bir kitaba baxmağa ehtiyac qalmır. Bu şeirlər Vaqifin gəncliyi olduğu kimi, mənim də gəncliyimdir...

Vaqifin 70 yaşı tamam olan gün yubilyara ən səmimi təbriklərimi yetirirəm və yazımı onun daha bir gənclik şeiriylə bitirirəm (bu da lap qafiyə çıxdı ki!). Bu gənclik şeiri nigaran suallardan ibarətdir:

 

Nəyin istisindən yananlar

Arzulayacaqlar kölgəmi?

 

Doğrudan da, görəsən, hansı istidən yanacaqlar insanlar planetdə – qlobal meteoroloji istidən, kosmik hərarətdən, ya hərbin alovlarından?

Sətiraltı mənası olan coğrafi sual:

 

Hansı rənglə çəkəcəksən

xəritədə ölkəmi?

Şəxsi maraq:

Şeirlərimi sevəcəklərmi

divarlar arxasında?

İqtisadi duruma, dolanışığa aid sual:

 

Bazarda

Ətin qiyməti düşəcək,

Yoxsa meşə cəngəlliyinin

qoyduğu qiymətlər qalacaq?

Adi insani sual:

Öpüşəcək, öldürəcək,

düşünəcəklərmi yenə qaranlıqda?

 

Eləcə də adi bir məişət sualı:

Qatarlarda

axşamüstü

çay paylayacaqlarmı içməyə?

 

Və çox mühüm siyasi-inzibati sual:

Pasport, viza gərək olacaqmı

sərhədləri keçməyə?

Ədəbi maraq:

Andersenin nağıllarını oxuyacaqlarmı,

Əlifba biləcəkmi hamı?

 

Bir-birindən narahat suallar:

İnsan bir ömrü boyu

öləcək neçə kərə?

Yol azacaqlarmı?

Məzar qazacaqlarmı?

Məsciddə yuyacaqlarmı meyitləri?

 

Bütün bu sualları biz hamımız verə bilərdik. Amma şeir sonuncu bir sualla tamamlanır ki, onu ancaq çox uzaq gələcək haqqında fikirlərə dalan şair verə bilər:

Kim sulayacaq bulvarda söyüdləri?..

1-2 iyun, 2009

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.12.2025)

 

                                    

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə Biri ikisində layihəsində bu gün Şeir vaxtıdır, sizlərə çağdaş türk dünyasının gənc şairlərinin  şeirləri təqdim edilir.

 

Faroqat CAB­BA­RO­VA

(Türkmənistan)

 

1987-ci il­də Türk­mə­nis­tan­da ana­dan olub. Or­ta təh­si­li­ni 1998-ci il­dən eti­ba­rən Öz­bə­kis­tan­da da­vam et­di­rib. Öz­bə­kis­tan Döv­lət Dün­ya Dil­lə­ri Uni­ver­si­te­tin­dən,  Çin Xalq Res­pub­li­ka­sı Mər­kə­zi Mil­li Uni­ver­si­te­tin­dən mə­zun olub. Şe­ir və he­ka­yə­lər­dən iba­rət 4 ki­tab mü­əl­li­fi­dir.

 

***

Sabah hər şey yaxşı olar,

Səksəkəli günün nəsihətidir.

Mənimlə çarpışan hər səhər-axşam

Sonsuz sabahların tək ümididir.

 

"Sabah hər şey, əlbət, yaxşı olacaq!"

Anam duyar daim mənim sözümü.
Bitməz bu sabahın yeni sabahı,

Anamı aldatdım,  yoxsa özümü?

 

Qədəhlər coşquyla dolur yeni il,

Hər il çoxlu-çoxlu bizə  vəd verir.

İllərin illərdən fərqi yoxdu ki,

Günlər də, aylar da eyni dad verir.

                Uyğunlaşdırdı: Məleykə Mirzəli

 

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.12.2025)

 

 

 

 

Nemət Tahir, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Qarabağ təmsilçisi

 

Müharibənin qaranlığından doğan bir ömür: Erika Hanpel və Əhəd Əliyevin hekayəsi

 

XX əsrin ən faciəli səhifələrindən biri olan II Dünya müharibəsi milyonlarla insanın taleyini dəyişdi, saysız-hesabsız ailələri dağıtdı, xalqların yaddaşında sağalmaz yaralar qoydu. Lakin bütün bu qaranlığın içində bəzən elə bir hekayə ortaya çıxır ki, insanın insana olan sevgisinin, sədaqətinin, mərdliyinin bütün sərtliklərə qalib gələ bildiyini göstərir. Erika Hanpel və Əhəd Əliyevin tale yolu məhz belə bir hekayədir — ölümün, müharibənin, köçün, ağrının içindən boy atan bir sevgi və sədaqət dastanı.

Erika Hanpel 1927-ci ildə Çexiyanın Usti şəhərində dünyaya gəlmişdi. Gənclik illəri müharibənin kabusu ilə üst-üstə düşən bu alman xanımı həyatının ən çətin günlərində tamamilə başqa bir dünyanın adamı — Azərbaycan əsgəri Əhəd Əliyevlə rastlaşdı. Müharibə onun qapısını da döymüş, ağır yaralı və əsir düşmüş əsgərlərlə eyni çətinliklər içində onu sınamışdı. Lakin taleyin qəribə oyunları bəzən insanı öz seçimləri ilə sınayır: Erika lazaretdə gördüyü, ölüm və əsirlik arasında qalan azərbaycanlı əsgəri gizlicə ordan çıxarıb öz evində saxladı. Bu, sadəcə bir mərhəmət addımı deyildi — bu, ölüm qorxusuna rəğmən atılmış böyük bir insanlıq addımı idi.

Əhəd Əliyevin həyatı Erikanın qayğısı ilə xilas oldu. Zaman keçdikcə onların arasında yalnız minnətdarlıq deyil, ən çətin şəraitdə belə insanı yaşadan sevgi doğdu. Müharibə bitəndə Erika həyatının bəlkə də ən cəsarətli qərarını verdi: ailəsindən, doğma şəhərindən, bütün keçmişindən ayrılaraq 1945-ci ildə Əhəd ilə birlikdə Naxçıvana köçdü. O dövrün ağır yol şəraiti, sosial çətinlikləri bir yana, o, yad bir ölkəyə, tam fərqli bir mədəniyyətə yalnız sevginin gücü ilə gəlmişdi.

Naxçıvanın özünəməxsus qaynar həyatının içində onlar sadə, amma şərəfli bir ömür qurmağa başladılar. Əhəd Əliyev müharibədən sonra gözlərini itirmişdi, lakin Erika onun gözü, qulağı, dayağı oldu. Bu ailənin həyatı bir-birinə sədaqətin ən gözəl nümunəsi idi: ağır zəhmət, yoxsulluq, qüssə, itkilər — bütün bunlar onların evindən keçdi, amma onları ayıra bilmədi.

Bu izdivacdan üç oğul dünyaya gəldi: Səməd, Səyyad və Fərhad. Ailənin taleyi elə Azərbaycan xalqının taleyi ilə qoşa yazıldı. 1992-ci ildə — Qarabağ savaşının od-alovunda onların oğlu Səyyad Əliyev vətən uğrunda şəhid oldu. Bu, Erikanın həyatının ikinci böyük zərbəsi idi: savaşdan qaçıb Xəzərin o tayına gələn alman qadını müharibənin ağrısını bu dəfə öz evinin içində yaşadı.

Əhəd Əliyev 1970-ci ildə ürək tutmasından vəfat etdi. Erika həmin gündən etibarən həyatı tək davam etdirdi. Onun üçün bu təkliyi daha da ağır edən təkcə həyat yoldaşının yoxluğu deyildi — o, həyatının ən güvəndiyi insanını, Naxçıvanı özünə doğmalaşdıran səbəbi itirmişdi. Buna baxmayaraq, o, bir daha evlənmədi. Bu, sadəcə bir qərar deyil, bir qadının ömür boyu daşıdığı sədaqətin, sevgisinin böyüklüyü idi.

Erika Hanpel həyatının son illərinə qədər Naxçıvanda yaşadı. Çexiyada doğulan, müharibədə sərt sınanan, Azərbaycanda sevib-sevilən bu qadın 2016-cı ildə dünyasını dəyişdi. Onun ömrü kimliyindən, millətindən, dinindən asılı olmayaraq insanın insana olan sevgisinin və sədaqətinin sərhədləri aşa bildiyini sübut edən nadir hekayələrdən biridir.

Erika Hanpel və Əhəd Əliyevin taleyi bizə belə bir həqiqəti xatırladır: müharibələr xalqları düşmən edə bilər, amma insanları deyil. Hər qarışıq dövrün içində elə insanlar doğulur ki, onların hekayəsi zamanı və məkanı aşaraq bir dəyər kimi yaşayır. Erika — yad ölkədə, yad torpaqda, amma sevginin gücü ilə özünə vətən, ailə və kimlik yaradan bir qadın… Onun ömür yolu həm insanlığın, həm sevginin, həm də sədaqətin unudulmaz abidəsidir.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.12.2025)

 

Cahangir Namazov, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Özbəkistan təmsilçisi

 

Fəridə Əfruz şairə, tərcüməçidir. ÖzbəkistanRespublikasının Əməkdarmədəniyyətişçisi,ÖzbəkistanYazarlarBirliyisədrininmüavinidir. Onun iki şeirini azərbaycanlı oxucular üçün tərcümə etdim.

 

 

Səni unutmağım üçün

 

Səni unutmağım üçün

Gözümü unutmalıyam,

Sözümü, özümü unutmalıyam.

Çayın kənarında dayanmamalı,

Dalğaları gözləməməli,

Ayı qucaqlamamalıyam...

 

Unutsam,

Baharda çiçəyi,

Yayda yağışı,

Payızda xəzəli,

Qışda qarı,

Qar üstündə

basılmış izləri unutmalıyam...

 

Səni unutmağım üçün

Saçlarımı oxşayan küləyi,

Dodaqlara toxunan barmağı,

Gözləri dörd olan cığırı unutmalıyam...

 

Unutsam,

İtdən vəfanı,

Bülbüldən nəvanı,

Ağrını, titrəyişi, iniltini,

Cəfanı unutmalıyam...

 

Səni unutmağım üçün

Zülmü, zalımı,

Zənciri unutmalıyam.

Sinəmə sancılan xəncəri ,

Həsrəti unutmalıyam.

 

Unutsam,

Üsyanı, imkanı,

Qulluğu,

Göydə ay kimi tənliyi unutmalıyam...

 

 

***

 

Günlər də əziz nemət,

Qar əriyib bitməkdə.

Gəlsə bahar – əmanət,

Keçsə ömür – getməkdə ,

Gəl, ey mənim mənsizim.

 

Səbir  alma çiçəklər,

Pişsə, dilini yarar.

Daş qəlbə yol tapınca,

Alınlar da qanayar,

Gəl, ey mənim mənsizim.

 

Bu necə qərib bazar,

Bağlıdı yolum yox.

Ağlayarsam  çıxar can,

Çağırmaya dilim yox ,

 Gəl, ey mənim mənsizim.

 

Hər sübh yenə çiçək açar,

Şimşək vurmuş xatirəm.

Adı var, özü yoxdur,

Nağıldakı bahadırım,

Gəl, ey mənim mənsizim.

 

Dünya özü su çarxı,

Tanısa ,özündən donar da.

Səni verib Xudayım,

Alsa, canım alar da .

Gəl, ey mənim mənsizim.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.12.2025)

 

 

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı Şeir saatı rubrikasında sizlərə Şəfa Vəlinin şeirlərini təqdim edir.

 

***

 

“Tale” deyib çəpərlədin ömrümü,

Çıl-çırpını qıra-qıra gəlirəm...

Kül qalmayıb ocağımda tökməyə,

Başı daşa vura-vura gəlirəm...

“Ah”larımla uçurtduğum “evlər”i

Vicdanımla hörə-hörə gəlirəm;

Mən səninçün darıxıram, İlahi...

 

Əminsən, ömürdü mənə verdiyin?

Yaşamağı öyrətməyi unutdun...

İki gilə göz yaşıymış ümidim,

Adına əkdiyim gülü qurutdun...

Gedən-gedənədir xatirələrdən,

“Dost payı” dediyin çayı soyutdun;

O pay üçün darıxıram, İlahi...

 

Qaçqın düşdüm bələyimdə, bilirsən,

Beşiyimi yada verdin... Öz işin...

Bir noyabr sazağında buzladı,

Canım oldu qar havası-əl işin...

Ağrı-ağrı, sancı-sancı doğulan

Şeirim də, hekayəm də söz işin;

Susmağınçün darıxıram, İlahi...

Mən səninçün darıxıram, İlahi...

 

 

***

 

Sonra baxdım, pəncərəmə qar düşür,

Dam altında iki pişik bürüşür,

Armud ağacında "mak-mak" oynayan

Sərçəcik hamıdan betər üşüyür...

...mən demədim dərdimi təbiətə...

 

Sonra baxdım, qarda xatirə qalıb,

Üzülən də, sevinən də tapılıb...

Oxuduğum son xəbər məhz beləydi:

"asfalt üstə çılpaq körpə atılıb..."

...mən demədim dərdimi təbiətə...

 

Sonra baxdım, yollarda sürüşən çox,

Ürəkdən qovulan, gözdən düşən çox...

Getdilər... Getməyə yeri olanlar...

Qaldı dərdəcərlər... Dərddə bişən çox...

...mən demədim dərdimi təbiətə...

 

Sonra baxdım...

Sonraya saxladığım

Bütün “əlvida”lar ömür sandığım,

ağzının kilidi həyam, abırım...

... Əvvəldə ölmüşdü “bəxtdən” umduğum...

...məni dinləməyə üzü gəlmədi

Təbiət Ananın, Tanrı Atanın...

 

 

***

 

“Uç-uç baba” uçurmağa bir ümid,

Zəzzəquma üfürməyə nəfəs qalmadı...

Azaldı ölçülər,

Pozuldu qafiyələr:

“Tanrı” dediyimiz də unuda bilərmiş

Ən gözəl əsərini...

 

“Uç-uç baba” axtarmağa bir ümid,

Tulça turşusu qoymağa həvəs qalmadı...

...şeirlər duyulmadı,

Hekayələr oxunmadı:

“Tanrı” dediyimiz də ovuda bilirmiş

Əsərindən incimiş ürəyini...

 

Qışdı...

Yanvardı...

Gündü...

Bayaq çıxdım həyətə...

... “uç-uç baba” tapammadım...

Zəzzəqumanın qaralmış yarpağına

Bir ovuc qar yayxanıb...

Qara da qıyammadım...

... Bizik...

Etdiyimizdi...

Etmədiyimizdi...

Başından sonunadək qaçdığımız ömrün

günahkarı da, xilaskarı da

“Tanrı” dediyimizdi...

 

 

***

 

Şəkinin dumanı nazlanır axı,

Çəkir ürəyimi pişik  dalaşı,

Qonşuda söz qalıb: qapıarası,

Qızların göyçəyi piyada gəzmir,

Naza həsrət daşlar küçə həyası...

İndi necə edim, nə deyim ki mən,

Olmayım dumanda nazdan narazı?

 

Şüşədən rübəndlər dəbə düşəndən,

Gizlənir eyvanlar pərdə dalında...

...Yaman çəkinirəm qara pişikdən

Pusur hənirimi qapı dalında...

Nazın çəkmədiyim boz pişiklərin

“ah” qoxur küsəyən mırıltıları...

Şəkinin dumanı nazlanır axı...

 

Bir naz da mən atdım xatirələrə,

Bu gün də yadıma salmadım səni...

...Nə eyvan, nə də ki pişik deyiləm,

Qatım abrıma, aldadım səni...

Mənimki, uzağı, bircə tumardı,

Çəkəsən ruhuma, dönəm olam mum...

...bilirəm...

Bilirəm, gözəl axtaran,

Şəkidə eyvan da, qara pişik də,

Bu daşlı yollarda ölən ümid də,

Lap elə Şəkinin özü də məsum...

...Bir mən günahkaram...

Bir də ayrılıq...

Şəkinin dumanı nazlanır axı...

 

 

***

 

Ay qırmızı papaqlı,

Ay hamıdan küsən qız...

Əlləri umacaqlı,

Boy-buxunu süsən qız...

 

Yenə kimə inandın?

Aldadan tapıldımı?

“Dağ haqqı”ydımı andın,

Dağlarda haqq qaldımı?

 

Yazdığın “son mesaj”la

Hansı qarğış yol aldı?

Bir sərçə qayğısıyla

Keçmədiyin yol qaldı?

 

Ay qırmızı papaqlı,

Saçı daraqtanımaz...

Eşqi “başı qapazlı”,

Arzuları gülaçmaz...

 

Ömrün önündən çəkil,

Nə olacaq, olacaq...

İkimizdən bir şəkil,

Bir xatirə qalacaq...

 

Aç saçını, tök üzə,

Qocalmaqdan da qorxma...

Bir bayatı çək bizə,

Və də eşqdən oxuma...

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.12.2025)

 

 

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı böyük şairimiz Füzuli barədə silsilə yazılar təqdim edir. İlk yazı Cəfər Cabbarlıdandır.

 

...Bəlli olduğu üzrə, azəri ədəbiyyatı Füzulidən sonra öz orijinallığını itirmiş bir halda idi.

Füzuli azəri ədəbiyyatını fars və ərəb girdablarından dartıb çıxarmış, dörd yanını sarmış boşluq içərisində yеni doğurmuş ədəbiyyatı çiyinlərinə almış və yеnilməz addımlarla ta yüksəklərə qaldırıb, parlaq bir sеntimеntalizm ədəbiyyatı olmaq üzrə ...təqdim еtmişdir. Füzulinin dörd əsr bundan əvvəl yazdığı sеntimеntalist əsərlər bu gün bеlə bütün sеntimеntalizm ədəbiyyatının ilk sıralarında gеdə bilir. O öz mövzularında bəzən böyük ədəbi kеçmişə malik yazıçılarla yarışmış, onların yazdıqları mövzulardan istifadə еtmiş, lakin bu yarışda onlardan gеri qalmamış, hər halda, “Lеyli və Məcnun” kimi dahiyanə əsərində öz qoca rəqiblərini gеri buraxmış və hamısından yüksəyə qalxmışdır.

Füzuli öz dühası ilə Azərbaycana parlaq klassik bir ədəbiyyat vеrdi. Lakin еyni zamanda onun dühası ağır bir yük kimi azəri ədəbiyyatının inkişafı üzərinə düşüb onu öz ağırlığı altında əzməyə başladı. Еl ağzından çıxmış ədəbiyyat, bir dahinin qələmi altında yonuldu və birdən-birə klassik bir yüksəkliyə qalxdı. Mühit isə bu yüksəkliyə çıxacaq bir hazırlığa malik dеyildi. Azəri ədəbiyyatının Füzuli yüksəkliyində dayanması və mütərəqqi addımlarla yüksəklərə doğru irəliləməsi üçün həyati bir dayağı yox idi. Odur ki, Füzuli öz əlini ədəbiyyatdan çəkər-çəkməz ədəbiyyat mütərəqqi gеdişi ilə irəliləmək dеyil, bəlkə, yüksəldiyi yеrdə bеlə dayanmadı və sürətli hərəkətlə еnişə doğru yuvarlanmağa başladı...

Şairlər, ədiblər Füzulini ötməyə dеyil, bəlkə, ona yеtişməyə, var qüvvələri ilə öz əsərlərini Füzulinin əsərlərinə bənzətməyə və bеləliklə, ədəbiyyatı qırıldığı nöqtəyə vardırmağa, orada bərkitməyə çalışırdılar. Bеləliklə, azəri ədəbiyyatı öz orijinal mənliyini itirmiş və Füzulinin ardınca qoşmağa başlamışdı. Artıq ədəbiyyat öz mövzusunu həyatdan və mühitin təməlindən almır, həyatın psixologiyası ilə yaşamır, bəlkə, kеçmiş, söylənmiş sözləri, daha doğrusu, Füzulinin dahiyanə şеirlərini daha bayağı, daha zəif və boyasız bir şəkildə təkrar еdirdi.

Füzulinin bir qəzəli yüzlərlə şairlər üçün ilham mənbəyi olur, şairlər öz şеirlərini ona bənzətməyə çalışırdılar. “Füzuliyanə” qəzəllər yazmaq şairlərin idеalı olmuşdur. Bənzətmələr, təxmislər yol alıb gеdirdi. Ədəbiyyat öz normal yolunu itirmiş, həlqəvi bir gеdişlə Füzulinin başına hərlənir, haraya gеtdiyini özü də bilmirdi. Füzuli еlə bir tilsim idi ki, ədəbiyyatımız ondan bir addım bеlə olsun bayıra çıxmır və uzun illər yеni bir şəklə kеçmirdi...

 

(C.Cabbarlının “Mirzə Fətəli Axundzadə haqqında” məqaləsindən)

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.12.2025)

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Güney Azərbaycan Poeziyası Antologiyası layihəsində Təbriz təmsilçimiz Əli Çağlanın növbəti təqdim etdiyi yazıçı Təbrizdə yaşayan Həsən Umudoğludur.

 

Həsən Umudoğlu

Təbriz

 

AZƏRBAYCAN ADININ ETİMOLOGİYASI

 

“Tədqiqatçıların fikrinə görə, Azərbaycan, Atropatena sözü ilə əlaqədardır. Həmin söz müxtəlif şəkildə səslənsə də, onların hamısının bir ümumi cəhəti vardır: Mənaca oda sitayiş edilən, Zərdüşt dininin geniş yayıldığı diyar, ölkə deməkdir. Buna görə də Azərbaycana (Odlar diyarı) deyilir.”

H. Həsənov

 

İzah: Bu fikir səhvdir. Bu Yunan xalqının uydurduğu ad və mənadır. Guya ki, İskəndər dövründə buranın hakimi “Atropat/Atorpat” bir şəxs olmuş və Yunanlılar ona görə bura “Atorpaten” (Atropatenanın yurdu) demişlər. Bu adı Fars şovinizmi “Odlar diyarı” kimi məna edir. Necə olur ki, Yunan mənşəli ad, Fars sözü kimi izah edilir. İskəndər miladdan qabaq 323-365-ci illərdə yaşamışdır. Həmin dövrdə “İran” və “Fars dili” hələ yaranmamışdır. Azərbaycan sözünü Erməni vb... Dillərlə də bağlayır. Halbuki Azərbaycan adının yarandığı zamanda Grigori Erməniləri, məsihiyyət dünyası mövcud olmamışdır. Azərbaycan Türk məmşəli addır. Onun mənasını da Türk dilində axtarmaq lazımdır. Bizcə bu adın birinci hissəsi “Azr-Adr” odla, atəşlə heç bir əlaqəsi yoxdur. Azr/Adr sözündə olan “Z/D” hərfi sakindir, heç bir hərəkəsi yoxdur. Amma İran alimləri onu fəthə (اَ – Ə) ilə oxuyurlar.

Azr/Adr: (Uca yer və yüksək yer” deməkdir. Bax: “Divan lüğat-ət-Türk, 84-cü səh, Dr. Məhəmməd Dəbirsiyaqi) “Azerbazok”, “Azertağ”, “Azerlek” sözlərinə. Bay/Bak hissəsi əmir, hakim, varlı və sərvətli deməkdir. Bax: (Həmin kitab) və (cığatay sözlüyü. Şeyx Süleyman Əfəndi, çevirən: h. Umudoğlu, s. 7).

Qan/Xan komponenti uca, yüksək deməkdir. Fars dilində “q” məxrəci olmadığı halda qan hissəsi bu dildə “gan” və ərəb dilində isə “can”, başqa xalqlarda “kan” kimi gedir. Həmin qan hissəsi sonralar məkan bildirən şəkilçi kimi də işlənmişdir. Məşhur Fars lüğətinin müəllifi “məhəmməd hüseyn xələfı təbrizi” Azərbaycan/Azərbaygan adını belə izah edir: «y /ی  hərfi ilə azərabadegan vəznində və anlamındadır və Təbrizin Atəşgahının adıdır və bir vilayət adı olduqda, Təbriz də o vilayətin şəhərlərindən sayılır. Deyirlər “oğuz”(xan) o vilayəti aldıqda, “Ocan” (indiki Bostan abad) Çayırlığı Azərbaycanın bir vilayəti olduğu halda, oğuz xana xoş gəlmiş və hər bir insanının öz ətəyində bir ovuc torpaq gətirməsinə və ora tökdüyünə buyruq vermişdir. Oğuz xan özü də bir ovuc torpaq gətirib və o yığıldığı təpənin üstünə tökmüşdür. Bir böyük təpə düzəlib, oranın adını azərbaygan qoymuşdur və Azər türk dilində uca/böyük anlamında və baygan “böyüklər və möhtəşəmlər” mənasındadır. Onun müərrəbi və ərəbi formu “Azərbaycan”dır. (Borhanı qatı. M.h. Xələfı Təbrizi. Çap edən: doktor Moin. C.1.s. 249. Tehran. 1376. 6- cı çap. Fars dilində).

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.12.2025)

 

 

Kənan Məmmədli, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

 

Bü günə olan əlamətdar hadisələri diqqətinizə çatdırırıq:

 

Beynəlxalq Əlillər Günü

1992-ci ildə Rusiya Federasiyasının təşəbbüsü ilə BMT-nin Baş Məclisində dekabr ayının 3-nün Əlillər Günü kimi qeyd olunmasıyla bağlı qərar qəbul edilib. Hər il keçirilən Beynəlxalq Əlillər Günü əlillərin ehtiyaclarını başa düşmək və məhdud imkanlara malik olan insanların ləyaqət, hüquq və rifahına dəstəyi irəli çəkmək və həmçinin, məhdud imkanlı insanların siyasi, sosial və mədəni həyatın bütün aspektlərinə cəlb edilməsinə çalışmaq əsas meyar hesab olunur. Dünya əhalisinin təxminən 10 faizini fiziki cəhətdən qüsurlu insanlar təşkil edir. Əlilliyi olan insanların 20 faizi inkişaf etməkdə olan ölkələrdə yaşayır.

Ölkəmizdə bu ilin əvvəli üçün 600 min nəfərə yaxın əlil, o cümlədən 72 min sağlamlıq imkanları məhdud uşaq var idi. Amma əmək və əhalinin sosial müdafiəsi naziri Sahil Babayev cənabları bu sayın xeyli azalması uğrunda məqsədyönlü fəaliyyətə başladığından, bu rəqəmin ciddi itkiyə məruz qaldığı istisna deyil.

 

Ümumdünya kompüter qrafikası, dizaynerlər və animatorlar günü

“Evans & Sutherland” adlı ilk kompüter qrafikası ilə məşğul olan şirkəti hələ uzaq 1968-ci ildə yaratmışdılar. Onun yaradıcısı Amerika alimi Ayven Sazerlend idi. O, həm də internetin pioneri hesab edilir. 1984-cü ildə stereolitoqrafiya metodunun kəşfi ilə 3D çap üsulu da ram edildi. Sonradan bu üsul kompüterlərə də aid edildi. Bu gün kompüter qrafikası sahəsində Dell, İntel, Adobe, Vidia kimi öncüllər liderlik edirlər. Əgər sizin tanış dizaynerləriniz, tanış 3 D mütəxəssisləri varsa heç də pis olmaz ki onları təbrik edəsiniz.

 

“Öz əlinlə hədiyyə düzəlt” günü

Uşaqlar bağçada rəngli kağız və kartondan hədiyyələr düzəldirlər, bu hədiyyələri böyüklər məmnuniyyətlə qəbul edirlər, bu öz yerində. Amma bu bayram həm də böyüklər üçün nəzərdə tutulur. İndi bir məni agah edin görək, biz öz əlimizlə nə hədiyyə düzəldə bilərik və tutalım, səkkiz martda xanımlar üçün vatman kağıza yapışdırdığımız gül  rəsmini xanımlar başımıza vurmazlarmı.

 

Böyük Stradivarinin müəllimi

1989-cu ilin bu günündə Mixail Qorbaçovla Corc Buş SSRİ ilə ABŞ arasındakı soyuq müharibənin rəsmən bitdiyini elan etdilər. 1984-cü ildə ən böyük sənaye qəzalarından biri Hindistanda baş verdi, Bxopal kimya kombinatından zəhərli qazın sızması nəticəsində 2000 insan öldü, 20000 insan kor oldu. 1979-cu ildə İranda yeni konstitusiya qəbul edildi, cəmiyyətin islamlaşması, şəriət məhkəməsi, qadınların zorən çadra taxması qəbul edildi. 1973-cü ildə amerikalılar ilk dəfə Yupiter planetinə uçdular. 1959-cu ildə ruslar “Lenin” adında ilk atom sualtı gəmi istehsal etdilər. 1910-cu ildə Parisdə ilk leon lampası nümayiş olundu. 1894-cü ildə “Dəfinələr adası” romanının müəllifi, şotland yazıçı Robert Stivenson dünyasını dəyişdi. 1775-ci ildə ilk dəfə ABŞ-da hazırkı ulduzlu xətt-xətt bayraq ucaldıldı. Və ən nəhayət, 1596-cı ildə italyan skripkaçı, Antonio Stradivarinin müəllimi Nikolo Amati dünyaya gəldi.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.12.2025)