Səudiyyə Ərəbistanı Krallığının paytaxtı Ər-Riyad şəhərində Birləşmiş Millətlər Təşkilatının (BMT) Sivilizasiyalar Alyansının (UNAOC) 11-ci Qlobal Forumu işə başlayıb.

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı AzərTAC-a istinadən xəbər verir ki, “UNAOC: Bəşəriyyət üçün dialoqun 20 ili - Çoxqütblü dünyada qarşılıqlı hörmət və anlaşmanın yeni dövrünə doğru” şüarı ilə keçirilən forumda dövlət və hökumət başçıları, beynəlxalq və regional təşkilatların rəhbərləri, dini liderləri, eləcə də özəl sektor, gənclər, incəsənət, idman, akademik dairələrin təmsilçiləri və media nümayəndələri iştirak edirlər. 

Tədbirdə Azərbaycanın mədəniyyət naziri Adil Kərimlinin rəhbərlik etdiyi nümayəndə heyəti, Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinin sədri şeyxülislam Allahşükür Paşazadə və Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin sədri Ramin Məmmədov iştirak edir.

İki gün davam edəcək forum çərçivəsində təşkil olunacaq sessiyalarda “Çoxqütblü dünyada məsuliyyətli liderlik: inklüziv dialoq vasitəsilə çoxtərəfliliyin təşviqi”, “Bəşəriyyətə inam: dinlərarası dialoq sülhə və vahid bəşəriyyətə körpü kimi”, “Rəqəmsal reallıqlardan real dünyaya: dipfeyklərə, süni intellektlə idarəolunan dezinformasiyaya və yeni alqoritmlərlə gücləndirilmiş nifrətə qarşı mübarizə”, “İnsan ləyaqətinin qorunması və mənsubiyyətin təşviqi: miqrasiya hekayələrinin yenidən qurulması və şəhərlərin hamı üçün inklüziv məkanlar kimi yenidən düşünülməsi” və digər mövzular müzakirə ediləcək.

Eyni zamanda, forum çərçivəsində UNAOC Dostlar Qrupunun Yüksək Səviyyəli Görüşü və UNAOC Gənclər Forumu təşkil olunacaq.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(15.12.2025)

Kənan Məmmədli, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bugünkü müsahibim portalımızın redaktoru, tanınmış şair-publisist, Beynəlxalq “Alaş” Ədəbiyyat Mükafatı laureatı Əkbər Qoşalıdır. Onunla söhbətimiz bazar günü baş tutur. Soyuqdur, sulu qar yağır, ilk gündür ki qış özünü göstərir. Temperatur vur-tut müsbət 3 dərəcədir; amma Əkbər bəy o qədər hərarətlə, isti-isti danışır ki, soyuq əsla hiss edilmir.

-Əkbər bəy, daha bir təqvim ili başa çatır, sizcə bu il daha çox nələrlə yadda qalacaq?

-Yaxşı dediniz - təqvim ili başa çatır; bununla belə, kiminçünsə il başa çatmır, uzanır, yaxud bəlkə, daha yeni başlayır... Məncə, rəsmi təqvimdən savayı hər kəsin öz könül təqvimi də vardır. Bir də, axı hər son bir başlanğıcdır, gərək özündə olasan, sözündə olasan, lap elə kiminsə gözündə olasan və gözün üstündə olduqların ola… - Onda gün günə, il ilə sığmaz… Bu anlamda, bizim dəyərləndirməmiz daha çox təqvim ilinə ictimai-siyasi, ədəbi-mədəni baxımdan yanaşma məzmununda ola bilər.

Bu il ölkəmiz çox önəmli beynəlxalq tədbirlərə evyiyəliyi etdi; başqa ölkələrdəki çox önəmli tədbirlərdə yüksək səviyyədə iştirak etdik. ABŞ-Azərbaycan yüksək sənədinin imzalanması, ABŞ Prezidentinin şahidliyi ilə imzalanan Ermənistan-Azərbaycan sənədləri, o cümlədən barış sənədinin paraflanması, bundan çıxan sonuclardan biri kimi ATƏT-in vecsiz Minsk qrupunun nəhayət bu günlərdə rəsmən buraxılması və s. - bax, bütün bunlar 2025-ci ilə Azərbaycan üçün dərin məzmun və yeni üfüq qazandırdı. Əlbəttə, Zəfərimizin 5-ci ildönümü, Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin Türkiyə və Pakistan hərbçilərinin iştirakı ilə keçirilən, hər üç ölkə liderinin tarixi nitq söylədiyi paradını, bütün bunların məhz “Konstitusiya və Suverenlik İli”nə təvafüq etməsini də vurğulamalıyıq.

İqtisadi sahədə isə daha çox, düşmən işğalından qurtulmuş şəhər-kəndlərimizin yenidən qurulması, böyük təmir-bərpa işləri, Laçın Beynəlxalq Hava Limanı, Murovdağ tuneli və digər böyük infrastruktur layihələri, “Böyük Qayıdış” proqramına uyğun geridönüşlər vurğulanmalıdır - bunlar bütövlükdə də, ayrılıqda da ölçüyəgəlməz işlərdir, əlbəttə.

Mənə qismət oldu bu yay Xankəndini və daha öncə olmadığım bəzi şəhər-kəndlərimizi ziyarət etdim; “Böyük Qayıdış” üçün görülən böyük işləri bilavasitə gördüm, sevindim, qürurlandım. Üç on illik boyu işğalın canımıza hopmuş kir-pasından qurtulmaqçün o torpaqları, dağları, bulaqları ziyarət etməyin ayrı bir zövq-səfası vardır. Alxışımız, şükranlığımız, rəhmətimiz də dilimizdən heç düşməz: Şəhidlər ölmədi, Vətən bölünmədi! Dövlətimiz zaval görməsin!

Ədəbi-mədəni planda isə fövqəladə işlər olmasa da, hər halda ölgünlük də olmadı. Müəyyən əsərlər, kitablar, tanıtımlar, səfərlər, qəbullar və s. oldu. - Necə deyərlər, təsərrüfat işlədi, qurumlar dayanmadı, qələmlər yerə qoyulmadı; başqa sözlə, layihələr icra edildi, kitablar çıxdı, tanıtımlar oldu… Ancaq “siyasi, diplomatik və infrastruktur layihələri miqyasında, nəhəng fəaliyyət oldu” deyəməm… Bəlkə, ədəbiyyat, mədəniyyət coğrafiyamızda da özünəxas “Böyük Qayıdış” lazımdır. O cümlədən Borçalı, Dərbənd, Kərkük, Güney Azərbaycan gözü yolda qalmamalıdır. Fiziki olaraq gərəyincə gediş-gəliş mümkün olmayanda belə, heç olmazsa, çağdaş İKT-nin, TV və radionun imkanlarından gərəyincə yararlanmaq mənəvi öhdəliyimizdir.

-İndicə dediyiniz “Şəhidlər ölmədi, Vətən bölünmədi”, habelə daha çox, “Dövlətimiz zaval görməsin!” deyimi, sizin siyasi publisistikanızda davamlı oxuduğumuz möhür sözlərdir… Bu möhürlüyə bir şərhiniz varmı?

-Şəhidlər ölməz, Vətən bölünməz - bu deyim Anadoluda yayğın idi, bizə də keçmişdi və biz 44 günlük savaşdan sonra o deyimi gələcəkyönümlülükdən tam müəyyənliyə yetmiş, təsdiq olunmuş, özünü bilavasitə doğrultmuş söz kimi ifadə etməyə başladıq; sağ olsunlar, yenilənmiş ifadə xeyli önəmli imza yiyələrincə də qəbul gördü və demək olar, artıq sabitləşməkdıdir.

Dövlətimiz zaval görməsin - doğru deyirsiz, mən öz siyasi yazılarımı hardasa, 6-7 ildir belə bir alxışla bağlayıram; bu alxışın da ümumişlək alxışa çevrilməkdə olduğunu görmək çox xoşdur.

Bilirsiz, Vətənin taleyi ömrümüzə çöküb, ruhumuza köçüb; hansı işdə olursuz olun, nə sənətin, peşənin yiyəsi olursuzsa olun - Vətən vətəndir. Baxın, şəxsimizə ədalətsizlik olanda necə qarşılayırıq? Bəs bütövlükdə Vətənimiz, ulusumuz ədalətsizlikdən illər uzunu əzab çəkincə və təhdidlər heç də tam aradan qalxmayıbsa kimsə özünü Pinti Dadaşlığa, Key Balaxanımlığa, qanmazlığa vura bilərmi?.. Biz cinqırmızı şalvar geyən, qulağı sırğalı, “şanapipik priçoskalı” yaxud nəfsi ağlını, qısqanclığı ruhunu yeyib-bitirən oğlancıqları, dodağı ovsanatdan, bədəni şəkildən şəkilə düşməkdən böysan olmuş qızcıqları demirik - onların cəhənnəmə yolu açıq olsun - özləri bilər; biz adam kimi adamlardan danışırıq, sözümüz də onlaradır.

Savaş bitib, respublikanın ərazi bütövlüyü, suverenliyi tamamlanıb; lakin könül coğrafiyamızın bütövlüyü, mədəniyyətimizin suverenliyi tam bərpa olunubmu? - Bax, bu, artıq dövləti deyil, ulusun aydınlarını, qələm adamlarını görəvə çağırır: könül-könül, əsər-əsər, kitab-kitab…

-Aydındır. Əkbər bəy, təqvim ilinin son ayının gətirdiyi sualları davam etdirərək soruşmaq istərdim: bəs öz yaradıcılığınız 2025-ci ildə necə göründü, nə yazdınız, nə oxudunuz yaxud oxutdunuz?

-Udmurtiyanın Xalq yazıçısı Vyaçeslav Ar-Serginin, Tatarıstanın Əməkdar incəsənət xadimi, şair-tərcüməçi Lenar Şeyxin, Qazax şairi Sayat Kamşıgerin kitablarını yayına hazırladıq və hər üç kitabın nəşri geniş mətbu reaksiya gördü.

Ədəbi-mədəni bağların gücləndirilməsi, ədəbiyyatımıza, ölkəmizə yeni dostlar qazandırılması, yeri gələndə onların müxtəlif platformlarda bizim haqq sözümüzü deməsi - bax, bunlar bizə özümüzün yazdığımız əsərlər qədər zövq-səfa verir.

Bu il içində ilin, bəlkə illərin dışına çıxan yeni şeirlər, publisistik yazılar, ədəbi, kulturoloji məqalələr və müsahibələrimiz yayınlandı; aparıcısı olduğum “Türk yurdu” verilişinin Mədəniyyət TV-də 20-ə yaxın buraxılışı efirə getdi, “Qursalı TV”nin “Türk ellərinin izi” proqramının ilk qonağı oldum, verilişin davamlılığı üçün öz töhfələrimi verməyə çalışdım, “Hədəf” milli təhsil brendinin və Qazaxıstandakı Turan Akademiyasının öncüllüyündə yaranan “Balabilgə Akademiyası”nın qurucu-üzvü seçildim və bunların az qala hər biri haqqında sanballı reaksiyalar aldım; belə reaksiyalar ictimai fikrə nə ötürdüyümüz, ictimai fikrin nə götürdüyü və nə tələb etdiyi barədə mənzərəni daha da aydınladır, əlbəttə.

Biz ümumiyyətcə ictimai fikrin düzgün qidalanmasına da, oradan gələn impluslara da diqqətsiz qalmamağa çalışırıq.

Halımız insanlıq halıdır - gah Aşıq Veysəl demiş, “uzun, incə bir yoldayam, yürüyürəm gündüz-gecə”, gah da Nəcib Fazil Qısakürək demiş “su enər yoxuşlardan, hey basamaq-basamaq, mənimsə alın yazım, yoxuşlarda susamaq” - olur...

-Qardaş ölkənin başqa bir şairi Can Yücel isə “Mənim halım məmləkətin halı” deyir... Əkbər bəy, növbəti sualımı vermək istərdim. Sizin ən müxtəlif məsələlərə münasibətdə təmkinli, ağayana duruşunuz ədəbi çevrələrdə təqdirlə qarşılanır və bir örnək sayılır; bəs təmkinli davranmaq, məsələn, əslsiz tənqidlərə, qarayaxmalara soyuqqanlı cavablarınız yaxud ümumən cavab verməməyiniz, deyək ki, intriqalardan uzaq durmağınız və s. - bunlar çətin deyilmi?

-Yenə bir türk şairinin - bu dəfə “ayrılıq sevdaya daxil” deyən Atilla İlhanın təbirincə söyləsək, çətinlik həyata daxil... Bilirsiz, mən bayaq “ictimai fikrdən gələnlər” deyəndə konstruktiv, qərəzsiz geridönüşləri nəzərdə tuturdum; yoxsa, hər ufaq-təfək, dərisigödək, qoltuğunda çörək gəzdirən nəfərlərin nə cızma-qara etməsi bizim mövzumuz deyil, əlbəttə. Özəlliklə də dərisigödək, özü plintusdan aşağı olan nəfərlər qadın heylağısa, qadın deyilsə amma uşaq-muşaqsa və ya “saqqallı uşaq”sa onlarla muhatab olmuram. Yaşı yaşıma, başı başıma uyğun olan amma di gəl qərəzdən, qısqanclıqdan, paxıllıqdan partlayan nəfərlərin topasına isə arada-sırada bir-iki cümlə yazaram, onlar o cümlələrlə bir müddət uğraşar, əgər yenidən baş qaldırarlarsa, yenə yığıb-yığıb topasına bir “mərmi” ataram, vəngiltiləri bayırşəhərdən, şəhərətrafından eşidilər. - Mərmini də sözgəlişi demirəm ha, mən əlahiddə artilleriya briqadasında zabit olmuşam. Rus demiş “malakalibr”li və ordudan yayınmış, ümumən yaxşı, xeyirxah nə varsa onlardan da yayınmış, qalib Azərbaycanda özlərini sanki çox rahatsız hiss edən, fərari “tənqidçi”lərlə bizim məsələlərə baxışımız eyni ola bilməz, təbii. Paranoidlərlə bizim fərqimiz ölçüyəgəlməzdir. Bu, eqo deyil, özünü dartmaq deyil, özündənrazılıq heç deyil; bu, sizin sualınızda, mənim cavabımda təsvir olunanların haqq-ədalət yoluna gəlişinə belə tezliklə ümid bəslənməməsinə bağlıdır.

Bəli, biz, ikimizin də bir ortaq baxışla nəzərdə tutduğumuz nəfərlərin ağır bir dönəmdən keçdiyini görürük, bilirik. Əslində, onlara kömək etmək lazımdır.

Doğrusu, mənim onlarla çənə döyməyə vaxtım, həvəsim yoxdur, tərbiyə əziyyətinə isə kim qatlanmalısa qoy onlar qatlansın, mənim işim deyil, ehtiyacım da yoxdur. Şərti “qarşı tərəf”in, tərəf də yox, tərəfciyin ehtiyacı nəyədir? - özləri üçün aydınlaşdırsınlar, bacaranlar istərsə tədbir tökər.

-Deyirsiz, vaxtım, həvəsim yoxdur - olsun; bəs daha öncələr qərəzli və dırnaqiçi tənqidlərlə üzləşəndə necə bir texnologiya və ya metod tətbiq edirdiniz?

-Bir ara mənə qarşı kim nə yazırdısa, isti-isti yazılı da cavab verirdim, uyğun bildiklərimə zəng açırdım, söhbət edirdim və s. - Bu, əsasən 25-35 yaşlarımda olurdu. Sonralar önəmsiməyim xeyli azaldı - yalnız seçdiklərimə cavab verməyə başladım yaxud - bayaq da vurğuladığım kimi - bir neçəsinə bir cavabı özümçün yetərli saydım. Hətta, bir ara əleyhimə kim harda nə yazmışsa toplayır, bir növ arxivləşdirirdim; uçot aparırmış kimi bir intiqam iqlimi içində olduğum dönəmlər vardı. Bir dəfə bir könül süfrəsində Vaqif Bayatlı Odər ona ünvanlanan uyğun suala cavab verərkən təqribən belə bir cümlə qurdu, bəs mənim yaddaşım zibil qutusu deyil, mən orada yalnız yaxşı hadisələri, qızıl adamları, urvatlı adları saxlayıram… Doğrusu, bu söz, bu yanaşma çox xoşuma gəldi və düşünüb-daşındıqdan sonra mən də öz halımda müvafiq olaraq zir-zibildən təmizlənmə aksiyası keçirdim; “arxiv”i əməllicə təmizlədim. Sonra ay-il içində baxdım, yeni və yaxud təkrar hərzə-hədyan edənlərin də bir növ “uçot”u gedir, Odərin önərisini də unutmadan öz-özümə daha yeni bir metodla çıxış etdim - yeri gəlmişkən, Vaqif bəyin Odərdən öncəki təxəllüsü Önər idi - bəli, dedim, ölkəmin, ordumun cəbhədəki hər uğuruna bir uğursuzu bağışlayacam. - O illər öncəbhədə qarışıqlıqlar tez-tez olurdu, düşmənin qudurğanlığı, meydan oxumağı sınır tanımırdı; biz də xidmətdə ya ehtiyatda olmağımızdan asılı olmayaraq, zabit kimliyimizin ruhi gücündən uzaqda deyilik, təbii. Üstəlik, sınırboyunda yerləşən kənddə böyümüşəm, hələ Qarabağda aktiv savaş başlamamış, Sovet dönəmində, bizim kənddə bəzi hadisələr olmuşdu; 7-ci sinif şagirdiykən, ermənilərin bizim qəbristanlıqdan bir az yuxarıdan çəkdiyi tikanlı məftilli ayrıcı zolağın dağıdılmasında mən də iştirak etmişəm. O zaman bir-biri ilə küsülü olan kəndçilərimizin də necə birlikdə çalışdığını minnətdarlıqla xatırlayıram. - Uzun sözün qısası, dedim, şəxsi olaraq qarşıdurmada olduqlarımı bağışlayacam - bunu özüm biləcəm, bir də Tanrım; yaramazlar da qabiliyyətləri çatıb qanar qanar, qanmaz da, el demiş, Vətən sağ olsun. Çün, biz öz taleyimizi Vətənin taleyindən qıraqda sanmayan insanlardanıq. Biz ölkəmizdən qıraqda bir neçə gündən sonra dözülməz dərəcədə darıxan insanlardanıq; getdiyimiz ölkədə üzümüzə nə qədər xoş baxsalar, necə iltifat göstərsələr də, bizimçün Bakıdan başqa Bakı, Azərbaycandan üstün ölkə yoxdur. İdeya baxımından bizə qarşı olanlarsa, ilk imkanda ölkədışına qaçmağa, hazırda dışarıdan nifrin, söyüş yağdıramaqla boğaz otaranlara qoşulmaqçün amadə deyillərmi? Belələri öz kəmağıllarınca ya “siyasi sığınacaq” almaq ya da qrant, qonorar almaqçün vurnuxur.

Uzun sözün qısası, qayıdaq dediyimiz məqama - beləliklə, ordumuz torpaqlarımızı azad etdi, haqqında danışdıqlarımızın bəzilərini öz dünyamızda, necə deyərlər, əfv və amnistiyaya salmış olduq. - Hardasa qarşılaşanda salam verdik, salamlarını aldıq və sair. Bəlkə onlar da təəccüb etdi ki, bu nə dəyişiklikdir belə? (Gülür)

Bax, ola bilər, bəzi tanışlar, o vaxtlarkı davranış dəyişikliyinin motivini, səbəbini sizin bu müsahibəniz əsasında öyrənmiş olacaq.

-Məncə, öyrənilməli, yayılmalı örnək təcrübədir.

Siz intiriqalarda iştirak etmirsiz, bəli; ancaq biz bilirik, bəzən hətta yaxşılığınız keçmiş, yaxud pislik etmədiyiniz adamlar da sizin ideya yolunuza, yaradıcılığlnıza dil uzadır…

-Bax, bayaq vurğuladığımız olaylarda mən xeyli savadsız, bəsirətsiz dəvəquşu xislətli dələduzla rastlaşmışam; başını soxub sosial media kolluğuna, “təyin olunmuş” yeri çöldə apaçıq qalıb - xəbəri yoxdur - hər yazdığı cümlə, yazmadıqlarını ələ verir: açıq görünür ki, bu buraxma niyə belə edir, o ipləmə niyə elə yazır. - Hirs-hikkə savada, məntiqə yer qoymur axı; olan-qalan, ağılabənzər nələri vardısa, əsassız, əslsiz nifrət onları da sıfırlayır; belələri öz-özündən məhv olur.

Bunları ona görə deyirik, şəxsi planda nə vaxt, harda və necə zərər verdiyimizi qətiyyən xatırlamadığımız azsaylı “yazarlar”, “gənclər”, “ədəbi tənqidçilər” pırtdaşıb atılır ortaya və dəridən-qabıqdan çıxırlar ki biz onlara adlı cavab verək. - Cavab birdir: harda, necə və nə vaxt zərərdidə olublarsa, bizə bildirsinlər, dəqiqləşdirək, fakt öz təsdiqini tapsa, dəymiş ziyanı ödəyərik.

Elə bilirlər “ədəbiyyatətrafı dolan gəl, ay dolan gəl”nən bizim başımızı qata bilərlər.

Necə ki din tüccarları, məzhəb vəkilləri, nə bilim demokratiya və s. dəllalları, “ana müxalifət”, “əsl müxalifət” “sertifikat”ı verənlər var ha, eləcə də, bir sürü “ədəbiyyat vəkilləri”, “istedad barometrləri” var və öz bədbəxtliklərini, uğursuzluqlarını başqasında görməyi alternativlərin ən yaxşısı sanıb, şiniyib dururlar. Biz “ədəbiyyat vəkilləri”nin, “istedad barometrləri”nin ağabəylərini yaxud bu yolu, daha doğrusu, yolsuzluğu daha öncə getmişləri yaxşı tanıyırıq, aqibətlərinə bələdik, etiraflarını, acınacaqlı keçmişlərini, içlərini-çöllərini bilirik. Beş-on manat puldan, hansısa mənfəətdən ötrü ədəbiyyat, mədəniyyət adından sui-istifadə etmək hələ heç kimə başucalığı gətirməyib. Yaşı irəliləsə də, yeniyetmə, daha dəqiqi köhnəyetişməmiş qalanlar və kallar qəti tələsməsinlər, təntiməsinlər, qoltuqlarında çörək dolansınlar, onlara hələ çox “şad xəbərlər”imiz olacaq. Biz onların anatomisinə, TTX-sına, gülünc durumlarına bələdik; bayaq dediyimiz kimi, ağır dönəmdən keçənlərə kömək etməli olanlar öz köməklərini əsirgəməsin.

Açığı, əgər biz təriqət öndəri, partiya başqanı, biznesmen, lap elə ictimai birlik rəhbəri olsaydıq, yaxud yüksək dövlət vəzifəsi daşısaydıq, müxtəlif kateqoriyadan olan və “həftə, səkkiz, mən doqquz” deyib ortalığa düşənləri, əl-ayağa dolaşanları görüşə çağırmağı, onların qarnının ağrısını öyrənməyi özümüzə ar bilməzdik; indi isə buna ehtiyac yoxdur.

-Aydındır. Bu arada, deyirəm, yaxşı ki, indilər ötən əsrin 37-ci illəri deyil, eləmi?

-37-ci il olsaydı, indiki “könüllü NKVD-çilər” bizim yaradıcılığımızı hərfbəhərf incələyib “anti-Sovet”, “pantürkçü”, “panturançı” əsasıyla Sibirə sürgünə göndərərdi, troyka məhkəməsiylə güllələdərdi. Müşfiqin, Cavidin başına gələnləri bizim başımıza gətirməyə çalışardılar. İnandırım sizi, bir az maraqlansanız görərsiz, Türk dünyası ilə, Azərbaycanımızla, milli ədəbiyyatımız-mədəniyyətimizlə bağlı bizə və ülküdaşlarımıza qarşı olanların böyükləri 30-cu illərdə şərin tərəfində olub, evyıxan olub, haqsızlıq-ədalətsizlik, ulusa, ölkəyə düşmən kəsilənlər olub, 26-ları atası bilənlər olub; əcdadları şübhəsiz səhli-sumbatların, yezidin zehniyyətindən gəlib.

100 il öncələr “XI Qızıl Ordu”nun yoluna gül-çiçək səpənlərin törəmələri və ya mənəvi övladları əgər “XIl Qızıl Ordu” yolu gözləyirsə, bəri başdan deyək, gözləri yollardan yığılsın: gəlməyəcək, gələ bilməyəcək!

Bizim gözümüzü, könlümüzü və də beynimizi Qum tutmayıb, Kreml heç tutmayıb, Soros da tutmayıb, ümumən heç bir yabançıya, yadelliyə əl açmırıq, ürək heç açmırıq.

Yəni özünü zorla bizimlə qarşı-qarşıya gətirməyə çalışanlar zatıqırıqlıqdan əziyyət çəkir, türk düşmənçiliyi, ramizmehdiyevçilik onların mandat-missiyasıdır… Və onlar, özəlliklə son illər, təkrar edirəm, çətin dönəmlərdən keçir və biz bunu bilirik. Ancaq Türk dünyası güclənəcək, ortaq türk qurumları güclənəcək, artacaq, qalib Azərbaycan Türk dünyasının altun körpülərinin keçdiyi mərkəzi - ocaqlama ölkə olacaq yenə. Bu işlər belə olacaq; yollu yolunda, yolsuz kolluğunda…

Yadıma düşür, bizim siyasi mövqeyimizə, ideyamıza, ideoloji xəttimizə görə, inanırsız, hətta qalstuk taxmamıza görə orda-burda xısın-xısın danışanlar, sonra o şeyləri ki bizə irad tuturdular, ya beş betərini elədilər, ya da bizim təbliğ-tərənnüm etdiyimiz, xidmət göstərdiyimiz platformların xeyrini indi onlar görür… Bizi müdafiə etdiyimiz liderə görə tənqid edənlər siyasi liderimizin təyin etdiyi nazirlərə, nazirdən də kiçik vəzifəlilərə tapındılar - təsəvvür edirsiz?.. Yaxud Türk dünyası ilə bağlı qurum-quruluşların tədbirlərinə, ölkəmizin humanitar işə məsul bir sıra mərkəzi icra hakimiyyəti orqanlarının ölkəiçi, ölkədışı tədbirlərinə baxın - görün, dövləti, xalqı, mədəni irsimizi öz kəmağıllarınca kiçik görən, gözdənsalmağa çalışanlar indi necə “ağıllanıblar” və mənəvi, əxlaqi haqları çatmadığı halda, hər şansdan necə faydalanırlar. Bax, indi belələrini özünə örnək alanlar da elə sanır, “sərbəst radikal”lıq, “mütəşəkkil dəstə” eyləmləriylə nəyəsə nail ola bilərlər. Yəni onların əsl mövzusu ədəbiyyat, mədəniyyət deyil, qarınqululuqdur, yıxılmağa yer gəzməkdir, vəssalam.

Biz bacardığımız qədər Türk birliyi yolunda, Turan yolunda xidmətdəyik; hətta lap sıravi olaq, ancaq ideya sıravi, növbətçi deyil və ola da bilməz. Böyük düşünənləri kiçik intriqalara çəkmək mümkünmü?

Bax, o, özünü ya “sərbəst radikal” kimi ya da “mütəşəkkil dəstə” üzvü kimi aparanlar bizim qabağımıza intellektlə, məntiqlə, ağılla çıxmış olsaydı - əlbəttə, dinlərdik; ağac nazikliyindən sınar, insan yoğunluğundan; təkəbbür təşəkkür pəncərəsini qapadar; iltifat açan qapını isə iğtişaş aça bilməz - bunları yaxşı bilirik.

Bax, bəzi TV çıxışlarımızdan, mətbu yazılarımızdan sonra dost-tanışa deyirik, marallarımız hansı daldeydə olsa da, az sonra meydana çıxacaqlar (gülür); bəzən özümüz bilərəkdən bir sıra “addamac daşları” düzürük və kimin kim olduğunu babat bildiyimizə görə, marallarımızın, necə deyərlər, duza gələcəklərini hesablamaq da çətin olmur.

-Addamac daşları - bunu yazaq qalsın…

Bəs ədəbi mühitin gələcək perspektivlərini necə görürsünüz?

– Ədəbi prosesdə ciddi potensial var, amma bu potensialın gerçəkləşməsi üçün iki şərt vacib görünür:

birincisi, oxu mədəniyyətinin güclənməsi;

ikincisi, yazı intizamının formalaşması.

Kimsə bir şeir, bir hekayə yazıb sosial mediada paylaşan kimi onu “ədəbi hadisə” adlandırmaq ciddi baxış deyil. Ədəbiyyat həm məsuliyyət, həm sənətkarlıq, həm də nəfəs istəyir. Övliyalar demiş, nəfəsi olana buğda vermək, buğda istəyənə nəfəs vermək düzgün sayılmaz…

-Gənc yazarlara tövsiyyəniz?

-Gənc yazarlara sözüm nə ol bilər? - Gəncliklərini yaşasınlar, yazsınlar, yaratsınlar.

Gənclik bir dəfə gəlir, “ikinci bahar” yalandır…

Gənclərdə dinamizim var, istək var – bax, bu, əsas ümiddir.

-Bəs Türk dünyasının gələcəyi haqqında nə düşünürsünüz?

-Türk dünyasının gələcəyi mənim üçün yalnız siyasi və iqtisadi proseslər toplusu deyil, əlbəttə; bu, böyük bir mənəvi coğrafiyanın yenidən öz nəfəsini bərpa etməsi, ruhi gücünü toparlaması deməkdir. Biz ortaq dilin, ortaq tarixin varisləriyik; biz həm də eyni yığvalın, eyni düşüncə kodlarının daşıyıcılarıyıq. Ona görə də, Türk dünyasının gələcəyini ümidli yox, əmin görürəm.

Birincisi, artıq bu coğrafiyada birləşmiş türk iradəsinin konturları görünür. Türk Dövlətləri Təşkilatı sırf diplomatik platformdan çıxıb mədəniyyət, elm, təhsil, təhlükəsizlik və informasiya sahələrində gerçək işbirliyi modelinə çevrilir. Bu, gələcəyin həm geosiyasi, həm də geomədəni xəritəsini formalaşdırır. Belə bir formalaşma içində Türk Dövlətləri Birliyinin qurulacağına inanıram.

İkincisi, türk xalqlarının gəncliyi arasında gedən yaxınlaşma bizi özəlliklə sevindirir. Bu gənclər bir-birinin ədəbiyyatını oxuyur, musiqisini dinləyir, elm mühitinə qoşulur, ortaq layihələr qurur. Bizim üçün Türk dünyasının gələcəyi məhz bu yeni nəsildə yaşayır. Onların düşüncəsi sınır tanımır; onların dünyagörüşü milli olandan qlobal olana doğru açılır, bununla belə, kökünü də itirmir.

Baxın, az öncə məlumat aldım, Ankarada Dünya Gənc Türk Yazarlar Birliyi ilə Türkiyə Yazarlar Birliyi Anlaşma Bəlgəsi imzalayıb; Dünya Gənc Türk Yazarlar Birliyi bundan öncə Beynəlxalq Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu, Qırğız Respublikası Milli Yazıçılar Birliyi, Özbəkistan Respublikası Gənc İcadkarlar Birliyi, Başqurdistan Yazıçılar Birliyi ilə də Anlaşma Bəlgələri imzalayıb, eləcə də Tatarıstan Yazıçılar Birliyi ilə də yazılı işbirliyi nəzərdə tutulub. - Bunlar, Türk dünyası ədəbi gəncliyi adına önəmli gəlişmələrdir.

Üçüncüsü isə, Türk dünyasının gələcəyi mədəniyyətə söykənəcək. Dünyanın ən böyük gücü yumşaq gücdür - sözün gücü, sənətin gücü, yaddaşın gücü və əlbəttə, ruhi güc. Biz bu sahədə dünyaya model təqdim edə biləcək bir ailəyik. Türk mədəniyyətinin qüdrəti həm qədimdir, həm də çağdaş insanın ehtiyaclarına cavab verə biləcək qədər çevikdir.

Ona görə, hesab edirik, Türk dünyasının gələcəyi artıq uzaq perspektivdən çox daha yaxındır - biz o gələcəyin içində yaşayırıq. Sadəcə bizdən tələb olunan budur: sürəci dərinləşdirmək, dəyərlərimizi qorumaq və gənclərə daha böyük meydan açmaq. Çünki sabahın Türk dünyasını məhz onlar quracaq.

– Özünüzün toxunmaq istədiyiniz başqa bir mövzu varmı yaxud özünüzə sualınız?

– Bəlkə də belə bir sual çoxumuzda var, onu illərdir özümüzə veririk və hələ də cavabını tam bitmiş saymırıq: biz qazandıqlarımızı qorumağı bacaracağıqmı?

Torpaq azad olunur, şəhərlər bərpa edilir, dövlət möhkəmlənir – bunlar çox ciddi tarixi uğurlardır; bununla belə, söz də, yaddaş da, mədəniyyət də qorunmasa, zamanla səssizcə aşına bilər. Biz istərdik, toplumumuz qələbəni bayram etməklə birgə onu məsuliyyətə çevirən bir toplum olsun. Bayaq dediyimiz, o, “Böyük Qayıdış” bir də ədəbi-mədəni planda öz yüksək ifadəsini tapmalıdır.

Ədəbiyyat adamlarını bu sual da düşündürməlidir: biz sözə layiq yaşayırıqmı? Yazdığımızın arxasında dururuqmu, dediyimizi yaşaya bilirikmi? Çünki söz yazı ilə yanaşı, davranışda da öz təsdiqini tapmalıdır.

Əgər bu və bənzəri suallara vicdanla cavab verə bilsək, məncə, həm ədəbiyyatımızın, həm də bütövlükdə milli düşüncəmizin gələcəyindən nigaran qalmarıq.

-Müsahibə üçün çox sağ olun!

-Ömrün uzun, bayrağın uca olsun!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(15.12.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Yeni şeirlər rubrikasına şair Sakit İlkin   3 yeni şeirini yollayıbdır. Onları diqqətinizə çatdırırıq.

Mən niyə bu qədər sevirəm səni?!

Məndən bəxtim kimi ayrısan indi,

Sinəmdə bir dağsan... Ağrısan, indi...

Zülümsən, əzabsan, ağrısan indi

Mən niyə bu qədər sevirəm səni?!

Bu eşqin yolunda oldu özgə... min,

Sazağın mənimdi, odun özgənin.

Gözüm görə-görə oldun özgənin,

Mən niyə bu qədər sevirəm səni?!

Sinəmə tuşlanan kamansan, oxsan,

Dedim: -öldür məni, gördüm ki, yoxsan...

Anamsan, bacımsan, balamsan yoxsa?

Bəs niyə bu qədər sevirəm səni?!

Sən indi içimdə yanan ocağsan.

Yanırsan.... yanıram.... yandıracaqsan

Bilirəm: -Sən mənim olmayacaqsan,

Bəs niyə bu qədər sevirəm səni?!

Bəlkə, ona görə sevirəm səni?

Gözlərim sən gələn yolları çəkir,

Çoxunnan, azınnan doymuram hələ.

Min gülün nazını bir arı çəkir,

Mən sənin nazınnan doymuram, hələ

Bəlkə, ona görə sevirəm səni?

Bəzən aydınlıqda tapmadığımı,

Dumanda tapıram, çəndə tapıram

Bir-bir yada düşür itirdiklərim,

Bir anın içində səndə tapıram,

Bəlkə, ona görə sevirəm səni?

Sənin baxışın da ayrı baxışdı.

Sənin gülüşün də ayrı gülüşdü

Yerişin, duruşun ayrı duruşdu.

Gəlib  kövrək vaxtı könlümə düşdün...

Bəlkə, ona görə sevirəm səni?

Dilimdə o qədər əzizdir adın,

Adını mənimtək deyən olmayıb.

Nə məni beləcə sevən bir qadın,

Nə səni mənimtək sevən olmayıb...

Bəlkə, ona görə sevirəm səni?

Bilmirəm...beləcə nahaqsan, haqsan?!

İçimdə daima yanan ocaqsan

Yanırsan, yanıram.yandıracaqsan.

Bilirəm, sən mənim olmayacaqsan...

Bəlkə, ona görə sevirəm səni???

Getmə...

Əl açıb içimnən sənə əllərim,

Əl uzat bircə yol bu ələ... getmə...

İçimdə atəş var... yanır ciyərim,

Üstümə bir ovuc su ələ... getmə.!..

Düşün, bu torpaqdan göy nə istəyir.

Yer nə istəyirsə... göydən istəyir...

Dinlə ürəyimi... gör nə istəyir,

Cavab ver gözümdə suala... getmə!..

Doğru cavab olsun, son ahım olsun,

Qoy səni sevməyim günahım olsun.

Danış dərdlərini... Allahın olsun,

Məni döndər suya, su elə... getmə!!!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(15.12.2025)

(İstedadlı yazıçı-publisist Şükür Səlimxanlının əziz xatirəsinə)

Hafiz Ataxanlı, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Düşüncələrin, ideyaların fırtınalı dənizdi, gerçək imkanları ilə enerjisi üst-üstə düşməyən onlarla qələm adamı kimi sən də o dəryadan bir damcı qıydın oxuculara: vur-tut bircə publisist kitabın işıq üzü görmüşdü... nə vaxtsa... Nuh əyyamında... onun da adı bədniyabət idi... Hərlənib-fırlanıb qaramatlığın saldı üstünə...

Sənin yazılarına “oxumaq “feli yapışmırdı, rəsm əsəri kimi baxmaq gərəkirdi onlara. O rəsmlərdə duyğuları min kərə doğranmış, arzuları bağrının başından asılmış , hissələrinin tüstüsündə boğulmuş, real dünya dumanında yol azmış, sürreal zəvvarın göz dibindən süzülüb yalın ayaqlarını yuyan qara qan donub qalmışdı. Amma hər kəs sənin çöhrəndə donmuş təbəssümü görürdü. Arabir sözünün kəsəriylə ürəyini çərtib dağıdırdın o qara qanı, qırışığın açılırdı.

...Sən demə, qanlı, yalın ayaqlarınla haqqa doğru gedirmişsən...

Sözlə oynamağı çox sevdin. Şax üzünə də dirəndin, çımxırdın da üstünə. Əziz-giramin kimi əritdin, bəzən də daşa-kəsəyə  döndərib qanmazı qandırmaq üçün atdın.

Sözə necə mehr verdinsə üşüdən qəlbləri isindirdi. Ya da tufana dönüb vıyıldadı.

Sən oturuşmuş söz süfrəsinə bumbuz, saf dağ suyu, tər-təzə bostan meyvəsi düzdün. Dialekt, şivə saydığımız ifadələri kəsib-biçib ümumişlək sözlər sırasına qatdın. Qürur duya bilərsən: söz urbanizasiyasında sənin də payın var.

Lekso-ekoloji dizbalansından, siyasi-sosial yeksənəklikdən, bəzən də naşı münasibətlərdən  könlü qarsımız sözün burnuna dağ bənövşəsi tutub oyandırdın.

Amma ,öz aramızdı, dostum, bəzən də dəcəl uşaq odla oynayan kimi oynayırdın sözlə... Bəlkə... Allahım, onun alovu qarsdı ürəyini?...?

Yazıda öz yolun vardı, üslubunu tapmışdın, daha doğrusu o üslub üçün doğulmuşdun. Fəqət, bu amansız dünyada yaşam yolun dalana dirəndi.

Dolanbaclar, zillətli girdablar gözünü qaraltdı, əndişələrdən təntidin. Dostumuzz Sabir Sarvan ölüm xəbərini eşidəndə, Allah rəhmət eləsin, çox istedadlı insandı, - dedi – intəhası orbitindən çıxmışdı, geri – özünə qayıda bilmədi. Qayıda, bilməzdi də.

Son vaxtlar tez-tez müsəlman dünyasının böyük mövlası Həzrəti Əlidən sitatlar gətirirdin.

Problemlər baş yaran daşa üz-gözünü daraltdıqca Allaha daha çox bağlanırdın, iman kamilliyin şahidi olurduq.

Son görüşümüzdə - Əyyar Cəfərli və Niyaz da ordaydı – “mən bu qədər yaşadım, bu dünyanın fırlandığından, qəribə həyatın kələyindən heç baş çıxara bilmədim” ifadəsini yaman dilə gətirirdin.

Bəlkə elə o məqamda kasandra qanununun səmum yeli qulaqlarını döyəcləyirmiş: “tələs” deyə... Bəlkə elə o dəqiqələrdə “ölümün nimdaş sifəti” qəlbini oğurlayıbmış, xəbərimiz olmayıb...

O Nuh əyyamında çıxan kitabında kövrək bir cümlə vardı: “atam ölən gündən kürəyim yel çəkir”. Necə qıydın: Eminlə Rauf bu ifadənin acılığını indən belə öz talelərində yaşayacaqlar?

Ailənlə, övladlarına çox bağlıydın. Telefon zənglərinə Yardımlı ləhcəsində “ay can, başuva dönərəm, indi gəliyəm, hə neynək, alaram” əzizləmələrin qulaqlarəmdan getmir. Altı övladını – iki oğlunu, dörd qızını tamarzı qoydun bu cavablara.

Yardımlı, Çanaxbulaq – Lənkəran – Dərbənd – Sumqayıt ... Çətin, üzüntülü yollarda əziyyətə qatlaşdın, övladlarını şad – şalayın görməkdən ötrü əziyyətlər çəkdin. Fəqət, dolandığın dolanbac yollar ömründən uzun oldu.

...Bəlkə də bu dünyada ixtiyarımızda olan söz yükü yetmədi sənə, axı sən söz təşnəsiydin, köç elədin, tələsdin ki, dərgahdan ən ulu sözü öyrənəsən.

Çox istəyirdin nəsr kitabın çıxsın. Hekayələrini təqdim etmək fikrindəydin. Yarımçıq ömür hekayətin qabağa düşdü...

...Qəbrinin üstündə nəm torpaqda söz gördüm... qırov düşmüşdü o sözə...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(15.12.2025)

Sultan RAYEV, Qırğız Respublikasının xalq yazıçısı

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı dahi qırğız yazıçısı, dünyaşöhrətli Çingiz Aytmatov barədə çağdaş Qırğız Respublikasının ən tanınmış yazıçısı Sultan Raevin redaksiyamıza təqdim etdiyi “Çingiz Aytmatov haqqında esse” məqaləsini diqqətinizə çatıdrır. Dilimizə çevirdi – Varis.

Müəllifdən:

12 dekabr — Çingiz Aytmatovun doğum günü…

Bu gün sadəcə bir yazıçı dünyaya gəlmədi. Bu gün qırğız tarixində yeni bir mənəvi era başlandı. Bu adla qırğız xalqının ruhu, azad düşüncəsi və mənəvi zirvələri ayrılmaz şəkildə bağlandı. Bu gün bir dahinin əsri başlandı…

Onun ruhu bu günlə doğuldu, nəfəsi bu günlə yoğruldu…

Aytmatov fenomeni… O, dünyamıza zamanına sığmayan düşüncə formalarının, böyük mənəvi gücün bayraqdarına çevrilərək gəldi. Onun Sözü nəsildən-nəslə uzanan vicdan və həqiqət karvanıdır. Onun Sözünün və Düşüncəsinin yolu əbədidir…

Bu Gün qarşısında dərin ehtiramla baş əyirəm…
Qırğız mənəviyyatının yeni dövrünün başlanğıcı qarşısında baş əyirəm…

Bir neçə dəqiqə və Aytmatovsuz qırmızı ağacdan oaln tabutu

Aytmatov haqqında yazmağa başlamazdan əvvəl onunla bağlı iki hadisə yadıma düşür: ilk görüşüm və son görüşüm. Bu iki an ruhuma o qədər dərindən hopub ki, sanki ömrüm boyu içimdə sönməyən bir alov kimi yanacaq. İndi elə gəlir ki, bu iki görüş arasında bütöv bir əbədiyyət uzanır…

İLK GÖRÜŞ

1975-ci ilin yayı.

Məktəbi bitirmişdim, instituta qəbul olunmağa hazırlaşırdım. Attestatım “5” və “4” qiymətləriylə dolu idi. O illərdə əlaçı və yaxşı oxuyan məzunların qarşısında ali məktəblərin qapıları açıq idi – hara istəsən, sənəd ver.

Attestatı alan kimi Moskvaya, VGİK-ə (Dövlət Ali Kinematoqrafiya İnstitutu – red.)  yollandım. “Sovetski ekran” jurnalında Sergey Gerasimovun yaradıcılıq emalatxanasında oxuyan Zamir Eraliyev haqqında məqalə oxumuşdum. Elə bu yazıdan sonra onunla tanış olmuş, kinorejissor olmaq istəyənlər üçün lazım olan bütün tələbləri poçtla ondan almışdım.

Eyzenşteynin altıcildliyindən başlayaraq Dovjenko, Gerasimov, Kulidjanov, Pıryev kimi kino klassiklərinin əsərlərini oxumuşdum. Amma bunların nə faydası vardı ki. Adi kino göstərən klubun belə olmadığı ucqar bir kənddə böyümüşdüm. Oxuduqlarım beynimdə iz buraxmışdı, lakin çoxunu dərk edə bilməmişdim.

Buna baxmayaraq, gənclik ehtirası və ambisiyalarım məni VGİK-in astanasına gətirdi. “VGİK” sözü ürəyimə həkk olunmuşdu. Onu hər yerdə yazırdım -partalarda, dəftərlərdə, divarlarda, qarda, tozda… Amma anlamırdım ki, ali məktəbə qəbul arzuyla deyil, bilik və istedadla olur.

Moskvada, illərlə xəyalını qurduğum institutun qarşısında dayandım. Qapılar açıq idi, dəhlizlər boş. Növbətçinin “Gənc oğlan, hara?” sualı məni ayıltdı.
-Qəbul olmağa gəlmişəm…

- İmtahanlar iki gün əvvəl bitib.

O an ambisiyalarımın yarpaqları töküldü…

Frunzeyə (indiki Bişkek -red.) qayıtdım. Tarix fakültəsinə sənəd verdim. Sonuncu imtahandan “2” aldım. Ümidlərim tam sındı. Ən ağır olanı isə bu idi: Akim Sultanın oğlu da imtahandan kəsildi…

Ruh düşkünlüyü ilə parkda addımlayırdım. Və birdən… yuxudurmu, gerçəklikdirmi - qarşıdan Çingiz Aytmatovun gəldiyini gördüm. Tək idi. Qolunda qatlanmış pencəyi. Dərin düşüncələrə dalmışdı.

“Salam, Çingiz ağay” deməyə cəsarətim çatmadı. Donub qaldım. O isə başını qaldırmadan yanımdan keçdi. Bir az sonra onun arxasınca getdim. İnsanlar salam verirdi, o isə təvazökarcasına cavablayırdı…

Boz binaya daxil oldu. Lövhədə yazılmışdı: “Qırğızıstan SSR Mədəniyyət Nazirliyi.”

Xeyli gözlədim. Çıxmadı…

Amma o gün mənim üçün unudulmaz idi. Sevdiyim yazıçını görmüşdüm. Həmin gün nə VGİK, nə də imtahanlar məni narahat edirdi. Uşaqlıq arzularımdan biri gerçəkləşmişdi.

Beləcə, 1975-ci ilin yayında mən Çingiz Aytmatovu ilk dəfə gördüm…

SON GÖRÜŞ

2008-ci il, 11 iyun

Çingiz Aytmatovun nəşi “Manas” hava limanına gətirildi. Dövlət Komissiyasının üzvü idim. Təyyarənin yük bölməsi açıldı və qırmızı ağacdan olan tabutu gördüm.

Ürəyim titrədi…

Bir zamanlar onun arxasınca gedən arıq, uzunboylu gənc gözümün önünə gəldi. İlk görüşdə salam verə bilmədiyim kimi, son görüşdə də “əlvida” deyə bilmirdim.

O gün mənim bütün kainatım, bütün həyatım həmin tabutun içində idi…

Aytmatov… Ata-Beyit… Medet Sadyrkulov…

10.06.2008… Bizim Çingizimizin bu dünyadan getdiyi gündür… Bu, hər kəsin qəlbində yas günü, böyük bir itki günüdür… Həm də yaddaş günü…
… Mən uzun illər qəlbimdə saxladığım bir həqiqəti demək istəyirəm, bəlkə də hər kəs bilməz, amma tarix üçün bu həqiqəti açıqlamaq lazımdır, bu mənim o şəxsə qarşı yaddaşımdan irəli gələn borcumdur… Bizim Çingizimizin adı ilə bağlı hər şey - bütün qeydlər, istinadlar və arqumentlər, böyük bir insanın adı ilə bağlı olan hər şey çevrilib tarix olur… Böyüklüyün qiyməti belədir… Hər il qəlbimizdə Çingizimizin böyüklüyü artır, sanki o, göyə yüksələn böyük bir mənəviyyat dağı kimidir… Ola bilsin ki, böyük Manasın getməsi də hər bir qırğızın qəlbini kədər ilə doldurmuşdu və bu, böyük xalq kədərinə çevrilmişdi… Bir vaxtlar Manasını itirmiş qırğız xalqı bu gün də Manas ruhuna malik olan böyük oğlu Çingizini itirdi, qırğız xalqı kainata sığmayan, sonsuz bir kədərə bürünübdür…
Bu gün mənim qəlbimə əbədi həkk olunubdur…
10.06.08…

* * *

…Son dəfə Çingizlə Çon-Arık kəndində, dayım Bayımbet Muratalıyevin evində bir yerdəydik. O gün bizimlə birlikdə ağsaqqallarımız – Ömörbay Narbekov və Doolotbek Şadıbekov da vardı. Çingiz həmin görüşə bir qədər gecikmişdi. O vaxt Rusiya kinoçuları Sokuluk yaxınlığında Çingizin yubileyinə həsr olunmuş sənədli film çəkirdilər. Çəkilişlər uzandığından Çingiz görüşə təxminən bir saat gec gəldi.

O, evə daxil olan kimi hamımız sanki canlandıq, otaq işıqla doldu. Mən Çingizin sağ tərəfində əyləşmişdim. Böyük insanın böyüklüyü xırda detallardan da görünür: o, içəri girən kimi hamıdan üzr istəməyə başladı, gecikdiyinə görə hər kəsi gözlətdiyini dedi. Mənə üz tutub söylədi:
-Gərək bu qədər gözləməzdiniz… başlamalı idiniz, mədəniyyət naziri…
(O vaxt mən mədəniyyət naziri vəzifəsində çalışırdım.)

O an hiss etdik ki, Çingizi gözləməyin özünəməxsus bir ləzzəti var. Bu insan olmadan boğazdan tikə keçməzdi sanki. Hamımız üçün yubileylə bağlı məsələləri müzakirə etmək imkanı yarandı. Çingizin gəlişi ilə onun əyləşdiyi yer sanki kainatın mərkəzinə çevrildi. Hər birimizin gözlərində ona olan ehtiram, qəlbimizdə isə onunla qürur hissi parlayırdı. Çünki bir əfsanənin yanında oturmaq belə xoşbəxtlik idi…

Uzun, düşündürücü bir söhbət oldu…

Bir müddət sonra hiss etdim ki, onu narahat edən, lakin dilə gətirə bilmədiyi bir məsələ var. Bir azdan mənə tərəf əyilib pıçıltı ilə soruşdu:
-Sultan, səncə, hamını bu qədər gözlətdikdən sonra çıxıb getsəm, bu uyğun olarmı?

Məlum oldu ki, həmin gün Almatıya uçmalı idi. Bu xəbəri sakitcə dayım Bayımbetə çatdırdım. O da dərhal süfrəyə hörmətli qonaqçün hazırlanan  yeməklərin gətirilməsini sürətləndirdi və Çingizə son söz verildi.

Çingiz ayağa qalxaraq hamıya böyük ehtiramla dedi:
-Mən sovet adamı kimi…

O, dərin və mənalı fikirlər söylədi. Elə bil, təkcə masadakı insanlara yox, bütün kainata müraciət edirdi. Ürəyimizdə gizlənən sözləri dilə gətirdi. Böyük fikirləri sadə insan taleyi ilə bağladı. Onun böyüklüyündə adilik də vardı…

Hamını xeyir-dua ilə yola saldı və özü də yoluna davam etdi. Getməzdən əvvəl hamımız onunla birgə şəkil çəkdirdik – yanında dayanaraq, əlini tutaraq, qəlbimizdə qürur hissi ilə…

O dedi ki, Almatıda dörd-beş günlük təcili işi var, sonra Kazana uçmalıdır…

Biz onunla şəkil çəkdirdik…
Amma bilmirdik ki, bu, onunla çəkdirdiyimiz sonuncu şəkil olacaq…

* * *

Acı xəbər ildırım sürətilə dünyaya yayıldı. Bütün dünya onun itkisinə ağladı…

Həmin günün səhəri Medet Çokanoviç (Qırğız Respublikası Prezident Administrasiyasının rəhbəri Medet Sadyrkulov) məni təcili yanına çağırdı. Hamımız bu ağır xəbərdən sarsılmışdıq.

Onun kabinetinə daxil olanda məni həmişəki kimi səmimi qarşıladı:
- Keç, əzizim…

O, kədərli və çaşqın idi. Bir anlıq susub soruşdu:
-Eşitmisən?
-Eşitmişəm…
-Biz Çingizimizi itirdik… İndi onu layiqincə yola salmalıyıq… Bir-iki günə cənazəsi gətiriləcək…

Sonra pəncərəyə yaxınlaşıb mənə baxaraq soruşdu:
-Onu harada dəfn edəcəyik?

Bu sözlər mənə dözülməz gəldi. Çingizin ölümünə hələ də inana bilmirdim. Sükut içində qaldım. O isə davam etdi:
- Qətiyyən Ala-Arçada yox… Harada – hələ bilmirəm. Sənə bir gün vaxt verirəm. Sabah təkliflərinlə gəl.

Bu sözlər beynimdə şimşək kimi çaxdı…

Gün boyu, gecə boyunca düşündüm. Çingizin kitablarını vərəqlədim. Birdən “Ana torpaq” povestinin epiqrafı gözümə sataşdı:

“Ata, mən sənin harada dəfn olunduğunu bilirəm.
Sənə ithaf edirəm, Törökul Aytmatov…”

Oxuyub dedim: “Tapdım!”

Birinci arqument epiqraf idi. İkinci arqument - atası Törökul Aytmatovun uyuduğu yer - Ata-Beyit. Bu adı da elə Çingizin özü vermişdi. Ata məzarının olduğu torpağa oğul da tapşırılar… Bu düşüncə mənə çox dərin gəldi.

İkinci variant da düşündüm - şəhərin mərkəzinə yaxın park. Amma ürəyim Ata-Beyitdən yana idi…

Səhəri gün Medet Çokanoviç dedi:
- Ata-Beyit… maraqlıdır…

Bir qədər sonra zəng gəldi:
- Birinci razılaşdı… Sabah Ata-Beyitə get…

Beləcə, Çingiz Aytmatov atasının yanında, böyük qırğızların uyuduğu torpaqda dəfn edildi. Onların taleyi bir torpaqda qovuşdu…

USTAD

Alma-Atadakı Muxtar Auezovun ev-muzeyinin girişində Çingiz Aytmatovun sözləri yazılmış lövhə asılıb: “… Mənim iki milli müqəddəsliyim var ki, onları digər ölkələrə aparıram, digər xalqların qapısından daxil olarkən yanımda olur. Bunlar - “Manas” və Muxtar Auezovdur. Bunlar mənim xalqımın simvollarıdır”. Ev-muzeyə baş çəkərkən bu sözlər böyük yazıçımızın qəlbimə ən yaxın olan sözləridir…

Bu, Çingiz Aytmatovun böyük fəzilətlərindən biridir. “Ustad” anlayışı həmişə milli mədəniyyətimizdə körpü rolunu oynayıb. İncəsənət, digər incəsənəti doğurur. Amma eyni zamanda Ustadın dəyəri və böyüklüyü şagirdinə öyrətdiyi sənət əsasında qiymətləndirilir. Bu, mədəniyyətin ölməz qədim bir fenomenidir. Bizim Çingiz “Manas”la yaşayırdı, ondan mənəvi güc alırdı, “Manas” onun üçün qızıl səlahiyyət idi, Çingiz oradan ölümsüzlük gücünü aldı. O, “Manas”la yaşadı və həyatını ona həsr etdi.

Bu fəziləti o ustadı Muxtar Auezovdan miras almışdı. Ağır zamanlar gəldikdə, yalnız “Manas” üçün deyil, bütün Qırğız xalqı üçün çətin anlarda, Muxtar Auezov böyük epopeyamızın müdafiəsinə qalxdı, qazax olmasına baxmayaraq qırğızlara misilsiz xidmət göstərdi. Çünki məhz o zaman bizim cəmiyyətimizdə çox sayda xəyanətkar və qara niyyətli insanlar peyda olmuşdu, onlar “Manas” eposu haqqında pis danışır, onun xalqın tərbiyəsi üçün “zərərli” olduğunu söyləyirdilər. Epik əsərlərə, hətta Aytmatovun özünə qarşı təqiblər başladıqda, məhz Muxtar Auezov onun müdafiəsinə qalxdı, bu mübahisələrə qarışdı…

O, bu qədər müdaxilə etməli idimi?

Bizim qədim tariximizdə, Barsbek xan tərəfindən yaradılan Qırğız xanlığı məhz xəyanətkarların səbəbi ilə dağıdılmışdı və xalqımız iki əsr boyunca tarix səhifələrindən silinmişdi. Mən “Qırğızın düşməni qırğızdır” deyiminə inanmıram. Qırğızın düşməni – qırğızlardakı eqoizm, hakimiyyət və var-dövlət istəyi ilə bağlı daxili qurddur. Bu daxili düşmən nə qədər qırğızımızın yaxşılarını məhv edib?

Əgər biz bir millətiksə, milli ruhumuz, milli fəqrlənmə imkanlarımız olmalıdır. Bu isə Aytmatovdur. Şübhəsiz. Amma bizim içimizdə ona qarşı yaxşı niyyətli olmayan insanlar da var. Bəs onda, biz dahimizin böyüklüyünü anlamadan, nə əldə edə bilərik?!

Hər xalqın öz Böyüklük simvolu var, bizim üçün bu – Manasdır, Aytmatovdur.

Bizim Çingiz Manas, Muxtar, Sayakba haqqında çox böyük düşüncələr qoyub. Bunları həm bizim, həm də sizin üçün qoyub…

Ustad anlayışı bizim  milli kultumuz idi. Bütün dünya Ustadın başına fırlanırdı, o bizə maarif, incəsənət və inkişaf verirdi. Bu, qırğızlar üçün həqiqi təbii Akademiya idi.

Çingizimizin böyüklüyü onun ustadlarının irsini diqqətlə qorumasında, onların mənəvi dünyasını düşmənçiliklərdən müdafiə etməsindədir. O, mənəvi zənginliklərini ardıcıllarına ötürürdü. Ola bilsin ki, bu, Aytmatovun Aytmatov olması sirrlərindən biridir…

Biz bu dövrü necə yaşayacağıq, o dövrü ki, heç kimin öz Ustadı, işi, hörməti, dayağı, hətta inancı belə yoxdur?..

Böyük Kitabda deyilir: “Əgər sənin öz Ustadın yoxdursa, deməli sənin ustadın  Şeytandır…”

Yalnız Aytmatov hər birimizin qəlbinin Ustadı olduqda, biz bu qaranlıq zamanın işıqlı küçəsinə çıxa biləcəyik…

Aytmatov və berkut

Bu vaxt idi ki, Çingiz Törökuloviç Avropadakı səfirlikdən yenicə Bişkekə qayıtmışdı… Birdən, katibəm qapını hövlnak açaraq kabinetimə daxil oldu. O, həyəcanlı idi. Həyəcanından təngnəfəs idi, nəhayət ki özünü tarazladı.

-Sultan Akimoviç, Çingiz Aytmatov gəlib… – dedi.

Katibəmin həyəcanı mənə də keçdi və mən yerimdən sıçrayaraq qapıya doğru qaçdım, qapını açdım və qəbul otağında Çingiz Aytmatovu gördüm. Belə böyük bir insanın mənim qəbul otağımda gözlədiyini görmək məni çaşbaş qoydu. Sonradan katibəmdən soruşdum: “Niyə onu dərhal kabinetimə gətirmədin?” Məlum oldu ki, qəbul otağına daxil olan kimi Çingiz ona demişdi: “İşlə məşğul olan adamı yayındırma, qızım, sadəcə get və de ki, mən gəlmişəm…”

Çingizlə isti salamlaşdıqdan sonra kabinetə keçdik. Böyük yazıçı əvvəlcə mənim sağlamlığım və işlərim barədə soruşdu, divarlardan asılmış rəsm əsərlərinə baxdı, öz şəkilini diqqətə çarpan yerdə gördü və dedi: “O vaxt mən daha gənc idim…”

-Mən Xarici İşlər Nazirliyindən gəlirdim və düşündüm ki, eyni zamanda iki işi görmək yaxşı olar, mədəniyyət naziri ilə də görüşüm, ona görə də sənin yanına gəldim, – dedi.

Çingiz, dediyim kimi, Avropadan yeni qayıtmışdı. Onun səfir işindən çıxarılmasına razı deyildim, belə böyük bir insanın Avropada olması bir çox məsələləri həll edə bilərdi. Biz gözlərimizlə gördük ki, orada ona nə qədər hörmət var.

-Yeri gəlmişkən, sənin romanını hələ də bitirməmişəm, bir neçə gündü, əlim yetmir… Sənin yanında da üzüqarayam.… Sən bilirsən, yazıçının həyatı belədir, ağlına hər hansı bir fikir gəldimi, özünü unudasıdır, – dedi Çingiz, çaydan bir qurtum aldı. Həqiqətən, artıq iki ildən çox idi ki, ona “Dəlixana” romanımın əlyazmasını oxuması üçün vermişdim. Amma Çingizin heç oxuması da yox, romanı əlinə alıb saxlaması belə mənim üçün böyük qürur və ilham idi.

-Bir az qalıb… Əgər belə davam etsə, bəlkə yaxşı bir roman olacaq… Bilirsən ki, yazıçı bütün gücünü əsərin sonunu tamamlamaya yönəldir, hətta bütün əsər bu son üçün yazılır, – dedi.

O zaman Çingiz mənə bir az yorğun görünürdü. Ola bilsin ki, xidmətindən ayrıldığı üçün beləydi, ya da mənə elə gəldi… Bütün vəziyyəti, əhval-ruhiyyəsi, daxili aləmi üzündə əks olunmuşdu. Nə isə qəmgin və kefsiz idi. Ola bilsin, buna görə də mən onun səfirlik xidməti barədə nəsə deməyə cəsarət etmədim.

2004-cü ildə bir söhbətimiz zamanı ona çox sual vermişdim və o, suallarımı geniş cavablandırmışdı. Sonradan bu söhbətimiz dərc olundu. (Çingizin təklifi ilə bu söhbət onun “Sevgi kainatı yaratdı, sevgi əbədidir” adlı 8 cildlik əsərləri toplusuna daxil edildi.) O vaxt o mənə demişdi: “Həyatımızın hər hansı bir guşəsində olmağımızdan asılı olmayaraq, gec-tez doğulduğumuz, böyüdüyümüz yerə qayıdırıq… Boşuna deyilməyib ki, kəsilmiş göbəkbağı yeri insanın yaddaşından çıxmır…”

Amma bu dəfə mən ona dilimin ucundakı sualı verə bilmədim.

Biz uzun müddət danışdıq. Nəhayət o dedi: “Yaxşı, mədəniyyət naziri, mən gedim… Səni qəbul otağında artıq çox adamın gözlədiyini bilirəm…”  və yerindən qalxdı. Sağollaşarkən söylədi: “Başqa sözün yoxdur? Məncə, artıq hər şeyi müzakirə etdik”.

Bu “başqa söz”ü iki gün sonra anladım. Xarici İşlər Nazirliyinə gedəndə Çingizə TÜRKSOY-un baş katibi vəzifəsinı keçəcəyi barədə məlumat verilmişdi…

Mən onunla kabinetdən çıxdım. Həqiqətən, qəbul otağında 5-6 nəfər gözləyirdi. Çingiz hamıya salam verdi. Birlikdə binadan çıxdıq…

Çingizi yola salarkən Mədəniyyət nazirliyindən Çuy prospektinə qədər onunla getdim. Ona təklif etdim: “Bəlkə maşınla gedəsiniz?” Amma o imtina etdi: “Piyada gəzmək üçün çox darıxmışam”. Ruhumla anladım ki, bu sadə sözlərdə nə qədər dərin məna var. İnsan doğma torpağı ayaqları ilə hiss etmək istəyir…

Çingizlə söhbət edərkən mən bir anlıq fikrə dalmışdım… Ruhumda bir sirli sual vardı… Bu an o sual yetişdi və mən qərar verdim ki, sualı ona verim:

-Mən sizə uzun müddətdir bir sual vermək istəyirəm… – dedim. Çingiz mənə baxıb dayandı: “Ver…” – dedi.

-Siz qəzetlərdə yazılanları, müxtəlif informasiya mənbələrini oxuyursunuzmu? – soruşdum. Çingiz cavab verdi ki, özü oxumasa da, tanışları zaman-zaman xəbər verirlər…

Mən nəzərdə tuturdum ki, o vaxt Çingiz haqqında çoxlu qarayaxma yazılar çıxmışdı. Bəzi yazıçılar, qəzetlər, gənc jurnalistlər onun adını ləkələmək üçün hər şeyi yazırdılar, şəxsi həyatı da daxil…

“Niyə bu böhtançılara cavab vermirsiniz, bu qəbuledilməzdir…” – dedim və Çingizdən kədərli bir ah eşidəndə mən utandım.

Çingiz qəfil mənə baxıb sonra danışmağa başladı, onun sözləri hələ də qulaqlarımda çingildəyir:

-Sultan, mən bir berkut olsaydım, göylərdə yüksəkliklərdə uça-uca, bataqlıqda yaşayan qurbağalara diqqət yetirməlimi idim? Qurbağalar həyatda bataqlıqdan başqa heç nə görməyiblər… Yaradan özü berkutun da, qurbağanın da həqiqətini bilir. Həqiqətin harada olduğunu çox yaxşı bilir… Onunla mübahisə etmək olmaz…

Mən sualımdan utandım. Amma Çingizdən aldığım cavab mənim üçün həyati dərs oldu… “Bəlkə də yalnız bu cavabı eşitmək üçün bu sualı vermək lazım idi”, – düşündüm…

Çingiz mənə dedi: “Yaxşı, sən qal, mən yoluma davam edim” və yoluna davam etdi… Mən onu izlədim, tədricən silueti gözlərimdən itdi…

Və indi biz hamımız onun o silueti üçün darıxırıq…

Aytmatov və hiss…

2004-cü il. Biz Çingiz Törökuloviçlə razılaşmışdıq ki, axşam onun Ala-Arçadakı evində görüşək. Uzun müddətdir ki, Çingizlə ədəbiyyat, mənəvi zənginlik, siyasət, dil və yaradıcılıq barədə söhbət etmək istəyirdim. Ancaq bu, heç də asan deyildi. Çingiz uzaq bir ölkədə diplomatik xidmətlə məşğul idi və vətənə yalnız qısa müddətlərə gələ bilirdi. Şükürlər olsun ki, bu dəfə özü mənə zəng etmişdi və cəmi bir cümlə demişdi:
-Axşam yanıma gəl.

Bu sözlərdən sonra həmin gün mənə elə gəldi ki, Çingizin özünün yazdığı kimi, “gün əsrə bərabər gündür”. Axşamın düşməsini səbirsizliklə gözləyirdim. Mənim üçün böyük yazıçı ilə görüşüb söhbət etməkdən qiymətli heç nə yox idi. Necə deyərlər, “ikisi birində”, hiss edirdim ki, bu görüşdə həm də böyük bir insanla müsahibə almaq fürsəti yaranacaq. Ümid edirdim ki, əgər razılaşsa, suallarıma cavab tapılacaq. O vaxt mən “Azadlıq” radiosunda çalışırdım və bu müsahibə radio üçün əvəzsiz tapıntı ola bilərdi. Axı Çingiz müsahibələri hər kəsə asanlıqla vermirdi. Bu da özlüyündə böyük məsələ idi…

Həmin gün, elə bil qəsdən, birlikdə işlədiyim Jarkın eje Temirbayevnaya ağzımdan qaçırdım:
- Bu gün Çingiz məni evinə dəvət edib.

(Qoy torpağı nurla dolsun! Keçən il bu dünyadan köçdü. Saf qəlbli, yaxşı bir qadın idi Jarkin eje.) Niyə dedim axı, qadın yapışdı yaxamdan, onu da özümlə aparmağımı xahiş etməyə başladı. Belə hallarda eje ilə mübahisə etmək çətindir - səni rahat buraxmaz. Axırda razılaşdım. Onun xarakterini də, qəfil öz sualını araya salmaq məharətini də yaxşı bilirdim. Ona görə yalnız bir şərtlə razı oldum:
-Sualları yalnız mən verəcəyəm. Siz sadəcə mikrofonu tutacaqsınız və susacaqsınız…

Jarkın eje buna dərhal razı oldu. O, heç olmasa Çingizlə görüşə sevinirdi və mənim “şərtlərimi” qəbul etdi.

Axşam Çingizin evinin qarşısında görüşməli idik. Mən saat yeddidə gəldim. Amma təəccübümə səbəb oldu ki, Jarkın eje hələ gəlməmişdi. Təxminən iyirmi dəqiqə gözlədim. Nəhayət, tələsik halda göründü — özü ilə də balaca qızını gətirmişdi. Nə deyə bilərdim?.. “Niyə qızını gətirmisən?” - demək istədim, Jarkın eje məni qabaqladı:
-Qızım üçün Çingizdən xeyir-dua almaq istədim…

Beləcə, üçümüz birlikdə Çingizin evinə daxil olduq. Bizi görən kimi Çingiz dedi:
-Salam, Sultan, necəsən? Bu bacımızla isə deyəsən tanış deyiləm.

Mən Jarkın ejeni təqdim etdim:
-Bu, Jarkın ejedir, “Azadlıq” radiosunda birlikdə işləyirik.

Sonra diqqətlə balaca qıza baxıb soruşdu:
-Bəs bu balaca mələk sənin qızındır?

Jarkın eje tələsik dilləndi:
-Yox, Çingiz ağa, bu mənim qızımdır. Sizlə görüşə getdiyimi deyən kimi yapışdı məndən, qoparmaq mümkün olmadı…

Mən Jarkın ejeyə baxdım, sanki baxışlarımdan “yenə hamıdan qabağa keçdin?” sualını oxudu və utancaq halda gözlərini endirdi. Elə bu anda Çingizin dediyi sözlər vəziyyəti dərhal yumşaltdı:
-Uşaq mələkdir…

Bunu eşidən Jarkın eje sevinc içində dedi:
-Çingiz ağa, indi ona xeyir-dua versəniz, bunu ömrü boyu unutmadan xatırlayar, xoşbəxt olar…

Beləcə, gecənin xeyli gec saatlarına qədər Çingizlə söhbət etdik. Əynində ev xalatı vardı. Bütün suallarıma cavab verdi. Müasirlikdən, qloballaşmadan, ədəbiyyatdan, vicdandan, hakimiyyətdən, dahilikdən və tiranlıqdan danışdıq… Bir sözlə, bir çox mövzulara toxunduq. (Sonralar bu müsahibə dəÇingiz Aytmatovun 8 cildlik əsərlər toplusuna daxil edildi.)

Çay içdik, süfrədə olan hər şeydən daddıq. Artıq gecə saat on ikini keçmişdi. Jarkın eje xahiş etdi:
-Çingiz ağa, sizinlə şəkil çəkdirə bilərik?

Çingiz razılaşdı və etirazımıza baxmayaraq, başqa otağa keçib paltarını dəyişdi. Mən Jarkın ejeyə saatı göstərib pıçıltı ilə dedim:
-Şəkli başqa gün də çəkdirə bilərdik…

Bir azdan Çingiz kostyumda, qalstuklu halda otağa qayıtdı. Şəkil çəkdirdik. Sonra Jarkın eje qızı üçün xeyir-dua istədi. Çingiz ürəkdən xeyir-dua verdi.

Artıq çıxmağa hazırlaşanda Jarkın eje yenə söz istədi:
-Bir sual verə bilərəm?

-Ver… -dedi Çingiz.

-Çingiz ağa, deyəsən, siz heç bir qadını Bübüysarı (tanınmış qırğız balerinası Bübüysar Beyçenaliyeva. 30 yaşları olanda ilk baxışdan bir-birilərinə aşıq olmuş, bütün cəmiyyətin təpkisinə, lənətlənmələrə baxmayaraq evlilikdən kənar bir-birilərini sevmişdilər, sonra qadın qəfil xəstəlikdən vəfat etmişdi - red.) sevdiyiniz qədər sevməmisiniz.

Bu sualı eşidən Çingiz təəccübdən masaya söykəndi. Mən donub qaldım. Nə deyəcəyimi bilmirdim -axı qonşu otaqda Çingizin həyat yoldaşı vardı.

Çingiz stula əyləşdi, ağır bir ah çəkdi və dərin mənası olan qısa bir cümlə dedi: -Bəli, doğrudur…

O dərin ahda mən Böyük Sevginin sarsılmaz gücünü də, həsrəti də, kədəri də, xoşbəxtliyi də, peşmanlığı da, sevinci də hiss etdim. O ahda əbədiyyətin səsi vardı. Çünki bizi yalnız yaddaş aparır sevdiyimiz yerlərə, göylərin apardığı insanların yanına…

O ah ömrüm boyu qulaqlarımdadır…
Bu, Böyük İnsani Hissin ahı idi…

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(15.12.2025)

İmran Verdiyev,

Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi. “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Oğuz təmsilçisi

Bu yazımızda Sizə çox maraqlı, həm də mübahisəli bir oykonim barədə söhbət açmaq istəyirik. Oykonmin adı Muxasdır. Muxas kəndi Oğuz rayonunun mərkəzindən (yəni Oğuz şəhərindən) 16 km qərbdə, Daşağıl çayının (Ulu çayın) sol sahilində, Oğuz-Şəki şose yolundan 3 km sağda, Baş Qafqaz silsiləsinin cənub ətəyində yerləşir. Eyni adlı İnzibati Ərazi Vahidinin mərkəzidir.

Kəndin ərazisindəki məşhur Muxas qülləsi (IX əsr) və məscid binası buranın çox qədimdən yaşayış yeri olduğunu sübut edir. Kəndin adı da onun qədimliyindən xəbər verir.

“Muxas” toponiminin yaranması və mənası haqqında müxtəlif fikirlər və mülahizələr, müxtəlif fəlsəfi düşüncələr, nəzəriyyələr söylənmişdir. Hətta nə qədər qəribə olsa da, “Muxas” sözünün gürcücə “100 palıd” mə’nası verən “muxisasi” (“muxis” və “asi”); farsca “boyun əyməyən” mə’nası verən “moxasem”; ərəbcə “saf su” mə’nası verən “maxass” (“ma” və “xass”); ərəb-farsca “qədim dəyirman daşı” mə’nasını verən “nuhas” (“nuh” və “as”); azərbaycanca “muğal” və ya “muğan” söz və ifadələrindən formalaşdığı da nağıl olunur.

“Azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik lüğəti”ndə isə (“Şərq-qərb, Bakı-2007, II cild, səh:120) qeyd olunur ki, “...Bəzi tədqiqatçılar Muxas oykoniminin udi mənşəli şəxs adı ilə əlaqələndirirlər. Türkdilli xalqların toponomiyasında “mux” çay adlarında çayın “az sulu”, “quru” olmasını bildirir; dağ adlarında isə “dar, keçilməz, açırımı olmayan, yarğanlı” mənalarını ifadə edir. –as/az toponimiyada bir çox çay adlarının sonluğunda işlənir”.

Açığı, biz Muxas toponimi barədə bu və ya digər qeydlərlə razılaşmırıq. Fikrimizcə, Muxas toponimi iki qədim türk etnoslarının (“muğ” və “as”) adlarının birləşməsi ilə yaranmışdır. Quruluşca mürəkkəb olub, etnotoponimdir.

Tarixi mənbələr də bu adda etnosların varlığını təsdiq edir. Vaxtı ilə Herоdot özünün “Tarix” əsərində göstərmişdir ki, “...muğlar Kaspi dənizinin cənub-qərbində yaşayan Midiya tayfalarından biridir”. Eramızdan əvvəl X-IX əsrlərdə Midiya şahlığı dövründə muğlar çox böyük nüfuza malik olmuş, ictimai- siyasi, dini hadisələrdə fəal iştirak etmişlər. “Muğ” sözünə “mux” şəklində Gültəkin və Tonyuquq abidələrində də təsadüf olunur.

Avestada da muğlar ən qədim qövm (nəsil) kimi öz təsdiqini tapır. Çox qədimdən inancları Tanrıçılıq olsa da, sonralar az qismi bu inancını saxlamış, bir çoxları məcburi və qeyri-məcburi atəşpərəstliyi, zərdüştliyi qəbul etmişlər. Tədqiqatçılar atəşpərəst muğların ayinlərinin, dini mərasimlərinin ilkin muğamın (musiqi janrı) əlamətlərini özündə əks etdirdiyini də bildirirlər.

Tarıxı sənədlərdə Şərqdə çox böyük, nüfuzlu bir dini təlimin banisi və "Avesta"nin müəllifi Zərdüştün özünün muğ tayfalarının nümayəndəsi olması, Urmiya və ya Zərdüşt şəhərlərinin birindən çıxdığı qeyd edilmişdir.

Sonralar Zərdüşt dinini yayanlar əsasən muğlar olublar. Muğlar "Avesta" kitabında olan ayinləri dünyada təbliğ etmiş və insanları tək Allahlığa ibadət etməyə çağırmışlar. Ona görə də çox vaxt onlara “muğlar - atəşpəstlərdir” deyirlər. “Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti”ndə də (“Şərq-qərb”, Bakı-2006, III cild, səh:394) “muğ” sözü isim və tarixi termin kimi farsca “Zərdüşt dininə mənsub adam, atəşpərəst, məcusi (zərdüştlüyə və atəşə sitayiş edən insanlara verilən ad-İ.V.)” kimi izah olunur. Ə.Fərzəlinin qeydinə görə isə, “muğ” (“mux”) “od”, “alov” deməkdir.

Hazırda “muğ”ların adı “Muğan” toponimində və “Muğam” musiqi janrının adında, yer adlarında, şimal-qərb zonasında daha çox işlənən "muğal" (Qaxda bu adda kənd də var- "Qaxmuğal") sözündə, eləcə də haqqında bəhs etdiyimiz “Muxas” kəndinin adının birinci yarısında (ğ→x əvəzlənməsi nəzərə alınmaqla -İ.V.) və s. yaşamaqdadır. (https://anl.az/el/Kitab/2018/05/cd/Azf-302434.pdf)

İndi də “Muxas” oykoniminin ikinci yarısı (“as”) barədə. Faktlar göstərir ki, “as” (“az”) da yer üzündə, o cümlədən Azərbaycanda geniş yayılmış etnoslardan (xalqlardan) birinin adıdır. Ümumiyyətlə, müxtəlif türk xalqlarının boy-soy (tayfa-nəsil) bölgüsü kimi diqqəti çəkən və tərkibində as//az komponentini yaşadan etnonimlər çoxdur. Təkcə Asiya, Qafqaz, Azov, Azərbaycan, Astara, Araz kimi qitə, ölkə, şəhər, çay və dəniz adlarındakı “as//az” sözü sübut edir ki, aslar vaxtilə dünyanın qüdrətli xalqlarından olmuşlar. Fikrimizcə, “as” (“az”) sözü güclü, qüdrətli, nəhəng deməkdir. Elə indi də öz aramızda güclü insanlara bəzən "as" demirikmi?!

Azərbaycan adının yaranmasında da bu komponentin iştirakı istisna olunmur. (https://www.anl.az/el/q/qarabag_1/q-9.htm)

Ölkəmizin adının özündə “az”ın olması, həmçinin Vətənimizdə, eləcə də Qərbi və Cənubi Azərbaycan ərazilərində “muğ//mux”la və “as//az”-la başlayan və bitən xeyli toponimin varlığı da həmin etnos və ya tayfaların qədimdən bu regionlarda mövcudluğunu sübut edir, qədim türk tayfalarının bölgədəki izlərini əks etdirir.

Azərbaycanın şimalında da atəşpərəstliyin mövcud olmasına inamsız yanaşanlara isə muğlarla bağlı bu bölgədəki toponimləri (xüsusən “Muğan” toponimini) təkrar xatırladır, soruruq ki, burada indi də oda, atəşə ehtiram göstərilməsinin və odun-ocağın müqəddəs tutulmasının, ona and içilməsinin, ziyarət və qəbiristanlıqlarda od yandırmağın və s. kökü hardan gəlir, izləri hara aparır? Bir də Herodot onu da yazıb ki, Qafqaz dağları arasındakı düzlərdə "müqa" (bəlkə də "muğ") adlı tayfa yaşayırmış.

Görkəmli toponimist V.A.Nikonov “Muğan” yer adını atəşpərəst mənalı muq (“muğ/mux”) sözü ilə əlaqələndirərək göstərirdi ki, atəşpərəstlik dini bir zamanlar Azərbaycanda geniş yayıldığından belə izahat tamamilə mümkündür. Məşhur akademik Ə.Dəmirçizadə də Muğan sözünün “muğ” tayfa (qəbilə) adından yarandığını bildirirdi. B.Budaqov və Q.Qeybullayev də bu fikirlə razılaşırlar. ”O zaman Azərbaycan torpağında minlərlə od yanırdı. İstər möhtəşəm məbədlərdə, istərsə də sadə adamların səcdəgahlarında səndəl və şümşad ağaclarının ətirlərini ətrafa yayaraq “müqəddəs od” alovlanırdı. Bir çox səyyah və alimlər, o cümlədən XVIII əsrdə İngiltərənin görkəmli ictimai xadimi, səyyah və publisist olmuş Conas Hanuey (1744) Bakı ətrafında tikilmiş müxtəlif tipli qədim od məbədlərinin tam komplekslərinin mövcudluğu haqqında yazırdı” (“Atəşgah məbədi” Dövlət atrix-memarlıq qoruğu). Necə olur; atəşpərəst muğlar buralara gəlir, onlarla oykonimin yaranmasına səbəb olurlar, burda ibadət edirlər, amma atəşpərəstliyi gətirmirlər!? Qədim dövrlərdə zərdüştilərin-atəşpərəstlərin Suraxanı atəşgahını ziyarət etmələri barədə faktlar da heç nə demirmi? Buranı ancaq hindlilər ziyarət etmirdi, axı. 1970-80-cı illərdə mən özüm bunun şahidi olmuşam.

Tarixi mənbələr göstərir ki, hələ qədimdə Qafqaz Albaniyasında atəşpərəstlik xristianlıq tərəfindən təqibə məruz qalsa da, mövcudluğunu qoruyub saxlaya bilib. Bir də nə isə iddia etmək hələ sübut etmək deyil.

Ona görə də ürəklə deyə bilərik ki, Muxas etnotoponimi də muğ(mux) və as(az) etnoslarının adını yaşadır. Yəni onların adlarının birləşməsi ilə yaranıb. Mənası isə “müqəddəs, güclü od və atəş – atəşpərəst(lər)” deməkdir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(15.12.2025)