Afaq Şıxlı,

şair-tərcüməçi, Azərbaycan Yazıçılar Birliyi  Moskva bölməsinin katibi. “Ədəbiyyat və incəsənət”

Hər tərcümə sanki yeni doğulmuş bir həyatdır: orijinaldan ilham alır, lakin onun öz nəfəsi, öz taleyi var. Bədii tərcümə ədəbi yaradıcılığın bir növü kimi, bir dildə yaranmış əsərin başqa bir dildə təcəssümüdür. Bu proses sözləri, cümlələri tərcümə etməkdən daha üstün – müəllifin düşüncəsini, hissini, ritmini, bədii nəfəsini doğma dilə köçürmək, onu səmimi və canlı şəkildə təqdim etməkdir. Bədii tərcümə doğma dilin ifadə imkanlarını genişləndirir, onu zənginləşdirir, həm də poeziyada, nəsrdə və dramaturgiyada yeni üslubların yaranması və təkmilləşməsi üçün geniş imkanlar açır.

Bədii tərcümə dünyanın dərk edilməsində, kollektiv yaddaşın genişləndirilməsində, maneələrin, sərhədlərin aradan qaldırılmasında bəşəriyyətin əsas köməkçisidir.

Mən on beş ildən artıqdır ki, peşəkar tərcümə işi ilə məşğulam. Bu, mənə ədəbiyyat dünyasında mənim kimi düşünən, ruhən yaxın, həmfikir insanlarla ünsiyyət qurmaq imkanı verir. Tərcümələr sayəsində sözlüklər, kitablar arasında yaşayıram. Zərif, incə, zəngin ədəbi dil ilə məişət leksikası arasında daim axtarışdayam. Onlar mənə dünyanın müxtəlif yerlərində yaşayan ağıllı və istedadlı insanlarla görüşmək, danışmaq, yeri gələndə onlar kimi düşünmək, onları da bizim kimi düşünməyə sövq etmək imkanı verir. Tərcümə prosesində mənə elə gəlir ki, sanki yad bir əsəri çevirmirəm, öz əsərimi yazıram və onu öz əməyimin bəhrəsi kimi sevirəm.

Oxucularımıza təqdim etdiyimiz "Ulduz yağışı" kitabı istedadlı tuvalı şair Saylıkmaa Kombunun doğma dilimizə çevrilmiş ilk şeirlər toplusudur. Bu kitab mənim üçün dərin duyğulu Tuva poeziyası ilə ilk görüşün, ilk heyrətin və doğmalaşmanın ifadəsidir.

Saylıkmaa ilə Tatarıstan Respublikasının paytaxtı Kazanda, Qabdulla Tukayın 130 illiyinə həsr olunmuş konfransda tanış olmuşduq. Bu konfransda tanınmış azərbaycanlı şair, ictimai xadim Əkbər Qoşalı ilə birgə iştirak edirdik. Əkbər müəllimin insanlara olan isti və səmimi münasibəti türk dünyasından gələn bütün konfrans iştirakçılarını bir-birinə dost, qardaş etmişdi.

İlk tanışlıqdan etibarən yaxınlıq və doğmalıq hiss etdiyim Saylıkmaa xanımla da çox səmimi münasibətlər qurduq. O, hətta məni "bacı" deyə çağırmağa başladı.

O, 2023-cü ildə, mənim xəbərim olmadan şeirlərimi öz doğma Tuva dilinə çevirərək, "Xəzər nəğmələri" adlı bir kitab nəşr etdirib, həmin kitabla Moskvaya gəldi. Kitabı əlimə alanda, sinəm türk dünyasının əzəmətli doğmalığı hissi ilə doldu. Bu, mənim üçün böyük hədiyyə idi. Şeirlərimin Tuva türkcəsində səslənməsi sanki onlara yeni həyat bəxş etmişdi. "Xəzər nəğmələri" mənim üçün həm bir kitab, həm də qardaşlıq və birliyin simvolu oldu. Tuvalı şair bacımın bu jesti məni çox duyğulandırdı. O, bu nəcib iş ilə sanki məni öz dünyası, ulusunun mədəniyyəti ilə daha yacından tanışlığa çağırmış oldu. Bu hadisədən sonra bir daha əmin oldum ki, dilimizdə, mədəniyyətimizdə zaman-zaman meydana çıxmış fərqliliklərə baxmayaraq, biz türklərin duyğu-düşüncələri eyni, diləkləri ortaqdır.

Mənim üçün unudulmaz hadisələrdən biri də bu kitabın Moskvadakı təqdimat gecəsi oldu. Təqdimat "Moskva Azərbaycanlılarının Milli-Mədəni Muxtariyyatı" Regional İctimai Təşkilatının və onun nəzdindəki Qadın Birliyinin dəstəyi ilə keçirildi. Sayılıqmaanın və onun qonaq kimi dəvət etdiyimiz soydaşlarının tuvaca oxuduqları şeirlər qəlbimizi qürur hissi ilə doldurdu.

Bəli, ədəbiyyat sərhəd tanımır. Azərbaycan poeziyasından örnəklər Tuva torpağında da yeni nəfəs qazandı, yeni auditoriya əldə etdi. Bu çevrilər sayəsində türk dünyasının daha bir guşəsi könlümcə fəth edilmiş, könlümü fəth etmiş oldu.

İndi isə Saylıkmaa Kombu yaradıcılığından danışaq. Onun poeziyası Tuva çaylarının səsidir, boz dağların sükutudur, çöllərin nəfəsi kimidir. Onun şeirləri ulusunun yaddaşından süzülən pıçıltılardır sanki. Bu şeirlərin hər sətrində qadın qəlbinin iti atışı, qadın müşahidəsi, ana təbiətə və insan həyatına dərin sevgi, sözün məsuliyyəti, ümumbəşəri hisslərə sədaqət özünü göstərir. Saylıkmaa Günəşi, işığı, həyatı doğmalıqla sevən, sözlə nəfəs alan yaradıcı bir qadındır. Onun şeirləri şair ləyaqətini, qadın zərifliyini və ulusal təfəkkürü özündə birləşdirir.

Saylıkmaa Kombunun şeir dünyası bizi Tuva ilə bir köynək daha yaxından doğmalaşdırarkən, həm də bütün bəşəriyyətlə birləşdirir. Onun səsi uzaq tundralardan gəlir, lakin öz istiliyi ilə ruhumuza çox yaxındır. Şairin misralarında söz həm fikirdir, həm də nəfəsdir, bundan ötə – təbiətlə vəhdətdə olan ruhun içindən gələn çağırışdır. O, yad deyil, o – bizimdir. Onsuz da, əsl poeziya coğrafiyaları aşır və sərhəd tanımır. Əsl poeziya ümumbəşəri mahiyyət daşıyır.

Tanınmış şairimiz Əkbər Qoşalı – redaktor, mən isə tərcüməçi və ön sözün müəllifi kimi, bu kitabı Azərbaycan oxucusuna təqdim edərək bir daha təsdiq edirik ki, poeziya həm də ruhun tərcüməsidir. O, tərcüməçidən də, müəllifin özü kimi, sevgi, dəqiqlik və intuisiya tələb edir.

"Ulduz yağışı" bizim üçün bir sədaqət borcudur. Ümid edirik ki, o, digər qardaş ulusların çevri əsərləri kimi, türk dünyasında yeni bağların yaradılmasına, mövcud bağların güclənməsinə, Azərbaycanda və ulusumuzun yaşadığı bütün ölkələrdə qardaşlıq bağlarının möhkəmlənməsinə xidmət edəcəkdir. İnanırıq ki, Saylıkmaa Kombunun şeir dünyasına açılan bu pəncərə – bu yeni kitab – Tuva poeziyası və ümumilikdə türk dünyası ədəbiyyatı ilə maraqlanan hər bir oxucu üçün faydalı olacaq.

Qoy bu kitab, uluslarımız arasında mədəni və dostluq, qardaşlıq bağlarının daha da möhkəmlənməsinə, inkişafına xidmət etsin!

                                                 (30.11.2025, Moskva)

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.12.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Bir şair, bir şeir rubrikasında bu gün sizləri elə öz əməkdaşımız, bu yaxınlarda  "Peşmanlıq Nəğmələri" kitabın işıq üzü görmüş Nail Zeyniyev ilə görüşdürəcəyik.

NAİL ZEYNİYEV,

“ÖMÜRLÜK GÜLMƏYƏN ADAMLAR KİMİ”...

Gün üzü görməyən şeirlərim var,

Gün üzü görməyən adamlar kimi.

Mən elə yaşadım ömrümü, vallah,

Eşq nədir bilməyən adamlar kimi.

Sınandım haqq ilə, sınandım şərlə,

İçimdə böyüyən qəmlə, kədərlə.

Bəzən yorğunluqla, bəzən hünərlə,

Dərdini bölməyən adamlar kimi.

Başımı əymədim, başım dik oldu,

Qürurum özümə ağır yük oldu.

Mən elə ah çəkdim, ömürlük oldu,

Ömürlük gülməyən adamlar kimi.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.12.2025)

Dünyaxanım  Ağalarqızı, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün   

 (Portret cizgiləri)

Azərbaycan Allah tərəfindən xüsusi olaraq seçilmiş bir ölkədir. Niyə? Çünki, bu qədər fitri istedada malik olan bir ölkə başqa necə ola bilərdi axı!? Torpağından ya suyundan, ya əsrarəngiz təbiətindənmi yazsam, ya bu Vətənin alimləri, yazıçıları, şairləri,  rejissorları, aktyorları, rəssamları,  musiqiçiləri, rəqqasları, idmançıları və daha nə qədər sadalamadığım işinin əsl peşəkarları olan istedadlar haqqındamı yazım? Yazmaq, tanıtmaq   istədiyim neçə  gözəl sənətkarlarımız var ki, əfsuslar olsun, onların bir çoxları layiqincə mətbuatda, mediada, televiziyada  ışıqlandırılmır. Səbəbi nədir deyə bilmərəm...

Musiqinin ən eycəzkar, ən sehirli bir sahəsi var. Çoxsəsli xor.  Musiqi qəlbə tək ona yazılan sözlər ilə deyil, səslərin biri-birinə toxunuşu ilə danışır və xor da bu toxunuşun sanki ən poetik formasıdır. Xor, insan səslərinin həmahəng birləşməsindən, hər kəsin “mən” yox “biz” olduğu prinsipdən və bu birlikdən  ərsəyə gələn kollektiv bir ifaçılıq sənətidir.  Xoru idarə edən isə onun dirijoru, xora istiqmət verəni, müəyyən ritm altında eynilə qəlb atışlarına bənzər şəkildə xorun ürək kimi bir olub döyünməsini təmin edən, vahid bir  varlığa çevirən biridir. O, musiqini duyan, onunla danışan, eyni zamanda ona yön verən və rəhbərlik edəndir.    Ölkəmizdə xor ifaçılığının, xor sənətinin professional əsası  dahi Üzeyir bəy Hacıbəyovun sayəsində qoyulub. Bütün müsəlman şərqində ilk opera yazan Üzeyir bəy bütün operanlarında xor partiyaları yazıb. Daha sonra neçə-neçə bəstəkarlarımız hər zaman öz  yaradıcılığında xor musiqisinə xüsusi yer vermişlər. Xor və dirijor məktəbimiz hər zaman özünəməxsusluğu, peşəkarlığı ilə başqa ölkələrdən seçilmişdi.

Bu yazımda sizi dəyərli  musiqiçimiz, bizi Azərbaycanın hüdudlarından kənarda da  öz uğurları ilə sevindirən və qururlandıran ,  önəmli işləri ilə seçilən  Elnarə xanım Kərimova ilə tanış etməyi və qısa da olsa onun barəsində yazmağı özümə  borc bilirəm.

Elnarə Kərimova 1962-ci ildə dünyaya göz açıb. Asəf Zeynallı adına Musiqi Kollecində Xor dirijorluğu  üzrə təhsil alıb, 1988-ci ildə Üzeyir Hacıbəyli adına Dövlət Konservatoriyasını bitirdikdən sonra isə cəmi 26 yaşında olarkən Azərbaycan Dövlət Xor Kapellasına baş dirijor təyin edilmişdir. Xor kapellası ilə çıxış etdiyi beynəlxalq səfərlər çərçivəsində 1991-ci ildə Orta Asiyanın bir neçə paytaxtında maestro Hikmət Şimşək ilə birlikdə Ahmet Adnan Sayğunun “Yunus Emre Oratoriyası”nı səsləndirmiş,  1992-ci ildə qardaş Türkiyənin paytaxtı Ankaradan iş təklifi alan Elnarə xanım Ankara Dövlət Radiosu çoxsəsli xorunun dirijoru, 1994–1998-ci illər arası əvvəlcə Hacettepe Dövlət Konservatoriyasında, daha sonra isə Bilkent Universitetində müəllim kimi fəaliyyət göstərmişdi.. 1999-cu ildən etibarən “Orfeon” çoxsəsli kamera xorunu qurur və bu günə kimi bu xorla işləməyə davam edir. Bu kollektivlə İngiltərə və Kanadada birincilik, Avstriyada keçirilən Xor Festivalında  isə dörd gümüş medal qazanmış, həmçinin Azərbaycan, Belçika, Pakistan, İsrail, Yaponiya və Çində konsertlər vermişdir.  2009-cu ilin sentyabrında TÜRKSOY-un təşkil etdiyi beynəlxalq layihə çərçivəsində Üzeyir Hacıbəylinin “Koroğlu” operasının xor səhnələrinin hazırlığı  üzərində işləmişdir. Sözsüz ki, bu illər ərzində isə Azərbaycanla bağlarını qoparmamışdır. Sözü düşəndə də deyir ki, “ Azərbaycan ana Vətənimdir. O cənnətməkan məmləkəti unutmaq olarmı?”

“Orfeon” xorunun Azərbaycanda istər İctimai Televiziya, istər ayrı-ayrı  konsert salonlarında uğurlu və maraqlı çıxışlarını çox gözəl xatırlayıram. Onu da qeyd edim ki, bu xorun üzvləri ayrı-ayrı ixtisasların sahibidirlər. Aralarında həkim, müəllim və başqa sahələrdən olan insanların musiqi təhsillərinin olmamaları, onların  peşəkar səviyyədə xor ifaçısı olmaqlarına mane olmur. Mən deyərdim ki, professional xor kapellasından geridə qalmayan hətta səviyyə, üslub və xor sinxronluğu, musiqi həssasiyəti ilə onlarla eyni pillədədirlər. Bu gözəl xoru görüb onlarla tanış olduqdan sonra 2010-cu ildə Azərbaycan Mədəniyyət Nazirliyi Azərbaycanda da gənclərdən ibarət çoxsəsli kamera xoru yaratmaq üçün Elnarə xanım Kərimovaya müraciət etdilər və Elnarə xanım qısa bir müddətdə  600  gəncə tək-tək qulaq asıb,  dinlədikdən sonra bir qisim seçilən gənclərdən ibarət “ Buta” Kamera Xorunu yaratdı. Tək Azərbaycanda deyil həmçinin Avropada, İtalyada musiqi festivalında iştirak etdi “Buta” kollektivi. Cüzeppe Verdi adına Milan Konservatoriyasının səhnəsində uğurla ölkəmizi təmsil etdilər.  Muğam Mərkəzinin dəstəyi ilə bir diskləri də işıq üzü gördü. Müslüm Maqamayev adına   Azərbaycanın Dövlət Filarmoniyasının səhnəsindəki çıxışlarını isə şəxsən izləmək və dinləmək mənə də nəsib oldu. Bu gənclərin və sözsüz ki, dirijorun ərsəyə gətirdikləri iş olduqca gözəl idi. Xorun ömrü  əfsus ki, uzun olmadı. Bildiyim qədər maddi səbəblərə bağlı olaraq “Buta” Xor kollektivi fəaliyyətini dayandırdı. Düzdü bir kollektivin ayaqda durması, var olması üçün müəyyən vəsait gərəkdir. Bu, səhnə geyimləri, aylıq məvaciblər, lazım gəldikdə bəstəkarlara yeni əsərlər üçün verilməli olan qonorar və sairədir. Ancaq keyfiyyətli iş sözsüz ki, hər bir sahədə maddi dəstək tələb edir. Və buna da dövlətimizin və Mədəniyyət Nazirliyinin çox şükürlər olsun ki, gücü yetər.  Hamı kimi mən də “Buta” Xorunun Dövlət Kamera Xoru kimi, dövlət statusu alacağına çox inanır və ümid edirdim. Nə yalan deyim, hələ də ümidimi itirmirəm. Yəqin ki, Mədəniyyət Nazirliyi bu haqda çox ciddi düşünəcək. Axı xor kollektivi yaratmaq elə də asan iş deyil. Həm də xor millətin birlik simvolikasıdır. Dünyanın ən aparıcı ölkələri öz xor kollekrivləri ilə  çox məşhurdurlar. Onlar xor kollektivlərinə daha böyük üstünlük verirlər.

Elnarə xanım həmçinin YARAT mərkəzinin təşkilatçılığı ilə 2022-ci ildə ustad dərsləri ilə Azərbaycan  musiqiçiləri ilə görüşmüş və onları xor musiqisinin ecazkarlığı ilə yaxından tanış etmişdir. 2018-ci ilin sentyabrında isə Elnara xanım Kərimova Azərbaycan Respublikasının Prezidenti tərəfindən “Xalq Artisti” fəxri adına layiq görülmüşdür. Həm Azərbaycan, həm Türkiyədə davam edən uğurlu fəlaliyyətində Elnarə xanım Kərimovaya bol-bol uğurlar arzu edirəm. Yaşayın, yaradın, gənclərimizə daima xor musiqisinin gözəlliyini aşılayın. Çalışın ki, Azərbaycan xoru da dünyada öz sözünü layiuqincə deyə bilsin. Əgər 44 günlük Vətən müharivəsi ilə və tarixi  qələbəmizlə biz, dünya xalqlarını mat qoya bildiksə, deməli, biz öz xorumuzla da dünya xalqlarını mat qoyub, necə bir yumruq olduğumuzu sübut edə bilərik. Axı Azərbaycan xalqı dünyanın ən qədim mədəniyyəti olan xalqlarından biridir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.12.2025)

Rəqsanə Babayeva,

Beyləqan rayon Mədəniyyət Mərkəzinin rejissoru, “Gənclik” xalq teatrının rəhbəri, yazıçı. “Ədəbiyyat və İncəsənət” üçün

Bəzən elə olur ki, dünyanın bütün səsləri bir anda eyni ritmdə döyünür — küçələrdən gələn səs-küy, insanların pıçıltısı, uzaqda bir tikinti mexanizminin metal səsləri və hətta avtobus dayanacağında gözləyənlərin səssiz narahatlığı… Hər şey bir melodiyaya çevrilir. Amma bu melodiyanın içində nəyinsə çatmadığını hiss edirəm. Gözə görünməyən, unudulmuş, amma həyati bir ritm var: insanın öz daxilinin ritmi. Biz o ritmi çoxdan itirmişik. Dünyanın sürəti artdıqca, öz səsimizi eşitmək çətinləşib.

Hərdən addımlarımı yavaşladıb ətrafıma baxıram. İnsanlar varlığa tələsmirlər, zamana tələsirlər. Elə bil hamı bir yarışın içindədir, amma bu yarışın nə başlanğıcı var, nə də bitiş xətli. Hər həftənin içində qəribə bir təlaş var: yetişmək. Bəs nəyi yetişdiririk? Kimdən geri qalırıq? Bu sualların cavabını tapmaq üçün modern həyatın heç bir təklifi yoxdur.

Mən isə bütün bu qarışıqlığın içində bir sənətçi kimi başqa bir şey axtarıram — dünyanın unudulan ritmini. Yaradıcılığın səsli tərəfi var, bir də səssiz tərəfi. Və mənim üçün ən dəyərlisi elə o səssiz tərəfdir: musiqisiz bir melodiyanın axışı, kadrsız bir filmin nəfəsi, sözsüz bir cümlənin gücü. Sənət elə o yerdə yaranır.

Ritmi itirilmiş dünya

Uşaqlıq illərini xatırlayıram. O zamanlar hər şey yavaşıydı, hətta küləyin də öz ritmi vardı. Nənəmin həyətindəki qoz ağacı hər payızda eyni səs verərdi — yıxılan qozların torpağa toxunan səsi elə bir musiqi idi ki, bunu heç bir orkestr, heç bir audio proqram təkrarlaya bilməz. O səsin təmizliyi dünyanı ölçürdü. Mən o zaman anlayırdım: rənglər də danışa bilər, külək də nəsə deyə bilər, sükut belə sanki nəfəs alır.

İndi isə sükut yoxdur. Hər şey daima səs çıxarır. Telefonlar, elanlar, xəbər lentləri, sürətli video axınları — hamısı bir səhnənin dekoru kimi üstümüzə yağır. Amma fərqində deyilik: bu dekor altında dünyanın orijinal ritmi itib.

İnsanlar artıq hiss etməkdə tələsmir. Onlar daha çox bilmək istəyirlər. Hiss ilə bilgi arasındakı fərqi görmədikcə isə dünya daha gərgin olur. Bilik dəyərlidir, amma hiss etmədən yaranan bilik natamamdır. Sənin duymağın, dayanıb baxmağın, bir çiçəyin rəngini müşahidə etməyin, bir xalq mahnısının dərinliyinə varmadan onu dəyərləndirməyin — bütün bunlar artıq nadir bir təcrübəyə çevrilib. Sənətin əsas mənbəyi isə məhz bu duyma qabiliyyətində gizlidir.

Sənətin dayanma gücü

Sənət bizim dünyaya dayanmağımız üçün yaradılmışdır, tələsdirmək üçün yox. Sənət bizi yavaşladır, içimizdəki ritmi geri qaytarır. Bir dəfə uzun illərdən sonra kəndə getmişdim. Axşamüstü çayın qırağına düşdüm. Su o qədər sakit axırdı ki, sanki dünya bir anlıq nəfəsini içində saxlamışdı. O səhnədə anladım ki, həyatın həqiqi ritmi sakitlikdə gizlidir.

Təbiətin bu sakit ritmi məndə hər zaman böyük bir inam oyadır: insan nə qədər uzaqlaşsa da, öz həqiqi varlığına qayıtmaq üçün yollar hələ də açıqdır. Bəzən bir rəsm əsəri yetir bunu, bəzən bir tamaşa, bəzən bir müharibənin qoxusunu belə içində daşıyan köhnə bir xalq mahnısı.

Ən adi şeylərdə belə sənət gizlənə bilər.

Məsələn, bir aktyorun səhnəyə çıxmazdan əvvəl aldığı dərin nəfəs… Səhnə işıqlarının yavaşca açılması… Tamaşa salonunda tamaşa başlamadan əvvəl yaranan o kollektiv sükut… Bunlar hər dəfə məni heyrətləndirir. Sanki həm sənətçi, həm də tamaşaçı eyni ritmi tapmağa çalışır — dünyanın onlara unudduğu ritmi.

Sözün və sükutun dialoqu

Söz danışmaq üçün yaranıb, amma sözün əsl qüdrəti onun susduğunda görünür. Yazı yazarkən bəzən bir cümləni yazmamaq, onu boş buraxmaq, onu susdurmaq daha güclü təsir yaradır. Çünki insan şüuru boşluğu doldurmağı sevir. Oxucu da o boşluğa öz duyğusunu, öz təcrübəsini yerləşdirir.

Bu mənada sənətin ən böyük tərəfi odur ki, o, heç vaxt tək danışmır. Bir film çəkiləndə həmin filmin həqiqi mənasını tamaşaçı özü tamamlayır. Bir şeir yazılanda o şeirin mənası oxucunun içində böyüyür. Bir səhnə əsərində aktyor sükuta qərq olanda, həmin sükutun mənasını tamaşaçı öz nəfəsiylə verir.

Sözlə sükut arasında elə bir harmoniya var ki, insan bu harmoniyanı duyduqda həm özünə, həm də içində daşıdığı xalqa daha yaxınlaşır. Çünki hər xalqın fitrətində sözün ölçüsü, münasibəti, ahəngi olur. Bizdə bu ahəng incəlikdən yaranır. Söz açıq deyiləndə deyil, hiss etdiriləndə güclənir.

Gənclik və unudulan işıq

Son illər tez-tez gənclərlə görüşürəm. Onların maraqlı sualları var, həvəsli yanaşmaları var, amma bir şey hiss olunur: çoxu artıq hiss etmədən keçir. Onlara göstərilən o qədər vizual, o qədər rəqəmsal dünya var ki, ruhları dərinliyə enməyə fürsət tapmır.

Bir dəfə bir tələbə soruşdu: “Sənət həqiqətən dünyanı dəyişə bilər?” Mən düşündüm və cavab verdim: “Sənət dünyanı bir anda dəyişmir. O, insanı dəyişir. Dəyişən insan isə öz növbəsində dünyanı dəyişdirir.”

Əslində bu, bütün bəşəriyyətin ritmidir. İnsan dəyişməyincə dünya dəyişmir. İnsan mahiyyətini xatırlamayınca, mədəniyyət də öz yolundan sapır. Və məncə, bu gün gənclərin ən çox ehtiyacı olan şey hiss etmək bacarığıdır — bir mahnını dinləyəndə özünü onun içinə salmaq, bir əsər oxuyanda ona toxunmaq, bir filmin son kadrında öz həyatını görmək.

Əgər gənclik bunu bacarırsa, demək ki, unudulan ritm yenidən dirçəlməyə başlayır.

Bir xalqın ritmi: sükutla qorunan sənət

Mədəniyyət yalnız böyük binalarda, muzeylərdə, səhnələrdə yaşamadı heç vaxt. Mədəniyyət həyatın içində yaşayır: bir qadının çörək yoğurarkən etdiyi hərəkətdə, bir kişinin qış axşamı soba yanında çay içərkən düşündüyü sözlərdə, bir nənənin nəvə saçını darayarkən verdiyi məlhəm kimi baxışda…

Biz bəzən düşünürük ki, mədəniyyət yalnız yüksək sənətin işidir. Xeyr. Mədəniyyət xalqın ritmidir. O ritm itəndə, sənət də yolunu itirir, insan da özünü.

Amma bizim içimizdə bir şey var ki, bu ritmi qoruyur: incə, amma güclü bir bağlılıq hissi. Bu hiss bəzən bir bayram mahnısında, bəzən bir tar sədasında, bəzən də müasir dünyanın bütün səs-küyünə baxmayaraq qorunub saxlanılan dəyərlərdə gizlənir. İnsanlar bunu bəzən açıq demir, amma davranışları ilə hiss etdirirlər.

Bir xalq üçün dəstək bəzən elə bu səssiz bağlılıqdır: onu ucadan hayqırmadan yaşatmaq, gündəlik həyatın içində daşımaq, əsrin sürətinə uymadan qorumaq.

Ritmi yenidən tapmaq

İllərdir sənətlə məşğul olan biri kimi bilirəm ki, insan bəzən yaratmaq üçün, bəzən isə sadəcə yaşadığını hiss etmək üçün dayanmalıdır. Bu dayanmaq özü bir sənətdir. Dayananda dünya ilə dialoq qurursan. Nəyin dəyişdiyini, nəyin qaldığını, nəyin səndən uzaqlaşdığını, nəyin isə səni gözlədiyini görürsən.

Bəzən bir yazı yazmaq üçün bir kəlmə tapmaq kifayət edir, bəzən isə həmin kəlmə tapılana qədər aylarla gözləmək lazım gəlir. Yaradıcılıq da elə ritm axtarışıdır. İnsan öz daxili ritmini tapanda, dünya ilə əlaqəsi güclənir.

Və mən inanıram ki, unudulan ritmi tapmaq mümkündür. Sadəcə dünya dayanmır deyə, biz də dayanmamalıyıq düşüncəsi yanlışdır. Bəzən dayanmaq lazımdır. Bəzən iç səsini dinləmək lazımdır. Bəzən həyatın qırağına çəkilib ona baxmaq lazımdır.

Çünki dünyanın ritmi elə bizim öz ritmimizdir.

Unudulan ritmin səsi

Bu esseni yazarkən başa düşdüm ki, mən yalnız dünyanın ritmindən danışmıram. Mən həm də insanın daxili səsindən danışıram. Bu səs dəyişmir, sadəcə bəzən görünməz olur. Amma bir gün yenidən eşidilər. Hər sənət əsəri, hər yazı, hər düşüncə bu səsi bir az da olsa oyadır.

Biz üzümüzü itirmədikcə, bu ritm də itmir. Və mən inanıram: dünya nə qədər dəyişsə də, insan öz həqiqi ritmini tapmağa çalışdığı müddətcə sənət də yaşayacaq, söz də yaşayacaq, bir xalqın yaddaşı da.

Çünki dünya səs-küylü ola bilər, amma ritm həmişə sükutdan başlayır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.12.2025)

Elman Eldaroğlu, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Dürüstlük onun üçün çox vacibdir. Heç vaxt heç kimi aldatmır və aldanmağı da sevmir. Məcaranı, dinamikliyi xoşlayır. Nikbin adamdır. Məntiqli, məzmunlu mülahizələri ilə son dərəcə cazibədar görünür. Emosional cəhətdən tərbiyəli, ahəngdardır və geniş düşünməyi bacarır. Məhdudiyyətlərin, eləcə də qaydaların şərti olduğunu yaxşı anlayır. Bununla bərabər, düşüncələrinə çox bağlıdır...

Deyir ki:- “İnsanın ən böyük qüdrəti, möcüzəsi sözlə yaratdıqlarıdır.”

Bəzən onu başa düşmək çətin olur, müzakirələrdə əks arqumentlərilə həmsöhbətlərini heyran edə bilir. Onu tanıyan hər kəs ilk olaraq onun insanlığına, ziyalılığına böyük hörmətlə yanaşır. Bəzən uşaq saflığı ilə səmimi, təmkinli, təvazökar olur. Bir sözlə, əməli, ideyası, əsərləri ilə fərqlənən, başqalarına örnək olan, yüksək mənəvi dəyərlərə, əxlaqi keyfiyyətlərə malik bir ziyalıdır...

Söhbət Abid Həmid oğlu Tahirlidən gedir. O, 1955-ci il noyabrın 30-da Qəbələ rayonunun Nohurqışlaq kəndində anadan olub. 1975-1980-ci illərdə ADU-nun jurnalistika fakültəsində ali təhsilə yiyələnib. 1982-1987-ci illərdə Xarici Ölkələrlə Dostluq və Mədəni Əlaqələr Cəmiyyətinin xaricdəki həmvətənlər üçün nəşr etdiyi “Vətənin səsi” adlı qəzetdə müxbir işləyib. 1988-ci ildən Xaricdə Yaşayan Həmvətənlərlə Mədəni Əlaqələr Cəmiyyəti – “Vətən” Cəmiyyəti yaranandan onun orqanı “Odlar yurdu” qəzetində əvvəlcə müxbir, sonra böyük müxbir, məsul katib, redaktor müavini vəzifələrində çalışıb.

1992-1993-cü illərdə “Vətən” Cəmiyyəti Avropa və Amerika ölkələri şöbəsinin müdiri vəzifəsini icra edib. 1993-cü ildən Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetində çalışır, humanitar və sosial problemlər şöbəsinin baş məsləhətçisi, Dövlət qulluğunun baş müşaviridir. 2015-ci ildə "Dövlət qulluğunda fərqlənməyə görə" medalı ilə təltif olunub.

1997-ci ildə MEA-nın Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda “Ceyhun Hacıbəylinin həyat və yaradıcılığı- mühacirətəqədərki dövr)” mövzusunda namizədlik, 2006-cı ildə isə Bakı Dövlət Universitetində “Azərbaycan mühacirət mətbuatında publisistika (1921-1991-ci illər)” mövzusunda doktorluq dissertasiyalarını müdafiə edib, flologiya elmləri doktorudur. O, çoxcildlik “Milli Azərbaycan Ensiklopediyası”nın məsləhətçilərindən, 2 cildlik “Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası”nın həmmüəlliflərindən biridir...

Yaradıcılığa orta məktəbdən başlayıb. IX sinifdə yazdığı “Sinoptiklər” hekayəsi ilə respublika yaradıcılıq müsabiqəsinin qalibi olub. 1975-cı ildən isə dövri mətbuatda çap olunur. “Sözlə yarananlar, sözü yaşadanlar”, “İlyas Əfəndiyevin publisistikası”, “Azərbaycan mühacirət mətbuatı” (I hissə), “Azərbaycan mühacirət mətbuatı” (II hissə), “Deyilən söz yadigardır”, “Azərbaycan mühacirət mətbuatında publisistika (1921-1991)”, “İdrak işığında”, “Bütün türklərin tərcümanı”, “Məktəb: tariximiz, taleyimiz”, “Qaspıralı Dünyası, Qaspıralı Dühası” və daha neçə-neçə dəyərli, sanballı əsərlərin müəllifidir. Xoşbəxtlikdən, bu əsərlərin bəziləri xarici oxucuların da diqqətini cəlb edib. Məsələn, 2005-ci ilin dekabrında Abid Tahirliyə Almaniyanın Halle şəhərindəki məşhur Martin Lüter Universitetindən bildiriş gəlib ki, onun beş kitabı- “Azərbaycan mühacirəti”, “Sözlə yarananlar, sözü yaşadanlar”, “Azərbaycan mühacirət mətbuatı (1-ci və 2-ci hissələr)”, “Azərbaycan mühacirət mətbuatında publisistika” universitetin kitabxanasının kataloquna salınıb...

...İnsanlarla münasibətdə sərbəst və səmimidir. Azadlığını son dərəcə sevir və bu sevgiyə əbədi sadiq qalacağına inanır. Ağıllı insanların yanında olmağı çox xoşlayır. Onunla dostluq etmək bir başqa aləmdir. Baş verən hadisələrə fərqli bir şəkildə baxmağı ondan öyrənə bilərsiniz və onunla dostluğunuz sizə ilham verəcək, həyatınıza rəng qatacaq... 

Haqqında yazılan məqalələrin birində deyilir ki: “Abid- ibadət edən deməkdir. Abid Tahirli qələmi, sözü ilə ömrünü vətəninə, xalqına ibadətlə keçirib...”

Noyabrın 30-u Abid müəllimin 70 yaşını – yubileyini qeyd etdi. Bu münasibətlə onu təbrik edir, möhkəm can sağlığı, firəvan həyat və yaradıcılıq uğurları arzulayırıq.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.12.2025)

Nemət Tahir, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Qarabağ təmsilçisi

Qarabağ müharibəsinin tarixini bilməli, diqqətçəkiləsi hər bir epizodu yaddaşımıza yazmalıyıq.

Camalova Zərnişan Kazım qızı Kəlbəcər rayonunun Milli kəndində yaşayırdı, Gəncəli Camalovun həyat yoldaşı idi. 1993-cü il 2 apreldə Kəlbəcər işğal olunanda el arasında Gülzar kimi tanınan, rəsmiyyətdə isə kişi qeyrətli Zərnişan ana qaçıb canlarının qurtarmaq üçün həmkəndliləri Pəri, Həsən və Ağca ilə Kəlbəcərin Qamışlı körpüsünə gəlirlər...

Orada isə yağı düşmən yolu bağlayaraq, gələn insanlarımızın qarşısını kəsib əsir götürürmüşlər. Bu zaman Zərnişan Ana görür ki, ermənilər qız-gəlinlərin üst-başlarını yoxlamaq adıyla bədənlərində əl gəzdirirlər. O anlayır ki, düşmən əli haram əl kimi onun bədənində gəzəcək və dərhal qərar qəbul edir, özünü coşub-daşan dəli Tərtər çayına ataraq şəhid olur. Bu hadisəni hal-hazırda yaşayan Pəri nənə təsdiq etdi. Bu hadisə zamanı Zərnişan Ana ilə birlikdə olan mərhum Həsən dayı və  mərhum Ağca xala da sağlıqlarında danışaraq təsdiq etmişdilər.

Əziz dostlar, mənim hadisəni xatırlatmaqda məqsədim odur ki, Zərnişan Anamız həmin zaman mərd, cəsarətli, namuslu, qeyrətli, qəhrəman, abırli, ismətli bir Azərbaycan qadını kimi əsl qəhrəmanlıq nümunəsi göstərmişdir. Odur ki, işğaldan azad olunmuş Kəlbəcərimizdə abırlı, ismətli, qəhrəman anamız Zərnişan Camalovaya bir abidə qoyulması olduqca vacibdir.

Qeyd edirəm ki, 1994-1995-ci ildə Ulu Öndər Heydər Əliyev Nərimanov rayonunda, gözdən əlillər məktəbində kəlbəcərlilərlə görüşdə özü qeyd etdi ki, "Vaxt gələcək biz Kəlbəcəri yağı düşməndən azad edəcəyik. Həmin qəhrəman Ananın orada heykəlini ucaldacağıq.”

Zərnişan anamızın son addımı şərəf, ləyaqət və namusun təntənəsidir.

Zərnişan Cəmalovanın taleyi Kəlbəcər tarixininən ağrılı, amma ən uca səhifələrindən biridir. O, işğalın qaranlıq günlərində əsirliyə düşməmək üçün Qamışlı yaxınlığındakı körpüdən özünü ataraq həyatını öz namusuna və ləyaqətinə qurban edirsə, bu addım adi bir seçim deyildi — bu, bir insanın, bir qadının, bir Kəlbəcər övladının öz şərəfini, namusunu və qadın müqəddəsliyini hər şeydən üstün tutmasının ən uca nümunəsidir.

Onun adı illərlə Kəlbəcərin yaddaşında bir işıq kimi yaşayır və yaşayacaqdır.  Zərnişan anamızın xatirəsinə həmin yerdə abidə ucaldılacağı gün uzaqda deyil. Bu, həm bir şəhidin ruhuna ehtiram, həm də Kəlbəcərin mənəvi dirçəlişidir.

Bu arzu bu gün daha böyük mənalar daşıyır. Çünki Zərnişan Cəmalova kimi qadınlar bizim azadlıq və ləyaqət rəmzimizdir. Onun şücaəti azad edilmiş torpaqlarımıza qayıdan hər kəlbəcərliyə bir nəsihət kimidir: “Bu torpaq namusla qorundu, namusla da yaşadılmalıdır.”

O abidə ucalanda, Tərtər çayının sükutuna bir qadının cəsarət səsi qarışacaq. Kəlbəcər camaatı üçün bunun mənəvi çəkisi sözlə deyiləcək qədər sadə deyil. Bu, həm şəhidin ruhuna borcun ödənməsi, həm də xalqın yaddaşının yenidən bərpasıdır. Zərnişan anamızın adı o abidənin üzəri ilə yanaşı, hər birimizin ürəyində yaşayacaq.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.12.2025)

Şərəf Cəlilli,

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Sarayda sultan olaraq doğulmaq, könüllərdə sultan kimi qalmaq hər kəsin istəyi, arzusu olsa da, bu bir alın yazısı, Tanrının tale payıdır. Ötən əsrin əvvəlində fırtınalar, təlatümlərlə dolu – Osmanlı sarayında bir eşq rüzgarı əsib. Millətin Atasının “Elçi Kəcavəsi” Sarayın önündə, Sultanın qapısında dayanıb. Sultan Vahdəddinin qızı Ruqiyyə Sabiha Sultan bir də onda ayılıb ki, dünyanın ən yaraşıqlı kişisi, ən qüdrətli paşası ona aşiqdir. 40 il sonra hüzn, həyacan  dolu xatirəsi ilə o günlərə qayıdan Sabiha Sultan qeyd edəcəkdi: “Paşam məni istəmişdi, amma mənimlə danışmamışdı. Mən çəkindim, istəmədim. Önümdə heç də yaxşı örnək olmayan Ənvər Paşa və Naciyə Sultanın həyatı vardı. Sonra, tanınmış bir komutanla ailə həyatı qura biləcəyimə inancım yoxdu. Mustafa Kamal Paşa qayət yakışıklıydı. Atəş kimi gözləri vardı. Amma, evlənəməzdim. Zira Faruqu sevirdim”.

Bu mübhəm sevgi nədən baş tutmadı?

Atatürkşünaslar, bu mübhəm sevgidən kədərqarışıq nisgillə yazanlar, onun Osmanlı İmperatorluğu ilə Cümhuriyyət arasında körpü olacağına inananlar araşdırmalarında xüsusi olaraq vurğulayırlar: “Türkiyədə 110 il bundan öncə gerçəkləşməsi mümkün olduğu halda tarixi başdan-başa dəyişəcək bir eşq hekayəsi, təşəbbüsü yaşandı. Mustafa Kamal Paşa Osmanoğullarının son hökmdarı Sultan Vahdəddinin qızı Sabiha Sultanla evlənmək istədi. Hadisələr başqa şəkildə cərəyan etsəydi, Sabiha Sultan gənc Paşanın təklifinə “Hə” söyləmiş olsaydı, tarix necə olar, necə yazılardı? Bu mübhəm sevgi, sonsuz ola biləcək eşq nədən baş tutmadı, bu izdivac niyə alınmadı? Türkiyənin yaxın tarixini başdan-başa dəyişəcək bu sevginin hekayəsi Osmanlı tarixinin ağ səhifəsi olsa da, onu anlayanlar üçün yazılmamış yazıdır.

“Hürriyyət qəhrəmanı” ilə Cümhuriyyət Qurucusu bir-birini o qədər də sevməzmiş...

Mustafa Kamal Paşa hərbi xidmətə daxil olduqdan sonra düşüncələrinə görə  çevrəsi tərəfindən o qədər də arzu olunan şəxsi kimi qəbul edilmədi. İntellektual potensialı, analitik təfükkürü, siyasi düşüncəsi ilə fərqli olduğunu sübut edən Paşa ən yaxın dostlarının belə qısqanclıq hədəfinə çevrildi. Hələ lap gəncliyindən Ənvər Paşanın ünvanına səsləndirdiyi “Onu paşa yapsanız, padişah olmaq istər” fikiri sonralar aforizmə çevrilməklə yanaşı Atatürkə “Mən Ənvərin bu qədər öngörülü olduğunu bilməzdim” kəlamını söylətmişdi.

Mustafa Kamal Paşa “İttihad və Tərəqqi” içərisində yer alsa belə, o bütün ruhu, duyğuları, düşüncələri ilə islahatçı idi. İstanbulda təhsil alarkən siyasi cəmiyyətini qurmağa çalışsa da, təqib edilərək Suriyaya sürgünə göndərilməsi siyasi fəaliyyətinə son qoymuşdu. Əslində Ənvər Paşa və Mustafa Kamal Paşa ruhu etibarı ilə fərqli insanlar, düşüncə sahibləri deyildilər. İkisinin də vətənpərvərliyi, yurdsevərliyi, millət, məmləkət yanğısı müzakirə mövzusu belə ola bilməz. Bir məfkurə adamı olaraq hər iki tarixi şəxsiyyətin məqsədi quruluşun, zamanın üstünə yerimək, inqilabi çevrilişlə Modern Türkiyə Cümhuriyyətini qurmaqdı. 1908-ci ildə Məşrutə hərəkatının elan edilməsində Ənvər Paşa ən öndə yer almışdı. Monastr dolayındakı dağa Bayraq sancaraq II Sultan Əbdülhəmidə qarşı Üsyan Bayrağı qaldıranların önündə Ənvər Paşa ilə Mustafa Kamal Paşa yer alırdı. Türkiyədə Məşrutiyyət elan edildikdə Ənvər Paşa “Hüriyyət Qəhrəmanı” elan edilən ilk hərbçi idi. Mustafa Kamal Paşanı ondan fərqləndirən əsas cəhət, Paşanın daha realist olması idi. Daha çox xəyallar aləmində olan idealist düşüncəsi ilə bir dövrü qapadıb yeni bir dövrü açmağa ümid edən Ənvər Paşadan fərqli olaraq Atatürk hələ lap gəncliyindən gerçək olan həqiqətlərə arxalanır, onun uğrunda mücadilə edirdi. Üstəlik dövlət idarəçilik sistemində Avropa dəyərlərinə inteqrasiyanı üstün tutan Atatürkdən fərqli olaraq Ənvər Paşa mühafizəkarlığa daha çox önəm verirdi.

Bundan başqa I Dünya müharibəsi zamanı Ənvər Paşa ilə Mustafa Kamal Paşa arasındakı sərinlik hər kəsə bəlli idi. Çanaqqala Zəfərindən sonra Mustafa Kamalın “Paşalığa” təqdimatı xeyli yubadılmış, əsgəri dərgidən rəsmi aldırılmışdı. Ənvər Paşanın bütün məsələlərdə Mustafa Kamal Paşaya o qədər də, isti münasibət bəsləməməsi iki paşanın zahirdə az hiss olunsa da, batində rəqibə çevirmişdi. 

Sarı Gül Paşanın butasında saralan sevdası

Almaniya səyahəti zamanı yavəri olduğu Şahzadə Vahdəddini taxta çıxarsa yapması  vacib olan məsələlər barədə xəbərdar edən Mustafa Kamal Paşa, gələcəkdə Osmanlı Padşahı olacaq Şahzadə ilə Alman Hərbi Heyətinin Türk ordusuu idarə etməsinə - yönətməsinə izin verilməməsini tövsiyə etmiş, üstəlik bir çox mövzularda müzakirələr aparmışdı. Lakin Sultan Vahədddin taxta çıxdıqdan sonra hadisələr Mustafa Kamal Paşanın istədiyi kimi cərəyan etmədi. Üstəlik Paşa paytaxtdan uzaqlaşdırılaraq sürgün hesab olunan Suriya cəbhəsinə göndərilmişdi. Mustafa Kamal Paşanın Sabiha Sultana “elani-eşqi” belə bir ərəfəyə təsadüf etmişdi. “Məlum olduğu kimi Sultan Vahdəddinin iki qızı vardı. Böyük qızı Ülviyyə Sultan və kiçik qızı Sabiha Sultan. Sabiha Sultan 1894-cü ildə anadan olmuş, bacısı ilə birlikdə bir avropalı xanım kimi yetişdirilmiş, evlənmə çağına gəldikdə bir çox talibi çıxmışdı. Elçilər arasında Qacar şahı – Əhməd şah Qacar yer alsa da, Sultan Vahdəddin “Sünnü bir padşah qızını şiə  bir padşaha necə verə bilər?”- deyib elçiyə yox cavabı vermişdi. Belə bir ərəfədə Sabiha Sultan başqa bir elçi çıxmışdı. O, da “Sarı Gül” ləqəbli paşanın sarı gülə dönən sevdası idi. Çanaqqaladakı qəhrəmanlığı ilə dillərə dastan olan bir paşa – Mustafa Kamal Paşa o arada Saraya tez-tez girib çıxır, saray xanımlarının diqqətini cəlb edirdi: “Sarı Gül” ləqəbi ilə könüllərə ox kimi sancılan Mustafa Kamal Paşa gözəllikdə xan, kamalda sultan olmasına baxmayaraq Sabiha Sultanın könlündə taxt qura bilmir. Uğursuzluğa düçar olub, xəyanətə qurban gedən Ənvər Paşa ilə Naciyə Sultanın evliliyi Sabiha Sultana tərəddüd dolu duyğular yaşadır, ümidsiz qərarlar aldırır...

“Sarı Gül” ləqəbli Paşanın sarı gülə dönən sevgisindən, evlilik təklifindən arxaya bir bəlgə qaldı. O da Sabiha Sultanın 40 il sonra Türkiyə Cümhuriyyətində Baş Bakanlıq yapan, ortancıl qızı Hanzadə Sultanın qudası Suat Hayrı Ürgüplü bəyə yazdığı qısa xatirəsində bir neçə cümlə oldu. “Hayrı Ürgüplü bəyin Duyduğumuz qədəri ilə Mustafa Kamal Paşa sizi istəmiş, ancaq pədəriniz razı olmamış, doğrumu?” – deyə sorur, Sultan bu cavabı verir: “Əvət, istəmiş, mənimlə konuşmuş deyildir. Mən istəmədim. Önümdə heç də iyi örnək olmayan Ənvər Paşa ilə Naciyə Sultanın həyatı vardı. Sonra tanınmış bir komandanla ailə həyatı qura biləcəyimə inancım yoxdu. Kəndilərini bir dəfə görmüş və xoşlanmışdım. Qayət yakışıklıydı. Atəş kimi gözləri vardı. Evlənəməzdim. Zira, Ömər Faruqu sevirdim”.

Xanədan mənsublarını sürgünə göndərən, saray, köşk və qəsrlərini dövlətə dövr edən qanunların verilmə səbəbi

Mustafa Kamal Paşa ilə Sultan Vahdəddinin qızı Sabiha Sultanın arasındakı evlilik məsələsinin Sabiha Sultana aid hissəsi bu şəkildə olsa da, Mustafa Kamal Paşa tərəfindən heç bir bilgi və bəlgə yoxdur.

Fəqət 1926-cı ildə bu evlilik hekayəsinin Mustafa Kamal Paşa tərəfində də qarşılığını sübut edən faktlar mövcuddur. Nişantaşında bir alış-veriş mərkəzinin olduğu yerdə bulunan Neslişah Sultanın anasına, yəni Sabiha Sultana aid malikanəyə 1926-cı ildə birdən birə dövlət tərəfindən əl qoyulur. Faktla bağlı onu da qeyd edək ki, xanədan mənsublarına məxsus mülk və malikanələrə - əl qoyulması əslində 1924-cü ilə aiddir. Belə ki, “Türkiyə Böyük Millət Məclisi 1924-cü il 3 mart tarixli qərarı ilə Xilafəti qaldırıb son xəlifə Əbdül Məcid Əfəndi  və Osmanlı xanədanının bütün mənsublarını sürgünə göndərən 431 saylı qanun qəbul edir. Qanunun 8 maddəsi ilə saraylar, köşklər və qəsrlər dövlətə dövr edilir. 7-ci maddəyə uyğun olaraq isə xanədan mənsublarına məxsus mülklərə əl qoyulmur. Bu mülklərin vəkillər tərəfindən satılaraq əldə olunan gəlirin sahiblərinə şərt olaraq irəli sürülür. Qanunun qüvvəyə mindiyi, həyəcan dolu qərarların alındığı həmin dövrdə və ondan sonrakı illərdə də, xanədən mənsublarının heç birinin malına, mülkünə toxunulmur. Sürgündəki xanədan mənsubları özlərinə məxsus mülklərin alqı-satqısı üçün vəkillərinə təlimat verir. Bu minvalla alqı-satqı məsələlələri gerçəkləşdirilir, əldə olunan gəlir sahiblərinə çatdırılır. Əmlakını o dövrdə satıb, mirasına sahib ola bilməyən bəzi xanədan mənsubunun malikanələri, mülkləri üstündən 80 il ötəndən sonra belə,  satışa çıxarılır, əldə olunan gəlir yenə də sahiblərinə göndərilir.

Bu devretmə, miras məsələləri içərisində ancaq Sultan Vahdəddinin qızı Sabiha Sultanın indi yerində “CITYS” Alış-veriş Mərkəzinin yüksəldiyi Nişantaşındakı Konağına əl qoyulur. Qızlarına bağlı olan son Osmanlı padşahı Sultan Vahdəddin 1920-ci ilin oktyabrında Qızları Ülviyyə Sultana və Sabiha Sultana Nişantaşında 35 min lirəyə (lirənin lirə vaxtı – Ş.C.) konaq – malikanə almışdı. Ciftə Saraylar deyilən, vaxtı ilə Sultan Bəyazit Vəqfınə aid olan konakların mülkiyyəti sonradan “Həzineyi-Hassa”ya keçmişdi. Bu səbədən də Sultan konağların  xərcini xəzinəyə ödəmiş, tapularını da onların üzərinə yapdırmışdı.

Mustafa Kamal Paşanı deyil, son xəlifə Əbdül Məcid Əfəndinin oğlu şahzadə Ömər Faruq Əfəndini seçib, onunıa evlənən Sabiha Sultan ailəsi ilə birlikdə qış aylarının Nişantaşındakı konakda, yay aylarını isə Rumeli Hisarındakı mülklərində keçirərdi. Ancaq, Böyük Millət Məclisinin 3 mart 1924-cü il tarixli qərarı ilə digər xəlifə və xanədan mənsubları kimi Ömər Faruq Əfəndi və Sabiha Sultan da sürgünə göndərildi. Xanədən mənsublarının mülklərinə əl qoyulmaması haqqında qərarın çıxarılmasına baxmayaraq, Nişantaşındakı Ciftə Sarayın – Qoşa konağın taleyi başqa cür oldu. Ülviyyə Sultana məxsus saraya toxunulmadı. İstanbul Hüquq Məhkəməsinin 1 fevral 1926-cı il tarixində verdiyi 23 saylı qərarla Sabiha Sultana aid olan Konağın tapusu ləğv edildi. Konaq ilə ərazisi öncə Milli Əmlak Komissyasına, sonra Əmlak və Ehtam Bankına, daha sonra isə Tərəqqi Vəqfınə verildi. Yerlə bir edilən konağın yerinə inşa etdirilən bina uzun illər Şişli Tərəqqi Liseyi tərəfindən istifadə edildi. Üstündən illər ötəndən sonra onun da, yıxım zamanı gəldi. Yerində alış-veriş mərkəzi quruldu.

Fətəli şah Qacar –  sevgidə Atatürkdən üstün adam

Gəncliyini Sofyada buraxan, Dmitriananın eşqi ilə alışıb-yanan Qazi Mustafa Kamal Paşanı Sabiha Sultanın “Yox” cavabı yaraladı. Uşaqlıq dostu Fikriyyənin yolunda intihar etməsinə, özünün də Lətifə Uşakinin ala-yarımçıq sevgisindən imtina etməsinə baxmayaraq Atatürk Sultan Vahdəddinin qızından aldığı zədəni unutmadı. Məhəmməd Bahmanqılıncın eşiqini Fətəli şah Qacara dəyişməyən Ağabəyim Ağa kimi Sabiha Sultan da şahzadə Ömər Faruqu Çanaqqala Zəfərinin sərkərdəsinə dəyişmədi. İlk məhəbbətinə sadiq qaldı...

Deyirlər, 39 gün gərdəyə həsrət qalan Fətəli şah Qacar 40-cı gün “Gərdəkdə anasının libasında gördüyü” Ağabəyim Ağaya toxunmur. “İbrahim xanın qızı məni ilan kimi çaldı” deyib, başını tutaraq dəhliz boyu qaçsa da, ömrünün sonuna qədər onu incitmir, özündən incik salmır. Yerini köşəsinin başında bilir. Adına bağ salıb, malikanə yapdırır. “Bu qızın yanında olmaq  mənə xoş gəlir. Bu belə, bəsimdir!” deyib xətrinə dəymir. Sevdalı könlündə taxt quran şahzadəni, könlünün şahı, sultanı bilir...

 Sabiha Sultanın “Yox” cavabı dünyanı Mustafa Kamal Paşanın başına yıxmışdı. Yerlə bir etmişdi. Paşa şərəfini, qürurunu qırmışdı. Paşa bunu ona bağışlamamışdı. Nişantaşının daşını daş üstə qoymamışdı... Fətəli şah Qacar sevdasına qələmin, Qazi Mustafa Kamal Paşa Atütürk qılıncın və qəzəbin gözü ilə dəyər vermişdi. Ağabəyim Ağa da, Sabiha Sultan da qəribliyin acısını dadmışdı. Ağabəyim Ağanın Batmanqılınc sevgisi Çar Rusiyasının, Atatürkün Sabiha Sultana sevgisi “Ənvər Paşa ilə Naciyə Sultanın o qədər də yaxşı örnək olmayan izdivacının qurbanı olmuşdu...”

Nə olursa-olsun gərək, Millətin Atası Nişantaşını Qara sevdasının – Sabiha Sultanın başına yıxmayaydı. Ciftə Sarayı yerlə bir etməyəydi. O yıxılan sarayda təkcə Sarı Gül Paşanın  qönçəsində saralan məhəbbətinin, həsrətinin nisgili yoxdu. Orada həm də, adı çəkiləndə dünyanın dizi titrəyən Sultan Bəyazitdən üzü bu yana Osmanlı sultanlarının, şahzadələrinin müqəddəs xatirələri vardı...

Yüz ildir Ciftə Saray qanadı qırıq quşa dönüb – Qumru quşuna! Sevdiyini, könlündə yerini kimsəyə vermədiyi sevdalısını axtarır. Fətih dastanı qılınc, məhəbbət gülüstanı qələmlə yazılır. Qılıncla qələmin vəhdətində modern Türkiyə Cümhuriyyətini quran Qazi Mustafa Paşa Atatürkün Sabiha Sultana sevgi dastanı qələmlə, nisgili qəzəblə yarandı. Qəzəb kimə nə verdi ki?!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.12.2025)

Əkbər Qoşalı, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının redaktoru

Dünən Laçının günü idi, bu günə aid tədbirləri, yazıları izlədim və yekun olaraq bu yazım yarandı.

Laçın Azərbaycanın könül və hüquq coğrafiyasından irəli çıxıb yenidən bayrağımız altına qayıdanda həyatımız rəngləndi, dünyamız işıqlandı, ruhumuz dirçəldi. Bəli, biz Laçının qurtuluşunda sadəcə torpağın azadlığını yox, bölgənin ruhi-mədəni arxitekturunun dəyişməsini yaşadıq. Şuşanın görünməmiş qəhrəmanlıqla alınması, ardınca Ağdam və Kəlbəcərin geri qaytarılması Laçını Qarabağ–Zəngəzur salnaməsinin son, amma gələcək üçün həlledici səhifəsinə çevirdi. O gündən qüvvələr balansı, təhlükəsizlik anlayışı, geopolitik cığırlar Güney Qafqazda tamam başqa məntiq üzrə yazılır.

Gəlin Laçının beş ildə yaratdığı gerçəkliklərə bir göz ataq:

Dünən “dəhliz” kimi tanınan Laçın bu gün Azərbaycan suverenliyinin kilid dağ qapısıdır. Bir vaxtlar helikopter meydançası belə olmayan Laçın bu il uluslararası hava limanına qovuşdu.

Separatizmin nəfəs yolu bağlandı, bölgədə yabançı güclərin “hakimlik meydanı” daraldı və Rusiya sülhməramsızlarının çıxışı ilə Laçın dövlət sərhədlərimizin hərbi-siyasi sütununa çevrildi.

Dirçələn kəndlər, dağlara yayılan işıq, yurduna qayıdan ailələr bu məkanı artıq cəbhə xəttindən yaşayış və inkişaf bölgəsinə çevirir.

Bəs Laçın hara doğru böyüyür? -

Bu gün Laçın bölgənin yeni təhlükəsizlik arxitekturunda strateji yüksəklikdir.

Dağların qurduğu təbii istehkam Azərbaycan üçün “sabitlik sığortası”dır – bu sığorta insan kapitalı, qala-ailələr və yetkin cəmiyyətlə möhkəmlənir.

Qarabağ–Zəngəzur daşımaçılıq, enerji və kommunikasiya xəritəsinin əsas qovşaqlarından biri də məhz Laçındır.

Ermənistanla mümkün barışın gerçək sınaşığı da buradan keçəcək: bir tərəfdə travmalar, o biri tərəfdə qürurlu qayıdış – bu iki yaddaşın necə uzlaşması bölgənin taleyini müəyyən edəcək.

Laçın artıq barışın tonunu müəyyən edir. - Bir zamanlar kədər susqunluğuna bürünmüş dağlar indi danışır, çiçəkləyir, kəpənək uçurdur, quş yuvasına sinə verir, ov ovlanır, Günəş salamlanır, Aya salavat çevrilir… Dağlar yolçusuna belə deyir:

“Buradan keçən yol gərginliyə yox, aydın sabaha aparmalıdır”…

Laçın bu gün Azərbaycan üçün Güney Qafqazın yeni düzənində strateji ağırlıq mərkəzidir.

Sərhədlərimizi möhkəmləndirdikcə, köçləri sürətləndirdikcə, yollar və kommunikasiya xəritələri genişləndikcə Laçının önəmi daha da artır.

Bax, elə bu səbəbdən 1 dekabr – Azərbaycanın dağlarda yazdığı yeni gələcəyin manifestidir.

Şəhidlər ölmədi, Vətən bölünmədi!

DÖVLƏTİMİZ ZAVAL GÖRMƏSİN!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.12.2025)

Əkbər QOŞALI

İmran Verdiyev,

Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi. “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Oğuz təmsilçisi

Sizə sosial şəbəkələrdə “gülməli kənd adı” kimi təqdim olunan bir toponimdən söhbət açmaq istəyirəm.    Söhbət Oğuz (keçmiş Vartaşen) rayon mərkəzindən 16 km. cənubda, Kərimli kəndinin qərbində, Əlicançayın sol sahilində yerləşən Qarabaldır kəndinin adından gedir. Bu kənd Kərimli İnzibati Ərazi Dairəsinə daxildir. Dəniz səviyyəsindən hündürlüyü 380 metrdir.

Mənbələr göstərir ki, vaxtı ilə Qərbi Azərbaycanda, Gəncə livasının Şəmkir nahiyyəsində və Qax rayonunda bu adda kəndlər, Qarabağda çay, Tovuz rayonunda dağ və s. mövcud olmuş və çoxu indi də var. Qax rayonunda mövcud olan Qarabaldır kəndinin sakinlərinin XVIII əsrin əvvəllərində Oğuz rayonunun Qarabaldır kəndindən köç etdikləri ehtimal olunur. (bunun əksini iddia edənlər də vardır.)  

Qarabaldır kəndi Azərbaycanın qədim tarixə malik yaşayış məskənlərindəndir. Burada yaşayan insanlar hələ neolit dövründə oturaq həyat tərzi keçirmişlər. Kəndin ərazisində ölkə və yerli əhəmiyyətli abidələr siyahısına daxil edilmiş Nekropolun (e.ə IV-I əsrlər), Molla qoruğunun (e. I-IV əsrləri) olması da bunu sübut edir. 1824-cü il kameral təsvirinə görə kənddə 55 həyətdə 120 nəfər kişi, 106 nəfər qadın olmaqla 226 nəfər yaşamışdır. 1886-cı il tarixli Zaqafqaziya bölgəsinin əhalisi haqqında statistik məlumatlar toplusunda da Vardanlı kənd icmasında yerləşən Qarabaldır kəndindən bəhs olunur və orada yaşayan azərbaycanlılar "tatarlar" kimi qeyd olunur. Əhali sayı 106 nəfər olaraq göstərilmişdi.

Qarabaldır toponimi diqqət çəkən, maraqlı toponimlərdəndir. Yuxarıda dediyimiz kimi bəziləri toponimi “gülməli kənd adı” adlandırırlar. Bu, əlbəttə, düzgün münasibət və mövqe deyil, toponim barədə məlumatsızlıqdan irəli gəlir. (https://www.yeniavaz.com/ az/news/123780/azerbaycanda-gulmeli-kend-adlari-rus-borisi-mirti-bagirsaq-siyahi).

 “Qarabaldır” toponimin yaranması barədə müxtəlif fikirlər və fərziyyələr vardır.

“Azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik lüğəti”ndə (II cild, səh:19) göstərilir ki, bu oykonim qara (burada “böyük” mənasında) və “baldır” (burada çıxınti mənasında) sözlərinin birləşməsindən yaranıb, “böyük çıxıntı” mənasını verir. Əlavə olaraq orada qeyd olunur ki, hələ qədimdən bədən üzvləri ilə oxşarlığı olan coğrafi obyektləri burun, bel, baldır, barmaq, dil və s. kimi sözlərlərlə adlandırmaq qanuna uyğun hal olmuşdur. Bu versiyaya üstünlük verənlər çoxluq təşkil edir. Onu da deyək ki, Azərbaycan Respublikası ərazisində "qara" komponentli 130 yaşayış məntəqəsi vardır. Akademik A.Qurbanov bu toponimi təsviri toponim alandırır. Sifətlə ümumi isimin birləşməsindən əmələ gəlmişdir.

Başqa bir xalq versiyaya görə, kəndin adı “qara” və “bal” sözlərinin birləşməsindən əmələ gəlib və “Qarabal” mənası ifadə edir. Deyilənə görə,  tarixən burada insanlar arıçılıqla məşğul olublar. Bu ərazidə arıların nadir yem ehtiyatı olan yemişan tikanı mövcuddur. Onun nektarı isə balın qara rəngə çevrilməsinə səbəb olur (https://bizim.media/az/read/177735/https://bizim. media/az/cemiyyet/177735/adi-ile-meshurlasan-kend-qara-bal-nece-qarabaldir-oldu-foto/)

Bir əcaib versiya da ondan ibarətdir ki, guya burda yaşayanların bədənlərinin rəngi qara imiş. Həqiqətən, əcaib mülahizədir. Bu mülahizəni yürüdənlər hansı məntiqlə bu fikri söyləyiblər, görəsən?

Bir başqa versiyaya görə isə Qarabaldır etnik toponimdir. Xalqımızın etnogenizinin formalaşmasında iştirak etmiş qədim türk tayfalarından birinin adı olub. (E.Nuriyev: “Azərbaycan SSR Şəki-Zaqatala zonasının toponomiyası”, Elm, Bakı-1989, səh:80). C.V.Qəhrəmanovun “Opisanie arxeoqrafiçeskix dokumentov“  və T.M.Musəvinin “Orta əsr Azərbaycan tarixinə dair farsdilli sənədlər (XVI-XVIII əsrlər)”  kitablarında da   qarabaldırlar etnosunun və etnotoponiminin adı verilmişir.25 iyun 2022-ci ildə Bakıda “Şuşa şəhəri və türk sivilizasiyası: tarixilik və müasirlik” mövzunda keçirilmiş beynəlxalq konfransın materiallarında da (səh:26) oxuyuruq ki, “Karabaldır yer adı eski türkçe “kara” ve “baldır” kelimelerinden mürekkep bir türk topluluk adıdır. Karabaldır isimli topluluklar Azerbaycandan sonra Anadoluda da yerleşmişlerdir”. Hazırda Türkiyədə “Karabaldır” adlı kənd, çay, bitki, məhəllə, ad və soyadların olması da bunu sübut edir.  

Bizim şəxsi fikrimizə görə də, bəli, Qarabaldır toponimi qədim türk etnoslarından birinin adından götürülmüş, “qara” və “baldır” sözlərindən yaranmışdır. Lakin burdakı “qara” rəng yox, güclü və qüvvətli,  “baldır” isə elə insan əzası (qılçanın diz ilə topuq arasındakı hissəsi) mənasındadır. “Qarabaldır”ın mənası baldırları (yəni ayaqları) bərk, çox güclü olan, yüyrək, dözümlü və nəhəng insanlar toplusu (tayfası-etnosu) deməkdir. Onu da qeyd edək ki, “baldır” “Kitabi-Dədə Qorqud”un dilində də işlənən somatik leksik vahidlərdən biridir. Məhz “uzunca qoluna-buduna”, “incə baldırlarına” görə Aruz qoca nəhəng və yenilməz görünür: “...qolubudu uzunca, baldırları incә Qazan bәyin dayısı At ağızlı Aruz qoca çaparaq yetişdi: “Çal qılıncını, bәyim Qazan, çatdım!”- dedi”.

Biz həm də Qarabaldır toponiminin “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının qəhrəmanları Qarabudaq, Qaragünə və  Oğuz boylarından biri olan “Qarabölük”lərlə bağlı ola biləcəyini iddia edirik. Tədqiqatçılar göstərirlər ki,   “qara” sözünün işlədilməsi həm də nəsildən nəslə keçən bir əlamətin göstəricisi kimi çıxış edir.

Bəlkə də Qarabaldır toponimi dual təşkilar quruluşu, əksliklər görüşü ilə bağlı yaranıb. Türk dillərində qarabaldır və ağbaldır bitki adlarının, Tovuzda Ağbaldır adlı dağın, Türkiyədə eyni adlı çay, dərə, bulaq və vadinin olması da bu barədə düşünməyə sövq edir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.12.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Zeynal Vəfa adı çoxunuza tanış gələcək. Şeirləri ilə, ictimai-siyasi fəaliyyəti ilə, redaktorluğu ilə. Bu gün onun doğum günü, amnadan olmasının 87-ci ildönümüdür.

Zeynalabdin Zeynalov (Zeynal Vəfa) 1938-ci il dekabrın 2-də Naxçıvan şəhərində ziyalı ailəsində anadan olub. Atası Böyük Vətən Müharibəsi cəbhələrində həlak olub. Anasının himayəsində böyüyüb. M. T. Sidqi adına Naxçıvan şəhər 4 nömrəli orta məktəbini bitirdikdən sonra ADU-nun (indiki BDU) filologiya fakültəsində təhsilini davam etdirib.

İlk əmək fəaliyyətinə 1962-ci ildə Naxçıvan Vilayət Partiya Komitəsinin orqanı olan "Şərq Qapısı" qəzetində başlayıb. Sonra Naxçıvan MSSR Dövlət Televiziya və Radio Verilişləri Komitəsində böyük redaktor və Azərbaycan Dövlət Televiziya və Radio Verilişləri Komitəsində redaktor işləyib. Arada Azərbaycan Xarici Dillər İnstitutu nəzdində 2 illik ərəb dili kursunu bitirərək tərcüməçi kimi Yəmən Xalq Demokratik Respublikasında çalışıb. Orada savadsızlığın ləğvi sahəsində fəaliyyət göstərib.

Sonra yenə Azərbaycan Dövlət Televiziya və Radio Verilişləri Komitəsində redaktor, Yəmən Ərəb Respublikasında tərcüməçi, "Aydınlıq" qəzetində baş redaktorun birinci müavini, "Meydan" qəzetində baş redaktor vəzifələrində çalışıb. 1990–1993-cü illərdə açıqfikirli cəsarətli yazılarına görə hakimiyyət tərəfindən ağır təzyiqlərə məruz qalıb. Evi və redaksiyası dəfələrlə mühasirə halqasına düşüb.

 Heydər Əliyevin ilk təbliğatçılarından biri olub. 1991-ci ildə 4 qəzetdə dərc etdirdikdən sonra, öz vəsaiti hesabına yarım milyon kserekopyasını çıxartdırıb 27 rayonda yayımladığı "Şəxsiyyət" adlı monumental yazısını "o böyük şəxsiyyətin yenidən hakimiyyətə qayıdış yolunda yaşıl işıq" adlandırıb.

 1993-cü ildən Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin orqanı olan "Azərbaycan" qəzetində baş redaktorun müavini vəzifəsini daşıyıb. Mətbuatda uzun illər səmərəli fəaliyyətinə və yaradıcılıq uğurlarına görə 1995-ci ildə "Qızıl Qələm" mükafatına layiq görülüb. Respublika Prezidentinin 2005-ci il 21 iyul tarixli 924 nömrəli sərəncamı ilə "Tərəqqi medalı" ilə təltif edilib. 2007-ci ildə Milli Müdafiə Nazirliyinin ordu quruculuğu ilə əlaqədar keçirdiyi "Ən yaxşı publisist yazılar" müsabiqəsində birinci dərəcəli mükafatın qalibi olub.

2008-ci ildə Azərbaycan Respublikası Prezidenti Yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyasının məzunu olub. 2009-cu il dekabrın 25-də Azərbaycan Respublikası Prezidenti Yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun keçirdiyi fərdi jurnalist yazıları müsabiqəsinin qalibi kimi, "Azərbaycançılıq ideyası milli həmrəyliyin təməl prinsipləridir" mövzusundakı publisist yazısına görə diplomla təltif edilib. 22 iyul 2010-cu ildə milli mətbuatımızın 135 illiyi ilə əlaqədar Əməkdar jurnalist adına layiq görülüb.

Zeynal Vəfa poeziya sahəsində fəaliyyətə 12 yaşından başlasa da "Tunc altı" adlı ilk şeiri 1955-ci ildə "Şərq Qapısı" qəzetində işıq üzü görüb. 1970-ci ildən Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının üzvüdür. Şer və poyemaları rus, ukrayna, özbək, tacik, eston, latış, ərəb və digər dillərdə dərc olunub. Avropa və Asiya şairlərindən xeyli poyetik tərcümələri var.

"Mənim körpə çinarım", "Qəlbimin səsi", "Əgər sevirəm desən","Körpələrin xətrinə","Beşiklərdən gələn səslər","Ömrün beşinci fəsli","Millətin xilaskarı"(Heydər Əliyevin şərəfli ömür yolundan bəhs edən poyema), "O dünyaya xəbər verin gələn var" və digər şeir kitablarının müəllifidir. Sözlərinə 70 mahnı bəstələnib.

Yüksək vətənpərvərlik ruhu ilə dolu şer və poyemaları respublikamızın müxtəlif mətbu orqanlarında, həmçinin "Ulduz" və"Azərbaycan" jurnallarında müntəzəm olaraq dərc edilməkdədir. Hazırda publisist yazılarından, yeni şer və poyemalarından ibarət "Kişilərimiz və kişiliyimiz" və "Bir insan ömrünü yaşaya bilsəm" adlı seçilən əsərləri öz nəşrini gözləməkdədir. Zeynal Vəfa 14 mart 2024-cü ildə vəfat edib.

Allah rəhmət eləsin!

“Ədəbiyyat  və incəsənət”

(02.12.2025)