Super User

Super User

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə BİRİ İKİSİNDƏ layihəsində bu gün Tribuna saatıdır, sizlərə Mobil Aslanlı Huntürk M.T.Sidqi barədə danışacaq.

 

 

TRİBUNA

 

Mobil ASLANLI HUNTÜRK

 

M.T.SİDQİNİN PEDAQOJİ, ƏDƏBİ-PEDAQOJİ GÖRÜŞLƏRİNDƏ SAĞLAM HƏYAT TƏRZİ PROBLEMLƏRİ

 

         Azərbaycan ictimai-pedaqoji fikir tarixində istedadlı şair və publisist, filosof, böyük maarifçi olan Məhəmməd Tağı Sidqi görkəmli bir pedaqoq kimi mə­dəniyyət hamisi olaraq özünə möhtəşəm bir mənəvi abidə ucaltmışdır.

Vaxtilə Azərbaycanın Qarabağ, Şirvan, Bakı, Lənkəran və başqa bölgələrində olduğu kimi, Naxçıvanda da yaranan “Əncümənü-şüəra” adlı ədəbi məclisin təşkilatçısı və fəal iştirakçılarından olan M.T.Sidqinin xalqımızın ədəbi-mə­dəni həyatına misilsiz töhfələr bəxş edən bir ziyalı kimi xidmətləri danılmazdır.

Pedaqoji elmimizin ilk qaranquşlarından olan M.T.Sidqi öz maarifçilik fəaliyyətində məşhur rus pedaqoqunun mütərəqqi fikirlərini dəstəkləmişdir. Bir sözlə, o, bütün pedaqoji görüşlərində K.D.Uşinskinin təliminin tərəfdarı olmuşdur.

Klassik Şərq poeziyasını və fəlsəfəsini mükəmməl öyrənən, damla-damla bəşər elmlərini hafizəsinə həkk edən Sidqi qədərsiz mütaliə sayəsində dövrünün dərin elmi dünyagörüşünə malik, ensiklopedik bilikli bir ziyalısı kimi maarifçiliklə ciddi məşğul olur. O, pedaqoji fəaliyyətin Ordubad şəhərində “Əxtər” məktəbində başlamış və Naxçıvanda 1884-cü ildə “Poeziya”, “Qız məktəbi” kimi milli mək­təblərin əsasını qoymaqla olduqca şərəfli işlər görmüşdür.

Gərgin ədəbi, elmi, pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olan M.T.Sidqi öz müəllimlik işində çox sanballı dərsliklər yazmağa başlayır. Açdığı məktəblərdə şagirdlərin elmi-praktiki fəaliyyətini dərindən izləyən, çoxsaylı pedaqoji eksperimentlər, müşahidələr, sınaq-yoxlama işləri aparan Sidqi Azərbaycanda ilk dəfə olaraq “Pedaqogika” dərsliyini yazır. O habelə maarif və məktəbşünaslıq sistemi üçün çox vacib olan “Məktəb nizamnaməsi” adlı çox yararlı bir dərslik də yazır. Daha sonra görkəmli pedaqoq əsl maarif fədaisi kimi “Şagirdlər üçün qaydalar” adlı kitabı qələmə almaqla olduqca xeyirxah bir iş görür.

Azərbaycan ictimai-pedaqoji fikir tarixinin bir çox korifeyləri kimi, M.T.Sidqi də öz elmi-pedaqoji fəaliyyətində elmin, əqli tərbiyənin insanın kamil bir şəxsiyyət kimi formalaşmasında müstəsna əhəmiyyətini israr edirdi. O yazırdı ki, insanı müəzzəz və müşərrəf edən və zülməti-cəhalətdən çıxarıb nuri mərifət və təriqi-səadətə yetirən elm və ədəbdir.

Böyük pedaqoq elmsiz insan ilə yetişmiş ağac və ədəbsiz adamla cansız cisim arasında bir fərq görməyərək deyirdi: “Elmsiz insan ilə yetişmiş ağacın və ədəbsiz adamla ruhsuz cismin bir təfavütü yoxdur”. Sidqi elmi tərbiyəsiz, tərbiyəni isə elmsiz qəbul etmirdi və onların hər ikisini vəhdət halında götürür­dü. O, ədəbsiz və mərifətsiz alimi, ədəbli və mərifətli nadanı yarımçıq adam hesab edirdi. Böyük mütəfəkkir və şairlərdən Sədi Şirazi, Əbdülməcid Sənai, Mövlana Cəlaləddin Rumi, Abbasqulu ağa Bakıxanov, Mir Mövsüm Nəvvab və b. Kimi, M.T.Sidqi də mənəvi şüurla mənəvi davranışın (deyilən sözlə gö­rülən işin) vəhdətinin təmin olunması probleminə toxunur. Fikrimizcə, Ruminin “ya göründüyün kimi ol, ya olduğun kimi görün” ifadəsini bu barədə deyilən bütün sözlərin əsas müddəası hesab etmək olar.

M.T.Sidqi bir çox hallarda əxlaq tərbiyəsini, mənəviyyatı elmdən, əqli tər­biyədən daha üstün tuturdu. Bu problemlə bağlı qələmə aldığı “Tənviri-əfkar” əsərindən oxuyuruq: “İnsanın qadir və şərafətini artıran dörd şeydir: birinci ədəb, ikinci elm, üçüncü sədaqət, dördüncü əmanət və siyasətdir”.

Məşhur filosof sözü ilə işi bir-birinə uyğun gəlməyən adamların aqibəti barədə belə deyirdi: “Ədəbi olmayan aqil və əməli bilinməyən alim fəqət şü­ca­ətli silahsız qoşuna bənzər. Buna görə də insan daima elm və ədəb təhsilinə ça­lışmalıdır. Elm bir ağacdır ki, onun səmərəsi əmək və ədəbdir. İnsanın qiyməti-həqiqiyyəsi az-çox elmi və əməli ilə bilinir. Yəni insanın bildiyi şeylərdən və məq­bul əməllərindən savay bir qiyməti yoxdur. Elmi və əməli nə mərtəbədə olsa, dəyəri və qiyməti o qədərdir. Bəs insanın həqiqi qiyməti bu vəchlə bilinmək­dən, gərək həmişə elmini və əməlini və ədəb və əxlaqını artırmağa çalışasan”.

Görkəmli maarifçi uşağın təlim və tərbiyəsinə kiçik yaşlardan başlamağı məsləhət görürdü. Məşhur pedaqoq qeyd edirdi ki, uşaq ağ və qaranı, istini və soyuğu anlamağa başladığı vaxtda gözəl xasiyyətləri onlara anlatmaq, təlim və tərbiyəsinə qeyrət və diqqət etmək lazım, bəlkə, vacibdir. Çünki uşaq yaş ağaca bənzər. Təzə, yaş ağac hər nə qədər əyri olsa, düzəltmək asandır. İnsanın da kiçiklikdə tərbiyə qəbul etməyi vazeh mətləblərdəndir.

M.T.Sidqi uşağın ailədəki tərbiyəsinə toxunaraq qeyd edir ki, bu vəzifə ilk növbədə valideynlərin üzərinə düşür. Və bu hər kəsdən əvvəl ananın, sonra da atanın birbaşa vəzifəsidir. Onun fikrincə, insan şəxsiyyətinin formalaşmasında ən vacib amillərdən biri ailədə uşağın tərbiyəsidir.

Şəxsiyyətin təşəkkülündə və inkişaf etməsində əsas amillərdən biri olan mək­təbə M.T.Sidqi xüsusi qiymət verirdi. O, böyük maarif xadimi kimi məktəbin misilsiz dəyərini belə təqdim edirdi: “Məktəb nədir? Məktəb bizim elm və maarifi­mi­zin vasitəsidir… Məktəb cəhalət dərdinin dərmanı və mərifət bağının xiyaba­nı­dır ki, həmişə cahilləri: alim və divanələri aqil eylər. İllərcə məktəbə gedib tərbiyə və ədəb kəsb etməyən kimsələr və məktəbdə ömür keçirib elmlərdən və fənlərdən bərəmənd olmayan şagirdlər rəngarəng güllər və çiçəklər ilə dolu bir bağçada gəzib dolanan kora bənzərlər. Məktəb bir cismə bənzər ki, onun ruhu müəllimdir”.

M.T.Sidqi məktəbdə təlim-tərbiyə işinin aparıcı siması olan müəllimlərin rolunu yüksək qiymətləndirir, həm də onların qarşısına çox böyük ciddi tələblər qoyurdu. Məşhur pedaqoqun fikrincə, müəllim birincisi, “ülüm və fümunə dara” (dərin elmi biliyə malik), ikincisi, (obadi-elm və tərbiyə sahib-vüquf” (elmi təlim etməyin və tərbiyə verməyin üsullarından xəbərdar) olmalıdır.

Təsadüfi deyildir ki, müəllim peşəsinə, bu təkrarsız ülvi sənət dünyasına verilən ən dürüst qiyməti də məhz həmin maarifçinin yetişdirməsi olan böyük dramaturqumuz H.Cavid vermişdir. O, təlim, təhsil və tərbiyəsinin ağır yükünü şərəflə daşıyan müəllim barədə “elm və ədəb rövnəqinə ömür sərf edənləri və insaniyyət aləminə xidmət edənləri, ülüm və maarif, rəvac və intişarına çalışanları mədəni xalqlar heç vaxt unutmazlar” – deyirdi. Sevimli müəllimi M.T.Sidqinin yoxluğunu dəhşətli itki hesab edən ədib yazırdı: “Sidqinqin vəfatı xəbərini eşidib elə bildim ki, həqiqətən, mənim atam vəfat edibdir… İnsanın üç atası olur: əvvəlincisi, elm atasıdır… Güman edirəm ki, o mərhumun rəhməti heç kəsə məndən artıq təsir eləməyib və eləməyəcəkdir”.

Ömrünün on ildən artıq bir dövrünü Şərq ölkələrinə səyahətdə keçirməsi və həmin ölkələrin qabaqcıl elm, mədəniyyət, mütərəqqi maarifpərvər adamları ilə yaxından ünsiyyətdə olması, habelə ərəb, fars dillərini mükəmməl öyrənməsi ona gələcək pedaqoji fəaliyyətində böyük uğurlar gətirmişdi. Tanınmış Azərbaycan şair və pedaqoqu Şürbi yazırdı ki, o elə bir maarifçi idi ki, dərin maarifçilik ağlı ilə bütün Yaxın və Orta Şərqdə işıq saçırdı.

Rus dilinin imkanlarının genişliyini müdrikcəsinə hiss edən şair və pedaqoq hətta “Azərbaycan-rus və fars lüğəti”ni də tərtib edir. Və bu dilin əsas fənn kimi tədrisinin vacibliyini göstərən Sidqi hazırladığı əlyazma dərsliklərinə Puşkinin, Lermontovun, Tolstoyun əsərlərindən seçmə hekayə və şeirlər də salır.

Böyük pedaqoq göstərirdi ki, məktəbdə tədris olunan fiziki tərbiyə məşğələ­ləri şagirdlərin bədəncə ahəngdar inkişafını təmin etmək, sağlamlığını möhkəm­lət­mək, habelə onlarda iradi-mənəvi keyfiyyətləri formalaşdırmaqla yanaşı, cəsur, də­yanətli, mübariz vətəndaş kimi öz əxlaqi vəzifələrini yerinə yetirmək üçün də  (məsə­lən, xalq üçün çalışmaq, vətəni müdafiə etməyə hazır olmaq və s.) imkan yaradır.

Görkəmli pedaqoq çoxşaxəli maarifçilik fəaliyyətində sağlamlığın təkcə insanın şəxsi xoşbəxtliyi üçün deyil, başqa cəhətlər baxımından da zəruri olduğunu söyləyirdi. Yəni məsələn, əgər insan nə qədər bədəncə gümrah, qıvraq və möhkəm əzalara malik olarsa, o, sağlam və davamlı bir şəxs kimi doğma yurdunun quruculuq işində, el-obanın müdafiəsində, xeyir və şər işlərində bir o qədər də yaxından iştirak edər, yararlı bir şəxs kimi yaxşı fəaliyyət göstərər və bu keyfiyyətə malik adamlar həyatın insanlara bəxş etdiyi nemətlərin hamısından daha səmərəli şəkildə istifadə edə bilər.

Yaradıcılığında fiziki tərbiyə motivləri ilə bağlı dəyərli qənaətlərə gələn böyük pedaqoq insan sağlamlığının qorunub möhkəmləndirilməsində nəfsin saxlanılmasına sağlamlıq mənbəyi kimi baxırdı. Onun fikrincə, yeyib-içmək işində daim orta həddi, qədəri gözləmək vacib məsələlərdəndir. O yazırdı: “İnsanın nəfsinin səlamətliyi bədənin səlamətliyinə dəlildir. Nəfsi səlamət şəxsin əqli kamil, fikri sabit, xəyalı vüsətli və zehni salim olur…”.

Gigiyenik amillərin əhəmiyyətinə xüsusi diqqət ayıran M.T.Sidqi insanın yaşaması və sağlamlığı üçün qida nə qədər lazımsa, o dərəcədə də təmizliyə fikir verilməsini zəruri hesab edirdi. Bu barədə yazırdı: “Təmizlik və nəzarət insanın əvvəlinci vəzifəsi hesab olmaq kimi səhhətə-bədinin də əvvəlinci əsası deməkdir. Xüsusən də təmizlik və məharət müsəlmanların qamətinə biçilmiş bir libasdır. Odur ki, deyiblər: “Nəzafət imanın əsəridir”. Və bu da məlumunuz olsun ki, təmiz köhnə çirkin libasdan əfzəldir. Təmiz və səliqəli şəxslər yediyi xörəyin ləzzətini və geydiyi libasın rahətini anlayıblar və bədənin təharət və nəzafətinə diqqət eləmək kimi, sakin olduğu mənzilin və əyləşdiyin otağın da havamı və özü təzə, təmiz olmağı lazımdır. Çünki havası qəliz və özü natəmiz məhəllərdən bir parça mərəzin zühurə gəlməyi aşikardır. Pəs buna görə cəmi, böyük və kiçiklər, ələlxüsus, məktəb uşaqları bu barədə hər nə qədər diqqət və qeyrət etsələr, yenə azdır”.

M.T.Sidqi fiziki tərbiyənin əsas amillərindən olan idman, gimnastika, oyun, turizm və s. kimi fiziki təmrinlərdən savayı, onun əsas vasitələrindən sayılan nor­mal qida, istirahət, yuxu, rejim, mənzil və iş şəraiti, rahat geyim və sairə məsələlərə xüsusi fikir verilməsinin vacibliyini də qeyd edir. Böyük pedaqoqun fikrincə, orqanizmin səhhətinin gümrah və qıvraqlığı üçün bədən üzvlərinin təmiz və pak saxlanması, təmizliyə ciddi riayət olunması – paltar, geyim ləvazimatlarına tez-tez qulluq edilməsi mühüm şərtlərdəndir. Təmiz uşaq necə olur? Böyük filosof özü qoyduğu suala çox dəqiq və sərrast cavab verir: “Təmiz uşaq dırnaqları tutulmuş, əl və ayağı, ağzı, burnu, üstü, başı və cəmi libasları pak və pakizə olur. Tənəffüs zamanında paltarlarını əsla toza və torpağa batırmaz. Məktəbə daxil olanda libaslarına və başmaqlarına elə diqqət ilə baxar ki, nəbadə napak və natəmiz olsun. Əllərini və burnunu silməkdən ötrü həmişə cibində bir təmiz dəsmal saxlar. Bu tövr uşaqların kitablarına və dəftərlərinə baxanda insanın qəlbi fərəhlənir. Təmiz və səliqəli uşaqlar hər yerdə hörmət və rəayət görüb, hamının nəzərində məğbul olur və heç kəs onların söhbətindən və ülfətindən ikrah etməz. Əlhasil, məktəbimizin ümumi şagirdləri və nəzarətə alınıb məharət və təmizliyə diqqət etmələri lazım və bəlkə, vacibdir”.

M.T.Sidqi bütün yaradıcılığı boyu millətinin əziz balalarını nikbin, xoş ov­qatlı, dəyanətli və mübariz görmək arzusunda idi. Odur ki, o hər bir gəncin öz şəxsi və ictimai gigiyena qaydalarına əməl etməyini yalnız onların deyil, ailə və məktəbin də birgə işi hesab edirdi. Böyük maarif xadimi gənc­lərin fiziki sağlamlığına cəmiyyətin xoşbəxtliyi, ölkənin mənəvi sərvəti kimi baxırdı.

Məşhur pedaqoq bu barədə hətta ““Məktəbi-tərbiyə”nin şagirdləri üçün ədəb qay­daları”nda da şagirdlər qarşısında tələblər qoyur, onlara ciddi əməl etməyi tövsiyə edirdi: “Mək­tə­bə gələn vaxt şagirdin əl-ayağı, üstü-başı təmiz və dırnaqları tutulmuş, xüsusən libası pa­ki­­zə olmalıdır”. Yaxud “Tənəffüs vaxtlarında təğyiri-havadan ümum şa­girdlər mək­­təb həyətinə çıxmalıdır. Belə ki, məktəb otağında heç bir kəs qalmasın gərək” və s.

M.T.Sidqi insanın şəxsiyyət kimi yetişməsinə nüfuz edən bir sıra psixoloji komponentlərin, əxlaqi-etik keyfiyyətlərin, habelə fiziki tərbiyə amillərinin təsirini müsbət hal kimi dəyərləndirir. Vücudu xəstə olan adam təbiətə və ruhi xəstə olan həbibə möh­tacdır deyən ensiklopedik alim, üləma psixoloq və mürşidin həkimanə söz­lərin­də daha aydın sezilir: Nəzafət və təmizlik artıq dlərəcədə lazım olan bir zi­nətdir. Buna görə də insan vücudunu, libasını, məskənini hər vaxt təmiz və pa­kizə saxlamalıdır. Çünki libasın və bədənin təmizliyi ruhun təmizliyinə dəlalət edir.

M.T.Sidqi tənbəlliyin insanı fiziki və mənəvi şikəstliyə təhrik edən, onu əxlaqi si­masızlığa sürükləyən, məhvə yönəldən mənfur bir vərdiş olduğunu dönə-dö­nə təkrarlayırdı. Böyük maarifçi zəhmətin, fiziki əməyin insan əxlaqını saflaş­dı­ran, mə­nəviyyatını zənginləşdirən bir vasitə olmaqla yanaşı, həm də onun cis­mani möh­­kəmliyinə, fiziki kamilləşməsinə zəmin yaradan başlıca amil olduğunu vurğula­yırdı.

“Tənbəllik və işsizlik fərq və zərurət qapısının klididir. İşlək adama ən böyük cəza bikar qalmaqdır… Tənbəlliklə keçinən adam hər umduğundan məhrum qalar… Tənbəllik və kəsalət insanın vücudunda bir böyük mərəzdir. Məsələdir ki, deyərlər: “İşləyən dəmir parıldar, işləməyən dəmir paslanar”. “Tənbəl adam badam yemək istər, amma sındırmağın zəhmətindən qaçar”.

M.T.Sidqi həmin məktəb qaydaları içərisində uşağın hafizə və səhhətinə düşmən kəsilən, onun gələcəkdə sağlamlığına sarsıdıcı zərbə vuran siqaret çəkməyin əleyhinə olaraq, bu məsələyə ciddli münasibətini bildirirdi: “Papiros və tənbəki çəkmək bilmərrə qadağani-şədid olunur. Bu əmələ cəsarət edənlər ciddi tənbeh olunacaqdır”.

Bundan başqa, həmin qaydalar siyahısında uşaqların asudə vaxtının təşkilində, onların hərəki bacarıq və vərdişlərinin formalaşdırılmasına zəmin yaradan oyunlar prosesində intizama tabe olmaq, əxlaq qaydalarına əməl etmək, kollektivçilik hissinin güclənməsi və s. kimi mənəvi-əxlaqi tələblər də qeyd edilirdi.

M.T.Sidqi insan səhhətini möhkəmləndirən təbiətin sağlamlaşdırıcı qüv­vəsi olan hava, su, günəş şüası və s. vasitələrdən lazımi qaydada istifadə etməyi də tövsiyə edirdi. Çünki təmiz və açıq havada olmaq, vaxtaşırı çimmək, mütəmadi bədəni yaş dəsmalla silmək, göy çəməndə və yaşıllığa qərq olmuş bol ağac olan yerlərdə gəzintiyə çıxmaq, günəş vannası qəbul etmək və sair kimi gigiyenik amillərdən lazımınca bəhrələnmək insan sağlamlığı üçün başlıca şərtlərdəndir. İnsan həyatının xoşbəxtliyini onun sağlamlığında axtaran pedaqoq, bu qiymətsiz sərvətə yiyə­lənməyin qneseoloji köklərini hər bir şəxsin öz əqlində, fəhm-fərasətində görür: “…səhhət və afiyət, yəni bədənin salimliyi gözəl nemətlərinin ümdəsidir. Vücudun səlamətliyini dünya dolusu qızılnan bərabər tutmaq olmaz. Bir adamın bədəni salamat olmasa, çox şeylərin zövq və şövqündən məhrum qalar. Xülasə, səhhəti yerində olan adam bir qiymətsiz xəzinə sahibidir və bir böyük nemətə malikdir. İnsan bədənin səlamətliyindn savay, qüvvəyi-hafizə və qüvvəyi-zehniyyə və fikriyyəsinin mühafizəsinə də diqqət etməlidir. Çünki səhhəti-zehniyyənin mühafizəsi səhhəti-bədəniyyənin mühafizəsindən artıq dərəcədə lazımdır”.

Böyük maarifçinin pedaqoji görüşləri arasında fiziki tərbiyəyə dair söylədiyi qiymətli fikirlər bu gün də çox aktualdır. Şübhəsiz ki, uzun illər aparılan pedaqoji müşahidə və eksperimentlər təsdiq edir ki, şagirdlərin təhsil aldıqları məktəb binalarının sanitar-gigiyenik tələblərə cavab verməsi, sinif otaqlarının, kabinetlərin, idman və qiraət zalının, məktəbin kitabxanasının və s. təmiz və səliqəliliyi, işıqlı olması kimi amillər onların sağlamlığına, normal fiziki inkişafına müsbət təsir göstərir.

Fiziki tərbiyənin əsas vasitələrindən olan gigiyenik amillər – yuxu, qida, rejim, kollektivdə olan əhval-ruhiyyə, şəxsi və ictimai rejim xüsusi yer tutur. Çünki şagirdlərin sağlam və gümrah böyüməsində rejim müstəsna rol oynayır. Sağlamlıq isə insana şadlıq və fərəh gətirir, ona nikbinlik bəxş edir. Odur ki, Sidqi yuxu, qida və s. kimi gigiyenik amillərin normal tənziminə daim diqqət verilməsinin zəruriliyini qeyd edir: “İnsanın bədəninin səhhətinə, zehninin qüvvətinə və bəlkə, dövlət və müknətinə rövnəq və rəvac verən gecə bir az tez yatıb, sübh vaxtı bir az tez durub gəzməkdir, xüsusən xoş havalarda. Səhhəti-bədənə malik olan adamın iştəhası yerində olar və yediyi təamı yaxşı həzm edər və yuxusu həddi-etidal üzrə olar işdən çox yorğunluq bilməz. Zehni salim, fikri səlamət, vücudu pürqüvvə və ixtiyarı öz əlində olar. Hifzüssəhhətə nafe olan şeylərin cümləsindən tez yatıb tez durmaq, bədəni öz qüvvəsindən artıq yormamaq, həddindən ziyadə yeməmək, təamı dürüst və gözəlcə, naziganə çeynəmək, tərli-tərli su içməmək, hamamda çox yubanmamaq, həmişə başı sərin, ayaqları isti tutmaq, əyləşdiyi və yatdığı mənzilin havasını tazalamaq. Əlavə bədənini və libasını təmiz, pakizə saxlamaq…”.

Qidanın qəbul qaydalarını və onların normal ölçüdə qədərini göstərən, habelə bu işdə daim etidalı gözləməyi tövsiyə edən maarif xadimi çox haqlıdır. Bu, bir həqiqətdir ki, yeyib-içməkdə qədəri gözləməmək, həddi aşmaq bədənin daxili orqanlarını gücə salır, maddələr mübadiləsinin, əqli və fiziki iş qabiliyyətinin pozulması və s. kimi patoloji halların yaranmasına gətirib çıxarır. Əksinə, az yemək, yaxud vaxtında qidanın qəbul edilməməsi də orqanizmin sağlamlıq müvazinətinin itirilməsinə səbəb olur. Klassik pedaqoqumuz olan Sidqi yenə yazır: “Gündüz xabqeylulədən savay özgə vaxt yatmamaq (xabqeylulə günortadan bir saat irəliki yuxuya deyilir). Hərgah ittifaqən bəzi gecələr yuxusuz da qalsa, yenə gündüz yatmamaq. Mümkün olduqca qeyzlənməmək, zehni və xəyalı çox yormamaq. Hər bir cüzi şeydən ötrü mükəddər olmamaq və bir şeyə adət etməmək. Hər bir bihudə şeylərdən ötrü dərd və qüssə, həsrət etməmək. Özünü çox eyş və işrətə, zövq və səfayə verməmək. Əlhasil hər bir hərəkəti həddi-etiddal üzrə tutmaq hifzü-səhhətə nafedir. Bir də təbiblərin, kəmalatlı adamların və təcrübə görmüş kişilərin buyurduqlarının xilafincə hərəkət etməmək. Mümkün olduqca böyük-kiçik hifzü-səhhət kitabları vardır; hərdəm onları alıb oxumaq. Xülasə, insan üçün ən əziz və qiymətli olan səhhətin qədrü-qiymətini bilmək və mühafizə etmək şərən və əqlən fərz və vacibdir.

Yeri gəlmişkən, qeyd etmək lazımdır ki, Sidqi xoşbəxtliyi var-dövlət yığmaqda, hər cür alçaq vasitələrlə vəzifə və mənsəb qazanmaqda görənləri də kəskin tənqid etmişdir. Onun fikrincə, belə adamlar ağılca və əxlaqca naqis adamlardır. Çünki belələri “vacibi qeyri-vacibə dəyişirlər”. Şərəfi, namusu, qeyrəti mənsəbə, vəzifəyə, can sağlamlıqlarını isə pula satırlar. Elə adamlar var ki, lazımınca istirahət etməyib, öz bədənlərinin sağlamlığı qeydinə qalmayıb, özlərini və ailə üzvlərini yarıac saxlayıb çoxlu sərvət toplayırlar. Sidqi öz səhhətlərini qızıl toplamağa qurban verən adamları “ruhi xəstələr” adlandırmışdır və göstərmişdir ki, bədəni xəstə olanın sandıq dolusu qızılı olsa da, onu xoşbəxt hesab etmək olmaz, belələri ən bədbəxt adamlardır.

Onun “insanın hər şeyi – zehni, əxlaqi, mərifəti, zövqi gözəl olmalıdır”, – fikri də bunu təsdiq edir. Sidqi yazırdı ki, yaxşı əsər zehni sağlamlaşdırır, pis əsər isə zövqü korladığı kimi, əxlaqı da korlayır. Onun etikasının əsas tələblərindən biri ğu idi ki, insanın bədəni sağlam olduğu kimi, zehni də sağlam olmalıdır: Hər bir “insan bədənin salamatlığından səvayi qüvveyi-hafizə və qüvveyi-zehniyə və fikriyyəsinin mühafizəsinə də diqqət etməlidir… İnsanın zehni sağlam, fikri salamat, vicudi pürqüvvə, ixtiyarı öz əlində olmadıdır”.

Sidqinin fikrincə, ədəbiyyat bunda insana kömək edən vasitələrdən biri olmalıdır. Oxumaq, xülasə, insan üçün ən əziz və qiymətli olan səhhətin qədri-qiymətini bilmək, mühafizə etmək şərən və əqlən fərz və vacibdir.

Beləliklə, böyük maarif fədaisi, tanınmış pedaqoq, xalqımızın gözəl filosofu və şairi M.T.Sidqinin yaradıcılığında fiziki tərbiyə, fiziki mədəniyyət problemi ilə bağlı araşdırmalara hələ xeyli ehtiyac duyulur. Onun ictimai-pedaqoji irsində, fəlsəfi görüşlərində, habelə maarifçilik fəaliyyətində insan səhhətinin qorunması, sağlam həyat tərzinin formalaşdırılması, insan həyatını rövnəqləndirən sağlamlıq məsələləri, habelə insanın ruhən və cismən inkişafında fiziki tərbiyənin rolu ilə bağlı dəyərli fikirlər pedaqogika elmimizə ərmağan edilmiş əvəzsiz mənəvi sərvətlərdəndir.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.02.2025)

 

Thursday, 13 February 2025 13:29

Azıx mağarası əfsanəsi

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı Zahirə Cabirin nağıllarını, əfsanələrini ardıcıl təqdim etməkdədir. Nağıllar uşaqlar üçün yaradılır. Amma bu nağılları böyüklər də məmnuniyyətlə oxuyurlar və bəyənirlər. Əfsanələr isə yurdumuzun qədim tarixi, toponimləri barədə hamı üçün bir mənbədir.

 

Xocavənd rayonu, Azıx mağarası

 

Yüz milyon illər bundan əvvəl insanlar qəbilə halında yaşadıqları vaxtlarda səfalı bir meşədə iki qəbilə yaşardı. İnsanlar təbiətin onlara bəxş etdiyi qidadan – meyvə, qoz, bitki köklərindən yeyər, vəhşi heyvanları ovlardılar. Gözəl iqlim şəraiti, bol çaylar qəbilələrin sayının artmasına səbəb olurdu. Qonşu qəbilələr arasında daim yaşayış uğrunda mübarizə gedərdi. Qəbilə başçıları bir-birlləri ilə ölənəcən vuruşardılar. Havalar soyuyanda, şaxtalar düşəndə meşələrdə yaşayan qəbilə adamları heyvanları öldürübmağaralarda, kahalarda, zağlarda yaşayırdılar. Ov üstündə qəbilələr bir-birlərilə qanlı döyüşə girərdi.

Bir qəbilədə digər üzvlərdən fərqli bir-birini çox istəyən ana və oğul vardı. Oğlu hər zaman anasını qoruyur, tapdığı yeməyi anası ilə bölürdü. Nəhayət onlar bu haqsız müharibələrə dözməyib tənha yaşamaq qərarına gəldilər. Heç kəsin bilmədiyi qalın meşəliklə örtülən, iki qayalığın arasında yerləşən bir mağarada məskunlaşdılar. Ananın adı Az, oğulun adı İxo idi. Oğlu çox güclü, cəsur, döyüşkən, birnəfəsə aslanları, kərgədanları daşla vurub öldürər, azuqə götürərdilər. İxo özünü qorumaq üçün daşdan silahlar, sapand düzəltmişdi. Bir gün ana xəstələndi. Ov üçün İxo tək meşəyə üz tutdu. Ov dalınca bütün günü qaçdı, kərgədanla döyüşdə yaralandı, güclə ondan canını qurtardı, yorulub tamam əldən düşdü. Mağaraya gəlib çatanda dağdan böyük bir daş parçasınınmağaranın ağzına düşdüyünü gördü. Daş mağaranın ağzını tamam bağlamışdı. Qışqırıb Az İxo dedi, amma xəstə ana yəqin ki, ölmüşdü. Oğul Azixo deyib hayqırır, anadan bir səs gəlmədiyini görüb, həmin yeri tərk edir, qəbiləyə qayıdır. O vaxtdan bu mağara Azıx adlanır.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.02.2025)

 

 

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Güney Azərbaycan Poeziyası Antologiyası layihəsində Təbriz təmsilçimiz Əli Çağlanın növbəti təqdim etdiyi şair Təbrizdə yaşayan Məhəmməd Çalğındır

 

Məhəmməd Çalğın

Təbriz

 

 

QARABAĞ

Ey Füzuli...
Sənin qara gözlərin
Qışın ağ gözlərinin altında su kimi əsir.

Sənin xurmalı yanaqların...
Şirinliyindən
Adamın dodaqların kəsir.

Sənin zeytun gözlərin...
Gözlərin yeridikcə
Adam müsəlmanlaşır.

Ey Füzuli...
Ağrılarını unut
Əllərimdən tut
Gözlərindən o qədər içmişəm, aşıram
Sənin gözlərinə and olsun Füzuli
Səni məndən uzaqladanlardan, uzaqlaşıram
Dünyanın güzgülərinin önündəsən haala
Səni göstərə bilməyən aynaların adı şüşədir
Səni göstərə bilməyən gündüzlərin adı gecədir
Səni səbt edə bilməyən tarix nağıldır
Və səni oxuya bilməyən şair, heç şair deyil.

Ey Füzuli...
Ayağa dur
Taqçalarının tozunu al
O çörək qabındakı cəhlənmiş çörəklərini boşalt
O küzədəki boyat suyu dişarı süz
Hələ, divardan sallanan Sayatın saralmış şəklinə baxarsanmı?
Ooooooy!!
Anan ölsün Sayat
Su boyat, çörək boyat
Gərəkdir rəngin saralsın.

Ey Füzuli...
Ayağa dur
Əl-üzündə yağış təsviri qur
Küçələrinə xalça uzalt!
Alışdır tiribonlarını
Həmən bir şeir gecəsi qur
Təbrizdən Çalğın gəlmiş
Və Bağdaddan...
Buyursun Füzuli həzrətləri.

"Bu rövşəndir təbiətdə dan ulduzsuz pegah olmaz.
Rüxi-zibayin ey dilbər nigahilən təbah olmaz.
Əgər məşuqələr içrə sədaqətlən vüqar olsa,
Bütün sərgəştələr içrə bu qədri nalə-ah olmaz.
Mərizi-eşqəm ey dilbər təbibi-dərdi-mən sənsən
Təbib dərdə əlac eylər uzaqdan ki, nigah olmaz.
Dodağından tərəhhüm qıl mənə bir qönçə lütf eylə,
İlahi bargahında o qünçeylən günah olmaz.
Mənə bir busə borcun var dedin gəl al Qarabağda,
Bu gün nəqd eylə ey dilbər sabah olmaz, sabah olmaz.
Füzuli xainidanından qalan şahzadə Çalğındır
Nasıl şahzadədir Çalğın başında heç sipah olmaz."

Ey Şuşa...
Ey dünyanın ən dəlisov gəlini
Ey yer-körəsinin sevgiyə hamilə olan noqtəsi
Gecələr qoynunda yazdığımız şeirləri, sinəndəki təpələrdə gizlətdik
Gündüzlər səsində yazdığımız romanları, göbəyindəki qayalıqlarda.

Ey Şuşa...
Ey xanın ərköyün qızı
Gözlərindəki yaşıl muncuqlarını mənə verərsənmi?
Yanaqlarındakı qızıl almalarını necə?
Dodaqlarını aç, şərqin havası təmizlənsin
Saçlarındakı bəyaz qartallarını uçurt
Göylər darıxır boşluqdan.

Ey Şuşa...
Qollarını boynuma sal - yalqızam
Saçlarını çiynimə sər - darıxıram
Əllərimi bağrına bas- üşüyürəm
Oooooy! Bilmədim
Bağışla Şuşa.
Yaralarına əlim dəydi
"Anan ölsün Şuşa
Nə dırmaşıbsan daşa
Bacın qurban olaydı
Gözündən axan yaşa".

Ey Şuşa...
Ey pərişanlığın simvolu
Ey Şuşa...
Ey şeirin stressi
Ey Şuşa...
Ey şairlərin paytaxtı,
Hələ şair dedim yadıma düşdü
Oturun Molla Pənah Vaqifu çağırım gəlsin.

"Çoxdandı həsrətəm yaşıl gözünə,
Gəl otur qarşımda göz-gözə Şuşa.
Nə gözəl saatdı, möhtəşəm andı,
Mən sizə qonağam sən bizə Şuşa.

Boğazın büllurdan, ətəyi ağ qar,
Sinəndən aslanır bir cüt qızıl nar,
Gözlərində bir cüt yaşıl zeytun var,
Dəhanın bənzəyir dənizə Şuşa.

Əyir ağ güzəmi, uzad hananı,
Sağ ala inəyi, bağla dananı,
Yüklə ağ mayanı, boz arvananı,
Yolla bu qatarı Təbrizə, Şuşa."

Atam illər öncə ağlardı
İllər sonra, mən güldüm.
Qarabağ ,siz görən Qarabağdan çox uca boydur
Ağdam...
Ağdamda bir gəlin ağlardı qatar səsiylə.
Gövərçinin ayağına məktub bağlayır bir gəlin
Və mən...
Qara damda otursam da
Ağdama vurulduğum gündən
Özümdən çox məmnunam.

Baş ağrıların toxtayandan sonra
Yol qırağındakı çinar ağaclarına baxarsan.
Dağların ətəyindəki göz yaşlarına diqqətli ol
Sənin bulutlarla nə işin var?
Uzaqdan görünən o savadlı şəhərin adı Laçındır.
O dirsəyə söykənən şairin, adı Sücaət.

"Fotoçu şəklini çək,
Hörüyünün, saçının.
Şəkildə gözəl düşür,
Qəmi, dərdi Laçının.

Ayazlı bir axşamda,
O qəlbidə yastamda,
Anam o uçuq damda,
Saçın hördü Laçının.

Gözlərimdə yuxular,
Sözülür xumar-xumar,
Nağılda üç alma var,
Onun dördü Laçının."

Əlimi alnıma qoyub kəlbəcərin qəlbisindən baxıram
Yer-kürəsinin yuvarlaq olduğunu kim söyləmişdi?
Milyonlar açılar və qollar gizləniblər kölgələrinin dərinliklərində.
Və dərələr, çadır kimi qatlanmış göstərir yer-kürəsini
Əlimi alnımdan götürüb.
Aşağıdakı kəndə sarı yeriyirəm haala,
Bu kənd də bir qız var adı Qızqayıt.
Qızqayıtın sağ çiynini
، sol çiyinindən uca olsa da
Yeriyəndə sol ombasını bassa da Qızqayıt.
Yerişini sevirəm -
Qızqayıtın dodaqları kənd qoxusu versə də.

Dişləri kömür rəngində olsa da Qızqayıtın
Gülüşünü sevirəm.
Danışanda topuq vurur Qızqayıtın dili,
ÇaçaçaçaÇalğın sənə çaçaçaçay dəmləmişəm gəgəgəl iç
Ooooooooy!..
Sənin şeir dadında çayını çox sevirəm Qızqayıt.
Qızqayıtın barmağına anamın üzüyünü nişan taxıram
Və Kəlbəcə gələn yaza tapşırıram.

Cənubdayam haala
Zəngəzurun sağ döşündə uzanmışam.
Beynimdə Atillanın yaratdığı xəritə
Böyrümdə bir sürü quzu mələşir.
Köpəklər yalqızlığımı hürüşürlər kiçik bir təpənin üstündə
Və bir çoban,
Tütəyində oxşayır:
"Anan ölsün Zəngəzur,
Nə yatıbsan? Yatma dur,
Qollarını aç uzad;
Yenidən bir Turan qur."

 

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.02.2025)

 

 

 

Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

 

Timur (Tamerlan olaraq da tanınır) türklərin ən böyük sərkərdələrindən və dövlət xadimlərindən biridir. O, 14-cü əsrdə Mərkəzi Asiyada güclü bir imperiya quraraq Avrasiyada geniş əraziləri fəth etmişdir.

 

Timur 1336-cı ildə indiki Özbəkistan ərazisində, Şəhrisəbz şəhərində türklərin Barlas tayfasına mənsub ailədə anadan olub. O, gənc yaşlarından hərbi qabiliyyəti və liderlik bacarıqları ilə seçilirdi. Əvvəlcə Mavəraünnəhr (Amudərya və Sırdərya arasında yerləşən ərazi) bölgəsində hakimiyyətini möhkəmləndirdi və daha sonra geniş fəthlərə başladı.

Timurun ən böyük uğurlarından biri 1398-ci ildə Hindistana yürüş edərək Dehlini fəth etməsi idi. Bundan əlavə, o, İranı, İraqı, Anadoluya qədər uzanan əraziləri və Qafqazı öz hakimiyyəti altına almışdır. 1402-ci ildə Ankarada Osmanlı sultanı İldırım Bəyazidi məğlub edərək Osmanlı dövlətini müvəqqəti zəiflətdi. Bu zəfər Anadolunun siyasi xəritəsini dəyişdirdi və Osmanlıda “Fəthdən sonrakı fəsad dövrü”nü başlatdı.

Timur yalnız sərkərdə kimi deyil, həm də mədəniyyətə və incəsənətə verdiyi dəstək ilə tanınırdı. Onun paytaxtı Səmərqənd şəhəri elmin, mədəniyyətin və incəsənətin mərkəzinə çevrilmişdi. O, şəhərdə möhtəşəm memarlıq əsərləri, mədrəsələr və məscidlər tikdirmiş, alimləri və sənətkarları himayə etmişdir.

Timur 1405-ci ildə Çinə yürüşə çıxarkən Otrar şəhərində vəfat etmişdir. Onun məzarı Səmərqənddəki məşhur Qur-Əmir türbəsində yerləşir. Oğlu Şahrux və nəvəsi Uluqbəy onun qurduğu imperiyanı idarə etsələr də, imperiya zamanla parçalandı.

Timur qəddarlığı və hərbi dahiliyi ilə tarixdə həm qorxu, həm də hörmət qazanan bir sərkərdə kimi yadda qalmışdır. Onun hərbi strategiyaları, döyüş bacarıqları və qurduğu imperiya tarixçilər tərəfindən hələ də tədqiq edilir.

 

Timurun lənəti: Qur-Əmir türbəsinin sirləri

 

Tarixdə Timurun qəhrəmanlığı və qəddarlığı qədər onun məzarının ətrafında dolaşan əfsanələr də məşhurdur. Ən çox danışılan rəvayətlərdən biri onun məzarındakı “lənət”lə bağlıdır.

 Deyilənə görə, Timur vəfat etdikdən sonra Səmərqənddəki Qur-Əmir türbəsində dəfn edilir. Onun məzar daşına belə bir yazı həkk olunur: “Kim ki, mənim məzarımı açmağa cəsarət edərsə, məndən daha qorxunc bir düşməni azad edəcəkdir.” Bu sözlər illər boyu xalq arasında qorxu və hörmətlə danışılırdı.

Ancaq 1941-ci ildə Sovet antropoloqu Mixail Gerasimov və onun komandası bu xəbərdarlığa məhəl qoymadan Timurun məzarını açmağa qərar verdilər. 21 iyun 1941-ci ildə qazıntılar başladı və sarkofaq açıldı. Onlar Timurun qalıqlarını araşdırarkən, məzardakı ikinci bir yazı diqqətlərini çəkdi: “Qiyamət günümdə mənim intiqamım dəhşətli olacaq.”

22 iyun 1941-ci ildə Almaniya Sovet İttifaqına hücum etdi və İkinci Dünya Müharibəsinin ən qanlı döyüşləri başladı. Bu təsadüf xalq arasında lənətin gerçəkləşməsi kimi yozuldu. Rəvayətə görə, Timurun ruhu intiqam almaq üçün dünyaya qayıtmışdı.

Maraqlıdır ki, 1942-ci ildə Sovet lideri İosif Stalin bu qorxunc əfsanəni eşitdikdən sonra Timurun qalıqlarının dərhal Qur-Əmir türbəsinə qaytarılmasını əmr etdi. Qalıqlar təntənəli mərasimlə yenidən dəfn edildi. Bundan qısa müddət sonra Sovet ordusu Stalinqrad döyüşündə almanları məğlub edərək müharibənin gedişatını dəyişdi.

 Bu hadisələrdən sonra “Timurun lənəti” rəvayəti daha da gücləndi və bu günə qədər də xalq arasında danışılmağa davam edir. Tarixçilər bunu təsadüf kimi izah etsələr də, insanlar hələ də Timurun ruhunun narahat edilməsinə ehtiyatla yanaşırlar.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.02.2025)

 

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı PORTAL AKADEMİYASInda növbəti, üçüncü abituriyent kurslarına davam edir. Həyatda necə uğur qazanmalı, hədəfi necə seçməli, hədəfə doğru necə irəliləməli, necə lider olmalı – bu sayaq suallar hər birinizi düşündürür, bilirik. Onlara PORTAL AKADEMİYASI məşğələlərinə qatılmaqla çavab tapacaqsınız.

 

Rubrikanı millət vəkili, motivasiya spikeri, yazıçı Əlibala Məhərrəmzadə aparır.                    

 

Uorren Baffetdən «Uğur qazanmaq qaydaları». Hər gün cəmi bir qayda. Çünki bu qaydalar sadəcə oxuyub üstündən keçmək üçün deyil, yaddaşa yazıb əməl etmək üçündür.

 

9-cu qayda:

 

Öz vəsaitinizlə yaşayın!

 

«Çalışın, heç vaxit borca pul göitürməyin. Götürsəniz, heç cür inkişaf edə bilməyəcək, bütün həyatınızı yoxsulluq içində keçirəcəksiniz. Cəld borclarınızı qaytarın və dövriyyəyə buraxmaq üçün azacıq kapital  toplayın».

 

 

 

 

 

***

Daha əvvəl təqdim edilən qaydalar:

 

1-ci qayda:

Unutmayın – həmişə özünə investisiya qoymaq lazımdır!

«Hər gün öz xarakterinzin zəif cəhətləri üzərində çalışın, onları daha yaxşı edin, öz qabiliyyət və bacarıqlarınızı inkişaf etdirin. Özünə investisiya qoymaq həmişə universitetlərə təhsil haqqı ödəmək anlamında deyil. Mənim iki diplomum var, amma mən onları çərçivəyə salıb divardan asmıram. Mən hətta bilmirəm ki, onları hara qoymuşam».

 

2-ci qayda

«Yox!» deməyi öyrənin

«Siz «yox» deməyi öyrənməsəniz, heç vaxt öz zamanınızı tam olaraq idarə edə, ona nəzarət edə bilməyəcəksiniz».

 

3-cü qayda:

Heç vaxt başqalarına qulaq asmayın

«Çalışın, başqalarının düşüncəsinə əsaslanan qərar qəbul etməyəsiniz. Karyeramın əvvəlində mənə yalnız uğursuzluq vəd edirdilər. Hətta mən investorlardan 100 min dollar toplamağı bacaranda da həmin şəxslərin  fikirləri dəyişməmişdi. Təsəvvür edin, 10 ildən sonra bu pullar mənə 100 milyon dollar gətirəndə onların sifətlərinin ifadələri nə cür oldu.

Özünüzə yalnız öz daxili şkalanız ilə qiymət verin!»

 

4-cü qayda

Cəld və məhsuldar hərəkət edin

«Qərarı çox uzadıb çox düşünməyin. Həmişə çalışın, hər şeyin məğzini cəld, zamanında anlayasınız. Sonradan başa düşəcəksiniz ki, bu, pul qazanmağın yeganə vasitəsidir».

 

5-ci qayda:

Çalışın, öz gəlirlərinizi təkrar investisiyaya qoyasınız

«Öz ilk biznesinizlə qazandığınız pulu çalışın xərcləməyəsiniz, işin inkişafına qoyasınız. Haçansa mən dostumla bərbərxanada oyun avtomatı quraşdırıb bir qədər pul qazanmışdım. Amma bu pulu digər yeniyetmələr kimi xərcləmədik, dövriyyəyə buraxdıq. Nəticədə, 26 yaşda artıq mənim 1,4 milyon dollarım var idi».

 

6-cı qayda

Hər şey barədə əvvəlcədən razılaşın

«İstənilən işi başlayanda dərhal  maliyyə məsələsində razılaşın. Bunu etməsəniz, böyük ehtimalla siz aldadılacaqsınız. Bu dərsi mən yeniyetməlik vaxtımda əxz eləmişəm. Necəsə, mənim babam məndən və dostumdan mağazasını təmizləməyi xahiş etmişdi. Biz 5 saat ərzində süpürgələrlə işlədik, yeşikləri daşıdıq. İş qurtaranda babam bizim ikimizə cəmi 90 sent ödədi. Həmin anda şəraitin ədalətsizliyindən mən çox sarsılmışdım».

 

7-ci qayda:

Ən xırda şeylərə belə diqqət edin və onlardan öz maraqlarınız üçün istifadə eləyin

«Həmişə xırda şeylərə diqqət etsəniz yaxşıca qənaət etmiş olacaqsınız. Bir yaxşı nümunə gətirim: Mənim bir tanışım evinin küçə divarlarını rəngləmək qərarına gəlmişdi, o bunu çox ağılla etdi. 4 divarın hamısını yox, yalnız əsas küçəyə baxan divarı rənglədi».

 

8-ci qayda:

Öz pullarınızdan düzgün istifadə edin

«Birinci qayda: heç vaxt pulunuzu itirməyin. İkinci qayda: heç vaxit birinci qaydanı unutmayın.

Foreks bazarında ticarətlə məşğulsunuzsa həmişə məntiqsiz risklərdən qaçın. Ticarətlə necəgəldi məşğul olmayın. Həmişə pula qənaət metodundan yararlanın ki, nəticədə kapitalınız qorunsun və artsın».

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.02.2025)

 

İmran Verdiyev, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi. “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Oğuz təmsilçisi

 

 

“Üzeyir Hacıbəyli barədə yazılar – “Görkəmli pedaqoq” başlığı ilə növbəti – dördüncü yazını diqqətinizə təqdim edirik. 

 

Ü.Hacıbəylinin tərbiyə haqqında düşüncələri

Professor M.Dadaşova “Musiqi təhsilinin bünovrəsini qoyan böyük pedaqoq” məqaləsində yazır ki, “Üzeyir bəyin çoxsahəli fəaliyyətinin hər bir sahəsində tərbiyə məsələləri geniş yer tuturdu. Onun istər bir müəllim kimi fəaliyyəti, istərsə də, bütün yaradıcılığında qabarıq şəkildə özünü göstərən tərbiyə məsələlərinə dair fikir və mülahizələri pedaqoji fikir tariximizin parlaq səhifələrini təşkil edir”.

Tərbiyə məsələlərinə cox ciddi yanaşan Ü.Hacıbəyli yazırdı ki, “Aşkardır ki, millətimizin gələcəyini təmin edən bizim övlad və əfradimiz (törəmələrimiz) olacaqdır. Ona  binaən indidən lazımdır ki, onların tərbiyələri o nəhv (o cür) ilə icra olunsun ki, axırda millət və milliyyət hissi-müqəddəslər ilə məktəbdən çıxıb millətə xidmət etməyi özlərinə borc bilsinlər...".“Bəs yaxşı adamları, nəcib sifətləri özündə birləşdirmək, istedadlar yetişdirmək üçün nə lazımdır?” sualına özü də cavab verərək deyirdi: “Insani mühit, normal ictimai şərait, mədəniyyət, gözəl ailə tərbiyəsi, məktəb, təkmil təlim üsulları və s.” Ü.Hacıbəyli «Xəbərdarlıq» məqaləsində deyirdi: «Doğrudan da uşaq tərbiyəsi çətindir…Tərbiyənin yolunu ancaq elm sahəsində bilmək mümkündür”. Onun tərbiyə haqqındakı fikirlərinin əsasını humanizm, vətənpərvərlik, beynəlmiləlçilik, nikbinlik, mübarizlik təşkil edir.

Insanın formalaşmasında mühitin, ictimai şəraitin mühüm amil olduğunu  düzgün qiymətləndirən Üzeyir Hacıbəyov yazırdı ki, cəlalət və nadanlığın əsas səbəbləri dərəbəylik üsul idarəsidir. Görkəmli ədib insanda yüksək mənəvi sifətlərin yaranmasına məhz uşaqlıq dövründən diqqət yetirilməsinə, ailə tərbiyəsinə böyük əhəmiyyət verirdi. Apardığı müşahidələr nəticəsində belə qənaətə gəlmişdi ki, uşağın inkişafının istiqaməti və intensivliyi bilavasitə ilkin tərbiyədən – ailə tərbiyəsindən asılıdır. Çünki uşağın fiziki və psixi inkişafının ilk rüşeymləri ailədə qoyulur. Ü.Hacıbəyovun fikrincə, ailədə tərbiyə məsələsinin düzgün qoyuluşu şəxsiyyətin gələcək inkişafına güclü təsir edir.  Felyetonlarının birində yazırdı ki, uşaqlar 7-8 yaşına qədər məktəbə getmir və evdə qalırlar. Bu dövrdə qeyri-millətlərin uşaqları gözəl tərbiyə olunur, yəni vaxtında yatır, açıq havada gəzir, ona lazım olan oyuncaqlarla oynayırlar. Anaları onlara kitab oxuyur, bir sözlə ətrafı uşağa xoş təsir bağışlayır. Amma bizim uşaqlar toz-torpağın içində böyüyür, qulağı söyüş, qarğış, dava-dalaş səsləri ilə dolur və sonra da məktəbə gedir. Gələcəkdə oxuyub necə deyərlər, alim olsa da, adam ola bilmirlər. 

Azərbaycan pedaqoji fikir və təhsil tarixində silinməz iz qoymuş Ü.Hacıbəyli göstərir ki, uşağın tərbiyəsində ailə və məktəbin eyni dərəcədə mühüm rolu var. Ümumiyyətlə, o, uşaqların tərbiyəsinə ümumxalq işi kimi baxır və müəllimləri, valideynləri və içtimaiyyət nümayəndələrini bu sahədə qarşıya çıxan hər cür çətinliyə dözməyə çağırırdı.

 Üzeyir bəy “Xəbərdarlıq” adlı məqaləsində  tələb edirdi ki, uşağın təbii qüvvəsini düzgün istiqamətləndirməklə onların qarşısını almağa çalışan və ya inkişafına mane olan hər cür vasitələri aradan qaldırmaq lazımdır. O, uşağın təbiətini yeni əkilmiş ağaca bənzədirdi. Ağacın becərilməyə ehtiyacı olduğu kimi, uşağın da təbiəti elm öyrənməyə, təhsil və tərəqqi almağa möhtacdır”.

Onu da qeyd edək ki, böyük Üzeyir bəy özü ən yaxşı tərbiyəçilərdən idi. Tanınmış bəstəkar S.Rüstəmov bu barədə belə yazırdı: “Azərbaycan xalqının ləyaqətli oğlu olan Ü.Hacıbəyov istedadlı bəstəkar, qabil sənətkar olmaqla, gənclərimizin tərbiyəsi ilə məşğul olan ən yaxşı müəllimdir”.

Növbəti – sonuncu yazının mövzusu “Üzeyir Hacıbəyli musiqi təhsili sisteminin yaradıcısıdır” adlanacaq.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.02.2025)

 

 

 

Murad Vəlixanov, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

Hər insanın, hər millətin xoş xatirələrlə, qəhrəmanlıqları ilə andığı insanlar olur və onların xatirəsini uca və əziz tutulması üçün filmlər çəkilir. Azərbaycanda da belə qəhrəmanlar az deyil. Onlardan biri də Sovet rejiminin bizə düşmən kimi tanıtdığı, çar işğalına qarşı qəhərmancasına vuruşan Gəncə xanı Cavad xandır.

 

2008-ci ildə Sabir Rüstəmxanlının “ölüm zirvəsi” romanının motivləri əsasında, Rövşən Almuradlının rejissorluğu ilə “Cavad xan” filmi çəkilir. Filmin janrı dram və müharibə üzərindədir. Qacar xanədanından olan bu böyük Azərbaycan sərkərdəsi,  İran dövlətinin ordu sərdarı,  Gəncə xanlığının sonuncu hökmdarı olub.  Gəncənin müdafiəsi üçün apardığı əzmkar mübarizə bu gün də xatırlanmaqdadır. Cavad xan yanvar ayının 3-ündən 4-ünə keçən gecə Gəncənin düşmən əlinə keçməməsi üçün Pavel Sisianova qarşı apardığı mübarizə zamanı qaldığı mühasirədə qəhrəmancasına şəhid olmuşdur. 

Bi film barədə vaxtı ilə çox söz-söhbət oldu. Filmin alınmadığını deyənlər də tapıldı. Amma tarixi film çəkməyin necə çətin olduğunu, üstəlik bu işi az büdcə ilə çəkməyin necə məşəqqət olmasını kim bilmir ki? Mərhum Rövşən Almuradlı bu filmə ürəyini qoydu, bunu gəlin unutmayaq.

Tariximizə nəzər saldıqda var olma mücadiləsi verən qəhrəmanlarımız çoxdur və millət olaraq torpağımızı bayrağımızı müdafiə edən hər bir döyüşçü, hər bir komandir hər birimizin yaddaşında əbədi olaraq qalır və qalacaqdır. Necə deyərlər: “keçmişini bilməyən gələcəyini qura bilməz”.  

Polad Həşimov, Mübariz İbrahimov, Cavad Xan və bu torpağın, bu millətin var olması üçün sinəsini düşmən mərmisinə sipər edən əziz ŞƏHİDLƏRİMİZ hər daim xatırlanacaqsınız və bu millət qəhrəmanlıqlarınızı qiyamət gününə qədər unutmuyacaqdır.

RUHUNUZ ŞAD OLSUN!!!

 

“Ədəbiyyat və İncəsənət”

 (13.02.2025)

 

Elman Eldaroğlu, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

Cəsarət gözəl xüsusiyyətdir, kimdə varsa ağrı-acısını yaşasa da, cəmiyyətdə alnıaçıq-üzüağ olub. Nəzərə çarpıb, ehtiram qazanıb. Amma cəsarətin də növləri var- dəlisov və ağıllı. Dəlisov cəsarətin bədəli həmişə ağır olub, həyatı məşəqqətə çevirib. Ağıllı cəsarət isə ictimai-siyasi quruluşdan asılı olmayaraq birmənalı qarşılanıb, səmimi qəbul olunub...

 

13 fevral Beynəlxalq Radio Günüdür. Nədənsə hər dəfə təqvimin bu günündə ilk yadıma düşən Əməkdar jurnalist, Prezidentin fərdi təqaüdçüsü, professor Qulu Məhərrəmli olur. Doğrudur, onun bir jurnalist kimi əmək fəaliyyətinin radio ilə heç bir əlaqəsi yoxdur, amma bir alim kimi Azərbaycan radiosuna həsr etdiyi fundamental əsərlərin, araşdırma yazılarının dəyəri çox böyükdür. “Radiodramaturgiya dili”, “Radio dalğalarında”, “Radioteatr dəvət edir”, “Radio verilişlərinin dili və üslubu”, “Danışır Təbriz” əsərləri, eləcə də “Radio dərsləri. Tarix, nəzəriyyə, təcrübə”, “Radio jurnalistikası: təməl biliklər” və s. dərslikləri Qulu Məhərrəmlinin bu sahədə misilsiz xidmətinin nəticəsidir...

Heç bir partiyanı təmsil etmir, siyasi oyunlardan, hakimiyyət hərisliyindən çox uzaqdır. Fəqət, siyasi düşüncəsindən, ictimai mövqeyindən asılı olmayaraq, onu hamı bir şəxsiyyət, qorxmaz bir ziyalı, xalq adamı kimi qəbul edir. Əlbəttə ki, onu bu zirvəyə qaldıran xidmətlətləri ilə yanaşı AĞILLI CƏSARƏTİdir...

Bəli, 13 fevral Beynəlxalq Radio Günüdür. Azərbaycan radiosu deyiləndə ilk yadıma düşən Qulu Məhərrəmli başda olmaqla bütün keçmiş və indiki radio işçilərini bu münasibətlə təbrik edir, möhkəm cansağlığı, işlərində uğurlar arzulayıram...

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.02.2025)

 Əkbər Qoşalı, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

 

 

Türk (Türk dünyası və ya Turan) mədəniyyəti, heç quşqusuz, tarixin ən güclü və təsirli mədəniyyətlərindən biri olub, bu gün belə bilirik, gələcəkdə də belə olması istəyindəyik. Ancaq “böyük ağacın kölgəsinin meyvəsindən çox olması” metaforasını tətbiq edərkən bir neçə əsas məqamı da diqqətdən qaçırmamaq gərəkdir:

 

Türk mədəniyyətinin “kölgəsi” – 

yayılması və təsiri

 

Türk mədəniyyəti təkcə etnik və siyasi çərçivədə deyil, həm də dil, mifologiya, fəlsəfi dünyagörüşü və dövlətçilik gələnəkləri baxımından geniş coğrafiyaya yayılıb. Bu təsirin elementlərini bir çox sahədə görmək mümkündür. 

 

Dövlətçilik və idarəetmə gələnəkləri

Qədim Hun, Göytürk, Xəzər, Səlcuq, Osmanlı, Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu, Teymurilər, Səfəvi və b. türk dövlətləri yalnız hərbi gücləri ilə deyil, həm də mərkəzləşmiş yönətim modelləri, qanunvericilik və siyasi fəlsəfələri baxımından dünya tarixində önəmli rol oynayıb. Örnəyi, Osmanlı dövlətçilik sistemi Batı Avropaya da təsir göstərib;

 

Dil və yazı mədəniyyəti: 

Türk dilləri geniş bir coğrafiyada yayılsa da, uzun yüzillər içində sistemli şəkil alan ərəb-fars təsiri sonucunda bir çox türk xalqı öz qədim yazı gələnəklərindən bəlli həddə uzaq düşüb. Bununla belə, Orxon-Yenisey yazıları, Uyğur əlifbası, Osmanlı-Türk dili kimi mədəni miraslar dünya tarixində önəmli yer tutur;

 

Mifologiya və fəlsəfi təsirlər: 

Türk mədəniyyəti şamanizmdən sufizmə, oradan isə klassik İslam fəlsəfəsinə keçid edərək müxtəlif mənəvi dünyagörüşlərini özündə toplayıb. Özəlliklə “Dədəm Qorqud”, “Qutadqu Bilik”, “Divanü Lüğət-it-Türk”, eləcə də, Əhməd Yəsəvi, Nəsimi, Yunus Əmrə, Füzuli, Mövlana və digər şəxsiyyətlərin irsi türk mədəniyyətinin ideya və mənəvi kölgəsini formalaşdırıb;

 

Musiqi və incəsənət: 

Türk xalqları musiqi və sənətdə də önəmli izlər qoyub. Türküstan musiqisindən Osmanlı məqam (muğam) sisteminə, muğamdan türk rok və pop türlərinədək geniş bir spektr vardır. Üzeyir bəy Hacıbəyli, Qara Qarayev, Fikrət Əmirov, Rəşid Behbudov, Müslüm Maqomayev, Barış Manço, Polad Bülbüloğlu, Fərrux Zakirov, Əzizə Mustafazadə, Dimaş və b. musiqiçilər ümumtürk mədəniyyətinin dünya miqyasında kölgəsini daha da genişləndirib və kimisi irsən, kimisi bilavasitə bu işi davam etdirməkdədir...

 

Türk mədəniyyətinin meyvələri – konkret uğurlar

 

Əgər kölgə genişdirsə, bəs konkret meyvələr hansılardır?

Bəzi tarixi dönəmlərdə türk mədəniyyətinin meyvələri yetərincə güclü olub. Özəlliklə Səlcuqlu dönəmində (XI-XIII yüzillər), Osmanlı İmperiyasının altun dönəmində (XVI-XVII yüzillər) və çağdaş Azərbaycan-Türkiyə-Türküstan inteqrasiyasında türk mədəniyyətinin gerçək təsiri müşahidə olunur.

 

Elm və texnologiya alanında da önəmli adlar vardır: 

Örnəyi, Əli Quşçu, Biruni, Cəzəri, Fərabi, Hazini, Xarəzmu, İbni Firnas, İbni Xaldun, İbni Xeysəm, İbn Sina, Katib Çələbi, Uluqbəy, Kaşğarlı Mahmud, Tusi, Piri Rəis və b. elmə böyük xidmətlər göstərib. Çağdaş dönəmdə isə mərhum bilginlər - Lütfizadə, Azad Mirzəcanzadə, Osman Sinanoğlu, eləcə də, Nobel ödüllü Əziz Sancar və texnoloji yeniliklərdə rol oynayan Elyaz Babayev, Səlcuq Bayraqdar kimi simalar bu mədəniyyətin (necə deyərlər) yeni meyvələri hesab oluna bilər;

 

Çağdaş dönəmdə yeni inkişaf dalğası: 

Türk dünyasının birləşməsi və yeni institutların qurulması (TDT – Türk Dövlətləri Təşkilatı və s.), ortaq televiziya platformalarının yaradılması (TRT-Avaz, Türk dünyası festivalları və s.), birgə iqtisadi layihələrin həyata keçirilməsi Türk dünyasının yeni dönəmdə gerçək(çi) meyvələr vermək potensialını göstərir.

 

Kölgənin meyvədən böyük olmasının nədənləri

 

Türk mədəniyyətinin kölgəsinin geniş, lakin meyvələrinin bəzən az görünməsinin bir neçə səbəbi var. -

Mərkəzsizləşmə və parçalanma: 

Tarix boyu türk mədəniyyətinin daşıyıcıları çox fərqli coğrafiyalara yayılıb və müxtəlif siyasi sistemlər altında inkişaf edib. Bu isə birgə fəaliyyətin və inteqrasiyanın çətin olmasına səbəb olub;

 

Dış təsirlərin dominantlığı: 

Fars, ərəb, rus və Avropa təsirləri türk mədəniyyətinin bəlli dönəmlərdə öz mahiyyətini tam ifadə etməsinə əngəl olub. Osmanlı dönəmində ərəb-fars təsiri, Sovet dönəmində isə rus-sovet ideologiyası türk kimliyinin təcallalarını bəlli həddə məhdudlaşdırıb;

 

Keçmişə həddindən artıq bağlılıq: 

 

Bəzi hallarda türk mədəniyyətinin intellektual mühiti keçmişin şanlı mirasına həddindən artıq bağlanaraq yeni meyvələr yetişdirməkdə çətinlik çəkib…

 

Çağdaş mədəniyyət ürətimində rəqabət zəifliyi

 

Batı dünyası çağdaş dönəmdə kütləvi mədəniyyət və pop-kultura alanında dominant olduğu üçün Türk dünyası bir qədər geri planda qalıb. Lakin son dönəmlərdə türk serialları, musiqisi və kinoları bu tendensiyanı dəyişməyə başlayır.

 

Bəli, Türk dünyası mədəniyyətinin kölgəsi meyvəsindən daha böyük olub, çünki onun təsiri yalnız konkret uğurlardan deyil, böyük bir sivilizasiya fenomeni kimi yayılmasından ibarətdir. Lakin son dönəmlərdə meyvələrin yenidən yetişməsi sürəci güncəl fazaya keçir.

 

Bəs ən əsas sual nədir? - Sual budur:

Türk mədəniyyəti yalnız kölgəsi ilə yaşamağa davam edəcək, yoxsa yeni meyvələr yetişdirmək üçün özünü çağdaş dönəmə uyğun şəkildə inkişaf etdirəcək? Cavab, əlbəttə, yeni texnologiyalar, elmi uğurlar və mədəniyyətin uyğunlaşma, uyğunlaşdırma və keçid yetənəyindən asılı olacaq...

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.02.2025)

 

 

İlhamə Məhəmmədqızı, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Sumqayıt təmsilçisi

 

 

Rəssam Nizami Dadaşov deyir ki, ən xoşbəxt dəqiqələrim əsərlərimə sərf etdiyim vaxtlardır. Bu zaman öz hisslərimə qapılır, yaratmaq istədiyim hər bir əsəri dolğunluğu ilə üzə çıxarmağa çalışıram. Təbiət mənzərələrini, portretləri, ölkəmizə qarşı olan ədalətsizliyi fırçamla təsvir edərək yenidən yaşamaq eşqini və sevgi duyğularını insanlarda artırmaq, onları bir daha haqsızlıqla mübarizəyə çağırmaq, bir növ kamilləşdirmək istəyirəm.

 

Nizami Məhərrəməli oğlu Dadaşov 1964-cü ildə Sumqayıt şəhərində anadan olub. 1979-cu ildə 21 saylı orta məktəbin səkkizinci sinfi bitrdikdən sonra 6 saylı gecə məktəbində təhsilini davam etdirib. 1980-ci ildə Sumqayıt şəhərindəki Tənqid-təbliğ gənclər teatrında rəssam kimi çalışıb. 1982-ci ildə Almaniyada hərbi qulluqda olub. 1985-ci ildə 84 saylı orta texniki peşə məktəbinin 3-cü dərəcəli reklam tərtibatı üzrə icraçı rəssam şöbəsinə daxil olub. 1987-ci ildə fərqlənmə ilə bu məktəbi qurtardıqdan sonra 2-ci respublika xalq yaradıcılığı festivalında ilk dəfə olaraq beş əsəri ilə iştirak edib və fəxri fərmanla təltif olunub. 1988-ci ildə ilk fərdi sərgisi Sumqayıt şəhərinin Sərgi salonunda keçirilib. Bu sərgidə onun 115 əsəri təqdim edilib. 1989-cu ildə keçirilən ikinci fərdi sərgisində isə 127 əsəri nümayiş olunub.

1991-ci ildə Sumqayıtın Tarixi Muzeyində “Azadlığa doğru” adlı sərgidə əsərləri ilə çıxış edib. Bu sərgidə “20 Yanvar” hadisələrinə aid 120-dən çox əsəri olub. Əsərlər hazırda Muzeyin fondunda saxlanılır. Bir çox sənət nümunəsi Bakı Vernisajında ABŞ, Fransa, Türkiyə, Hindistan və başqa dövlətlərə satılıb. Bəzi əsərləri isə şəxsi kolleksiyalardadır.

1987-ci ildə Sumqayıt “Azkimyatəmir” Tikinti Trestində Baş rəssam işləyib.

1988-ci ildə Bakı şəhəri 12 saylı Peşə liseyində tərtibatçı-rəssam peşəsi üzrə təlim ustası işləyib.

2000-ci ildən 9 saylı BPL-də tərtibatçı-rəssam işləyib.

Hazırda Sumqayıt Dövlət Dram Teatrının quruluşçu rəssamıdır. Azərbaycan Rəssamlar İttifaqının üzvüdür. Sumqayıtın 70 illik yubileyində Prezident İlham Əliyev tərəfindən “Tərəqqi” medalına layiq görülüb. Ailəlidir, iki övladı, beş nəvəsi var.

İ.V.Höte deyib: “Rəssam bizə ən xoşbəxt və ən bədbəxt dəqiqələrimizdə də lazımdır.” Rəssamlarda xüsusi istedad ilahi vergidir. Tanrı bu istedadı bəndələrinə bəxş edib ki, onlar dünyanın hüdudsuz ənginliklərini duyub qavrasın, təxəyyül süzgəcindən keçirsin, çeşidli çalarlarla kətana köçürsün. Bu, böyük xoşbəxtlikdir. Belə xoşbəxt insanlara yalnız həsəd aparmaq olar. Rəssam Nizamiyə bu xoşbəxtlik nəsib olub. O, fantaziyaları ilə həyatın ağ və qara üzünü olduğu kimi insanların dərd-sərini, keçdikləri enişli-yoxuşlu yollarını özününküləşdirib, yaradıcılıq əzabına qatlaşıb.

Sənət zirvəsində ən ali məqam tutan Nizami Dadaşovun dünyanın mühüm ölkələrində nümayiş olunan əsərlərinin yüksək dəyərləndirilməsi qəlbən bağlandığı rənglər dünyasının daxili zənginliyi ilə bağlıdır.

FEKO (Beynəlxalq Karikaturaçılar Təşkilatları Federasiyası) Azərbaycan Qrupunun fəal üzvü, istedadlı rəssam Nizami Dadaşovun müxtəlif janrlı əsərləri dünyanın məşhur muzeylərini, rəsm salonlarını bəzəməklə onu yeni uğurlra çağırır. O yorulmadan, əzmlə Azərbaycanın dünəni, bugünü və işıqlı gələcəyini, millətin firavan həyatını təsvir edən yeni əsərlər üzərində çalışır. Bu əsərlərin də ona uğur gətirəcəyinə inanırıq.

Bir sözlə, həyatda düzgün mövqe tutan, qarşısına qoyduğu məqsədlərinə müvəffəqiyyətlə nail olan və mənəvi saflığa üstün verən rəssamın fantaziyasına daxil olan əsərləri sənət aləmində ona rəğbət qazandırır, daxili potensialını üzə çıxarır.

Nizamı Dadaşova sağlam uzun ömür və bolluca uğur və sevinc arzulayırıq!

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.02.2025)

 

 

Sayt Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən 2024-cü ildə “Qeyri-hökumət təşkilatları üçün qrant müsabiqəsi” çərçivəsində Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun həyata keçirdiyi “Yeniyetmə və gənclərdə mütaliə mədəniyyətinin formalaşdırılması” layihəsinin tərəfdaşı olaraq yenilənmiş, yeni bölmələr əlavə ediımiş, layihənin təbliği üzrə funksional fəaliyyət aparılmışdır.