Nail Zeyniyev, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Kitab oxu mədəniyyətinin getdikcə zəifləməsi müzakirə mövzusuna çevrilib. Xüsusilə gənc nəslin oxu vərdişlərinin əvvəlki nəsillərlə müqayisədə əhəmiyyətli dərəcədə azalması narahatlıq doğurur. Amma məsələ həqiqətən oxumamaqda, yoxsa oxu formalarının dəyişməsindədir?
Müasir gənclər əslində kifayət qədər oxuyur, sadəcə oxu forması dəyişib. Ənənəvi kağız kitab əvəzinə rəqəmsal platformalar, elektron kitablar, onlayn məqalələr və sosial media məzmunu üstünlük təşkil edir. Bu, oxumamaq deyil, fərqli oxumaqdır. Sosial media platformalarında ədəbi məzmun geniş yayılıb. Instagram-da qısa nəsr və şeirlər, Telegram kanallarında kitab icmalları, Wattpad kimi platformalarda milyonlarla istifadəçi tərəfindən yazılan və oxunan əsərlər mövcuddur. TikTok-da #BookTok heştəqi altında milyardlarla baxış toplanıb və bu, gənclərin oxuya marağını göstərir.
Rəqəmsal dövrün ən ciddi çağırışlarından biri diqqət parçalanmasıdır. Psixoloji tədqiqatlar göstərir ki, müasir insanın diqqət müddəti əhəmiyyətli dərəcədə qısalıb. Bildirişlər, mesajlar, sosial media yeniləmələri daim diqqəti yayındırır.
Bu şəraitdə uzun, mürəkkəb əsərləri oxumaq əlavə səy tələb edir. 500-600 səhifəlik klassik romanlar müasir gənc üçün maraqdan çox, öhdəlik kimi qəbul edilir. Qısa formatlar, dinamik süjet xətləri, sürətli inkişaf daha cəlbedici görünür. Məktəb ədəbiyyat proqramının təqdim etdiyi metodika tez-tez əks nəticə verir. Ədəbi əsərləri məcburi şəkildə, test suallarına cavab vermək məqsədilə oxumaq, oxu zövqünü öldürən əsas amillərdən biridir.
Ədəbi əsərlərin həddindən artıq formalist təhlili, "müəllifin nə demək istədiyini" axtarmaq, şablon izahlar gəncləri ədəbiyyatdan uzaqlaşdırır. Əsəri estetik zövq obyekti kimi deyil, imtahan materialı kimi qəbul etmək oxu mədəniyyətinə ciddi zərbə vurur. Müasir gənclərin həyat ritmi sıxdır: təhsil, kurs, əlavə dərs, işləmə ehtiyacı, sosial öhdəliklər. Bu şəraitdə kitab oxumaq üçün vaxt tapmaq çətinləşir. Boş vaxt olduqda isə beyin yorğunluq səbəbindən daha az əqli səy tələb edən məşğuliyyətlərə meyl edir.
Amma maraqlıdır ki, eyni gənclər podcast dinləməyə, YouTube videoları izləməyə vaxt tapır. Bu, məsələnin yalnız vaxt problemi olmadığını, həm də məzmunun necə təqdim edilməsinin əhəmiyyətli olduğunu göstərir.
Məktəb proqramında əsas yer tutan klassik əsərlər dil və məzmun etibarilə müasir gəncə uzaqdır. Orta əsr poeziyasının dili, XIX əsr romanlarının lüğət tərkibi, mürəkkəb sintaksis strukturları əlavə çətinlik yaradır.
Nizami, Füzuli, Tolstoy, Dostoyevski böyük ədiblərdir, amma onların dilini başa düşmək üçün müəyyən hazırlıq lazımdır. Bu hazırlıq olmadan gəncə bu əsərlər sadəcə çətin və darıxdırıcı görünür.
Texnoloji inkişaf oxuya yeni imkanlar yaradıb. Audioкitablar xüsusilə populyarlaşıb - yolda, idman zamanı, ev işləri görərkən dinləmək mümkündür.
Podcast-lər, YouTube-da ədəbi məzmun, onlayn ədəbiyyat platformaları oxu mədəniyyətinin yeni formalarıdır. Onları inkar etmək əvəzinə, bu formatları ədəbiyyata gətirib çıxaran körpü kimi qəbul etmək lazımdır.
Nəticədə gənclər əslində az oxumur,onlar fərqli oxuyur. Onların oxu vərdişləri texnoloji və mədəni dəyişikliklərdən təsirlənib, amma oxuya maraq tamamilə itməyib. Məsələ, klassik oxu mədəniyyətini müasir reallığa necə uyğunlaşdıra biləcəyimizdədir.
Ədəbiyyat təhsilini islahatlandırmaq, müasir tərcümələr və adaptasiyalar hazırlamaq, rəqəmsal platformalardan səmərəli istifadə etmək, gəncləri məcburi əvəzinə könüllü oxumağa təşviq etmək - bunlar problemi həll etməyə kömək edə biləcək addımlardır.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(03.12.2025)
