Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun “Ədəbiyyat və incəsənət” portalında yayımlanan Türk dünyası məşhurları haqqında olan layihəsində bügünkü söhbətimiz Məhəmməd əl-Xarəzmi barədədir.

Məhəmməd ibn Musa əl-Xarəzmi (təqribən 780 – təqribən 850 m.) orta əsr İslam dünyasının ən görkəmli riyaziyyatçılarından, astronomlarından və coğrafiyaşünaslarından biri hesab olunur. O, klassik riyaziyyatın strukturlaşdırılmasında və sonrakı Avropa riyaziyyatının formalaşmasında dönməyən rol oynamışdır.

Məhəmməd əl-Xarəzmi Xorəzm (bu günkü Özbəkistanın Xorazm regionu) ərazisində anadan olmuş və həyatının böyük hissəsini Bağdadın Beytül-Hikmə (“Hikmət Evi”) adlı elmi mərkəzdə keçirmişdir. Orada o, həm tərcümələr üzərində çalışmış, həm də öz əqli töhfələrini yaratmışdır.

Əl-Xarəzmi riyaziyyat sahəsində ən məşhur əsəri “Al-Kitab al-mukhtaṣar fī ḥisāb al-jabr wa-l-muqābala” (“Tamamlama və tarazlama yolu ilə hesab haqqında xülasə kitabı”) adlı işidir. Bu yazı riyaziyyat tarixində cəbrin (algebra) əsaslarını qoymuşdur — burada xətti və kvadrat tənliklər sistematik şəkildə həll edilirdi. “Cəbr” termini məhz bu kitabın adındakı “al-jabr” sözündən yaranmışdır.

Əl-Xarəzmi həmçinin Hind-ərəbcə rəqəmlər sistemini (onluq say sistemi və sıfırın istifadəsi daxil olmaqla) sistemləşdirmiş və bu bilikləri Avropaya yayılmasına səbəb olmuşdur. Bu sistem Romadan sonra riyaziyyatda inqilabi dəyişiklik yaratmışdır və bu gün bütün dünyada istifadə olunan 0-9 rəqəmlərinin əsasını təşkil edir.

Onun adı “algoritm” termini ilə əbədi bağlıdır: “ʿAlgoritmi” adı latınlaşdırılmış formada onun adından törəmiş və bu gün riyazi prosedurlar və kompüter elmində istifadə olunan algoritm anlayışını ifadə edir.

Əl-Xarəzmi yalnız cəbr və ədədlər üzərində çalışmayıb: o, həm də astronomiya və coğrafiya sahələrində əhəmiyyətli işlər görmüşdür. Onun “Kitāb ṣūrat al-arḍ” (“Yer təsviri kitabı”) adlı əsəri, Ptolemey coğrafiyasını təkmilləşdirərək, məlum dünyadakı şəhərlərin koordinatlarını və xəritələrini təqdim etmişdir. Bundan başqa, o, astronomik cədvəllər də hazırlamışdır.

Əl-Xarəzmi 9-cu əsrdə (təqribən 850) vəfat etmişdir, lakin onun işləri sonralar Latın dilinə tərcümə olunaraq Avropada riyaziyyatın tədrisində mənbə olmuş, orta əsr riyaziyyatını xroniki olaraq formalaşdırmışdır.

Bu səbəblə o, tez-tez cəbrin atası və müasir riyaziyyatın banilərindən biri kimi qiymətləndirilir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.12.2025)

Nigar Həsənzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

SITA Apple Find My Share Item Location funksiyasının hava limanları və aviaşirkətlərin baqaj sistemləri ilə inteqrasiyasının ilk ilinin nəticələrini açıqlayıb. Apple AirTag texnologiyası və Find My şəbəkəsinə qoşulan aksesuarların SITA-nın WorldTracer®️ sistemi ilə birləşdirilməsi geri qaytarılması mümkün olmayan itirilmiş baqaj hallarını 90% azaldıb və Azərbaycanlı sərnişinlər üçün baqajın izlənməsi və geri qaytarılması sahəsində yeni imkanlar yaradıb.

Bayram mövsümü səyahətləri ərəfəsində bu tərəfdaşlığın ilk ilinin nəticələri qeydiyyatdan keçmiş baqajın emalı sahəsində ölçülə bilən irəliləyişləri ortaya qoyur. Apple-ın istehlakçı texnologiyalarını SITA-nın qlobal aviasiya infrastrukturu ilə birləşdirən bu əməkdaşlıq aviaşirkətlərə problemlərə daha sürətli reaksiya verməyə, ilin ən sıx dövrlərində isə sərnişinlərə baqajlarının yerləşdiyi yer barədə daha şəffaf məlumat təqdim etməyə imkan yaradır.

Apple AirTag və ya Find My şəbəkəsinə qoşulan aksesuar istifadə edən sərnişinlər Share Item Location funksiyası vasitəsilə baqajlarının yerləşmə məlumatlarını müvəqqəti və təhlükəsiz şəkildə aviaşirkətə SITA WorldTracer®️ sistemi üzərindən ötürə bilirlər. Bu yanaşma Find My geolokasiya məlumatları ilə aviaşirkətlərin baqaj axtarışı sistemləri arasında birbaşa əlaqə yaradır və artıq ilk ilində real nəticələr göstərib.

SITA-nın təhlilinə əsasən, baqajların böyük əksəriyyəti sahiblərinə qaytarılsa da, kiçik bir hissə “həqiqətən itirilmiş” kimi təsnif edilir. AirTag və ya Find My şəbəkəsinə aid aksesuarla təchiz olunmuş və WorldTracer®️ vasitəsilə yerləşmə məlumatlarının paylaşılması aktivləşdirilmiş baqajlarda bu hallar 90% azalıb. Bu isə baqajın sərnişinlərə qaytarılma ehtimalını əhəmiyyətli dərəcədə artırmaqla yanaşı, aviaşirkətlərin maliyyə itkilərini də azaldır.

SITA-nın Baqaj Həlləri üzrə Portfel Direktoru Nikole Hoqq mətbuata bildirib:

“Sözün əsl mənasında bu bir il birgə işin gücünü nümayiş etdirdi. İstehlakçı texnologiyaları və aviasiya infrastrukturu düzgün şəkildə birləşdirildikdə nəticələr transformativ ola bilər. Sərnişinlər özlərini daha güvənli hiss edirlər, aviaşirkətlər erkən mərhələdə daha dəqiq qərarlar qəbul edirlər və ümumilikdə baqajın geri qaytarılması prosesi daha proqnozlaşdırıla bilən olur. Məhz bu cür birgə innovasiyalar sənayeni irəli aparır".

Find My Share Item Location funksiyasından istifadə edən aviaşirkətlər gecikmiş baqajın orta geri qaytarılma müddətinin 26% azaldığını da qeyd ediblər. Hazırda 29 aviaşirkət baqaj axtarışı proseslərində Apple Find My inteqrasiyasını WorldTracer®️ çərçivəsində tətbiq edir və yaxın aylarda yeni daşıyıcıların qoşulması gözlənilir.

SITA Baggage IT Insights hesabatına görə, qlobal miqyasda baqajın düzgün emal edilməməsi səviyyəsi aşağı olaraq qalır, hər min sərnişinə 6,3 hadisə düşür. Yanlış emal edilən baqajların 66%-i 48 saat ərzində sahiblərinə qaytarılır ki, bu da məlumat mübadiləsinin və avtomatlaşdırmanın yaxşılaşmasının nəticəsidir. Apple və SITA əməkdaşlığı bu prosesi sərnişinlərin icazəsi ilə təqdim olunan dinamik yerləşmə məlumatları ilə daha da gücləndirir.

Bu yanaşma xüsusilə pik bayram dövrlərində - qısa transfer vaxtları, qış hava şəraiti və yüksək tranzit sərnişin axını fonunda xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Apple və SITA əməkdaşlığı sərnişinlər üçün görünürlüyü aviaşirkətlərin əməliyyat prosesləri ilə birləşdirərək daha əlaqəli və proqnozlaşdırıla bilən xidmət modeli formalaşdırır.

Azərbaycan üçün bu həllər beynəlxalq sərnişin axınının artması və ölkənin regional aviasiya habı kimi mövqeyinin möhkəmlənməsi baxımından xüsusi praktiki əhəmiyyət daşıyır. Bakı Hava Limanı və milli aviaşirkətlər tranzit axınları ilə fəal işləyir və bu kontekstdə baqajın emalının sürəti və dəqiqliyi xidmət keyfiyyətinə birbaşa təsir göstərir.

Nikole Hoqq əlavə edib:

“Bu əməkdaşlığın ilk ili bazar üçün mühüm siqnaldır. Find My Share Item Location ilə bağlı təcrübəmiz göstərir ki, yüksək keyfiyyətli yerləşmə məlumatlarının könüllü paylaşılması aviaşirkətlərə əvvəllər mövcud olmayan şəffaflıq səviyyəsi qazandırır və əməliyyat dayanıqlığını artırır".

WorldTracer®️ sistemi dünyanın 2 800-dən çox hava limanında və 500-dən artıq aviaşirkət tərəfindən istifadə olunur. Apple Find My Share Item Location inteqrasiyası sənaye səviyyəli aviasiya infrastrukturu ilə təhlükəsiz istehlakçı texnologiyalarını birləşdirərək baqajın emalı prosesini daha etibarlı edir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.12.2025)

Nail Zeyniyev, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Mənim üçün illərin qovuşuğu vaxtın özünü ifşa etdiyi andır. Biz hər dəfə bu gecəyə elə məna yükləyirik ki, sanki bir ilin bitməsi ilə həyat da dayanacaq, hər şey sıfırlanacaq, taleyimiz başqa cür axmağa başlayacaq. Halbuki dəyişən yalnız təqvimdəki rəqəmdir. Keçmiş olduğu yerdə qalır, yaşananlar silinmir, yarımçıq qalanlar da öz ağırlığını itirmir...

Sadəcə biz bir gecəlik buna inanmaq istəyirik.

Bununla belə, bu inanma halı təsadüfi deyil. İllərin qovuşuğu insanı istər-istəməz özü ilə üz-üzə qoyur. Günlərin axarında qaçdığımız suallar bu gecə qapını döyür. Kim nə itirdi, kim nədən vaz keçdi, hansı yolda susduq, hansı anda geri çəkildik? Bu gecə insan özünü mühakimə edir. Burada kənardan baxan yoxdur. Hakim də özümüzük, ittiham da, müdafiə də.

Bu anın qəribə tərəfi onun ikili hisslər doğurmasıdır. Bir tərəfdən nostalji gəlir, ardınca kədər və gecikmiş peşmanlıqlar. İnsan geriyə baxıb görür ki, neçə arzu yarımçıq qalıb, neçə söz vaxtında deyilməyib, neçə hiss qorunmaq üçün içə basdırılıb. Digər tərəfdən isə ümid var. Səbəbsiz, izahsız, bəzən hətta əsassız bir ümid. Elə bil yeni ilin adı belə insana yaşamaq üçün bəhanə verir.

İllərin qovuşuğu yaddaşla da qəribə oyun oynayır. Bu gecə insan hər şeyi xatırlamır, yalnız seçdiklərini xatırlayır. Kiçik anlar böyüyür, böyük hadisələr arxa plana çəkilir. Elə bu anda başa düşürsən ki, həyatı formalaşdıran vaxt deyil, yaddaşdır. Vaxt keçir, amma yaddaşımız qərar verir.

Mən bu gecəni nə keçmişə, nə də gələcəyə aid edirəm. Bu, iki zamanın arasında qalan doldurula bilməyən bir boşluqdur. İnsan burada heç bir yerə tam məxsus deyil. Bu asılı qalma hissi insanı həm narahat edir, həm də ona azadlıq verir. Çünki hələ heç nə bağlanmayıb, heç nə yekunlaşmayıb. Hər şey açıq qalır.

Bəlkə də illərin qovuşuğunun əsas dərsi budur: dəyişən vaxt deyil, dəyişən insanın özüdür. Bu dəyişikənlik səssiz olur, gözə görünmür, amma geri dönüşü olmur. Təqvimlər sadəcə bəhanədir. İllərin qovuşuğu isə o nadir anlardandır ki, insan bir anlıq dayanır və içində baş verənləri hiss edir. Sonra isə yenə yoluna davam edir. Elə bil heç nə olmamış kimi, amma əslində mən əvvəlki mən olmuram...

Könül sarayımın dirəyi sındı,

Vurduqca yorulan ürəyi sındı.

Bəxtimin ən şirin diləyi sındı,

Məni məndən alıb apardı illər.

Arzular qurudu göl kənarında,

Boğuldu duyğular ilk baharında.

Yandım öz ömrümün intizarında,

Məni məndən alıb apardı illər.

Gözümə bir mələk xəyalı gəldi,

Gəldi də ammaki aralı gəldi.

Bir ceyran o dağdan yaralı gəldi,

Məni məndən alıb apardı illər.

Hərə bir ümidin itirdi getdi,

Ölüm öz qonağın götürdü getdi.

Şair misrasını bitirdi getdi,

Məni məndən alıb apardı illər.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.12.2025)

Murad Vəlixanov, «Ədəbiyyat və İncəsənət»

KlassikAzərbaycanfilmi olan “Əvəz‑əvəzə” uzaq 1925-ci ildə çəkilibdir və bu il filmin 100 illiyi qeyd edildi.

Rejissor: Aleksandr Litvinov

Çəkilmə tarixi: 1925

Janr: Dram / Detektiv

Dil: Səssiz, ağ‑qara

Film haqqında məlumat

“Əvəz‑əvəzə” Azərbaycan kino tarixində ilk detektiv janr nümunəsi kimi tanınır. Film Sovet dönəminin ilk illərində çəkilmiş və Azərbaycan kino sənətinin erkən dövrünü əks etdirir.

Hekayənin mərkəzində cəsarətli çekist Əvəz dayanır. O, xarici casusların fəaliyyətini ifşa etməyə çalışır, həmçinin cəmiyyətdəki kriminal hadisələrin qarşısını almağa səy göstərir. Film boyunca tamaşaçı Əvəz ilə birgə sınaqlardan keçir və onun həm fiziki, həm də mənəvi cəhətdən necə formalaşdığını izləyir.

Çəkilişlər Bakı şəhərində aparılıb və səssiz, ağ‑qara formatda lentə alınıb. Rejissor Aleksandr Litvinov obrazların duyğularını və hadisələrin gərginliyini ekran vasitəsilə uğurla çatdırır. Hər səhnə incə planlarla qurulub və aktyorların ifadələri vasitəsilə tamaşaçıya çatdırılır. Film mövzusu və ideyası

Film sadəcə macəra deyil — həm də insanın daxili dürüstlüyü, vicdan və məsuliyyət mövzularını işıqlandırır. Əvəz obrazı tamaşaçıya nümunəvi və eyni zamanda maraqlı xarakter təqdim edir. Film həm sosial, həm də siyasi mesajlar daşıyır və dövrün gerçək mənzərəsini göstərir.

 Maraqlı faktlar

Azərbaycan kinosunda ilk detektiv janr nümunəsidir.

Səssiz kino formatında çəkilib və 35 mm ağ‑qara lent üzərində lentə alınıb.

Film baş qəhrəman Əvəz vasitəsilə dövrün sosial və siyasi vəziyyətini tamaşaçıya çatdırır.

Filmin çəkilişləri Bakı şəhərində aparılıb.

Film uzun müddət arxivdə qorunub saxlanılıb və nadir kino nümunəsi kimi Azərbaycan kino tarixində qalmaqdadır.

“Əvəz‑əvəzə” Azərbaycan kino tarixinin ən erkən və nadir detektiv nümunələrindən biridir. Film həm dramatik, həm də gərgin süjeti ilə tamaşaçıya maraqlı təcrübə verir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.12.2025)

Xalq yazıçısı, akademik Kamal Abdullanın əsərlərindən seçilmiş bir sıra qranula – cövhər sayıla biləcək məqamları “Ədəbiyyat və incəsənət” oxucularına təqdim edir.

Kamal Abdulla özü seçilmiş bu cövhərlər barədə yazır: “İllərdən bəri yazdığım müxtəlif şeirlərin, esselərin, pyeslərin, hekayə və romanların, publisistik məqalələrin və elmi əsərlərin, verdiyim intervülərin hər birinin içində yer almış və bu gün də öz məzmunu, tutumu, forması ilə diqqətimi çəkən misralar, cümlələr günlərin bir günü sanki dil açıb mənə dedilər ki, bizim bir-birimizdən zaman və məkanca ayrılığımıza son qoy və bizi bir-birimizin yanında yerləşdir. Sən görəcəksən ki, bu zaman biz tamamilə yeni bir cazibədə zühur etmişik. Onlar qeyri-səlis məntiq dili ilə desək, içində olduqları mətnin qranulaları (ilkin vacib hissəcikləri) idi. Qranula, başqa cür ifadə etsək, cümlədən (mətndən) bütün artıq hissələri siləndən sonra yerdə qalan cövhərdir.”

Bu günlərdə “Everest” nəşriyyatında müəllifin “Seçmələrin seçməsi-qranulalar” adlı kitabı da işıq üzü görmüşdür.

Beləliklə, hər gün Kamal Abdulladan 7 qranula:

1.

Köklü ağacın ucalıq sirri kiçik bir toxum da, nəhəng çayın müqəddəs təmizliyi bulağın gözündədir.

2.

Deyilənlərə görə dahi Nyutonun biri böyük, o biri balaca iki pişiyi varmış. Onların həyətdən evə girmələri üçün Nyuton ev qapısının aşağı tərəfində iki deşik açmışdı - böyük pişik üçün böyük deşik, balaca pişik üçün balaca deşik. Ağıllı adamlar deyir ki, bir böyük deşik də kifayət edərdi. Balaca pişik bu deşikdən də evə girə bilərdi. Daha ağıllı adamlar isə bunda demokratiyanın elementar təzahürünü görür.

3.

Qazanın daha bir düşünülməmiş hərəkəti. Bəkilin hünərini ov zamanı bəylərin yanında “hünər ərin deyil, atındır” deyərək aşağılaması, nəticədə, Bəkilin küsüb getməsinə, Oğuz üzərinə yağıların ayaq açmasına gətirib çıxarır.

4.

İki-üç nəfərin küçədə başqa dildə danışması ilə dilimiz əldən getdi deyənlər üçün. Bir dil ki, bir neçə nəfərin başqa dildə danışması ilə əldən gedəcəkdir, belə dil dünəndən əldən getsə yaxşıdır.

5.

Ç.Viko: “İnsanlıq tarixini şairlər yazmağa başladı.” Biz tarixləri onların yazdıqlarına əsasən öyrənirik.

6.

Bəzən axtardığını tapmaqdansa, axtara-axtara qalmaq daha maraqlıdır.

7.

Minnətdar olmağı bacarmayan adamlar var. Yaxşı adam ola bilərsən, pis adam ola bilər sən, mənasız adam, ağıllı adam, dəyanətli adam, istedadsız adam və ya istedadlı adam, hətta işıqlı adam… Amma bütün bunlarla yanaşı, minnətdar olmaya bilərsən. Minnətdar olmağın milli gen kodumuzda yeri yoxdur. Minnətdar ola bilməyənlər məcburdular ki, sənə nifrət etsinlər, sənə hədyan və yalanlar yağdırsınlar (bir az əvvəl bu zavallılar səni necə də sevirdilər!). Onlar səndən özlərinin uydurduğu nəyinsə intiqamını almağa çalışırlar. Sübut eləməlidilər axı niyə minnətdar deyillər.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.12.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı dahi Azərbaycan şairi Məhəmməd Füzuli barədə yazılmış məqalələrindərcini davam etdirir.

...Dünyanın qəm yükünü dünyadan alan, cahanı dərddən təmizləyən karvanın adı – poeziyadır və onun da “karvanbaşı”sı Füzulidir.

Düz beş əsrdir ki, Füzuli xalqının, Füzuli millətinin muradını öz qəsdi, öz qərəzi ilə yandıran fələyi, əvəzində Füzuli də hər dövrdə, hər dəfə bağrının ahı ilə yenidən yandırır və bu gün də şeirin dan yerində Füzuli ahından əbədi şam yanır!.. Əsl şairlər hələ də ilham çırağını bu ahın, bu şamın odundan yandırırlar.

Bəli, beş əsrdir ki, “Füzuli məktəbi” Şərq poeziyasını təsir orbitindən buraxmır. “Divan”ı, “Leyli və Məcnun”u isə xüsusən türk və islam xalqlarının, istisnasız, bütün nəsillərinin sənət, fəlsəfə, etika və əxlaq ənənəsini özündə birləşdirən vahid bədii dövriyyədə fasiləsiz iştirak edir. Hər nəsil hər yeni dövrdə bu irsə yenidən qayıdır. Hər dəfə də Füzuli irsi keçmişin və tarixin yox, müasirliyin beynəlmiləl sərvəti kimi yenidən dərk olunur.

...Məzhəb, irq, din, dil qardaşlığı. Ruhani və bəşəri problemlər. dünyəvilik və ilahilik, Tanrı eşqi və insan sevgisi, planet və kosmos, ekologiya və poeziya ... Füzulidə, bəlkə də, başqa heç kəsdə olmayan qədər bütövlük və ahəng təşkil edir, bu gün də dünyanı mənəvi vəhdətə və harmoniyaya çağırır...

***

Azərbaycan (bütünlükdə türk) poeziyasını Füzulidən əvvəlki və sonrakı dövrlərə ayırmaq olar. Həmin dövrlər arasındakı fərq milli-mənəvi və bədii-fəlsəfi fikrin tarixində Füzulinin şair-mütəfəkkir xidmətindən yaranmışdır. Məhz Füzulidən sonra şeirin və bədii-fəlsəfi fikrin tarixində çox “çətinlər asana çevrilmişdir”...

Çətini asan etməkdə Füzuli hünərinin ən möhtəşəmi şairin türk dili qarşısında xidmətləridir.

Poeziyada və nəsrdə türkcəni də Şərqdə hakim elitar dil səviyyəsinə qaldırmaq!.. Füzulinin qarşıya qoyduğu və əməli şəkildə sona qədər çözələdiyi milli ədəbi-tarixi missiya bu olmuşdur... Milli dilin tarixində və taleyində şairin rolunu və missiyasını hələ heç kəs bu qədər dərindən başa düşməmişdi. O hətta təziyədarlığa dilin mənafeyi və taleyi mövqeyindən yanaşır, “Hədiqət-üs-süəda”nı ona görə qələmə alır ki, hətta təziyə mərasimləri də türkcə icra olunsun: “Mən ərənlərin himməti ilə belə düşünürəm ki, kitabı türkcə bitirəcəyəm”.

Hətta Mövlanəni doğma ana dilinə çevirir. “Hədisi-ərbəin”i türkcəyə tərcümə edir. Nəhayət, ən yaxşı əsərini ən doğma dildə – ana dilində, türkcə yazır – “Leyli və Məcnun”u. Ərəb torpağında ərəb süjetini türk dilində qələmə alır! Bu – ikiqat, üçqat dil hünəri idi. Axı bu vaxta qədər Məcnun elə məhz Bağdadda, elə məhz ərəbcə dil açmışdı. Hətta Gəncədə də bizimlə farsca danışmışdı. İndi isə ərəb dilli Məcnun, özü də Ərəbistanın lap göbəyində bizimlə türkcə danışırdı!.. Nizami doğma yurdda başqa dillə, Füzuli – başqa məkanda doğma dillə yazır!..

Nizamini və Xaqanini türkcə yazmamış Füzuliyə bənzətmək olar... Nizami və Rumi türkün təfəkkürü ilə, Füzuli isə türkün həm təfəkkürü, həm də dili ilə islam oyanışına xidmət etdi...

Şair türklüyün həm sənət, həm də dil gücünü eyni vaxtda göstərir. Bu imkanları vəhdətdə ifadə eləyə bilmək Füzulinin şəxsində türkcənin azəri qoluna qismət olur. Şairin dil stixiyası təpədən-dırnağa oğuz-azəri stixiyasıdır.

... Füzuliyə qədər çox uzun müddət bədii sözün bətninə və mətninə fars dilini ruh dili kimi daxil eləmişdilər. Füzuli yad ruhu doğma bədəndən qovdu və özü bu məkanda hakim Ruh oldu!..

Füzuli, ümumiyyətlə, sözə, dilə ruhani münasibət bəsləyir, onu “uca dərgahdan gələn feyz” hesab edir: “Aləm sədəfində insandan qiymətli bir gövhər görmədim və insan gövhərində isə sözdən şərəfli bir cövhər tapmadım...”

Füzulinin qədim türk dünyasında məhz sözlə yenidən yaratdığı vahid bədii məkan indi də qalmaqdadır...

***

Füzuli eşqini kədərdən də ayırmaq olmaz, əksinə, Füzuli dərdinin miqyasını yalnız onun kədərinin miqyası ilə müqayisə etmək olar. Ondakı “Qəm və Mən” nisbətini aşağıdakı misra çox dəqiq ifadə edir: “Mənəm ki, qafiləsalari-karvani-qəməm”. Dünyanın itən qəmləri gəlib Füzulinin sarvan olduğu karvanda cəm olub. Nəinki Məcnun, hətta Leyli qəm daşıyan və dünyanın dərdini dünyadan azaldan qəhrəmandır...

Füzuli – sözün fəlsəfi mənasında məhəbbət dininin, bütün dünya miqyasında taysız və təkrarsız bir eşq təliminin banisi – filosofu və şairidir.

***

Əgər peyğəmbərlərin sonuncusu Məhəmməd peyğəmbərdirsə, peyğəmbər aşiqlərinin sonuncusu – Məhəmməd Füzulidir. Daha doğrusu, o, bütün dövrlərin ən böyük aşiqi, eşqdə özünə qədərkilərin, əzabda özündən əvvəlkilərin hamısının məcmusudur. Bütövlükdə şeirin və bəşərin “eşq və qəm” tarixini öz fərdi ömründə, öz şəxsi tərcümeyi-halında tək (!) yaşayır:

Məcnun oda yandı, şöleyi-ah ilə pak,

Vamiq suya batdı əşkdən oldu həlak.

Fərhad həvəs ilə yelə verdi ömrün,

Xak oldular onlar, mənəm imdi ol xak.

Füzuli özünü yalnız “aşiqlərin və əzabkeşlərin varisi” elan etməklə böyük təvazökarlığa yol verir, əslində, o, ilahi və bəşəri, bədii və fəlsəfi ənənədə o vaxta qədərki bütün islam və Şərq kültürünün varisi və yekunu idi. Üç dildə – ərəbcə, farsca və türkcə yazıb-yaradan Füzulinin timsalında Şərqdə poeziya intibahı ilk dəfə idi ki, bu miqyasda və bu zirvədə mənəvi vəhdət, bütövlük, vahid bədii, fəlsəfi. estetik məkan kəsb edirdi...

Füzuli “Divan”ı da mənəvi məsciddir, mehrabdır, Allah evidir!.. Bu mehraba girib təmizlənməmək, Füzulinin “vəhdət şərabı”ndan içib bu eşqin hökmünə, bu ruhun sehrinə tapınmamaq qeyri-mümkündür. Artıq beş yüz ildir ki, müqəddəslik Füzulinin poeziya mehrabına daxil olub... İlahi, işıqlı, müqəddəs ruhun qızaran dan yeri, mənəvi etiraf və tövbənin əbədi məkanı bizim üçün yenə də Füzulidir...

***

Füzulidə “eşq” sözü də “elm” sözünün özü, onun daha ali mərtəbəsi deməkdir... Füzuli altmış üç il ömür sürür və əli qələm tutan gündən ta son ana qədər qələmindən sızan “eşq” sözü olur... Qəm Füzulinin ən böyük sərvətidir... Füzuli özünü əvvəl Aşiq, sonra şair hesab edir. “Leyli və Məcnun” – eşq haqqında dastan deyil, eşq məqamına yüksələn, “məcnunlaşan” (M.Əmin) şeirin özüdür... Aşiq kimi də, şair kimi də Füzuliyə ən dəqiq qiymətlər elə Füzulinin özündə var... Bütün “Divan” boyu Füzuli şairliyindən yox, aşiqliyindən bəhs açır, böyük sələflərini şairlərin yox, aşiqlərin arasında tapır... Füzuli özünü bütün dövrlərin ən böyük “aşiqi”, “eşq elminin müdərrisi” sayır, başqa aşiqlər hamısı bu külldən, “şərarədən” bir zərrədir... “Aşiqi-sadiq” Füzuli özüdür, Məcnunun isə “ancaq adı var”.

...Füzulinin adı da ilahi haləyə bürünən və islamda müqəddəs sayılan imzadan götürülüb – MƏHƏMMƏD; hətta doğulduğu yer də dünyada ən nüfuzlu ziyarət ünvanlarından biridi – KƏRBƏLA. Qəbri də İmam Hüseynin türbəsindədir.

Bütün bunlar az imiş ki, üstəlik, şairin gündəlik məşğələsi, sənəti, peşəsi də gəlib ilahilik və müqəddəsliklə bağlanır: Füzuli şah sarayında yox, peyğəmbər dərgahında xidmət və qulluq göstərir...

...Düz beş əsr keçib, amma indi də Şərqdə şairlər ilham çırağını Füzuli şamından yandırırlar!..

Füzuli bütün əsərlərini vahid bir “Eşqnamə” kimi yazıb. Bu “eşqnamələrin” ən gözəli olan “Leyli və Məcnun” dünyada çoxdur, amma ən yaxşı Leyli və Məcnunu gəncəli Nizamidən sonra bağdadlı Füzuli yaradıb... Hər iki Leylinin və Məcnunun tarixi-coğrafi vətəni – ərəb İraqı, bədii vətəni – Azərbaycan olub...

“Eşq beşiyində paklıqla tərbiyələnən” Füzuli “Şikayətnamə” yazanda yox, “Eşqnamə” yazanda qat-qat ulu mütəfəkkir və qat-qat ulu sənətkardır...

Rum ilə və Əcəmlə, Kərküklə və Təbrizlə, Göyçə ilə, Borçalı ilə, Dərbəndlə, Şuşa ilə ...həmişə bir yerdə, bir canda yaşadığımız dünya – Füzulidir!..

1993–1994

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.12.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Güney Azərbaycan Poeziyası Antologiyası layihəsində Təbriz təmsilçimiz Əli Çağlanın növbəti təqdim etdiyi yazar Əhərdə yaşayan Xosrov Barışandır.

Xosrov Barışan

Təbriz

PƏNCƏRƏM

Göm-göy gözlərini asdım pəncərəmə!

Bir quş çəkdim

          Göy üzünə,

Bir qanadı sən..,

Bir qanadı mən;

Uçduqca həyat gerçəkləşir.

Qovuşuruq, ayrılıq.

İndi bütün yollar baxışından keçir.

Umudumuz ölməyəcək.

Uşaqlığım yenə

Kamiyon sürür önümdə;

Sözcüklər daşıyır içimdən dışıma;

Qocalıb şeir yazıram sənə.

“Gəcil”də qurdlu meyvədir ürək;

Satılır alanın gözündən gizli!

Buna görə quşğularım quşların qanadında gəzər.

Qızıl qanınızdır “Əmir”də vitrinlərdən axır!

Hər tükan bir həbs selluludur satana!

Buna görə saat qabağında

  Tükan olar yazdıqlarım aldıqlarınıza!

Buna görə insan seçdiyinin toruna düşər!

Buna görə yaxşılıq edincə borclu düşürəm!

Bu şəhərin acları

Zibil qabılardan axtarırlar diləklərini!

Yox karıxdırıldım

Bu şəhərin toxları

Zibil qabılardan axtarırlar diləklərini!

Kitablarda itib-itib özümü tapanmayıram!

Ah bu şəhər əynimə dar gəlir!

Buna görə səni geyirəm sözlərimə.

Xoşbəxtlik doğulmaz ətənədir,

                              İçimdə çabalar...

Çabalar...

   Çabalar...

     Bunca çaba

       Sifirə çarpılar!

Gizlin bir yalan kimiyəm!

Buna görə təkamül qatarı gedə-gedə şairliyim qatardan düşür!

Sevgi bir qar topu idi, nəmkim atmışdı!

Uşaqlığım

Dığırladıb-dığırladıb böyütdü onu,

Yaşamağın boranında.

Hə sonunda,

Son anda

Anladım

Baxışmamız

Aydınlığın partlaması...

Dünyayı uşaqlara verək, yönətsinlər.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.12.2025)

Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və İncəsənət”

Yunis Qəhrəman oğlu Rzayev 1924-cü il mayın 2-də Göyçə mahalının Basarkeçər rayonuna bağlı Şişqaya kəndində dünyaya gəlmişdir. 1943–1946-cı illərdə hərbi xidmət keçmiş, bu dövrdə Cənubi Qafqaz Hərbi Dairəsinin nəzdində fəaliyyət göstərən siyasi məktəbdə təhsil almışdır.

1950–1953-cü illərdə Azərbaycan Dövlət Universitetinin Tarix fakültəsində ali təhsil almış, daha sonra Azərbaycan KP MK yanında Ali Partiya məktəbini bitirmişdir. 1960–1962-ci illərdə isə Moskvada Sov.İKP MK nəzdində fəaliyyət göstərən Ali Partiya məktəbində təhsilini davam etdirmişdir.

Əmək fəaliyyətinə Ermənistan KP-nin Basarkeçər Rayon Komitəsində təlimatçı kimi başlayan Yunis Rzayev 1950-ci ildə Basarkeçər Rayon Partiya Komitəsində şöbə müdiri vəzifəsinə irəli çəkilmişdir. 1953-cü ildən Basarkeçər Rayon İcraiyyə Komitəsinin sədri olmuş, 1957-ci ildə isə Çəmbərək Rayon Partiya Komitəsinin birinci katibi seçilmişdir.

1962–1965-ci illərdə Qaranlıq və Basarkeçər rayonlarının partiya komitələrində məsul postlarda çalışmış, 1965–1966-cı illərdə Basarkeçər Rayon Partiya Komitəsinin birinci katibi vəzifəsini icra etmişdir. 1968–1970-ci illərdə Ermənistan Dövlət Meşə Təsərrüfatı Komitəsində sədr müavini kimi fəaliyyət göstərmişdir.

1970-ci ildən etibarən Azərbaycanda çalışmış, 1973-cü ilədək Şamaxı Rayon Partiya Komitəsinin birinci katibi olmuşdur. 1973-cü ildən həyatının sonunadək Dövlət Üzümçülük və Şərabçılıq Komitəsinə rəhbərlik etmişdir.

Yunis Rzayev 1954–1959-cu illərdə Ermənistan KP MK üzvlüyünə namizəd, 1959-cu ildən isə həmin qurumun tamhüquqlu üzvü olmuşdur. O, VII çağırış SSRİ Ali Sovetinin, həmçinin IV, V və VI çağırış Ermənistan SSR Ali Sovetinin deputatı seçilmiş, eyni zamanda Ali Sovet Rəyasət Heyəti sədrinin müavini vəzifəsində çalışmışdır.

Yunis Rzayev 1985-ci il yanvarın 24-də vəfat etmiş və II Fəxri Xiyabanda torpağa tapşırılmışdır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.12.2025)

Harun Soltanov, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Heç düşünmüsən, görmədiyin bir şeyi sevmək mümkündürmü?

Adını eşitmədiyin bir hissi tanımaq, toxunmadığın bir şeyi məsələn, qırmızı rəngi itirməkdən qorxmaq..

Bəzən insan elə şeylər yaşayır ki, onları izah üçün dil kifayət etmir. Sözlər aciz qalır, cümlələr yarımçıq ölür. Çünki hər şey izah olunmaq üçün yaranmayıb.

Bəziləri sadəcə hiss edilmək üçündür. Bu yazı da elə bir cəhddir. Görməyən birinə rəngi başa salmaq qədər çətin, tanımayana bir insanı, mənim Bircəmi, izah etmək qədər imkansız bir cəhd. Əgər oxumağa davam etsən, bəlkə bir insanı tanımayacaqsan. Amma çox güman ki, öz içində çoxdan tanıdığın bir hisslə qarşılaşacaqsan. Və əgər bir anlıq belə ürəyində nəsə tərpənsə.. deməli, bu mətn artıq səni görmədən görüb...

 Kor birinə heç görmədiyi bir rəngi başa salmaq kimidir, ona və onu tanımayan birinə mənim bircəmi izah etmək. Çünki bəzi şeylər izah üçün yaranmayıb. Onlar sadəcə yaşanmaq üçündür. Mənim bircəm də onlardandır. Onu cümlələrə sığışdırmaq, sözlərlə çərçivəyə salmaq istədikcə, əlimdən sürüşüb gedir. Elə bil suyu ovuclayırsan, hiss edirsən, amma saxlaya bilmirsən.

İnsanlar soruşur: "Necədir?" 

 Nəyi necə deyim? Hansı ölçü vahidi ilə? Xasiyyət desəm, yarımçıq qalar. Gözəllik desəm, ədalətsiz olar. Sevgi desəm, çoxlarının ağlında köhnəlmiş, ucuzlaşmış bir söz canlanar. Amma o, bunların heç biri deyil, ya da hamısıdır, amma fərqli şəkildə. Kor birinə rəngi izah etmək üçün gözə yox, bədənə müraciət edirsən. İstiliyə, sərinliyə, titrəyişə. Mənim bircəmi anlatmaq üçün də eyni yolu gedirəm. O, ürəyimin ritmini dəyişən bir varlıqdır. Yanındaykən zaman başqa cür axır,  nə sürətlidir, nə yavaş. Sadəcə yerindədir. O, səs-küylü dünyada qulağına toxunmayan bir sükut kimidir. Elə sükut ki, adam qorxmur. Əksinə, içində gizlənmək istəyir. Hamı nəsə sübut etməyə çalışarkən, onun varlığı sübuta ehtiyac duymur. O, "bax" demir. O, "qal" deyir.

Onu tanımayan birinə izah etmək daha çətindir. Çünki tanımayan insan şəkil istəyir, fakt istəyir, səbəb axtarır. Halbuki mənim Bircəmin təsiri səbəblə izah olunmur. O, həyatımda nəyisə düzəldən bir fəlakət kimidir. Dağıtmadan dəyişdirir. Sındırmadan yenidən qurur. Onun yanında insan öz qüsurlarını gizlətmir. Çünki gizlətməyə ehtiyac qalmır. Mənim gecikmələrimi anlayan, susmağımı söz kimi oxuyan, yorğunluğumu izah etməyimi gözləməyən biridir o. Mən özümə çatmamış, o artıq məni tanıyır.

 Kor birinə sarını başa salmaq olar, ümidlə.

Qırmızını anlatmaq olar, ürək döyüntüsü ilə.

Amma mənim Bircəmi izah etmək.. bu, artıq rəngdən çıxıb varlıq məsələsinə çevrilir. O, mənim üçün məhəbbət, eşq və ya başqa birşey deyil . Saydıqlarım çox vaxt nəticədir. O isə prosesdir. Məni mən edən, məni mənə qaytaran bir haldır. Onun yanında "olmalıyam"  yox olur, "oluram"  qalır. Buna görə də deyirəm… Mənim bircəmi izah etmək, görmədiyin bir rəngi tərifləmək deyil. O rəngin sənsiz də mövcud olduğunu qəbul etdirməkdir.

Əgər hiss etdinsə, artıq gördün.

Əgər hiss etmədinsə, min cümlə də yetməz..

Və bura qədər oxumusansa, artıq bir şeyi etiraf etməliyəm. Bu yazı sənə bir insanı tanıtmaq üçün yazılmadı. Heç vaxt da yazıla bilməzdi. Çünki mənim Bircəm tanıdılacaq biri deyil. O, izah edilmir, təqdim olunmur, sübut edilmir. O, sadəcə olur.

Kor birinə rəngi göstərmək mümkün olar, əgər zaman versən, səbr etsən, hisslərə yol açsan. Amma bir insanı, xüsusən də Bircəmi izah edib, başq salmaq.. Bu, artıq sözlərin yox, ürəyin işidir. Mən burda sadəcə qapını açdım. İçəri girib-girməmək sənin hisslərinin işidir.

Əgər bu sətirlərdə özündən bir parça tapdınsa, deməli sən də kiminsə izah olunmayanısan. Kiminsə cümlələrə sığışmayanı, rəngə çevrilməyəni. Və bəlkə də ilk dəfədir bunu bu qədər aydın hiss edirsən.

Mənim bircəm isə.. o, bu mətn bitəndən sonra da davam edəndir. Sözlər susanda belə içimdə danışan, oxucu getdikdən sonra belə məndə qalandır. Ona görə də bu yazının sonu yoxdur. Sadəcə burada dayanır.

Çünki bəzi şeylər oxunub bitmir.

Onlar sevilib davam edir...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.12.2025)

Harun Soltanov.