Cahangir Namazov,

"Ədəbiyyat və incəsənət" portalının Özbəkistan təmsilçisi.

Elə yazıçılar var ki, roman tutumlu böyük mövzuları kiçik bir hekayənin içində ustalıqla cəmləyə bilirlər.

Bu isə yazıçıdan yalnız ilahi istedad deyil, eyni zamanda uzunmüddətli yaradıcılıq təcrübəsi, zəhmət və davamlı estetik axtarışlar tələb edir. Nazilə Gültac da məhz belə yazıçılardandır — sözün yükünü bilən, tənhalığın səsini eşidən, insan ruhunun incə qatlarına enə bilən və bütün bu mənəvi zənginliyi yığcam, lakin dərin mənalı mətnlərdə ifadə etməyi bacaran sənətkardır.

Onun “İki limon” hekayəsi bu baxımdan kiçik həcmin içində böyük həyat fəlsəfəsini daşıyan nadir bədii nümunələrdəndir və müasir Azərbaycan nəsrində kiçik detallarla böyük mənalar yaradan incə psixoloji hekayələr sırasına daxildir.

Hekayə zahirən sadə, hadisə baxımından minimaldır; lakin onun semantik dərinliyi, simvolik yükü və emosional enerjisi oxucunu uzun müddət tərk etmir.

Müəllif burada tənhalığı, insan münasibətlərindəki səmimiyyəti və ümidin gözlənilməz anda doğuluşunu yüksək bədii zövqlə təqdim edir.

Hekayənin başlanğıcında qəhrəmanın işdən sonra evə getmək istəməməsi, ayaqlarının onu sahilə aparması müasir şəhər insanının daxili boşluğunu və qaçış psixologiyasını ifadə edir.

Yeni il ərəfəsi kimi kollektiv sevinc zamanı tək qalmaq hissi bu boşluğu daha da kəskinləşdirir.

Metro isə burada sadəcə nəqliyyat məkanı deyil — insan talelərinin kəsişdiyi simvolik məkandır.

Əsərin mərkəzi simvolu olan limon adi məişət əşyası olmaqdan çıxaraq bədii-fəlsəfi obraza çevrilir. Müəllif sarı rəngin bədbinliklə assosiasiya olunmasına qarşı çıxaraq onu həyat eşqi, təravət və işıq rəmzi kimi təqdim edir. “Kim deyir ki, sarı rəng bədbinlik rəmzidir?” cümləsi hekayənin ideya açarıdır. Limonun ətri, rəngi və “gülümsəməsi” mətndə sinestezik təsir yaradır; oxucu yalnız oxumur, həm də hiss edir.

İki yeşik limon gətirən yorğun kişinin davranışı hekayənin humanist zirvəsidir. Onun limonları pulsuz verməsi və bunu yeni il hədiyyəsi kimi təqdim etməsi insani mərhəmətin və səssiz xeyirxahlığın təcəssümüdür. Bu epizod göstərir ki, bəzən bir anlıq diqqət, bir cüt limon belə insanın ruhunda iki günəş yandıra bilər.

Qəhrəman qadının limonu doğramağa əlinin gəlməməsi təsadüfi detal deyil; bu, onun ümidə toxunmaqdan çəkinməsi, sevincin itməsindən qorxmasıdır. Yeni ili iki limonla qarşılamaq isə artıq tənhalığın məğlubiyyəti, daxili barış və ümidin qələbəsidir. “O, tək deyildi” cümləsi oxucuda dərin fəlsəfi rezonans doğurur.

Nazilə Gültacın dili sadə, lakin poetikdir; cümlələri yığcam, mənaca isə çoxqatlıdır. Müəllif təsvirlə təhlili ustalıqla balanslaşdırır, pafosdan uzaq qalaraq emosional təsiri maksimuma çatdırır. Metaforalar (iki balaca günəş) və antropomorfizmlər (limonların gülümsəməsi) hekayənin bədii keyfiyyətini yüksəldir.

“İki limon” hekayəsi göstərir ki, ədəbiyyat böyük hadisələrdən deyil, böyük hisslərdən doğur. N. Gültac oxucuya sadə bir həqiqəti xatırladır: insan bəzən tək olmadığını anlamaq üçün yalnız bir cüt limona, bir az diqqətə və bir damla səmimiyyətə ehtiyac duyur.

Nəticə etibarilə, bu hekayə  ədəbiyyatda humanist estetikaya, incə psixoloji müşahidəyə və simvolik düşüncəyə uğurlu nümunədir.

Kiçik həcmli olmasına baxmayaraq, roman tutumlu düşüncə dərinliyi və fəlsəfi ümumiləşdirmə gücü ilə oxucuda uzun və düşüncəli bir romanın yaratdığı təsir bağışlayır; oxucunu həm düşündürür, həm də isidir.

Nazilə Gültac

İKİ LİMON

 İşdən bir neçə saat bundan əvvəl çıxsa da, evə getməyə həvəsi olmadı, ayaqları onu dartıb sahilə apardı. Xeyli dolaşdıqdan sonra üzündə, gözündə yeni il ərəfəsi bir neçə gün evdə tək və tənha olmağın kədəri ilə metroya endi. Gecə saat on ikiyə az qalırdı. Xeyli adam qatar gözləyirdi. Bir kişi iki yeşik limonu gətiib, düz onun yanındaca yerə qoydu. Hiss olunurdu ki, kişi bərk yorulub, üz-gözündən yorğunluq yağırdı, limonlarsa adamın üzünə gülürdü. Getdikcə ətrafa qəribə bir xoş rayihə yayılmaqda, sanki hər tərəf limon rənginə boyanmaqdaydı. “Kim deyir ki, sarı rəng bədbinlik rəmzidir.” Ilk dəfə sarı rəngin nə qədər gözəl bir rəng olduğunu düşündü. Limonların rəngində həyat eşqi, təravət vardı. Hərə bir-iki limon aldı. O da limon almaq istədiyini bildirdi. Kişi ona iki limon seçib verdi, amma nə qədər israr etsə də, limonların pulunu almadı. “Gözəl qadına hədiyyə edirəm, məndən yeni il hədiyyəsi olsun, ikiniz də gözəlsiniz - sən də, limon da”, - dedi. Yeni il hədiyyəsi olan iki limon stolun üstündə sarı-sarı gülümsəyirdi, elə bil ki, evdə iki balaca günəş doğmuşdu. Özünə çay süzdü, əli gəlmədi limonu doğramağa. Yeni ili bu bir cüt limonla bərabər qarşıladı. “Hər şey gözəl olacaq”, -deyərək, limonlara baxıb gülümsədi. O, tək deyildi.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(18.12.2025)

KübraQuliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Onlar öldükdən sonra da bir-birini tərk etməyi bacarmadılar.

Bədən torpağa qarışdı, adlar unuduldu, amma aralarındakı bağ qırılmadı.

Sevgi burada xoşbəxtlik deyil, qaçılmazlıqdır.

Bir-birinə sarılmaları ehtiyacdan çox məhkumluğa bənzəyir.

Sanki ayrılmaq üçün artıq çox gecdir.

Onlar azad olmaq istədikcə bir-birlərinə daha da bağlandılar.

Bu qucaqlaşma təsəlli vermir, sadəcə dözməyi öyrədir.

Çünki bəzi sevgilər insanı xilas etmir, onu saxlayır.

Ruhlar uçmalı idi, amma geridə qaldılar.

Keçmişin içində, deyilməmiş cümlələrin arasında.

Hər susqunluq yeni bir zəncirə çevrildi.

Onlar bir-birini sevdilər, amma sevmək kifayət etmədi.

Bəzən sevgi də gecikir.

Bəzən doğru insan yanlış zamanda qalır.

Bu iki ruh da zamanın səhv yerində ilişib qaldı.

Ölüm onları ayırmadı, sadəcə daha da yaxınlaşdırdı.

Çünki yaşarkən bacarmadıqları şeyi, susaraq etdilər.

Onların səssizliyi ən ağır etirafdır.

Azadlıq seçimdir, amma onlar seçə bilmədilər.

Bir-birini buraxmaq cəsarətini tapmadılar.

İndi nə qayıtmaq var, nə də getmək.

Sadəcə eyni boşluqda birlikdə qalmaq var.

Bu birlik romantik deyil, yorğundur.

Amma yenə də tək qalmaqdan qorxurlar.

“Azad olmayan ruhlar” məhz budur.

Sevginin bitmədiyi yox, azad buraxılmadığı yerdə qalanlar.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(18.12.2025)

İmran Verdiyev,

Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi. “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Oğuz təmsilçisi

Söhbət Xaçmaz rayonundan və Xaçmaz şəhərindən yox, Oğuz (keçmiş Vartaşen) rayonundakı çox qədim və keçməkeşli tarixə malik Xaçmaz kəndindən gedir. Rayon mərkəzindən 40 km. şərqdə, Filfilli kəndindən 10 km cənubda, dəniz səviyyəsindən 760 metr yüksəklikdə Nəzərçayın sağında, Qalaçayın solunda, qədim Alban (Xaçmaz) keçidinin qarşısında yerləşən, eyni adlı İnzabati Ərazi Vahidinin mərkəzi olan Xaçmaz kəndindən. Rayonun ən böyük kəndindən.

Kəndinin 2 km. şimal-qərbində, Qalaçayın zirvəsindəki Xaçmaz Gavurqalası (Qız qalası, Xaçmaz qalası da adlanır- VII əsr), 5 km. şimal-şərgində Balaşum yaşayış yeri (XI–XII əsrlər), qədim qəbiristanlıqlar, ölkə və yerli əhəmiyyətli digər arxeoloji abidələr, kəndin adının qədim, həmçinin VII əsrə aid olan mənbələrdə (o cümlədən Herodot və Strabonun əsərlərində) çəkilməsi, kənddəki məsçidlər (XIX əsr) və s. buranın çox-çox qədimdən türk mənşəli tayfaların və xalqların yaşayış məskəni olduğunu sübut edir. Gevond (VIII əsr) özünün “Xəlifələrin tarixi” əsərində Kürün şimal tərəfindəki yaşayış yerlərinin adlarının sırasında indiki Oğuz ərazisindəki “Xozmas” (Xaçmaz) kəndinin də adını çəkmişdi. Xaçmaz uzun illər Şəki qəzasının ən böyük mahallarından biri olub. 1863-cü ildə bu mahalda 48 kənd birləşmişdi.

1       886-cı il siyahıya almasına görə, həmin il Xaçmaz kəndində 4755 nəfər yaşamışdır. Bunlardan bircə nəfər müstəsna olmaqla hamısı azərbaycanlı olmuşdur. 1912-ci il üçün "Qafqaz Təqvimi"nə görə isə, kəndin əhalisi 5995 nəfər olubmuş.

Amma bizim məqsədimiz heç də çox zəngin tarixə malik Xaçmaz kəndinin tarixindən bəhs etmək deyil. Düzü, heç buna iqtidarımız da çatmaz. Biz sadəcə kəndin adı, toponimin tarixi barədə bildiklərimizdən söhbət açacıq.

Bəri başdan deyək ki, alimlər “Xaç” tərkibli toponimlərin Azərbaycanda geniş yayıldığını bildirirlər. Hazırkı Xaçmaz rayonu və oradakı Xaçmaz şəhəri, Oğuzdakı Xaçmaz və Xaçmazqışlaq, Xocalı rayonundakı Xaçmaç(z), Daşkəsəndəki Xaçbulaq (indiki adı Xoşbulaqır), Beyləqandakı Xaçınabad kəndləri və b. bunlara misal ola bilər. Bundan əlavə bu adda Xocavənddə dağ, Qubada çay, Kəlbəcər, Ağdam və Bərdədən keçən bir başqa çay da var. AYB və AJB-nin üzvü, “Oğuz xəbərləri” qəzetinin redaktoru, Prezident təqaüdçüsü, yazar N.Hüseynli özünün “Qədim türk yurdu Xaçmaz kəndi” (2015) kitabında yazır: ”Xaçmaz toponimi Oğuz rayonunda eyni adlı kəndin adı olmaqla bərabər bir çox coğrafi obyektlərin də adıdır. Kəndin kənarından axan Qala çayı həm də Xaçmaz çayı adlanır. Kəndin şimalındakı Qaladağın zirvəsindəki Govurqalaya paralel olaraq Xaçmaz qalası da deyilir. Kənddən şimalda Xaçmaz dərəsi və adına mənbələrdə tez-tez təsadüf olunan Xaçmaz keçidi var. Mənbələrdə kəndin ətrafındakı dağlar və meşələr Xaçmaz dağları, meşələri adlanır…”. Maraq üçün onu da qeyd edək ki, M.F.Axundzadənin məşhur “Hekayəti-Molla İbrahimxəlil kimyagər” komediyasının üç şəklində hadisələr məhz bu Xaçmaz dağlarında baş verir.

Digər toponimlər kimi, “Xaç” tərkibli bütün toponimlərin (o cümlədən “Xaçmaz”ın) etimologiyası haqqında da müxtəlif fikir və mülahizələr söylənmiş və söylənməkdədir. Onların sizə də maraqlı ola biləcəyini zənn etdiyim üçün bir neçəsini qeyd edirəm.

Məsələn, bəzilərinə görə, “Xaç”–“od, atəş, Günəş” anlamındadır (Ə. Fərzəli) “Maz”–“maq”ın dəyişilmiş formasıdır. “Maq”– tayfa adıdır, leksik mənası “bərkimiş od” dur. Belə də Xaçmaz və xaçmataqlar (heçmetaqlar) - “Od nişanlı maqlar, od nişanı qəbul etmiş oğuzlar, indiki azərbaycanlılar” kimi düşünülməlidir”.

“Xaç” sözünün türk dilində ““dörd guşəli”, “maz/mas”ın isə “böyük” demək olduğunu söyləyənlər də var.

Bir başqaları “Xaçmaz” sözünü “xaçpərəst xalq” kimi izah edirlər ki, bunun da ciddi sübuta ehtiyacı vardır.

“Xaçmaz” toponimini “xaç + asmaz”, (ikinci komponent qeyri-qəti gələcək zamanın inkarlıq bildirən -maz şəkilçisi ilə) yəni xaç asmayanlar kimi də izah edənlər vardır. Guya onlar Albaniya dövlətində dövlət dini kimi mövcud olan xristianlığı qəbul etməmiş, qədim atəşpərəstlik dininə ibadət etməyə davam etmişlər. Hətta Ş.Sədiyevin “Dil haqqında hekayələr” əsərində göstərilir ki, xaçdan (xristianlıqdan) qurtulmaq istəyən xaçmazlılar kənddən indiki Xaçmaz (bəlkə də Quba) rayonuna qaçmış və bura sığınmışlar. (Onu da qeyd edək ki, bəzən bu əhvalatı əksinə təsvir edənlər də vardır.) Ona görə də, “Xaçmaz” “xaç sındıran”, “xaçı qəbul etməyən” və “xaç asmayanlar” deməkdir. Bu iddianın elmi sübutu yoxdur.

Bəzi “ağıllılar” da heç bir məntiqi əsas olmadan “Xaçmaz” sözünü "xaçamaz qoz" kimi tat sözü (qoz ağacı) ilə də əlaqələndirlər. Guya bu ərazidə qoz ağacı çox olduğuna görə, kənd də qozlu kənd (“xaçamaz qoz”) adlandırılıb. Açığı, bu “tat mənşəli versiya” həm gülünç, həm də absurdur. Ona görə də bu barədə söhbəti uzatmağa heç bir ehtiyac da yoxdur. Rəvayət və nağıldan başqa bir şey deyil.

Qeyd edək ki, “Xaçmaz” toponiminin yaranması barədə ən geniş yayılmış versiya tayfa adı olması versiyasıdır. Toponim qədim Hun və ya Alban (xeçmatek/xaçmatak/heçmatiq…) tayfalarının adı ilə bağlanır. Tanınmış və görkəmli alimlərimizdən M.Seyidov, Z. Bünyadov, M.İsmayılov, S.Aşurbəyli və digərləri də bu fikirdədirlər.

Türkoloq V. A. Juçkeviç Xaçmaz sözünün Qafqaz köklü olduğunu bildirmişdi. Tarixi qaynaqlarda Xaçmaz bir tayfa adı olaraq kecır. V əsrdə yaşamış Bizans tarixçisi Fövst Bizand Xeçmatek yerinin adını vermişdir. Ərəb coğrafiyacı İbn Hövgel isə öz xəritəsində Xeçmateklərin yerleşdikleri yeri də göstərmişdir... Gösterilen sübutlar, burada “Xaçmaz”ın Xeçmatek oymağıyla ilişkisini sübut edir. Çağdaş araşdırmalarda da Xaçmaz sözcüyünün Xeçmatek oymağından geldiği vurgulanır. Y.Yusufov da Xaçmaz adının Xeçmatek oymağının adından geldiyini qeyd etmişdir”. (https://dergipark.org. tr/tr/download/article-file/16707)

Filologiya elmləri doktoru, professor N.Xudiyev də özünün “Xaçmaz” əsərində (“Təhsil” EİM, Bakı-2010, səh: 11) yazır: “Düşünmək olar ki, Xaçmaz toponimi eyni adlı tayfanın adı ilə bağlıdır. Son dövrlərdə bəzi tədqiqatçıların əsərlərində Xaçmaz toponiminin yaradılması massaget mənşəli "xəz” və "mas” sözlərinin birləşməsindən və ya alban tayfalarından biri olan "heçmatek"/ "xeçmatek" tayfalarının adından ibarət olması qeyd olunur”. Bu baxımdan Xaçmaz etnotoponimdir.

Tədqiqatçılar arasında Xaçmaz sözünün əsli-orjinalı hesab olunan “(xeçmatek/xeçmatak/ heçmatiq” sözünün mürəkkəb olmaqla üç hissədən ibarət olması barədə fikirlər vardır. Biz isə həmin sözü iki hissəli hesab edirik: xaç + matek.

“Xaç” sözünün günəşi, odu, alovu bildirdiyi söylənilir. Görkəmli mifoloq-folklorşünas, Əməkdar elm xadimi M.Seyidov özünün “Azərbaycan xalqının soykökünü düşünərkən” (1989) adlı əsərində “xaç” barədə belə yazır: “...Biz təbii bir hadisəni yada salmaq istəyirik. Günəş şüası–yaruqu gözdə, suda, şüşədə, aynada xaç– artar (bir çox türk dillərində) kimi əks olunur. Əski oğuzlar və bir çox türkdilli qəbiləbirləşmələri bu təbii hadisəni müşahidə etmiş, onu özlərinin Günəş, sonralar təktanrılıq, sonsuzluq inamları ilə bağlamışlar. Deməli, artar – xaç xristianlıqdan qabaq mifik təfəkkürdə olmuşdur və Günəşin, odun bəlgəsidir”. (http://mireli-seyidov.com/kitablar/Mireli-Seyidov-pdf.pdf, səh:385)

B.Məmmədov isə özünün “Kuzeydoğu Azerbaycandaki bazı toponimlər üzerine” (türkcə) əsərində bu barədə belə izah verir: “Xaçmaz sözcüğündeki “xaç” ne demektir? Araştırmacılar bu sözcükteki xaç hecesinin, hristiyanlığın simgesi olan “haç” ile eşleştirmektedirler. Bizce, bu sözler arasında hiçbir bağlantı yoktur”. O, davamında öz fikrini əlavə edərək bildirir ki, “Bize göre Xaçmaz sözcüğündeki “xaç” hecesi, Hazar boyunun adındaki haz (xaz) hecesinin ses değişikliğine uğramış biçimidir. Tarihe bakacak olursak, kuzeydoğu Azerbaycan topraklarında Hazarlar egemenlik sürmüşlerdir. Bu bakımdan bu son açıklama akla en çok yatandır”. (https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/16707). (Yeri gəlmişkən əlavə edək ki, akademik N.Vəlixanlının “Azərbaycan ərəb xilafətinin tərkibində (VII əsrin ortaları – IX əsrin I yarısı” məqaləsində yazdığına görə, hətta 763/764-cü ildə Xəzər qoşunları digər ərazilərlə yanaşı, Xoz(ç)ması (Xaçmazı) da tutmuşdular.)

Biz “xaç” sözü ilə bağlı görkəmli mifoloq M.Seyidovun fikrinə tərəfdarıq.

Sözün ikinci hissəsinin (matek/matak/matiq…) isə birbaşa tayfanın konkret adını bildirdiyini fikirləşirik. Bu adda tayfanın varlığını professor, dr. Soltanğa Ataniyazovun “Türkmən boylarının keçmişi, yayılışı bugünkü durumu və gələcəyi” adlı əsərində də (səh:28) görürük. Orada Matek tayfasının Ersarı boyunun Günəş bölümündə Omar uruğunun Qızılqoyun tirəsinə daxil edildiyinin şahidi oluruq. “Mate/matek”lərin hunların yaratdığı Mazqut və ya Masqut adlı dövlətin, eləcə də qəhrəman hun xanı Mete xanın adlarına fonetik cəhətən az-çox dərəcədə bənzərliyi də maraq doğurur. Yəni deformasiya və transformasiya məsələlərini nəzərdən tuturuq.

Azərbaycan alimi, tarixçisi və şərqşünası, tarix elmləri doktoru S.Aşurbəyli “Şirvanşahlar dövləti” əsərində yazır ki, “...VII əsrin əvvəlinə aid anonim bir mənbədə Cənubi Dağıstanda, Şirvanda və Xəzər dənizinin qərb sahillərində məskunlaşmış tayfalar sadalanır. Mətndə adları çəkilən və ehtimal ki, bəziləri istisna olmaqla, ölkənin avtoxton əhalisi olan ləklər, hunlar, xəzərlər, zekenlər (tsekanlar), xenuklar (xenavilər), kaspilər, şərvanlar, xsranlar, təvəsparlar, XEÇMATAKLAR, ijmaxlar, bakanlar, pikonaklar (peçeneqlər), maskutlar Dərbənd, Şəki, Muğan düzü, Şirvan, Siyəzən, Xızı, Beşbarmaq, Təbərsəran, Xaçmaz, Şamaxı, Bakı və Quba zonaları hüdudlarında yayılmışdılar...Xaçmataki, Xozmas toponimi, ehtimal ki, Oğuz (keçmiş Vartaşen) rayonunda, yaxınlığındakı Qaladağın zirvəsində Govurqala adlandırılan əlçatmaz Xaçmaz qalasının yerləşdiyi indiki Xaçmaz kəndi ilə lokallaşır...Xeçmataklar tayfasının adı Vartaşen (indiki Oğuz - S.A.) rayonundakı Xaçmaz kəndi və qalasının, habelə Xəzər dənizi sahilindəki Xaçmaz şəhərinin adında qalmışdır”.

Bəli, indiki Xaçmaz kəndinin ərazisinə gəlib çatanların içində burda adı çəkilən “xeçmataklar”/”xaçmataklar da olmuşlar. Sonralar tayfanın, oymağın adı tarixən deyişmiş, transformasiyaya uğramış ve Xaçmaz şəklinə dönüşmüşdür.

Bizcə, indiki “Xaçmaz” toponiminin mənasını cəld, igid, od tək qaynar, od nişanlı “matek”/“matak”/matiq... tayfasına aid olan insanların kəndinin adı kimi anlamalıyıq.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(18.12.2025)

Rəqsanə Babayeva,

Beyləqan rayon Mədəniyyət Mərkəzinin rejissoru,"Gənclik' xalq teatrının rəhbəri, yazıçı. “Ədəbiyyat və İncəsənət” üçün

Bir vaxtlar səssizlik oxumağın təbii fonu idi. Kitab vərəqlərinin xışıltısı, qələm səsi, düşüncəyə çəkilən insanın susqunluğu. Bu gün isə səssizlik dəyişib. Ekranlar səssizdir, amma təsirləri yüksək səsli. Gənclər saatlarla telefona baxır, sürüşdürür, izləyir, amma getdikcə daha az oxuyur. Bu, çox zaman “tənbəllik”, “maraq itkisi” və ya “nəsil fərqi” kimi sadə izahlarla bağlanır. Halbuki məsələ daha dərin, daha strukturlaşmış və daha dövrə xasdır.

Bu yazı gəncliyi ittiham etmək üçün deyil. Əksinə, sual vermək üçündür: oxumaq niyə geri çəkilir və biz bunu doğrudan da itiririkmi?

Oxumaq nə idi, nə oldu?

Oxumaq təkcə informasiya əldə etmək üsulu deyildi. O, düşünmə forması idi. İnsan kitab oxuyarkən təkcə mətnlə deyil, özü ilə dialoqa girirdi. Sətirlər arasında dayanır, geri qayıdır, bəzən razılaşır, bəzən etiraz edirdi. Oxumaq vaxt istəyirdi və bu vaxt düşüncə yaradırdı.

Bu gün isə informasiya bol, vaxt isə parçalanıb. Gənc bir insan eyni anda musiqi dinləyir, mesaj yazır, video izləyir və sosial şəbəkədə paylaşım edir. Bu çoxlu fəaliyyət “aktivlik” kimi görünür, amma dərinlik yaratmır. Oxumaq isə dərinlik tələb edir. Dərinlik də səbr.

Rəqəmsal sürət və diqqətin parçalanması

Müasir gənclik “sürət əsri”nin içində doğulub. Bildirişlər, qısa videolar, sürətli montajlar, 15 saniyəlik mətnlər. Beyin bu ritmə uyğunlaşır. Uzun mətnlər isə bu ritmi pozur.

Bir romanın ilk 30 səhifəsi bəzən personajları tanıtmaq üçündür. Hadisə tələsmir. Amma bu gün gənc oxucu “nə baş verir?” sualına dərhal cavab istəyir. Çünki alışdığı məzmun belə işləyir: dərhal təsir, dərhal nəticə.

Burada məsuliyyət yalnız gənclərin üzərində deyil. Platformalar da sürəti təşviq edir. Alqoritmlər diqqəti uzun müddət saxlayan deyil, tez reaksiya doğuran məzmunu önə çıxarır. Oxumaq isə reaksiyanı gecikdirir, düşüncəni uzadır. Bu da rəqəmsal iqtisadiyyatda “effektiv” sayılmır.

Məktəb oxumağı sevdirə bildimi?

Oxumağın azalmasında təhsil sisteminin rolu xüsusi diqqət tələb edir. Bir çox gənc üçün kitab oxumaq məcburiyyətlə, qiymətlə, imtahanla assosiasiya olunur. Ədəbiyyat dərsi bəzən mətnin ruhunu deyil, sual-cavab mexanizmini öyrədir.

Şagird “bu əsər nə demək istəyir?” sualını vermədən, “burada müəllif nə demək istəyib?” cavabını əzbərləyir. Bu isə oxumağı kəşf yox, tapşırıq halına gətirir.

Oxumaq azadlıqdır. Amma azadlıq öyrədilməyəndə, kitab da yükə çevrilir.

Sosial media: düşmən, yoxsa alternativ?

Sosial media çox zaman oxumağın düşməni kimi təqdim olunur. Amma bu tam doğru deyil. Sosial şəbəkələrdə də oxu var: paylaşımlar, statuslar, şərhlər. Sadəcə bu oxu səthi və parçalıdır.

Problem ondadır ki, sosial media oxumağı “sürüşdürülən” hala gətirir. Oxucu mətni yarımçıq qoyur, digərinə keçir. Bu vərdiş zamanla dərin oxuya qarşı dözümsüzlük yaradır.

Amma eyni zamanda sosial media kitabları tanıtmaq, müzakirə etmək üçün də platforma ola bilər. Burada məsələ istifadədədir. Alət pis deyil, məqsəd zəifdir.

Kitab bahalıdırmı, yoxsa dəyərsizləşib?

Bir arqument tez-tez səslənir: “Kitab bahalıdır”. Bu, müəyyən qədər doğrudur. Amma məsələ təkcə qiymət deyil. Əgər kitab zəruri ehtiyac kimi görülmürsə, ən ucuz kitab belə “bahalı” hiss olunur.

Gənclər texnoloji cihazlara böyük məbləğlər xərcləyir, amma kitab üçün tərəddüd edir. Bu, oxumağın dəyərinin şüuraltında azalması ilə bağlıdır. Kitab “lazım olanda” alınan əşyaya çevrilib, gündəlik həyatın bir hissəsi deyil.

Rol modellər və görünən mədəniyyət

Cəmiyyət gənclərə nə göstərir? Hansı insanlar “uğurlu” kimi təqdim olunur? Oxuyan, düşünən, yazan insanlarmı, yoxsa daha çox görünən, daha tez məşhur olanlar?

Əgər mədəni mühitdə oxumaq prestijli görünmürsə, gənc də ona can atmır. Oxuyan insan səssizdir, amma səssizlik bu dövrdə görünmür. Görünməyən isə təqlid edilmir.

Oxumaq doğrudan da azalırmı?

Bəlkə də sualı başqa cür verməliyik: gənclər daha azmı oxuyur, yoxsa fərqli cürmü oxuyur?

Bəzi gənclər klassik roman oxumur, amma esse oxuyur. Kitab yox, bloq oxuyur. Kağız yox, ekran. Bu da oxudur. Amma məsələ yenə dərinlikdədir. Dərin oxu azalıb. Düşünərək oxumaq, sual verərək oxumaq.

Bu dəyişimi tamamilə rədd etmək yox, anlamaq lazımdır. Çünki hər dövr öz oxu formasını yaradır.

Çıxış yolu varmı?

Oxumağı geri qaytarmaq üçün nostalji kifayət etmir. “Bizim vaxtımızda…” cümlələri gənclik üçün arqument deyil. Oxumaq yenidən mənalı hala gətirilməlidir.

– Kitablar müzakirə edilməlidir, əzbərlədilməməlidir

– Gənclər oxuduqlarını ifadə edə bilməlidir

– Oxumaq tək qalmaq deyil, paylaşmaq kimi təqdim olunmalıdır

– Mədəniyyət siyasəti səssiz dəyərləri dəstəkləməlidir

Oxumaq yenə səssizlikdir, amma bu səssizlik düşüncənin səsidir.

Son söz əvəzi

Gənclik oxumağı tərk etməyib, sadəcə başqa cür yaşayır. Amma əgər cəmiyyət dərin düşüncəni itirərsə, təkcə kitab yox, anlayış da azalacaq. Sürətli məzmun sürətli qərarlar yaradır. Sürətli qərarlar isə həmişə doğru olmur.

Oxumaq lüks deyil. O, mədəni refleksdir. Bu refleksi qorumaq təkcə gənclərin deyil, bütün cəmiyyətin məsuliyyətidir. Çünki oxuyan gənclik təkcə savadlı deyil, sorğulayan, anlayan və gələcəyi düşünən gənclikdir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(18.12.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Qərbi Azərbaycan... Yağıya qalan o torpaqlar barədə əlimizdə sanballı ədəbiyyat da yoxdur. Nə yaxşı ki, “Zəngəzur” romanısa var...

İstedadlı yazıçı, şair, dramaturq, naşir, jurnalist, Azərbaycan SSR əməkdar incəsənət xadimi Abbasov Əyyub Cəbrayıl oğlu 1905-ci ildə tariximizin ən qədim dövrlərindən bəri Azərbaycan türklərinin məskəni, oğuzların yurd yeri olan Zəngəzur qəzasının Şəki kəndində (indiki Ermənistan SSR Sisyan rayonu) anadan olub.

Uşaq yaşlarından yetim qalıb, 1920-ci ildən Naxçıvanda, qohumlarının yanında yaşayıb.

Burada orta təhsil alıb, pedaqoji texnikumu, sonra isə Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunun (indiki APU) dil və ədəbiyyat fakültəsini bitirib (1930). Naxçıvan Pedaqoji Texnikumunda müəllim, Naxçıvan rayon xalq maarif şöbəsinin müdiri işləyib.

İlk şerləri Şərq qapısı qəzetində çıxıb (1926), Mübarizə adlı şer kitabçası 1932 ildə Naxçıvanda nəşr olunub. Sonralar Bakıda Günəşli yollar (1938), Ürək nəğmələri (1948), Könül şikəstəsi (1956) və s. şeir və poema topluları çapdan çıxıb. İkicildlik Zəngəzur (1956-1957) tarixi romanında 1917-20 illərdə regionun ümumi mənzərəsi təsvir edilib.

Qadın azadlığı adlı ilk pyesi Naxçıvan teatrında tamaşaya qoyulub.

Böhtan, Qardaşlar, Bahar nəğməsi, Şəfəq, Məlik Məhəmməd, Alma ağacı, Qisas, Sevinc pyesləri, tərcümələri var.

"Zəngəzur" Cəmiyyətləri Birliyinin sədri, tarix üzrə fəlsəfə doktoru Hacı Nərimanoğlunun "Əyyub Abasov: Zəngəzur faciəsini yaşayan və yaşadan ədib" monoqrafiyası nəşr edilib. ("Mütərcim" nəşriyyatı-2016)

Əyyub Abbasov 18 dekabr 1957-ci ildə vəfat edib.

Allah rəhmət eləsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(18.12.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bəli, iki görkəmli musiqi xadimimizin qaynı olub Məhəmməd Hənəfi Terequlov. Özü də yeznələrinin təkidilə mədəniyyət sahəsinə üz tutubdur. Amma deməyim ki, parlayıb, məşhur olub. Elə bizim təqvimə də, olsun ki, yeznələri hesabına düşübdür...

 Məhəmməd Hənəfi Terequlov1877-ci il noyabrın 7-də (yeni təqvimlə 19-da) Tiflisdə anadan olub. Hənəfi Terequlov Zaqafqaziya Müəllimlər Seminariyasında pedaqoji təhsil alaraq həmin seminariyanın tam kursunu bitirib və ibtidai məktəb müəllimi adına layiq görülərək bu haqda şəhadətnamə əldə edib.

O, 1900-cu ildən etibarən Bakı şəhər məktəblərində müəllimlik fəaliyyətinə başlayıb. Bundan əvvəlki dövrlərdə isə Hənəfi Terequlov Bakı Şəhər Duması nəzdindəki Məktəb Komissiyasının 3 iyun 1899-cu il qərarına əsasən Əştərəkdəki məktəbdə müəllim vəzifəsinə təyin edilib.

O, Tiflisdə apardığı bolşevik təbliğatına görə 1909-cu ildə növbəti dəfə həbs olunub.

Qeyd etdiyimiz kimi, Hənəfi Terequlov Üzeyir Hacıbəyovun həyat yoldaşı Məleykə Terequlova-Hacıbəyovanın və Müslüm Maqomayevin həyat yoldaşı Baydıgül Terequlovanın qardaşıdır.

Filmoqrafiya

- Arşın mal alan (film, 1917) — rol: Vəli

- Qız qalası əfsanəsi (film, 1923)

Terequlov 18 dekabr 1942-ci ildə vəfat edib.

Allah rəhmət eləsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(18.12.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Onun istedadı hədsiz idi.

O, rəssamlıqda heç kəsi təqlid etmir, öz açdığı çığırla irəliləyirdi. Atası azərbaycanlı, anası rus idi. Gözlənilmədən o, 27 yaşında pravoslav xristianlığını qəbul edir, xaç suyuna salınaraq "Pyotr" adını alır. Söhbət Ucal Haqverdiyrvdən gedir...

Ucal Haqverdiyev 9 iyun 1960-cı ildə Bakı şəhərində rəssam Həsən Haqverdiyev və həkim Vera Kalininanın ailəsində doğulub. O, 1975–1979-cu illərdə Əzim Əzimzadə adına Bakı Rəssamlıq Məktəbində oxuyub. 1979-cu ildə Tallində İncəsənət İnstitutuna qəbul olunsa da, təhsilini Azərbaycan Pedoqoji İnstitutunda davam etdirib.

1985-ci ildə Rəssamlar İttifaqının nəzdində gənc rəssamlar birliyinə daxil olub və 1987-ci ildən Ümumittifaq və respublika sərgilərində iştirak etməyə başlayıb. 1988–1991-ci illərdə SSRİ Rəssamlıq Akademiyasının təqaüdçüsü olub, Akademiyanın hesabat sərgilərində iştirak edib.

1990-cı ildə Azərbaycanın gənc rəssamlarının Fransada keçirilən sərgisində iştirak edib, bundan əlavə rəssamın Tunisdə (Tunis – 1991), Almaniyada (Köln – 1992), Avstriyada (Vyana – 1993) fərdi sərgiləri olub, 1995-ci ildə İstanbulda keçirilən "Azərbaycan və Türk rəssamlarının birgə sərgisi"ndə iştirak edib. Rəssam həmçinin Avstriya, Almaniya və Bakı şəhərində keçirilən simpoziumların iştirakçısı olub.

Ucal Haqverdiyevin əsərləri ABŞ, Almaniya, Avstriya, Fransa, Norveç və Türkiyədə nümayiş olunub. 1997-ci ildən Azərbaycan Rəssamlar İttifaqının üzvü olub. 1998–1999-cu illərdə bir qrup rəssamlarla ekologiya üzrə "Land ART" layihəsində iştirak edib, 2000-ci ildə "Labirint" qrupu tərkibində "Humay" mükafatına layiq görülüb. 2000–2004-cü illərdə könüllü olaraq Mixail Arxangel kilsəsinin bədii tərtibatı ilə məşğul olub.

Rəssam 2004-cü il dekabrın 18-də vəfat edib

Allah rəhmət eləsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(18.12.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Sənətşünaslara, teatrşünaslara sula edəndə ki, Amaliya Pənahovadan sonra səhnəmizin ulduzu kimdir, bir ağızdan deyirlər, Mehriban Zəki.

Gələn il 60 illiyi qeyd ediləcək Mehriban xanım üçün 18 dekabr tarixi təqvimin ən gözəl günüdür, onun ad günüdür.

Mehriban Zəki 18 dekabr 1966-cı ildə Bakı şəhərində anadan olub. 1991-ci ildə Azərbaycan Dövlət İncəsənət Universitetinin Dram və kino aktyorluğu fakültəsini bitirib. 1990-cı ildən 2005-ci ilədək "Yuğ" Dövlət Teatrında aktrisa işləyib və teatrın səhnəsində bir çox rolları oynayıb.

2000-ci ildən 2011-ci ilədək "İbrus" teatrında fəaliyyət göstərib. Hal hazırda Azərbaycan Dövlət Milli Akademik Dram Teatrında işləyir. Eyni zamanda Azərbaycan Dövıət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetində Sabah qruplarında pedaqoji fəaliyyətini də davam etdirir.

1995-ci ildə Bişkekdə keçirilən Ümumtürk Mədəniyyətinin bayramı olan "Manas-1000" yubileyində, 1999-cu ildə Parisdə, Moskvada və Bakıda keçirilən "YUNESKO"-nun tədbiri olan Kitabi Dədə-Qorqudun 1300 illik yubileyində iştirak edib.

O, "Azərbaycanfilm" kinostudiyasının istehsalı olan bir çox bədii filmlərdə çəkilmişdir: Jurnalist qız ("Ümid"), Lətifə ("Otel otağı"), Elmira ("Ailə"), Gülya ("Məkanın melodiyası"), Teybə ("Küçələrə su səpmişəm"), Maya ("Əlvida, cənub şəhəri"), Nara ("Düyün"), Nərmin ("Yalançılar"). Gözəl səs tembrinə malik olan aktrisa həmçinin filmlərdə mətn oxuyan və vokalçı kimi çıxış edib.

Filmoqrafiya

- Ümid

- Oyun

- Ailə

- Dədə Qorgud dünyası

- Etimad telefonu

- Küçələrə su səpmişəm

- Bir anın həqiqəti

- Düyün

- Hökmdarın taleyi

Mükafatları

8 dəfə Prezident mükafatına layiq görülüb.  O, həmçinin, aşağıdakı təltiflərin də sahibidir:

- Aşqabadda keçirilən "Novruz 93" Teatr Festivalı "Xatun"mono-tamaşasına görə "Ən yaxşı teatr rolu" adı

- Alma-Atada keçirilən Cambul Cabayev Festivalı "Ən yaxşı dastançı" adı

- Azərbaycan Respublikasının Əməkdar Artisti fəxri adı

- "Şərq-Qərb" Kinofestivalında "Küçələrə su səpmişəm" filmində "Ən yaxşı qadın" nominasiyası.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(18.12.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bəzən sənətçilərə qibtə edir, onları xoşbəxtlik yağmuruna tutulan zənn edirik. Amma onların da talesizləri az olmur. Elə haqqında danışacağım qadın müğənni kimi.

Azərbaycan Respublikasının Əməkdar Artisti Zöhrə Abdullayeva 18 dekabr 1952-ci ildə Şuşada anadan olub. Azərbaycan Dövlət Texnologiya Universitetini bitirib. Sara Qədimova, Əbülfət Əliyev, Yavər Kələntərli kimi sənətkarlardan fərdi muğam dərsləri alıb. İlk müəllimi Rəhilə Həsənova olub. Peşəkar səhnəyə isə İslam Rzayev gətirib. Əvvəl "Lalə qızlar anasmblının", sonralar isə Azərbaycan Dövlət Filarmoniyasının solisti kimi fəaliyyət göstərib.

Zöhrə Abdullayeva daha çox Məmmədbağır Bağırzadə ilə ifa etdiyi duetlərə görə tanınıb. Bundan başqa, xalq və bəstəkar mahnıları, muğamlar da ifa edib. Dünyanın otuz ölkəsində Azərbaycan musiqisini tərənnüm edib.

1985-ci ildə "İstedadlar axtarılır" konsert müsabiqəsinin qalibi olub.

 2000-ci ildə Bağdadda "Babil festivalı"nın diplomuna layiq görülüb.

Bir sözlə, səhnə həyatı uğurlu və təmtəraqlı olub. Amma ailə həyatı…

16 yaşında ailə həyatı qurub. Bir oğlu, iki nəvəsi vardır. Oğlu 24 may 2018-ci ildə ağır xəstəlikdən vəfat edib. Bu, Zöhrə Abdullayevaya çox pis təsir edib. O, yatağa düşüb. 28 may 2021-ci ildə uzun sürən ağır xəstəlikdən sonra vəfat edib. Xırdalanda dəfn olunub.

Allah rəhmət eləsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(18.12.2025)