“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Dünya ədəbiyyatı” rubrikasında sizlərə Hans Kristian Andersenin “Mələk” nağıl-hekayəsini təqdim edirik. Hekayəni dilimizə Dünyaxanım Mehdiyeva-Qəribli tərcümə edibdir.

Hər dəfə yaxşı, xeyirxah, gözəl çöhrəli uşaq öləndə, dünyasını dəyişəndə göydən yerə Mələk enib kőrpənin əlindən tutub, qucağına götürür və iri qanadları ilə onun ən sevdiyi yerlərin üstündən uçur. Yol üstü onlar cürbəcür güllərdən yekə gül dəstəsi toplayıb, özləri ilə səmaya gotürürlər. Hardakı onlar yerdən fərqli olaraq daha da gözəl çiçəklənib, daha ətirli rayihə saçırlar. Ulu Tanrı da bütün o çicəkləri köksünə sıxır, amma ona ən çox gözəl görünənin yalnız bircəsini öpür: həmin gül Tanrıdan səs payı alır və mübarək ruhların xoruna qatılır.

Bunların hamısını ölmüş uşağı qucağında səmaya doğru aparan Mələk danışırdı. Uşaqsa Mələyi elə bil yuxudaymış kimi eşidirdi. Onlar, uşağın həyatda ikən gəzdiyi, olduğu yerlərin, gozəl çicəklər açan yaşıl bağların, bağçaların üstündən uçurdular.

-Bu güllərdən hansılarını səmaya götürək,- deyə Mələk mehribanlıqla uşaqdan soruşdu.

Bağçada gözəl, yarı cəhrayi rəngli qızıl gül kolu vardı. Lakin kiminsə pis, kobud əli onun budaqlarını elə sındırmışdı ki, yarı açmış qöncələrlə dolu olan kol, demək olar qurumuş və kədər içində sallanıb qalmışdı.

- Yazıq kol,- deyə uşaq sarsıntı ilə dedi. Əgər mümkünsə gəl onu da özümüzlə səmaya götürək ki, orada bu gül, yenə də açsın.

Mələk, kolu götürüb və uşağı elə bərk öpdü ki, körpənin gözləri azca açıldı. Daha sonra onlar çoxlu tər güllər, həmçinin təvazökar bənövşələr və sadə xrizantemlər də dərdilər.

- Bax indi tamamlandı. Biz, mənim sevdiyim gülləri götürdük,- deyə uşaq sevinclə dilləndi.

Mələk razılıqla başını silkələdi və onlar uçmağa davam etdilər.

Gecə sakit və işıqlı idi; bütün şəhər yatmış və dərin yuxuya getmişdi. Onlar dar bir küçənin üstündən uçurdular. Səkidə, yol qırağında saman, kül qırıqları, cürbəcür zir-zibil; alebastr qırıntıları, kirəmit qırıqları, cırım- cındır, geyinilmiş şlyapalar… Bir sözlə sanki bir əsrə yaxın işlənmiş və formasını itirmiş əşyalar tökülüb qalmışdı : elə bil bir gün əvvəl buradan köç olmuşdu.

Mələk, bütün bu lazımsız zir-zibilin içindəki köklərilə bir ovuc torpağa sarılmış, sınmış gül dibçəyindən tökülən çöl gülünə işarə elədi. Gül, artıq solmuş və yararsız hala düşdüyündən, onu atmışdılar.

- Gəl bunu da özümüzlə götürək,- deyə Mələk bildirdi. Mən sənə uçduğumuz müddətdə bu gül haqqında danışacağam.

Mələk yerə enib, gülü götürdü və uçduqca danışmağa başladı.

- Bu dar küçədə, alçaq zirzəmidə bir kasıb və xəstə oğlan yaşayırdı. O, lap körpə yaşlarından həmişə yataqda xəstə yatırdı. Özünü yaxsı hiss etdikdə isə qoltuq dəyənəyi ilə bu balaca hinə bənzər otağında iki dəfə irəliyə və geriyə gəzirdi. Vəssalam. Yay vaxtı hərdən günəş yarım saatlıq bu zirzəmiyə də boylanırdı. O zaman oğlan, günəşin şəfəqləri altında əyləşib, əllərini günün işığına uzadıb, barmaqlarından axan al qana tamaşa eləyirdi. Belə günəş altında oturmalar ona gəzintini əvəzləyirdi. Meşələrin zəngin yaz örtüyünə bürünməsini isə o, qonşu oğlunun ona yenicə yarpaqlamış fıstıq budağını gətirməsindən bilirdi. Oğlan, həmin budağı başının üzərində tutub fikrən yaşıl fıstıq ağacının altına uçurdu. Hardakı günəş parlayır və quşlar cəh-cəh vururdu. Bir dəfə qonşu oğlan ona çöl-çəmən çiçəkləri gətirmişdi. Onların arasında olanlardan birinin üstündə kökü də vardı. Oğlan, həmin gülü dibçəkdə əkib, çarpayısına yaxın bir yerdə qoydu. Görünür əli çox yüngül oldu. Çünki gül tez özünü tutdu və böyüməyə başladı. Özündən yeni çıxıntılar, köklər verdi. O artıq hər il açırdı və oğlan üçün bu gül, bütöv bir bağçaya bərabər idi. Həmin çöl gülü oğlanın torpaqdakı balaca, gözəl xəzinəsi idi. Oğlan ona su verir, qulluq eləyir və balaca hinə düşən hər günəş şəfəqinin ondan yan keçməməsinə fikir verirdi. Oğlan, balaca sevimlisi ilə yaşayıb, nəfəs alırdı. Axı o gül məhz onunçün açıb və rayihə saçırdı. Hətta

Ulu Tanrı oğlanı yanına səslədiyi, çağırdığı anda belə oğlan, üzünü gülə tərəf çevirdi... Son dəfə ona həsrətlə baxdı…

Budur artıq bir ildir ki, oğlan Tanrının yanındadır və bir il idi ki, həmin gül hamı tərəfindən unudulmuş, pəncərədə qalmış, solmuş, qurumuş və digər lazımsız əşyalarla bir yerdə küçəyə atılmışdı. Bax biz, indi həmin solmuş, zavallı gülü özümüzlə götürdük. Çünki o kral bağ-bağçalarındakı gur açan güllərdən daha çox sevinc bəxş etmişdi həmin oğlana.

- Sən bütün bunları hardan bilirsən, -deyə körpə maraqla Mələkdən soruşdu.

- Bilirəm, - deyə Mələk dedi. Axı o kasıb, şikəst, qoltuq dəyənəkləri ilə gəzən oğlan  mən özüm olmuşam. Mən, öz gülümü tanıdım!

Bu zaman körpə gözlərini  daha da iri açıb, Mələyin gözəl və sevinclə dolu simasına maraqla baxdı.

Elə həmin andaca onlar Uca Yaradanın yanında, səmada peyda oldular. Harda ki, əbədi sevinc və şadlıq hökm sürür. Ulu Tanrı bütün gülləri köksünə basdı, lakin təkcə o zavallı, solmuş çöl çiçəyini öpdü və həmin gül də Ulu Tanrını əhatə eləyən mələklərin xoşuna gəldi…

Mələklərin bəziləri Ulu Tanrının lap yanında, o biriləri bir az aralıda, digərləri isə lap aralıda, əksəriyyəti isə çox-çox uzaqda uçurdu, amma buna baxmayaraq onlar hamısı sevinc dolu, bəxtiyar və xoşbəxt idilər…

Hamı oxuyurdu. Böyüklər də, yenicə dünyasını dəyişmiş körpə də və səkiyə, küçəyə lazımsız əşyalarla birgə atılmış, solmuş, qurumuş həmin çöl çiçəyi də… Çünki artıq o da dirçəlmiş, yarpaqlar və gözəl çiçəklər açmışdı…

Ədəbiyyat və incəsənət”

(27.11.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Türk ədəbiyyatı rubikasında bu gün sizlərə Kırımtatar şairi Dilavər Osmanın şeirləri təqdim edilir. Şeirləri tatarcadan və ruscadan çevirən Dr. Həyat Şəmidir.

Canını əzabdan qoruyan şair olmaz!

Canını əzabdan qoruyan

Şair olmaz.

Özünü xalqdan ayıran

Yaşıyammaz.

Adını, dilini unudan -

Müğənni heç olmaz.

Dünyanı kitabdan tanıyan –

Bunu anlamaz. 

Dilavər Osman Kırım tatarıdır. Özbəkistanın Bekabad şəhərində anadan olub. Təhsilini və musiqi kolecini Özbəkistanda tamamlayıb. Kazan şəhərində Musiqi Konservatoriyasını bitirib. Şeirləri Kırımtatar dilində və Kazan şivəsində “İdil”, “Kazan atəşləri”, “Tatar eli”ndə, “Yıldız” kırımtatar dərgisində, Qazaxıstan, Özbəkistan, Rumıniya və Türkiyədə çap olunub.

“Kırım gülləri”, “Kırım – qanayan yaram” şeir kitablarının müəllifidir. Eyni zamanda Kazanda kırımtatar şairlərinin şeirlərindən ibarət “Kırım mənim ürəyimdə” adlı tərcümə kitabını nəşr etdirmişdir.

Tatarıstan və Ukrayna Yazarlar Birliyinin üzvüdür.

Dilavər Osman 1998-ci ildə Kırımtatar Milli Məclisinin başkanı Mustafa Əbdülcəmil Kırımoğlunun mətbuat katibliyinə təyin olunmuşdur. Akməsciddə Kırım Dövlət Mühəndislik Universitetində müəllim olaraq çalışmışdır. 

2009-cu ildən “Yıldız” kırımtatar ədəbiyyat dərgisinin baş redaktorudur. Kırımtatar Yazarlar Birliyinin katibidir. Tatarıstan və Kırım Cümhuriyyətində bir çox mükafatlara layiq görülmüşdür. 2007-ci ildə Musa Cəlil ödülü ilə mükafatlandırılmışdır.

AZAD MİLLƏT YOLUNDA

(Qurultayın 100 illiyinə)

And içirəm, söz verirəm millət üçün ölməyə,

Bilib-görüb millətimin göz yaşını silməyə.

Bilsəm, görsəm, min yaşasam, qurultaylı xan olsam,

Ölsəm bir gün məzarçılar gələr məni gömməyə.

Noman Çelebicihan, 1916

 (Kırımtatar xalqı qurultay vəkillərinin 1917-ci ilin dekabr ayında Bağçasarayda elan etdikləri Krım (Qırım) Hökumətinin başçısı. O, 1918-ci ilin fevral ayının 23-də bolşeviklər tərəfindən vəhşicəsinə qətlə yetirilmiş və meyiti Qara dənizə atılmışdır.  Şair kırımtatar xalqının “And içirəm” himninin müəllifidir)

Dalğalandı göy bayrağın, Qurultaylı xalq oldun,

Hayqırışla “Haqqım” dedin, xalqla birgə var oldun,

“Ey, gidi tatar gəncləri”[1] “And içirəm” sizinlə,

Bilib, görüb millətini çağırdın haqq sözünlə.

Böylə gündə basıb gəldi ağlar, qırmızılar, almanlar,

Nehirlərdən sular deyil, axan bizim al qanlar.

Tatarlar asıb-kəsildi, dağıdıldı saraylar,

Nomanların andı üçün qurban getdi babalar.

Qurultayı devirdilər, gənc tatarlar tutuldu,

Neçə canlar fəda oldu, həbslərə atıldı.

Basqın oldu - kəskin oldu, öldü igid ərənlər,

Həlak oldu millət üçün canından can verənlər.

Yüz il keçdi, yenə endi Xansaraya kölgələr,

Tatarların başı üstdən əsdi qapqara yellər...

“Bastırıq[2]”dan eşidirəm, çıxammadı Nomanlar,

Göz yaşını Göy Bayrağa tökdü bizim analar.

Eşidirəm yenə fəryad, qalmaqallı Krımdan...

Gənc tatarlar qurban getdi azad millət yolunda,

Daha neçə yüz il keçər, xalqın ulduzu sönməz,

Nomanları doğuran xalq heç bir zaman yenilməz.

SƏNSİZ

Mən səni gözlədim ümid sönəndə,

Inancım tükənib, zülmət enəndə.

Mən səni aradım, gəzdim yuxuda,

Bulmadım, tapmadım, yoxsan orada.

Sən mənə gərəksən, qoruyanımsan,

İstidən, soyuqdan, yaxşı-yamandan

Sənsiz boş dünyanın küncü-bucağı,

Zülmətə qərq olar günün hər çağı.

Sənsiz açılmaz ki, bağımda güllər,

Boynunu bükərlər məxmər qönçələr…

Soluxan güllərin göynər yarası,

Çiçəklər ağlayar, olmaz çarəsi.

QARĞALAR

Krıma qarğa basqını başladı,

Sürü-sürü gəlib Krımı daşladı…

Yenə əsib coşur qara dalğalar,

Qarğalar tək qapqaradır buludlar.

Ötməz oldu Krımda bülbüllər,

Susdu torağaylar, büküldü güllər,

Susdu azan səsi, susdu səlalar,

Talandı camilər və mədrəsələr.

Krımı dərd sardı və yadlar aldı,

İnlədi içindən daşı-torpağı.

Sular durdu, saf bulaqlar ağladı,

Yasa batdı Krım xiyabanları.

Çatırdağın[3] uca zirvəsinə,

Qonub toplandılar bu qara quşlar.

Ağ Qayanın[4] ağappaq üzündən,

Axar gözüdolusu qan yaşlar…

Qarğalar qarıldayır, dolaşırlar,

Hər yerdə ac itlər ulaşırlar,

Dünya gördükcə heyrətə gəlir,

Kimin yurdunu görün kim paylaşır?

Ah Krımda susdu huzur səsləri,

Qarğalar yanında sərçələr gəzir,

Ana yurdum, səni kim qoruyacaq,

“And içirəm” deyibən qurtaracaq?

Uzandı Krıma yenə yad əllər,

Qarğalarla doldu… ümid Allaha.

Yurdumda duyulur əcnəbi səslər,

“Ey tatar, necəsən?” deyən yox daha.

Qarğalar padişahı, eyvah dost!

Yaşıl yurda ayaq basammırıq biz.

Ağ günümüz qara oldu, eyvah dost!

Yol-izdəki qarğalara verək son.

Qopar bir gün yenə də fırtına,

Qarğalar sürülər öz yurduna.

Dağılar qara buludlar bir gün,

Qılınar şükür namazı hər gün.

VƏTƏN

Ağ qağayılar uçar,

Dənizlərin üzündə.

Duyular çiçək qoxusu…

Görüşənədək, cəsur Kırım!

Dağlar, dənizlər,

“Getmə” deyə pıçıldaşan sahillər…

Doğma yurdum mənim: ormanlar, çaylar,

Sönməsin ocağın, isti qucağın…

Şəlalələr uçar, uçar xəyallar.

Əcdadımdan qalıb hər daşında izlər.

Yox, mən səndə deyil,

səhralarda doğuldum,

böyümədim

büllur sularından içərək.

Fəqət,

taleyimin əvvəli-sonu sənsən.

Mən dan yeri söküləndə gəldim,

Sənə “Vətənim” dedim,

Krım!

Vətənim sənsən…

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(27.11.2025)

İmran Verdiyev,

Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi. “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Oğuz təmsilçisi

Çinar — çinarkimiklər fəsiləsindən olan bitkidir. Latınca "Platanaus", rus dilində "Platan”, bizim dilimizdə "Çinar” adlanır. O, çiçəkli bitkilərin ən qədim növlərindən biridir. Gözəlliyinə, görkəminə və nadir bioekoloji əlamətlərinə görə onu şərqin ağac florasının mirvarisi, möhtəşəm gövdəsi, əzəmətli, yaraşıqlı çətirinə görə isə cənubun nəhəng ağacı adlandırırlar. Nadir və nəsli kəsilməkdə olan bitki kimi Azərbaycanın "Qırmızı Kitab"na daxil edilmişdir.

Çinar bitdiyi yerin havasını ionlaşdıraraq təbii kondisioner rolunu oynayır, havanı təravətləndirir. Xalq təbabətində çinarın yarpağından və qabığından istifadə geniş yayılıb. Antiseptik xüsusiyyətlərə malik çinarın yarpağından və gövdəsinin qabığından hazırlanan dəmləmələr və məhlullar əsasən qızdırmanın salınmasında, saçdakı kəpəyin təmizlənməsində, baş dərisindəki qaşınmanın qarşısının alınmasında, ilan sancmasında, həmçinin sulu və açıq yaralar zamanı istifadə olunur.

Çinarlar 2000-2300 ilə qədər yaşaya bilir. Ölkəmizdə belə yaşlı çinar ağaçları çoxdur. Bu cür çinar ağacları təbii abidələr kimi təbii-mədəni irsimizin qiymətli nümunələri sırasındadır.

Onlardan biri də Oğuz şəhərinin şimalında mövcud olan çinar ağacıdır. Bu ağaç haqqında müxtəlif miflər uydurulmuşdur, hazırda da xeyli əfsanə və rəvayətlər söylənilir.

Nədənsə hər dəfə bu çinarı gördükcə yadıma böyük S.Vurğunun aşağıdaki misraları düşür:

Bu qoca dünyanın şahidiyəm mən... 
Kölgəmdə dincəlir hər gəlib-gedən. 
Bağçalar gül açır yaş torpağımda. 
Quşların adı var hər yarpağımda. 
Mən bu yer üzünə gələndən bəri 
Olmuş budaqlarım hava səngəri. 
Kötüyüm dünyanın sirrilə dolu,
Bax ayrılmamışam öz kötüyümdən!..   

Həqiqətən, “qoca dünyanın şahidi olan” bu ağacın “kötüyü dünyanın sirri ilə doludur”. Ağac haqqında hələlik ilkin yazılı mənbə 1885-ci ildə “Ağbyur” adlı uşaq jurnalının 12-ci sayında çap olunmuş məqalədir. Məqalənin müəllifi yazır: “Vartaşen (Oğuzun əvvəlki adı – red.) camaatı bu böyük Çinara müqəddəs kimi yanaşır, deyirlər ki, pirdir. Vartaşen pirində, Çinarda basdırılan müqəddəs yoxdur. O müqəddəs olmaq üçün insana ehtiyac duymur. Əvəzində ənənəyə görə inanılır ki, bu pirin altında bir ilan yaşayır. Heç kim onu görməyib və Allah eləməsin ki, o öz yuvasını nə vaxtsa tərk etsin.

Mən bir daha yarpaqların arasına daxil olaraq gövdəyə baxdım. Çox da hündür deyil, bir yarım, iki insan boyunda olar. Kökdə isə digər balaca ağaclar bir hasar yaradır, 30 arşın olar. Ağaclarla gövdə arasında elə məsafə var ki, baxan elə bilər sanki bir altlığa heykəl yerləşdirilib. Lakin yuxarı doğru baxdıqca ləkəsiz ağ qabıq mənzərəsi hər şeyi daha da mistikləşdirilir. "Ay Allah!" mən dedim, "sən necə yaxşısan, necə böyük və ucasan ki, belə bir alicənab canlının doğulmasına şərait yaratmısan." Mən Luvr muzeyindəki antik Venera heykəlini görəndə heç Vartaşen çinarını görəndə yaşadığım kimi şiddətli hisslər yaşamamışdım”. (Tərcümə Cavid Ağaya aiddir)

Udi əsilli M.Bejanov da 1892-ci ildə Tiflisdə çap etdirdiyi  “Vartaşen kəndi və onun sakinləri haqqında qısa məlumat” adlı məqaləsində bu çinar ağacından bəhs edir. M.Bejanovun yazdığına görə, belə bir rəvayət var ki, qədim zamanda düşmədən qorumaq üçün torpağa İncil kitabı basdırılıb və üzərindən çinar toxumu səpilib. Nəticədə belə bir böyük ağac bitib.

Ağacı kəsmədən, illik böyümə ölçüsünə əsasən bəzi düsturlar var ki, həmin düsturlarla onun yaşını təyin etmək mümkündür. Bunlardan biri də ağacın gövdəsinin enini (sm ilə) 2,5-ə bölməklə alınan düsturdu.

M.Bejanov 1892 ci ildə sözü gedən ağacın eninin 32 arşın, yəni 22,4 metr olduğunu yazır. (1arşın=0.70sm). Bu zaman hesablama etdikdə, 2240sm/ 2,5 = 896 alınır. Yəni bu ağacın 1892 ci ildə 896 yaşı olub hal hazırda isə 1028 yaşı var.

Təəsüf ki, ildırım ağacın gövdəsini parçaladığı üçün hazırda dəqiq ölçmə aparmaq mümkün deyl. 

M.Bejanovdan yuxarıda göstəriyimiz iqtibasdakı “…qədim zamanda düşməndən qorumaq üçün torpağa İncil kitabı basdırılıb” ifadələrinə təkrar diqqəti cəlb etmək istərdim. Maraqlıdır, görəsən, “düşmənlər” kim imiş və İncili kimdən qoruyurmuşlar? Adamın ağlına bir başqa fikir gəlir. Güman ki, söhbət xristianlığı qəbul etmiş udilərdən gedir, İncili islamı yaymaq üçün gələn ərəblərdən qoruyurmuşlar. Əgər elədirsə, onda ağacın yaşını ən azı 150-200 il artırmaq lazımdır. Nə isə, mütəxəssislərin ciddi araçdırmalarına ehtiyac duyulur.

İndi bu çinar və onun ətrafı muqəddəs sayılır, pir və ziyarət hesab olunur.   Ümumiyyətlə, ölkəmizin bütün bölgələrində xeyli ağaç pirləri mövcuddur. Çinara isə Azərbaycanın, demək olar ki, bütün bölgələrində ehtiramla yanaşılır.

Ümumiyyətlə, ağaca stayiş etmək müxtəlif xalqlarda bir ənənə olmuşdur. Hələ vaxtı ilə Musa Kalankatlı "Alban tarixi" əsərində qeyd edirdi ki, hunlar hündür və bol yarpaqlı palıd ağaclarına sitayiş edirdilər, ağacın tökülmüş yarpaqlarını və ya qurumuş budaqlarını öz ehtiyacları üçün yığanların belə ağac tərəfindən dəhşətli yaralarla, dəliliklə və hətta ölümlə cəzalandırıldığına inanırdılar. XIX əsrdə yaşamış udi mənşəli M.Bejanovun Oğuz çinarı haqqındakı qeydlərində də bu fikir təsdiq olunur.

Bu gün də insanlar (daha çox regionun köklü sakinlərindən olan udilər) müxtəlif münasibətlərlə Oğuz çinarının altında şamlar yandırır, arzular tuturlar. Onu da qeyd edək ki, müsəlman xalqların nümayəndələri də buranı müqəddəs yer hesab edirlər. Təsadüfi deyil ki, M.Paşayeva tarix üzrə elmlər doktoru alimlik dərəcəsi almaq üçün təqdim olunan dissertasiyanın avtoreferatında yazır:  “…inancından asılı olmayaraq istər xristian, istərsə də müsəlman əhali eyni dərəcədə inanaraq buranı ziyarət edir, birgə ayinlər icra edirlər. Bu da yerli əhalinin ortaq mənəvi dəyərlərə sahib olduğunu göstərir”.

Vaxtı ilə akademik V.Tutayuq xanım ölkəmizin digər bölgələrində olduğu kimi Oğuz rayonundakı yaşlı ağcaqayınla yanaşı, haqqında söhbət açılan çinarı da  təbiət abidəsi kimi qeydə almış, onların qorunması ilə bağlı müvafiq orqanlar qarşısında məsələ qaldırmışdır.

Sözügedən ağac hazırda qorunur və bölgəyə səfər edən yerli və xarici turistlərin ciddi marağına səbəb olur.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(27.11.2024)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə Biri ikisində layihəsində bu gün Şeir vaxtıdır, sizlərə çağdaş türk dünyasının gənc şairlərinin  şeirləri təqdim edilir.

Rızkul İZA­TO­VA

(Qırğız)

13 may 1994-cü il­də Qır­ğız Res­pub­li­ka­sı­nın Na­rın böl­gə­si­nin Koç­kor eli­nin Ten­dik kən­din­də ana­dan olub. Dün­ya Gənc Türk Ya­zar­lar Bir­li­yi­nin üz­vü­dür.

YENƏ MƏNİ GÖZLƏRMİSƏN...

Könül əgər qırılarsa, düzəlməz,
Görməz olar... Bütün yollar qarışar.
Gül üzündən vaz keçməyi bacarmaz,
Başqasıyla ağıl necə barışar?

Qaş çatılı, ürək üzgün, həvəs yox,
Bu hal ilən, deyin, necə yaşaram?
Çox adamın eşqinə mən susqunam,
Qayğıların ağuşunda çaşaram.

Əsil adam, dinlə mənim sözümü,
Xoşbəxtliyin üçün əngəl olamam.
Yaraşıqlım, bu eşqin yox çözümü,
Özgəninəm, gəlib səndə qalamam.
Yenə məni gözlərmisən hələ sən...

Uyğunlaşdırdı: İbrahim İlyaslı

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(27.11.2025)

Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun “Yazıçı” nəşriyyatında Xalq yazıçısı Anarın “2=3+4, yaxud iki ailədə üç Xalq yazıçısı, dörd Xalq şairi” adlı kitabı işıq üzü görüb. Nəfis tərtibatlı, illüstrasiyalı kitab Azərbaycan ədəbiyyatı irsinə böyük töhfələr vermiş iki nəsildən, onlar barədə həqiqətlərdən və onların ədəbi nümunələrindən ibarətdir.

608 səhifəlik bu unikal kitabı tərtib edən Xalq yazıçısı Anar uzun illər ərzində təkcə öz yazdıqlarını yox, qəhrəmanlarının – Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Nigar Rəfibəyli, Vaqif Səmədoğlu, Ənvər Məmmədxanlı və Yusif Səmədoğlunun yazdıqlarını eyni ideya-estetik yaradıcılıq məcrasına qoşaraq, onları eyni axında birləşdirərək ən yeni ədəbiyyatın ən milli paradiqması olaraq təqdim edibdir.

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı kitabdan hissələri oxucularına təqdim edir. Anar qəhrəmanlarının ən populyar əsərlərini bir daha yaddaşlarda təzələyir:

ANAR. “BALACA” VAQİFİN BÖYÜK SƏNƏTİ

Vaqif Səmədoğlunun 75 yaşı tamam olur. Vaqif haqqında Azərbaycanda, Türkiyədə və Moskvada dərc edilmiş bir neçə məqaləm var. O yazılarımda yaradıcılığını anladığım, duyduğum və bacardığım şəkildə araşdırmağa çalışdım. Bu yazım isə bir az başqa səpkidədir.

 Əvvəlcə başlıqda dırnaq arasında “balaca” sözünü izah edim. “Balaca” sözü Rəsul Rzanın misralarından gəlir. Bu yazını Türkiyədə yazmağa başlayıram. Əlimin altında atamın kitabı yoxdur. Odur ki, Rəsul Rzanın misralarını sitat kimi deyil, orda ifadə olunmuş fikir kimi verirəm. Fikir isə dəqiq yadımdadır:

Sevirəm Füzulini, Sabiri,

Bir də “balaca” Vaqifi.

Vaqif Səmədoğlunun nə boyu balacadır, nə şəxsiyyəti, nə də bu şeir yazılan vaxt yaşı...

“Balaca” sözü Vaqifi böyük Molla Pənahdan fərqləndirmək üçün işlənib. Əlbəttə, Rəsul Rza Molla Pənah Vaqifi də sevirdi, “Sən elə gözəlsən binədən, Pəri” misraları dilinin əzbəri idi. Amma “balaca” Vaqifin adının Füzuliylə, Sabirlə bir sırada çəkilməsi gənc şairin istedadına verilən yüksək qiymət idi.

Vaqifin ilk şeirlərini atama mən oxumuşdum. Və elə ilk tanışlıqdan onu şair kimi qəbul etmişdi. Sonrakı, daha mükəmməl şeirləriylə tanış olduqca onun haqqında “Geniş yollara çıx” adlı məqalə yazdı və Vaqifin bir neçə şeiriylə birlikdə “Azərbaycan” jurnalında çap etdirdi.

Hər şeydə bir başqa niyyət axtaranlar, hər şeyi tərs yozanlar, hər hərəkətdən pis nəticələr çıxaran bəzi ağzıgöyçəklər haray-həşir qaldırdılar: “Rəsul Rza Səməd Vurğunun oğlunu öz tərəfinə çəkir, öz üslubuna uyğun yazmağa çağırır” və s. və bu kimi ax-vaylı çərənləmələr. Halbuki elə həmin məqalədə Rəsul Rza Vaqifə müraciətlə deyirdi: “Həm adınla, həm mənsub olduğun ocaqla bağlı şair adını şərəflə daşı, usanma, yorulma, yaz, yarat”.

Vaqifin “mənsub olduğu ocaqla”, yəni Səməd Vurğun ocağıyla nə qədər bağlı olduğunu zaman özü sübut etdi. Zaman onu da sübut etdi ki, məqsəd Vaqifi kimdənsə ayırmaq, kiminsə tərəfinə çəkmək deyildi. Məqsəd ilk addımlarından böyük istedadı bəlli olan gənc qələm sahibini vaxtında lazımınca dəyərləndirmək, ona yol açmaq, onu yersiz hücumlardan qorumaq idi. Elə ilk şeirlərindən top-tüfənglə qarşılanan gənclərin isə qorunmağa ciddi ehtiyacı vardı. Ədəbi mühitimizin bir qəribə şakəri var: ilk oxunuşdan qəribə, qeyri-adi görünən hər şeyi dərhal amansız tənələrlə qarşılamaq. Özü də ən yaramaz üsullara əl ataraq: sərt, ölçüsüz-biçisiz tənqidlərdən tutmuş hərzə replikalaracan, “şeir, ya tapmaca” səpkili nadan yazılarından tutmuş qəzəbi təşkil olunmuş “oxucu məktublarınacan”.

Mühafizəkar ədəbi mühitdə ən çox nifrəti məhz ən çox heyrətləndirən şairlər qazanır. İllər keçdikcə o vaxtlar Vaqifə və bir neçə başqa istedadlı və bənsərsiz şairə hücumlar normal şüura istehza kimi, bədii məntiqə karikatura kimi səslənir indi. Şübhə yoxdur ki, o dövrdəki nadanların müasir mənəvi xələfləri istedadlı adamlara cahilcəsinə atmacalar atarkən bunlar da haçansa inanılmaz karikatura kimi, ağıl sapıntısı kimi qavranılacaqdır.

 Amma ən qəribə paradoks odur ki, bir vaxtlar yeni poeziyanın ilk örnəklərinə ağız büzənlər ədəbiyyatda həmin təmayüllər təsdiq olunandan sonra əvvəl dediklərini unudaraq, dünən inkar etdiklərini bu gün tərifləməyə başladılar. Vaqif poeziyasına münasibətdə də belə sifət və mövqe dəyişənlər az olmadı, Vaqifin poeziyasında sərbəst və heca vəznində şeirlərin haqq-hesabını çəkib, onu məhz ənənəvi şeirin təmsilçisi kimi təqdim etməyə çalışdılar.

 Vaqifin ilk şeirlərinin birində belə misralar vardı:

Yazıram şeirin neçə dilində

Yazıram bəzən.

Qorxuram deməyə də

Rəsul Rza stilində.

Şeiri çapa verərkən Vaqif mənim xahişimlə bu misraları çıxartdı – dedi-qodulara qida verməmək üçün.

Amma mən bu gün tam məsuliyyətlə deyə bilərəm ki,Vaqifin poeziyası nə Rəsul Rza stilində,nə Səməd Vurğun səpkisində yazılmış şeirlərlə səciyyələnir. Vaqif sənətinin böyüklüyü onun təkrarsızlığında, bənzərsizliyində və yalnız onun özünə məxsus stilində, səpkisindədir…

Əlbəttə, hər bir böyük şair sələflərinin yaradıcılığından da bəhrələnir. Böyük şair müxtəlif vasitələri, bədii səpkiləri yalnız özünəməxsus şəkildə mənimsəyərək, öz orijinal üslubunu yaradır. Bu barədə ən dürüst və dəqiq fikri Vaqif Səmədoğlu Rəsul Rzanın 90 illiyi qeyd edilərkən yubiley gecəsində çıxışında dedi:

“Həyat sübut etdi ki, Səməd Vurğunun ənənəvi formalardakı poeziyası nə qədər novator poeziya idisə, Rəsul Rzanın yeni formada yazdığı seirləri, əsərləri o qədər Azərbaycan poeziyasının ən gözəl, ən qabaqcıl ənənələrinə söykənir”.

Bu sözləri bütünlüklə Vaqif Səmədoğlu poeziyasına da şamil etmək olar. Onun şeirlərində ənənəvi şeirimizdən gələn axıcılıq, qulağayatımlılıq yeni şeirə məxsus gözlənilməz, qeyri-adi obrazların və təşbehlərin vəhdətində canlanır.

Vaqifin daha sonrakı mərhələlərdə yazdığı şeirlərlə tanış olarkən atamın dediyi sözlər yaxşı yadımda qalıb: “Vaqif çox irəli gedib. Gərək özümü yığışdırım”.

Yəni təcrübəli, tanınmış şair gənc qələm sahibinin uğurlarıyla bağlı yaradıcılıq yarışına girməyə həvəslənirdi. Atamın dilindən heç bir başqa şair haqqında – istər öz nəslinə mənsub olanlar, istər daha sonrakı nəsillərin nümayəndələri – heç biri haqqında belə söz deməyini eşitməmişdim.

Məncə, Vaqifin ən parlaq özəlliyi, ən böyük uğuru heç kəsin demədiyini heç kəsin ağlına gəlməyən şəkildə deməsindədir. Bu poeziya bizə bildiyimizi bir daha izah etməyə çalışmır, bizi hər şeyə tamam başqa bucaqdan baxmağa çağırır.

İki dəfə iki dörddür. Bu, həqiqətdir. Bunu və buna bənzər həqiqətləri şeirlə ifadə etsən, heç bir etiraz doğurmaz. Amma bu, arifmetik həqiqətdir, reallığın həqiqətidir, bədii həqiqət deyil. Bədii həqiqət isə çox vaxt reallığın məntiqi dışındadır. Vaqifin belə misraları var:

İndi özündən küs,

Mənim min inamım var dünyada.

Adi şeirdə bu misralardan sonra nə gələ bilərdi? İnamın sadalanması – dünyaya inam,insanlara inam,ədalətə inam və s.

 Amma Vaqif bu misraları belə davam edir:

Uzaqda bir külək var,

Küləyin üstdə bayraq.

Şəxsən mənimçün poeziyanın gözlənilməzlik gücü məhz bundadır. Yəni ayrıldığın insana “indi özündən küs” deyəndən sonra nəyə arxalandığını, nəyə dayandığını ifadə etmək üçün belə gözlənilməz, oxşarsız və ona görə də qəlbin ən gizli qatlarına varan bir obraz tapılıb.

Uzaqla, çox uzaqda, çox-çox uzaqda bir külək var və bu uzaq küləyin (“uzaq külək” özü nə qədər qeyri-adi ifadədir) üstündə də bayraq. Yəqin ki, heç bir şərhlə, izahla bu obrazın cazibəsini sübut etmək mümkün deyil, bunu yalnız duymaq olar.

Vaqif poeziyası onlarla, yüzlərlə belə örnəklərlə zəngindir.

Yaxud ictimai təhlükələrin xofunu, nigaran qəlblərdə oyanan səksəkəsini bu misralardan yaxşı necə ifadə etmək olardı:

 Bilirsənmi, artıq kəsib

 Ümid keçən yolları

 Tikilməmiş türmələrin

 Hörülməmiş hasarı.

Emin Sabitoğlunun yazdığı gözəl mahnının sözləri – Vaqifin sözləri yadıma düşür:

Bir axşam taksidən düşüb payıza,

Bilmədik hayana, haraya gedək.

Bahar həsrətiylə payız axşamı

Yenə həzin-həzin titrədi ürək.

Payızın əlindən qaçıb bir küncə

Dayandıq üzümüz dənizə sarı

Yenə tapılmadı payız gəlincə

O uzaq günlərin itmiş açarı.

İlk variantda əslində şeirin bəzi misraları başqa cür idi:

Bir axşam taksidən düşüb payıza,

Bilmədik hayana, haraya gedək.

Dərin sularını qatıb dayaza

Dəniz də bağlandı yay kinosu tək.

 Payızın əlindən qaçıb bir küncə

 Dayandıq üzümüz qibləyə sarı.

 Yenə tapılmadı payız gəlincə

 O uzaq günlərin itmiş açarı.

Kinomuzun ovaxtkı rəhbərliyi bu misraları bu şəkildə buraxmadı. Yaxşı, hələ onu başa düşmək olar ki, sovet adamları üzü qibləyə sarı dayana bilməz, bəs payızda yay kinosunun bağlanması niyə etiraz doğururdu? Demə, bu da kinoteatrların planı yerinə yetirə bilməməsinə işarə kimi yozula bilərdi.

 Adil Bəbirovun bəstələdiyi başqa bir gözəl mahnı – Vaqifin sözlərinədir:

Gördüyümüz şəhərləri,

Sevdiyimiz şeirləri,

Ah çəkdiyin gecələri,

Yox dediyin küçələri,

Payız rəngli baharları,

Kölgən düşən divarları

Ürəyimdən qopar, qopar,

Özünlə apar.

Eşq bitəndə ağrılı xatirələrdən qurtulmaq üçün bitən sevgini andıran hər şeydən xilas olmaq istəyirsən: haçansa sevgilinin kölgəsi düşmüş divarları da özüylə aparmasını xahiş edirsən.

Vaqif hansı janrda yazır-yazsın, şeir, mahnı mətni, pyes, kinossenari – hər an istedadı görünür. Vaxtilə qəzetdə çap etdirdiyi qısa, yığcam fikirlərini “Müdriklərlə üz-üzə” adlı kitabında topladı. Vaqifin qısa, yığcam, siqlətli kəlamları dünya ədəbiyyatında bu janrın ustaları sayılan XVII əsrin fransız mütəfəkkiri Laroşfukonun, XX əsrin polyak müdriki E.S.Letsin məşhur aforizmlərindən geri qalmır.

Kitabın hansı səhifəsini açsan, dərindən-dərin fikirlərlə rastlaşacaqsan. Təəssüf ki, onların hamısını bura köçürmək mümkün deyil.

Vaqif Səmədoğlunun teatr, kino və televiziya əsərlərinin üstündən sükutla keçmək olmaz, çünki onlar da sənətin bu növlərində tamamilə unikal hadisələrdir. “Bəxt üzüyü”nün iştirakçılarını – ağacları sulamaq üçün çırpınan Tanrı bəyi, “detdom uşaqlarının atasının adı olmaz” deyən yetimi, Hacı Qara, Məşədi İbad, Kərəmov kimi folklor personajına çevrilmiş Moşu Göyəzənlini unutmaqmı olar? Ramiz Əzizbəylinin çəkdiyi film kinomuzun əsl milli koloritə malik olan nadir örnəklərindən, ən gülməli və ən kədərli ekran əsərlərindəndir.

Ramiz Həsənoğlunun tamaşaya qoyduğu “Yaşıl eynəkli adam” telefilmləri haqqında da eyni sözləri söyləmək olar. “Yayda qartopu oyunu” pyesində can verən, amma ölüm ayağında belə hamını incidən cəmiyyətin rəmzi obrazı yaradılmışdır.

Vaqifin ən maraqlı səhnə əsərlərindən biri “Generalın son əmri”dir. Vaxtilə Gənclər Teatrında rəhmətlik Hüseynağa Atakişiyev bu pyesi uğurla tamaşaya qoymuşdu. İndi həmin pyesi Ramiz Həsənoğlu Milli Dram Teatrında qurur. Ramizin rejissor yozumuyla tanışam, məşqlərinə baxmışam. Bu quruluşun teatrımızın tarixində orijinal bir hadisə olacağına əminəm, çünki əsərin dramaturgiyası buna geniş imkan yaradır. “Sabun operaları” estetikasında yaranan səhnə əsərləri arasında “Generalın son əmri” polifonik zənginliyiylə seçilir. Bu pyes həm güclü sarkazma malik olan, həm absurd, həm sürrealist teatrın ünsürlərini daşıyan, həm də sırf realist personajlarla xəyalı iştirakçıların ünsiyyətini əks etdirən, diriykən ölənləri və ölüykən diriləri səhnəyə gətirən unikal əsərdir.

Vaqifin son zamanlar xəstələndiyi məlumdur. Mən də bu haqda ona görə yazıram ki, mətbuat bu barədə dəfələrlə məlumat verib. Amma mən xüsusi qeyd etmək istərdim ki, Vaqif bu çətin sınaqdan da heyrətamiz bir kişiliklə, mərdlik və qoçaqlıqla keçir. Vaqifin güclü yumoru əsərlərindən də bəllidir, onu tanıyanlarla ünsiyyətindən də. Amma bu yumor, demə, həm də çox cəsur yumor imiş və bu cəsarət belə anlarda tam dolğunluğuyla açıldı. Vaqif xəstəliyini də zarafata sala bilən hünər sahibidir. Onunla mütəmadi əlaqə saxlayan adam kimi bunu daima müşahidə edirəm.

Bir neçə vaxt qabaq mənə telefon etdi:

– Məni qınayırsan ki, çoxdan şeir yazmıram, – dedi. – Təzə şeir yazmışam, tapşır internetdən çıxarsınlar, oxu.

Tapşırdım, çıxarıb gətirdilər. Şeirdə Allaha müraciət edirdi ki, onu nə vaxt çağıracaq, gündüzmü, gecəmi?!

Allah, nə var, nə yox?

Məndən nə xəbər var?

Gecələri özüm sayaram,

Üzümə açılacaq neçə səhər var?

Bəyənəcəksənmi məni,

Bəndəni hansı gözlə görəcəksən?

Allah,

Özüm gəlim,

Ya kimisə göndərəcəksən?

Oxuyub dərhal Vaqifə zəng elədim.

– Şeirini oxudum, – dedim, – amma orda başqa bir yazı da var, görmüsən?

– Nə yazı?

– Allahın sənə cavabı. Allah sənə deyir ki, indi başım yaman qarışıqdır, işim-gücüm çoxdur, məni belə yersiz suallarla narahat eləmə. Bir on-on beş ildən sonra müraciət edərsən,onda baxarıq.

Allahla zarafat olmaz, Vaqif. Allaha dua etmək olar. Mən də hər gün Allaha dua edirəm ki, sənin ömrünü uzatsın. Vaxtilə mənə bağışladığın ilk kitabında “dünya bir yana,sən bir yana” yazmışdın.

 Mən də bu gün eyni sözləri sənə deyirəm:dünya bir yana,sən bir yana, Vaqulya. Mümkün qədər çox yaşa. Hamımıza lazımsan. Yaradıcılığını toplayan, layiqincə dəyərləndirən, sənin yolunda hər fədakarlığa qatlanan Nüşabə xanıma lazımsan. Səni çox sevən dostlarına, yaxınlarına lazımsan. Milyonlarla oxucuna,tamaşaçına lazımsan.

Mənə lazımsan…

75 yaşın mübarək, qardaşım.

 İstanbul–Bakı,31 may–2 iyun,2014

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(27.11.2025)

Kənan Məmmədli, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bugünə təsadüf edən əlamətdar hadisələri diqqətinizə çatdırıram:

27 noyabr. İynə və sap günü

Nədir bu günün anlamı, dərzilərləmi bağlıdır? Dərhal deyim ki, yox. İynə və sap – bir-birini tamamlama günüdür. Sapsız iynənin, iynəsiz də sapın bir dəyəri olmadığı üçün onlar vəhdətin simvoludurlar. İnsanların da, bildiyiniz kimi həyatda ikinci yarısı, onunla vəhdət təşkil edəcək tərəf-müqabili olur. Bu iynə və sap günündə hamıya öz vəhdət yarısını düz tapmağı, səhv etməməyi arzulayıram.

27 noyabr. Ukraynada milli matəm günü

Bu gün qardaş Ukrayana xalqı Qolodomor qurbanlarının xatirəsini ehtiramla yad edəcək. 1932-33-cü illərdə ukraynalıların kütləvi olaraq aclıqdan qırılması faktı mövcuddur. 13 milyon insanını həyatını itirdiyi o dəhşətli hadisənin səbəbini uzun illər Sovet rejimi dövrün çətinlikləri, taxıl ehtiyatlarının tükənməsi, quraqlıq, eyni zamanda əksinqilabi ünsürlərin törətdikləri sobotajlarla izah edib. Amma perestroykanın aşkarlıq siyasəti sovetlərin müdhiş cinayətinin üstünü açıb. Sən demə, 30-cu illərdə Ukraynanı bürüyən milli-azadlıq hərəkatının, Ukrayna xalqının sovet imperiyasından qopma tələblərinin müqabilində Kreml süni aclıq yaradaraq xalqı cəzalandırıbmış.

27 noyabr. Nüfuzlu alim Zakir Qarayevin ad günü

Gəlin qocaman alimimizi təbrik edək və haqqında bəzi bilgilər əldə edək. 2001-2004-cü illərdə İstanbul Universitetinin Tibb fakültəsi, Mikrobiologiya və immuno­logiya kafedrasında professor vəzifələ­rində çalışan, 2004-cü ildən Azərbaycan Dövlət Tibb Universitetinin Mikrobiologiya və immunologiya kafedrasına müdirlik edən Zakir Qarayev müxtəlif mikroorqanizmlər, radiasiya, hormonal preparatlar, antibiotiklər və s. təsirindən orqanizmdə baş verən immun çatışmazlıqların və ikincili infeksiyaların formalaşma mexanizmlərinin tədqiqinə, diaqnostika, müalicə və profilaktika tədbirlərinin təkmilləşdirilməsinə nail olan görkəmli alimimizdir. (Üstünə düşsə, covid əleyhinə vaksin də hazırlaya bilər). O, 300-dən çox elmi əsərin, o cümlədən 4 monoqrafiyanın müəllifidir. Z.Qarayevin yazdığı “Tibbi mikologiya” kitabı mikoloji xəstəliklərin diaqnostikası və müalicəsi haqqında qələmə alınan yeganə əsərdir. Onun rəhbərliyi altında 69 fəlsəfə doktoru, 20 elmlər doktoru hazırlanıb. O, SSRİ-də 3 dəfə dünya miqyaslı konqres təşkil edib, 2009-cu ildə Bakıda 23 ölkədən 300-dən çox alimin qatıldığı 3-cü Avrasiya Klinik Mikrobiologiya, İmmunologiya və İnfeksion Xəstəliklər Beynəlxalq Konqresinin prezidenti kimi konqresin təşkilatçısı olub. Z.Qarayev dünyanın bir çox nüfuzlu elmi cəmiyyət və universitetlərinin akademiki və fəxri doktorudur. O, 2010-cu ildə “Əməkdar elm xadimi” fəxri adına layiq görülüb.

27 noyabr. Karandaş yadınıza düşürmü?

Hərb sevgili ruslar dəniz piyadası gününü bayram edəcəklər. Braziliyada əmək təhlükəsizliyi, İspaniyada müəllim, Britaniyada Lankaşir, Tailandda sağlamlığı möhkəmləndirmə günüdür. ABŞ isə bu dəfə Milli kremli Bavariya tortu gününü qeyd edəcək.

2010-cu ilin bu günündə amerikalı rejissor, “Ulduz müharibələri” və “Heç vaxt heç vaxt demə” kimi məşhur filmlərin rejissoru İrvin Kerşner dünyasını dəyişib. 1940-cı ildə xüsusən uşaqların çox sevdiyi, filmlərinə baxmaqdan doymadıqları, kinematoqrafiyanın savaş filmləri janrının ən görkəmli nümayəndəsi, Çin əsilli Amerika aktyoru Bryus Li doğulub.

1901-ci ildə Mixail Rumyantsev (şəkildə) – məşhur sovet klounu dünyaya gəlib. Uşaqkən bir dəfə atam məni Bakı Sirkinə aparmışdı, Karandaşın məzhəkəsinə. Bax Karandaş həmin Rumyantsevin təxəllüsüydü. Nə qədər gülmüşdümsə başımdan ağrı qalxmışdı. Sonradan – gərək ki, 83-cü ildə onun vəfat etməsi xəbərindən çox sarsılmışdım, xatırlayıram. O vaxtın yumoru, məzhəkəsi indiki kimi bayağı deyildi, hər bir ştrix hansısa anlamı ifadə edirdi. Həm gülürdün, həm düşünürdün.

1895-ci ildə isveçli Alfred Nobel Bakı neftindən qazandığı milyonlarının vəsiyyətnamə yazaraq Nobel fonduna köçürülməsini təmin edib. 1701-ci ilin bu günündə başqa bir məşhur isveşlinin – astronom, geoloq və meteroloq Anders Selsinin (temperaturun dərəcə ölçüsü onun adıyladır) doğum günüdür. 1095-ci ildə Roma Papası 2-ci Urbanın qərarı ilə tarixdə ilk səlib yürüşü baş tutub. E.ə. 8-ci əsrdə isə antik dünya ədəbiyyatının tanınmış siması, şair Horatsiy dünyasını dəyişib.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(27.11.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” 2 gün dalbadal – dünən və bu gün sabah sizlərə Təranə Dəmirin şeirlərini təqdim edir.

DƏRDİ VAR

Onsuz da bu dünyada

Hərənin öz dərdi var.

Ağlayanın birdisə,

Gülənin yüz dərdi var.

Bölünmüşük sədlərə,

Şəkillərə,bütlərə,

Tükəsini yüz yerə

Bölənin yüz dərdi var.

Arzunu sus aparır,

Ürəyi  buz aparır,

Gedən canın qurtarır,

Gələnin yüz dərdi var.

Dünya düşüb təpərdən,

Nə göydənik,nə yerdən,

Xəbər çıxmır xəbərdən,

Bilənin yüz dərdi var.

Hərə öz havasında,

Şükründə,duasında,

Şahlar taxt davasında,

Kölənin tüz dərdi var.

Gün görən yox biz təki,

Dayan təki,döz təki,

Hərə bir fikir çəkir,

Şələnin yüz dərdi var.

Soluruq yarpaq-yarpaq,

Ölürük torpaq -torpaq,

Hamımız ovuq,ancaq,

Tələnin yüz dərdi var.

ŞAİR OLDUM

Tək-tənha uşaqdım,

Hamıdan uzaqdım.

Dostum divarlardı,daşlardı,

Ağaclardı,quşlardı.

Ayla,ulduzla danışardım,

Gec küsüb,tez barışardım.

Darıxanda barmaqlarıma

rəngli-rəngli üzük şəkli çəkərdim,

Hər ölən kəpənəkçün göz yaşı tökərdim.

Dilimi kimsə bilməzdi,

Saçlarım sığala gəlməzdi,

Sonra şair oldum.

 NEYNİM

Neyləyim bir yerdə qərar tutmadım,

Gəzdim aran məni,gəzdim dağ məni.

Hayana getdimsə yurda tələsdim,

Çəkdi öz canına bu torpaq məni.

Çəkdi şoran çöllər məni uzaqdan,

Dumana tələsdim,çənə tələsdim.

Təndir çörəyinin ətrinə qaçdım,

Buğdaya tələsdim, dənə tələsdim.

Kəndin çamuruna,tozuna döndüm,

Açmadı şəhərin havası məni.

Məni tanımadı burda ağaclar,

Şəhərin sərçəsi, qarğası məni.

Öyrəşə bilmədim gen küçələrə,

Maşın tüstüsünə,siqnal səsinə.

Bir ürkək, bir sakit kənd uşağıydım,

Sığmadım şəhərin təntənəsinə.

Qaldım şəhər ilə kəmd arasında,

Nə şəhərli oldum,nə kəndli,neynim.

Mənim bahar ömrüm, mənim qış ömrüm,

Eləcə yollarda tükəndi, neynim.

MƏNİ 

Ol dedi,düşdüm tələyə,

İnandım bəxtə,taleyə,

Dayandım üzüküləyə,

Küləklədi zaman məni.

Yol verdim gəlib gedənə,

Düşdüm neyçinə,nədənə,

Bu ruh sığmadı bədənə,

Buraxmadı qadam məni.

Qanadlandım,uçammadım,

Ayaqlandım,qaçammadım,

Heç kimdən heç nə ummadım,

Tanımadı Adam məni.

Könlümü açdım varağa,

Açınca düşdüm qınağa,

Qoymadılar yaşamağa

Bu bəy məni,bu xan məni.

Bəlkələrdən tutub qaldım,

Kölgələrdə batıb qaldım,

Neyləyim ki,yatıb qaldım,

Olmadı oyadan məni.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(27.11.2025)

Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun “Ədəbiyyat və incəsənət” portalında yayımlanan Türk dünyası haqqında olan layihəsində bügünkü söhbətimiz Türk yazı sistemlərinin tarixibarədədir.

Türk yazı sistemlərinin tarixi türk xalqlarının mədəni inkişaf dinamikasını, onların siyasi-coğrafi mühitlə qarşılıqlı münasibətlərini və dillərin funksional dəyişikliklərini əks etdirən çoxqatlı prosesdir. Bu tarix eyni zamanda türk xalqlarının müxtəlif dövrlərdə fərqli sivilizasiya mərkəzləri ilə əlaqəsini, dini və ictimai transformasiyaları da göstərir. Türk etnoslarının ən qədim yazılı abidələri Orxon–Yenisey runik sistemi ilə bağlıdır. Qədim türk runik yazısı VI–VIII əsrlər arasında Orxon vadisi və Yenisey bölgəsində formalaşmış, Göytürk dövlətinin siyasi tarixi, ictimai quruluşu və ideoloji təsəvvürləri bu yazı ilə daş və digər materiallar üzərində əks olunmuşdur. Runik işarələr fonetik prinsiplərə əsaslanan, lakin öz quruluşunda xüsusi qrafik simvollardan ibarət unikal türk yazı sistemini təmsil edir. Bu sistem türk dillərinin erkən dövr fonetikasını və leksikasını öyrənmək üçün əsas mənbə olmaqla yanaşı, türk runik epigrafikasının özünəməxsus inkişaf mərhələsini təşkil edir.

Orxon–Yenisey ənənəsindən sonra türk xalqlarının istifadə etdiyi əsas yazı sistemlərindən biri Uyğur yazısı olmuşdur. Uyğur yazısı qədim Soqd əlifbasından törəmiş, lakin zamanla türk dilinin fonetik xüsusiyyətlərinə uyğunlaşdırılmışdır. IX–XIV əsrlər arasında Uyğur Kağanlığında, daha sonra Qaraqanilər, Qaraxanlılar və digər türk siyasi birlikləri dövründə geniş yayılmış bu yazı ədəbi dilin inkişafında mühüm rol oynamışdır. Türk dünyasında erkən dövlət və şəhər mədəniyyətinin yayılması ilə Uyğur yazısı iqtisadi, siyasi və dini mətnlərin əsas daşıyıcısına çevrilmiş, buddizm, manixeyçilik və nestorian xristianlığı kimi dini ənənələrin türk mühitində yazılı ifadəsinə imkan yaratmışdır.

Türk xalqlarının islamı qəbul etməsi ilə yazı ənənəsində yeni mərhələ – ərəb əlifbasına keçid başlanmışdır. X əsrdən etibarən oğuz, karluk və digər türk qrupları arasında ərəb yazısı geniş yayılmış, xüsusilə Səlcuq və sonrasında Osmanlı dövründə bu əlifba türkdilli ədəbiyyatın əsas qrafik bazasına çevrilmişdir. Ərəb əlifbasının tətbiqi həm dini, həm hüquqi, həm də mədəni sahələrdə vahid yazı sistemi formalaşdırmış, türk-islam mədəniyyətinin yüksəlişi ərəb qrafikası vasitəsilə yazılı mədəniyyətin inkişafını da sürətləndirmişdir. Eyni zamanda bu əlifba türk dilinin fonetik quruluşunu tam əks etdirməsə də, uzun əsrlər boyunca geniş sosial-mədəni funksiyaya malik olmuşdur.

XIX əsrin sonları–XX əsrin əvvəllərində Rusiya imperiyası və daha sonra SSRİ tərkibində yaşayan türk xalqlarının yazı sistemi yenidən dəyişmiş və bir sıra türkdilli respublikalarda kiril qrafikasına keçid baş vermişdir. Kiril əlifbasının tətbiqi siyasi və inzibati məqsədlərlə əlaqəli olmaqla yanaşı, türk dillərinin fonetik xüsusiyyətlərinə uyğunlaşdırılmış müxtəlif variantların yaranmasına səbəb olmuşdur. Bu proses dilin tədrisi və idarəçilik mühitində vahidlik yaratmağa yönəldilsə də, türk dünyasının qrafik bütövlüyünü parçalamış və müxtəlif bölgələr arasında yazılı mədəni əlaqələrin məhdudlaşmasına gətirib çıxarmışdır.

XX əsrin ilk yarısından etibarən türk xalqlarının bir qismi, xüsusilə Türkiyə Cümhuriyyəti, daha sonra müstəqillik əldə edən digər türkdilli respublikalar latın əlifbasına keçid prosesinə başlamışdır. Latın qrafikasının tətbiqi fonetik uyğunluq, sadəlik, texnoloji integrasiya və beynəlxalq əlaqələrin asanlaşdırılması baxımından əlverişli hesab edilmişdir. Müstəqillikdən sonra Azərbaycan, Türkmənistan, Özbəkistan kimi ölkələr latın əlifbasını dövlət yazı sistemi kimi qəbul etmiş, Qazaxıstan isə mərhələli keçid modelini həyata keçirməyə başlamışdır. Latın yazısının genişlənməsi türk dünyasında qrafik inteqrasiya imkanlarını artırmış, müasir texnoloji mühitdə dilin istifadəsini daha çevik etmişdir.

Beləliklə, türk yazı sistemlərinin tarixi hər bir mərhələdə müxtəlif siyasi, dini və mədəni faktorların təsiri altında formalaşmış kompleks və çoxşaxəli inkişaf xəttidir. Orxon runik yazısından başlayaraq uyğur, ərəb, kiril və latın qrafikası arasında baş verən keçidlər türk mədəniyyətinin davamlı transformasiyasının göstəricisidir və bu yazı sistemləri türk xalqlarının minillik mədəni irsinin ayrılmaz tərkib hissəsidir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(27.11.2025)

Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

İrəvan xanlığının XVIII–XIX əsrlərdəki sosial-iqtisadi strukturu və əhalinin etno-demoqrafik tərkibi Qafqaz regionunun siyasi dəyişiklikləri, iqtisadi əlaqələri və yerli toplumların qarşılıqlı münasibətləri fonunda formalaşmış mürəkkəb bir tarixi prosesin nəticəsidir.

 Xanlığın dövlət idarəetmə sistemi əsasən Azərbaycan türk feodal təşkilatlanması modelinə əsaslanırdı və hakimiyyət xan nəslinə mənsub olan hökmdar tərəfindən idarə olunurdu. Xanlığın mərkəzi idarəetməsi İrəvan qalasında yerləşir, xan divanı, kəlantar, darğa, mirzə, naib və digər inzibati və maliyyə vəzifələri icra edən şəxslər vasitəsilə fəaliyyət göstərirdi. Feodal strukturlar daxilində bütün torpaqlar mülk, tiyul, vəqf və dövlət torpaqları kimi bölgülərə ayrılır, əhalinin vergi ödənişləri bu bölgülərə uyğun tənzimlənirdi. Vergilər əsasən əkinçilik məhsullarından, heyvandarlıqdan, ticarətdən və sənətkarlıqdan toplanırdı. Xanlığın sosial-iqtisadi həyatı böyük ölçüdə kənd təsərrüfatına əsaslanır, xüsusilə taxılçılıq, bağçılıq, üzümçülük və maldarlıq əsas gəlir mənbələri kimi çıxış edirdi. Araz və Zəngi çaylarının suvarma sistemi iqtisadi inkişafda həlledici rol oynayır və müxtəlif nahiyələrdə kanallar, arxlar vasitəsilə məhsuldarlığın artmasını təmin edirdi.

İrəvan şəhəri və xanlıq ərazisində sənətkarlıq ənənələri də inkişaf etmişdi. Misgərlik, toxuculuq, dəriçilik, silah düzəltmə, çuval və kilim hazırlama kimi sahələr həm daxili bazar üçün, həm də xarici ticarət üçün mühüm idi. Xanlığın ticarət əlaqələri Araz boyunca Cənubi Azərbaycan, Qarabağ, Naxçıvan və Anadolunun şərq vilayətləri ilə birlikdə, İran və Osmanlı bazarları ilə də möhkəm idi. İpək, taxıl məhsulları, dərilər, duz, qara metal məmulatları ticarətdə mühüm yer tuturdu. Şəhərdə karvansaralar, bazarlar və emalatxanalar iqtisadi strukturu tamamlaya bilirdi. Ticarətin artması müəyyən sosial qrupların – tacirlər, sənətkar ustalar, bəylər və ruhanilərin iqtisadi nüfuzunu gücləndirirdi.

İrəvan xanlığının əhalisi etnik və dini baxımdan müxtəlif olsa da, XVIII əsrin sonu və XIX əsrin əvvəlinə qədər əsas etnik kütlə Azərbaycan türklərindən ibarət idi. Arxiv mənbələri, o cümlədən rus səyyah və hərbi idarələrinin hesabatları, həmçinin İran və Osmanlı mənbələri göstərir ki, xanlıq əhalisinin böyük çoxluğunu müsəlman azərbaycanlılar, həm köçəri, həm yarımköçəri, həm də oturaq kəndli icmaları  təşkil edirdi. Bununla yanaşı, bölgənin bir sıra kənd və şəhər məhəllələrində müəyyən sayda erməni əhali də yaşayırdı, lakin onların sayı xanlığın bütünlüyü üzrə müsəlman əhaliyə nisbətən az idi. Ermənilər daha çox ticarət və sənətkarlıq sahələrində fəaliyyət göstərirdilər və bəzi məhəllələrdə kompakt şəkildə məskunlaşmışdılar.

XIX əsrin əvvəllərində aparılan Rusiya hərbi-statistik məlumatları xanlığın əhalisinin dəqiq bölünməsini obyektiv şəkildə əks etdirən ən mühüm mənbələrdən sayılır. Bu məlumatlarda qeyd edilir ki, xanlıq əhalisinin böyük əksəriyyəti müsəlmanlardan ibarətdir və yalnız bəzi mahal və kəndlərdə erməni əhali yaşayırdı. 1826–1828-ci il müharibəsindən sonra Rusiya imperiyasının bölgəni işğal etməsi və Türkmənçay müqaviləsinə əsasən İrəvan xanlığının Rusiya tərkibinə qatılması etno-demoqrafik tarazlığın dəyişməsində həlledici mərhələ oldu. Çar Rusiyasının apardığı məqsədyönlü köçürmə siyasəti nəticəsində 1828–1830-cu illərdə İran və Osmanlı torpaqlarından on minlərlə erməni ailəsi İrəvan xanlığının ərazisinə gətirilib məskunlaşdırıldı. Bu köçürmələr xanlıq daxilində etnik nisbətləri dəyişdirməyə başladı və əvvəlki əsrlər boyunca formalaşmış demoqrafik sabitlik pozuldu. Rəsmi rus arxiv sənədlərinə görə, köçürülmə nəticəsində bir sıra müsəlman kəndlərinin əhalisi ya başqa yerlərə sıxışdırıldı, ya da demoqrafik baxımdan azlığa çevrildi.

Xanlıq əhalisinin strukturunda dini həyat da mühüm yer tuturdu. Müsəlman əhali arasında şiəlik və sünnilik birlikdə mövcud idi, xüsusən kəndlərdə ruhani təbəqəsi icma həyatının təşkilində və sosial nizamın qorunmasında həlledici rol oynayırdı. Məscidlər, mədrəsələr və dini icmalar həm maarifçilik, həm sosial dəstək, həm də hüquqi münasibətlərin tənzimlənməsi baxımından əhəmiyyətli idi. Ermənilər isə əsasən qriqoryan kilsəsinə bağlı dini icmalar şəklində fəaliyyət göstərirdilər. Bu çoxkonfessiyalı mühit sosial münasibətləri müxtəlif istiqamətlərdə formalaşdırsa da, münaqişələrdən daha çox iqtisadi və məhəlləvi əməkdaşlıq dominant idi.

Sosial təbəqələşmə baxımından xanlıq cəmiyyəti əsasən bəy və zadəgan sinfi, ruhani təbəqəsi, sənətkar və tacirlər, kəndli əhali və köçərilərdən ibarət idi. Bəylər torpaqlara və mülk sahibliyinə görə əsas siyasi nüfuza malik idilər. Köçəri tayfalar, xüsusilə tərəkəmə və digər türk tayfaları  maldarlığın inkişafında əsas rol oynayırdı. Oturaq kəndlilər əkinçilik və bağçılıqla məşğul olur, vergi sisteminin əsas yükünü daşıyırdılar. İqtisadi fəaliyyət növlərinin müxtəlifliyi xanlığın sosial sistemini sabit saxlayırdı.

XIX əsrin ortalarından başlayaraq Rusiya imperiyası tərəfindən aparılan inzibati dəyişikliklər, torpaq bölgüsü siyasəti və etnik mühiti yenidən qurmağa yönəlmiş addımlar İrəvan xanlığının əvvəlki sosial-iqtisadi modelini sarsıtdı. Müsəlman əhalinin təsərrüfat strukturu zəifləməyə başladı, bəylərin torpaq mülkiyyəti sisteminə müdaxilələr edildi, köçürmələrin nəticəsində yeni qrupların yerləşdirilməsi kənd təsərrüfatı balansını dəyişdirdi. Rusiya idarəçiliyi dövründən etibarən əvvəllər tarazlı olan etno-demoqrafik quruluş tədricən dəyişməyə başladı və XIX əsrin sonlarına doğru xanlığın tarixi etnik tərkibi ciddi şəkildə transformasiya olunmuşdu.

Beləliklə, İrəvan xanlığının XVIII–XIX əsrlər sosial-iqtisadi və etno-demoqrafik strukturu bir tərəfdən yerli iqtisadi ənənələr, feodal idarəçilik formaları və kənd təsərrüfatına əsaslanan təsərrüfat modeli ilə formalaşmış, digər tərəfdən isə XIX əsrin əvvəllərindən etibarən xarici siyasi müdaxilələr və kütləvi köçürmələr nəticəsində dəyişməyə məruz qalmışdır. Bu proseslər sonrakı dövrlərdə bölgənin etnik-sosial tarixinin formalaşmasına birbaşa təsir göstərmiş və regionun bugünkü tarixi yaddaşında mühüm iz buraxmışdır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(27.11.2025)