Kübra Quliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Süni intellekt (SI) son illərdə texnologiyanın ən sürətlə inkişaf edən sahələrindən biri olmuş və həyatımızın müxtəlif sahələrində özünə yer tapmışdır. SI, kompüterlərə və maşınlara insan kimi düşünmə, öyrənmə və qərar vermə qabiliyyətini qazandırmağa yönəlmiş bir elmi sahədir. Süni intellektin tətbiqləri genişdir və onun müxtəlif alt sahələri var, o cümlədən maşın öyrənməsi, dərin öyrənmə, təbii dilin işlənməsi və görüntü tanıma.

Bu məqalə, süni intellektin tarixi, müsbət və mənfi tərəfləri, günümüzdəki rolu, çalışma mexanizmi, enerji sərfiyyatı və soyutma sistemi kimi əsas aspektləri əhatə edir.

Süni intellektin tarixi:

Süni intellektin tarixi 1950-ci illərə qədər uzanır. 1956-cı ildə Dartmouth Konfransında, John McCarthy, Marvin Minsky, Nathaniel Rochester və Claude Shannon tərəfindən ilk dəfə rəsmi olaraq süni intellekt termini istifadə edilmişdir. Bu dövrdə süni intellekt, əsasən sadə riyazi modellərə və məntiqi qaydalara əsaslanırdı. Lakin zamanla, maşın öyrənməsi və dərin öyrənmə metodlarının inkişafı ilə SI daha mürəkkəbləşdi.

1980-ci illərdə ekspert sistemləri və neyron şəbəkələri geniş yayılmağa başladı. 1990-cı illərdə isə, çoxlu verilənlər bazasının və kompüter gücünün artması ilə, süni intellektin tətbiqləri daha praktiki olmağa başladı. Bugün isə süni intellekt gündəlik həyatın bir hissəsinə çevrilib və avtomobil sənayesindən səhiyyəyə, maliyyə sektoru və müştəri xidmətlərinə qədər hər sahədə istifadə edilir.

Günümüzdəki rolu:

Bugünkü gündə süni intellekt həyatın bir çox sahəsində istifadə olunur:

Sağlamlıq: SI, tibbi diaqnozların qoyulmasında, şəkil tanımada və xəstəliklərin vaxtında aşkarlanmasında mühüm rol oynayır. Süni intellektdən istifadə edərək, xəstəliklərin proqnozlaşdırılması və fərdi müalicə planlarının hazırlanması mümkündür.

Avtomobil sənayesi: Avtomatik idarə olunan nəqliyyat vasitələriSI texnologiyaları sayəsində sürücüsüz idarəetmə bacarığına malikdir.

Müştəri xidmətləri: Çox sayda şirkət, chatbot və virtual köməkçilər vasitəsilə müştəri xidmətləri sahəsində süni intellektdən istifadə edir.

İstehsalat və sənaye: Süni intellektin tətbiqi, istehsal proseslərinin optimallaşdırılması və daha sürətli və effektiv əməliyyatların aparılmasını təmin edir.

Süni İntellektin müsbət və mənfi tərəfləri:

Müsbət Tərəfləri:

1. Səmərəlilik və Avtomatlaşdırma: Süni intellekt, mürəkkəb və təkrarlanan tapşırıqları sürətlə və düzgün yerinə yetirə bilər, bu da iş yerlərində məhsuldarlığı artırır.

2. Yeni istiqamətlər və karyera sahələri: Süni intellekt sahəsi yeni iş imkanları yaradır. Məsələn, məlumat analitikası, robototexnika və proqramlaşdırma kimi sahələrdə mütəxəssislər tələb olunur.

3. Təhlil və qərar dəstəyi: SI, böyük verilənləri təhlil edərək doğru və düzgün qərarların qəbul edilməsini təmin edir.

Mənfi Tərəfləri:

1. İşsizlik: Süni intellektin artan rolu, bəzi iş sahələrində insan işçilərinin yerinə robotların və avtomatlaşdırılmış sistemlərin keçməsinə səbəb ola bilər, bu da işsizlik səviyyəsinin artmasına gətirib çıxara bilər.

2. Etik problemlər: Süni intellektin tətbiqi ilə bağlı etik problemlər yaranır. Məsələn, qərarların necə qəbul edildiyi və bu qərarların nəticələrinin kimə və necə təsir edəcəyi məsələləri.

3. Məlumat təhlükəsizliyi: Süni intellektin məlumat bazaları və sistemləri ilə işləməsi, kiber hücumlara qarşı zəif ola bilər, nəticədə şəxsi məlumatların sızması və digər təhlükələr meydana çıxa bilər.

 Süni intellektin çalışma mexanizmi:

Süni intellektin işləmə prinsipi, müxtəlif alqoritmalar və statistik modellər üzərində qurulmuşdur. Ən çox istifadə olunan metodlardan biri maşın öyrənməsidir. Bu metod, verilən məlumatlar əsasında sistemlərin özlərini təkbaşına inkişaf etdirməsinə və öyrənməsinə imkan verir.

1. Verilənlər: SI sistemləri, böyük verilənlər üzərində təhlil aparır. Bu verilənlər, müxtəlif mənbələrdən, məsələn, sensorlar, veb saytlar və ya sosial media şəbəkələrindən əldə edilir.

2. Modelin qurulması: Dərin öyrənmə (deep learning) və neyron şəbəkələri kimi metodlar istifadə edərək, SI sistemləri öz alqoritmalarını qurur və onları təkmilləşdirir.

3. Təhlil və Qərarvermə: Bu modellər öyrəndikdən sonra, verilən məlumatlara əsasən düzgün nəticələr çıxarır və qərarlar verir.

Süni İntellektin Enerji Sərfiyyatı və Soyutma Sistemi:

Süni intellekt sistemləri, xüsusən də dərin öyrənmə və böyük verilənlər emalını həyata keçirən zaman böyük enerji sərf edir. Bu cür sistemlər üçün yüksək hesablama gücü tələb olunur, bu da yüksək enerji istehlakı ilə nəticələnir. Məsələn, dərin öyrənmə modelləri, çoxsaylı parametrləri emal edərək nəticəyə gəlirlər və bu əməliyyatlar ciddi enerji sərfiyyatı ilə əlaqələndirilir.

Soyutma Sistemi: Süni intellekt sistemləri, xüsusən də böyük məlumat mərkəzləri və hesablama gücü tələb edən maşın öyrənmə modelləri, yüksək istilik yaradır. Bu səbəbdən bu sistemlərin səmərəli işləməsi üçün xüsusi soyutma texnologiyalarına ehtiyac var. Əksər məlumat mərkəzlərində soyutma sistemləri, sistemlərin normal işləməsini təmin etmək üçün kritik rol oynayır. Bu sistemlər, soyuq hava ilə işləyən kondisionerlər, maye soyutma və ya yeni nəsil sıxılmış hava sistemləri istifadə edərək cihazları soyuq saxlamağa kömək edir.

Süni intellektin inkişafı insan həyatını daha da asanlaşdırmış və məhsuldarlığı artırmışdır. Lakin, bu texnologiyanın tətbiqində etik, sosial və enerji ilə bağlı bəzi problemlər də mövcuddur. Gələcəkdə bu problemlərin həlli və texnologiyanın daha səmərəli istifadəsi istiqamətində inkişaflar gözlənilir. Süni intellektin həyatımıza daha dərindən daxil olması ilə, onun əhəmiyyəti daha da artacaq və insanlıq üçün yeni imkanlar yaradacaqdır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(19.11.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Hekayə saatı runrikasında sizlərə Ruslan Mollayevin “Qatıl” hekayəsi təqdim edilir.

Ruslan MOLLAYEV

“QATİL”

 Hekayə 2012-ci ildə Nəsimi Milli Ədəbiyyat müsabiqəsinin qalibi olub.

Aktrisa

       Bir qadınla tanış olursan. Çox keçmir sənə aşiq olduğunu bildirir. Onu tam tanımadığın üçün, əslində, özünə deyil, içindəki qüvvəyə aşiq olursan və o, birdən qeyb olur. Əllərinin qanını yuya-yuya “bu son iş idi” – deyib, həyat tərzində dəyişiklik üçün axşam çağına teatra getməyi planlaşdırırsan. Pərdələr açılır və səhnədə o peyda olur. Ürəyinin döyüntüsünü yanında oturanlar da eşidir.

– Deyəsən, telefonunuz zəng çalır, – deyə, sizə pıçıldayırlar.

Özünü ələ alıb diqqətlə tamaşaya baxırmış kimi səhnədəki aktyorların birinə çevrilirsən və bir anda hər şey donur. Təkcə onun dodaqları bir-birinə dəyib açılır. Əlləri havada yellənib saçlarına girir. Kirpiklərini tələsmədən yumub-açır. Birdən bu gün səhər öldürdüyün qatilin can verməsini xatırlayırsan...

Səhnənin ortasında közərə-közərə artan işığın altında iblis paltarını geyinmiş biri dayanır. İblis onun qanadlarını açır. O isə monoloq söyləyir. Deyilən cümlələrə heyrətlənirəm, nəhayət, nədən birdən onun qeyb olduğunu anlayıram. Səhnədə deyilən sözlər, jestlər, hamısı mənimlə görüşdə işlətdiyi kəlmələrdir. Bu, bir tamaşanın məşqi imiş. Ağ mələk paltarını geyinmiş aktrisa cümlələri söylədikcə mən də onunla birgə deyirdim. Yanımda oturan tamaşaçı dirsək vurub sakit olmağımı istədi. Tamaşaçının qulağına pıçıltı ilə – “bax indi adama çevrilib səhnədən yox olacaq” söylədim.

– Baxmısınız? Axı, bu, premyeradır! – dedi.

Ona fikir vermədən tamaşanı izləməyə davam elədim.

Tamaşaçı təəccüblü halda üzümə baxırdı. Elə bil tamaşa üzümdə gedirdi. Pərdələr bağlandı.

           Qrim otağı. Əlimi aktrisanın ətəyinin altına saldım. O gözlərini yumub həzz ala-ala: “Bilirdim gələcəksən. Bəyəndin özünü?” – soruşdu.

Cavab olaraq silahı içinə saldım. Diksindi, gözləri bərəldi, sifətinə qorxu yayıldı, gülümsündü və mən atəş açdım. Ağ rəngli mələk paltarı qan oldu, bir-iki damcı da güzgüyə sıçradı. Masanın üstündəki pambıqla qanı güzgüyə yaydım, bir tərəfi dodaq boyası idi. Qadın qoxusu ilə ölüm qoxusunu içimə çəkib getdim.

Mən necə qatil oldum

Hanzaqor dağından yenicə düşmüşdük, Mazımqara postu üçün darıxmışdım, körpünün o biri tərəfində gürcü əsgərləri bir yerə yığışıb deyib-gülürdülər. Yaz vaxtı buranın havasında qəribə bir füsunkarlıq var.

Dan yeri sökülürdü, elə bil göydə qırmızı boya dağarcığı partlayıb yer üzünə damırdı. Duman dağın döşünə düzülmüş ağacların boynuna kəlağayı kimi sarılmışdı. Körpünün altından pıçıltı ilə axan Mazımçay ətrafı daha da sehrləyirdi. Hava artıq açılmışdı, uzaqdan görünən həyət evlərinin aralarındakı yoldan arabir maşınlar keçirdi. Arxamda dayanan dağa böyük hərflərlə “Azərbaycan” yazılmışdı. Ona hər baxanda içimdə qəribə hisslər oyanırdı, yəqin ki, bu, fəxr hissi idi, əlimdəki silah sərhəddə dayanmağıma xüsusi cəsarət verirdi.

Yuxarı kənddən maşın səsi gəlir: “UAZ”-dır.

Qara kişi: -Sabahın xeyir, oğul! – deyib, maşını aşağı şlaqbauma gedən yolda saxladı. Səhərlər bazara toyuq-cücə aparırdı. Maşını elə köhnə idi ki, bir az bərk sürsəydi, ayrı-ayrı hissələrə ayrılacaqdı. Zastava rəisi ondan danışmışdı bizə: Tək yaşayırdı, yoldaşını Katexçay şəlaləsindən bir neçə kilometr yuxarıda (V – əsrə aid olan Katex kilsəsinin yaxınlığında) odun yığarkən ayı parçalamışdı. Qara kişinin üzünə baxanda deməzdin ki, həyatından narazıdır: qırmızı dolu yanaqları və gülərüz sifəti vardı. Ümumiyyətlə, bu ərazinin insanlarında havasına uyğun qəribəlik vardı. Eramızdan əvvəl 65-ci ildə Roma və Alban qoşunları arasında Alazan çayı sahilində baş verən döyüşdə iştirak edən qədim yunan tarixçisi Plutarx yazırdı: Alban ərazisində olan bu torpaqların əhalisi sakit təbiətli, məğrur, döyüşdə cəsarətli və cəsurdur.

– Neçə ayın qalıb?

 Artıq günlərmi saydığımı dedim. Sevindi, – ah, nə gözəl, hərbi bileti alan kimi uşaqları da götür, gəlin bizə, sizi zirzəmi çaxırına qonaq edim, toyuq-cücədən də kəsərik.

Bilmirəm niyə, amma birdən uşaq kimi “mən toyuq yemirəm” – söylədim. Elə bil bu dəqiqə toyuğu boğazıma dürtəcəkdi.

– Niyə, a bala? Ondan təmiz nemət var?

…Altıncı sinifdə oxuduğum vaxtlardı. Üzməyi hələ bilmirdim və mənə suyun altında üzənlər çox maraqlı gəlirdi. Nəfəsimi tutub neçə saniyə havasız qala biləcəyimi ölçürdüm. Sonra bunu vedrədə yoxladım, daha sonra toyuğu tutub həyətimizdəki arxa saldım. İstəyirdim o da ördəklər, qazlar kimi üzsün, başını bir- iki dəfə suya salıb-çıxartdım. Sonra bir qədər saxladım və öldü. Nənəmin ən sevimli ağ toyuqlarından biri idi. Tətilə qonaq gəldiyim üçün mənə heç nə demədi. Qorxmuşdum, diksinmişdim. Babam gözümün qarşısında basdırdı onu və: belə etmək olmaz, – dedi. Dayım xeyli gülmüşdü, həmən günün səhərindən əzab verə-verə olsa da, üzməyi öyrətdi mənə. Və o gündən toyuq yeyə bilmirəm.

Qara kişi: – Sən gəl, gəl, – deyib, dodağının altında gülə-gülə maşına minib getdi.

         Kənd camaatı rahat şəkildə postdan gəlib keçə bilirdilər, çünki buralar bizim ərazi sayılırdı. Amma əslində, xidmətdə olduğum üçün onunla danışmamalıydım. Duman artırdı, xidməti daha da gücləndirdim. Belə məqamda xidmət səslə aparılır. Göz uzağı görmədiyi üçün diqqət daha çox səsə verilir. Dağın ətəyində aşağı posta kimi balaca tağlar tikilmişdi, çox vaxt buralarda iki it yatırdı. Bir dişi, bir erkək. Bir-birinə söykənib yatmışdılar. Elə şirin yatmaqlarına baxıb həsəd aparırdım. Onlara indi nə dərəcədə yaxşı olduğunu, bəlkə də, ağıllarına belə gətirmirdilər. O tayda, uzaqdan it səsləri eşidilirdi, gürcü əsgərləri dağılışmışdı, postları boş idi, deyəsən. Çay öz axarıyla axırdı. Aşağı – Gömrük Postunda yoxlanış üçün dayanan “Tır”ın yiyəsi motoru işə salıb qızdırırdı. Onun nə qədər yol gəldiyini, onu gözləyən ailəsini düşündüm və birdən itlərin səslərini çox yaxında eşidib fikirdən ayıldım. Körpünün tən ortasına kimi gəlib dayandılar və başladılar bir-biri ilə oynamağa. Bir az əvvəl erkək itin yanında uzanmış dişi it yanımdan keçib getdi. Şlaqbaumun qarşısında dayanıb onlara baxdı. Erkək it yatmışdı. Bu səhnə, bu görüntülər heç vaxt yadımdan çıxmayacaq. Dişi it çevrilib “sevigilisinə” baxdı və şlaqbaumun altından keçib getdi. O biri itlərə az qalmış ayaq saxlayıb oturdu. İtlər oynaya-oynaya buna tərəf gəldilər, onu qoxlayırdılar. Birdən biri onu dişlədi, digəri cumdu üstünə, o zingildəyib geri qayıtmaq istəyəndə qarşısını kəsdilər. Erkək it səsə başını qaldırdı və axsaya –  axsaya körpüyə tərəf gəldi. Dişi iti zorlayırdılar, erkək itin gözlərində uçurum vardı. Birdən onlara tərəf cumdu, üç it onun qarşısını kəsib mırıldadı. Çayın səsi gəlmirdi, ağaclar, hava – hər şey donmuşdu. Erkək it axsaya-axsaya dala qayıdıb, yerində uzandı. Onlar hamısı, bir-bir dişi iti zorlayıb getdilər. Dişi it də heç nə olmayıbmış kimi qayıdıb erkək itin ayaqları tərəfdə uzandı. Ekrək it aram-aram dərindən nəfəs alırdı. Dişi itin bədəni isə saat kimi vururdu.

          Göy gurultusu ilə yağışın ilk izi eyni vaxtda oldu. Avtomatın qundağı ilə dişi itin başına dayanmadan vururdum. Macal tapıb başını qaldıra bilmirdi, erkək it isə sadəcə baxırdı. İtin beynini tamam dağıtdım. Səsə çıxıb olanları gördülər və məni həbsə yolladılar.

Yenə xidmətdə idim, erkək it daha buralarda görünmürdü, Qara kişi maşın ilə aşağı postun şlaqbaundan keçib qarşımda saxladı, maqnitafonunda “Acar” rəqsi səslənirdi, səsini alıb dedi:

– Salam, oğul, eşitdim həbsə düşmüşdün. Başın sağ olsun, amma de görüm, o iti nə üçün öldürdün? Üstüvə cumdu? Ondan bir neçə gün bundan qabaq erkəyi maşının qabağına çıxmışdı. Deyəsən, ayağının üstündən keçdim. Yəqin qancıq onun üçün acıqlı olub. Əsas odur canın-başın salamatdır. Nə oldu tərxis olmursan?..

Tərxis olduğum gün Qara kişini öldürdüm və beləliklə mən qatil oldum.

 Harakiri

Bütün olanlara üz çevirib, uzun yola çıxırsan, hər addımında suyun içində gedirmiş kimi torpaq ətrafa yayılır. Arxaya çevrilib baxanda ardınca səkkiz nəfərin gəldiyini görürsən. Anlayırsan ki, bu yol tək sənin deyil, sənin kimi bir neçə samurayların yoludur.

Hamı duz xətt üzərində çayın kənarında oturub, dua oxuyur, harakiri etməyə hazırlaşır, üzü dağlara dayanan ağ saçlı nurani kişinin fleytada ifası adamı yatızdırırdı. Məndən başqa hamı gözlərini yummuşdu. Bura cəsarətlə gəlsələr də, ölümə hazır olmadıqları açıq şəkildə görünürdü. Qılıncın altında oturan samuray bir az qabağı əyilsə, dostu onun ölümə hazır olduğunu biləcək və nə etməlidirsə, onu həyata keçirdəcəkdi. Hər kəsin qarşısında dəstəsi ağ parçaya bələnmiş xəncər vardı. Fleytada çalınan həzin musiqi dağlara dəyib suya düşürdü, əsən sərin külək meşənin hündür ağaclarını rəqs etdirirdi. Bir azdan bu ölüm maşınlarının qanı öz əlləri ilə torpağa töküləçəkdi. Çayın o biri tayında, ağacın arxasından qadın gördüm. Tək deyil, tanıdım, samurayların həyat yoldaşlarıdı.

– Durun, durun deyirəm sizə, aç gözlərini, qılıncı çək onun başından.

Musiqi dayanan kimi qadınlar ağacların arxasından çıxdılar.

Bir o tərəfə baxın, onlar necə sizin ölməyinizi gözləyir. Məni başa düşürsünüz? Bu ritual onlar tərəfindən düşünülüb. Sən, mən onlara görə vuruşmuşuq və bu gün onlar istədiklərinə çatıblar. Bundan sonra yalnız siz onlara mane ola bilərsiniz. Başa düşürsünüz?

Ağsaqqal üzünü çaydan çəkmədən: – Sən kimsən? Bu torpaqlarda nə qəzirsən? – soruşdu. Rahatlıq üçün buralara tez-tez gəldiyimi söylədim.

– Onlar sadiq qalacaqlarına and içiblər, başqa yolları yoxdur. Samurayın həyat və yaradıcılığı ölümə hazırlıqdı, – dedi.

Yanımda dayanan samuray birdən xəncəri özünə sancdı və harakiri elədi. Çayın o tayında yeddi qadın əllərində qılınc suya girib bizə tərəf üzürdülər. Samurayların hər birini ayağa durğuzub döyüşməyə səslədim. Hər kəs yenə diz üstə oturub, başını aşağı saldı. Qadınlar sahilə az qalırdılar. Özünü öldürmüş samurayın xəncərini götürüb meşəyə doğru qaçdım. Fleytanın həzin səsi yenə bütün meşəyə yayılırdı. Səs yenə birdən kəsildi, çayın kənarında olan hamını öldürmüşdülər. Qadınları tapıb bir-bir həmən o xəncərlə, qarınlarının sol tərəfinə batırıb sağa doğru sonra isə horizontal çəkib, göbəklərini iki yerə böldüm və hər qadını qətlə yetirəndə o, yadıma düşürdü, əlimi nəbzlərinə qoyub son vuruşa kimi onların necə öldüyünü hiss edirdim. Məhz bu baş verənlərə görə mən indi sizin qarşınızdayam.

– Müttəhim kimi sizin istəyiniz nədir?

– Onları bağışlayın!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(19.11.2024/)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Güney Azərbaycan Poeziyası Antologiyası layihəsində Təbriz təmsilçimiz Əli Çağlanın növbəti təqdim etdiyi yazar Norveçdə yaşayan soydaşımız Hadi Qaraçaydır.

Hadi Qaraçay

Norveç

XALI ÜSTÜNDƏ YAZI

Günəşin ayıma

Suyun suyuma

Gecəm ulduzuna qarışıq ikən

Gözlərin qanıma

Odun canıma

Əllərin oduma alışıq ikən

Külümü yellərə necə verərsən?

İtburnu kolları bənək bənəkkən

Baramam odlanıb çal kəpənəkkən

Ürəyim ürəyim ələk-vələkkən

Sən məni ellərə necə verərsən?

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(19.11.2025)

Sabah - 19 noyabr 2025-ci il tarixində Beynəlxalq Muğam Mərkəzində Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun təşkilatçılığı və Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyinin dəstəyi ilə Şanlı Zəfərin 5-ci ildönümünə həsr olunmuş ədəbi-bədii tədbir və miniatür sənətinin incəliklərini əks etdirən “Kölgəsiz Dünya” sənədli filminin təqdimat mərasimi keçiriləcək.

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalına Fonddan verilən məlumata görə, tədbirdə müxtəlif musiqi və bədii çıxışlardan ibarət proqram təqdim olunacaq daha sonra miniatür sənətinə həsr olunmuş “Kölgəsiz Dünya” adlı sənədli film nümayiş etdiriləcək.

Tədbirdə Azərbaycan Respublikasında akkreditə olunmuş diplomatik korpus və Dövlət qurumlarının nümayəndələrinin, elm, mədəniyyət və incəsənət xadimlərinin, media təmsilçilərinin iştirakı gözlənilir.

Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu bu tarixi günü qeyd edərək, Vətən müharibəsində həyatını itirmiş qəhramanlarımızı, eləcə də qazilərimizi dərin ehtiramla anır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(18.11.2025)

Dünyaxanım  Ağalarqızı, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Deyirlər ki, insan gərək dünyaya naxışla gəlsin. Yəni əzəldən taleyi, bəxti, şansı açıq olsun. Amma məncə o naxışı ömrümüz boyu qarşılaşdığımız yaxşı insanlar vurur taleyimizə. Bir növ həyat axarımızın bəzən yolunu belə dəyişə bilir. Belə insanlar həyatımıza çox kiçik yaşlardan başlayaraq girir. Bu naxışlar ailəmizdə, baxçada, məktəbdə, böyüdükçə iş həyatımızda, şəxsi münasibətlərdə tək-tək qazanılır. Naxışımız ya gözəl ya eybəcər olur əlbət. Amma mən bu gün sadəcə gözəlindən bəhs edəcəm.

Məktəb illərimdən gələn bir gözəllik, saflıq, xeyirxahlıqla məni tanış edən müllimim. Müəllimliyin  necə məsuliyyətli və ağır bir peşə olmasıyla hamınız mənimlə razılaşarsınız. Onu da qeyd edim ki, bu həqiqətən bir bacarıq və Allahdan verilmiş bir naxış tələb edir. Hər elmi dərəcəsi  olan insan, yüksək zəkaya malik  alim, və ya gözəl rəssam,  musiqi alətində çalmağı bacaran fitri istedada sahib olan ifaçının belə yaxşı müəllim ola biləcəyi məçhuldur.

Mən Sumqayıt şəhərində 16 saylı tam orta məktəbin şagiridi olmuşam. İlk sinifə Azərbaycanın təkrar öz müstəqilliyini qazandığı illərdə, heç də asan olmayan bir dövrdə 1995-ci ildə getmişəm. İlk müəlliməm savadlı, gözəl  Səkinə Quliyeva olub. Çox yaxşı xatırlayıram ki, Səkinə müəllimə  bizi vətənpərvər ruhda  yetişirirdi. Sinifə daxil olan kimi bir növ öz ritualımız vardı. Səkinə müəllimə bizə  bir neçə sual verirdi və biz də xorla cavab verirdik  “ Dövlətimiz?” – “ Azərbaycan” “ Dinimiz?” “ İslam” “ Milliyətimiz?” “ Türk” “ Bayrağız?” “ Üç rəngli”. Bu suallar gerbimiz, himnimiz , bütün dövlət atributlarımızı hər gün xatırlamaq və yaddaşımıza həkk etdirmək üçün idi. Altı yaşım vardı çox şeyi xatırlamaqda çətinlik çəksəm də bu anları heç vaxt unutmaram. Səkinə Quliyeva hər zaman ilk müəlliməm, mənə qələm tutmağı, oxumağı, yazmağı öyrədən bir insan, yaddaşımda hər zaman  gözəl xatirələrim kimi yaşayıb və yaşayacaq.

Tele elə gətirdi ki, 2-ci sinifdən həyatıma başqa bir müəllim girdi. Bu gün sizi bu peşənin haqqını verən mənim və mənim kimi  yüzlərlə gəncin ömrünə toxunan, naxışlar nəqş edən nur simalı bir insan əziz müəllimim Nuricət Zülfüqarova ilə  tanış etmək istəyirəm əziz  oxucular. 

Onun sinifə daxil olduğu ilk günü indiyə kimi çox gözəl xatırlayıram. O gün geyindiyi libasından tutmuş, rəftarı, danışığı hər incə detalı belə ağlımdadır. Adı bizə qəliz gəldiyi üçün ilk işi adını sinif lövhəsinə qazmaq oldu. Olduqca gülər üzlü, xoş rəftarlı idi. Sanki müəllim olmaq üçün doğulmuşdu. Onu da qeyd edim ki, 2-ci sinifdə sinifimiz başdan ayağa dəyişildi. Oxuduğum sinfdə uşaq sayı bir sinif üçün çox, iki sinif üçün isə az idi. Məktəbimiz sinifi iki növbəyə ayırdı və iki  fərqli sinif yaradıldı. Amma əfsuslar olsun  hər iki sinifdə də uşaq sayını tamamlamaq üçün bəzi “müəllim”lər  onların dili ilə desək sinifdəki sayca artıq olan və öz düşüncələrinə görə zəif və tənbəl olan şagirdlərini bizim sinifə bir jest olaraq göndərdilər. Elə nə yaxşı ki, o uşaqlar bizim sinifə gəldilər. Belə ki, hər birimiz bir fidan kimi bir yerdə pöhrələndik, bir yerdə güldük, bərabər öyrəndik, əyləndik. Sinifdə bir uşaq belə diqqətdən və nəzarətdən kənar qalmadı əlbəttə, Nuricət müəllimənin sayəsində. Məktəbdə adımız “yığma sinif” kimi çıxsa  da sonra sorağımız hər zaman ən yaxşı siniflər sırasına yüksəldi. Çünki şövqümüzü müəllimimizdən aldıq. Onun müdrikliyi, savadı, qayğıkeşliyi sayəsində hər birimiz yaxşı insan kimi formalaşmağa başladıq. Həm savadımızı, həm insani dəyərlərimizi, yaxşı keyfiyyətlərimizi artırdı Nuricət müəllimə.  Həmin illərdə sinifimiz, müəlliməmiz, sinifin bəzi əlaçıları  haqqında qazetdə məqalə dərcəl olmuşdu və bəndəniz haqqında da bir iki cümlə yazmışdılar. Heç o zaman ağlıma da gəlməzdi ki, illər keçəcək mən özüm Nuricət müəllimə haqqında yazmaq şərəfinə nail olcağam.

-Salam Nuricət müəllimə. Mən sizi tanıdığım qədər istəyirəm oxucular da sizi yaxşı tanısın. Xahiş edirəm özünüz haqda oxuculara məlumat verərdiniz.

- Ay mənim dilli dilavər Dünyam. İndiyə qədər yadımdadır sinifdə keçirdiyimiz tədbirlər, konsertlər və sənin fəal iştirakın, təşkilatçılığın.  Dünya qızım mən Qarabağın gözəl şəhərlərinin biri Ağdam şəhərində 1956-cı ildə anadan olmuşam. Orda da 2 nömrəli orta məktəbi bitirib,  Bakı Dövlət Universitetinə qəbul olmuşam.  Təhsilimi bitirdikdən sonra Ağdam şəhərində Tarix və Diyarşünaslıq müzeyində kiçik elmi işçi kimi işləməyə başlamışam. Ailə həyatı qurduqdan sonra isə taleyim Sumqayıt şəhəri ilə bağlanıb. Sonra bu şəhərdə Mərkəzi kitabxanada mətbəə şöbəsində əvvəlcə kiçik sonra isə böyük redaktor, daha sonra isə şöbə müdiri işləmişəm. İşlədiyim nüddətdə bu sahədə göstərdiyim fəaliyyətə görə həm Mədəniyyət Nazirliyi, həm də şəhər Mədəniyyət  Şöbəsi tərəfindən dəfələrlə mukafatlandırılmışam. Amma bütün bu uğurlarıma baxmayaraq, içimdə qəribə bir hiss vardı. Buna müəllim olmaq arzusuyla alışıb yanmaq da deyə bilərəm. Hər zaman uşaqlarla işləmək və bildiklərimi onlara öyrətmək istəmişəm.  Öz övladlarım məktəbli olduqdan sonra dərslərində onlara kömək edərkən görürdüm ki, bunu böyük züvqlə edirəm və məktəbdə dərs zamanı tam anlamdıqları və ya onlara qaranlıq qalan məqamları rahat bir şəkildə, düzgün dillə başa salmağı bacarıram. Bir növ bu da mənim üçün təkan oldu. Onsuz da uşaqlıq arzum məhz müəllim olmaq idi. Bəzi səbəblərə görə bu sahədə fəaliyyət göstərmək alınmırdı. Təlabat məsələsi və başqa şəxsi səbəblərdən bir müddət bu sahədə işləmək nəsib olmurdu ta ki, 1994-cü ildə Sumqayıt şəhər 16 saylı tam orta məktəbdə öncə ədəbiyyat müəllimi daha sonra isə ibtidai sinif müəllimi kimi pedaqoji fəalliyyətə başladım. Onu da bilirsən ki, ilk ibtidai sinifim sizin sinif oldu. Dərs dediyim uşaqları vətənpərvər ruhda böyütmüşəm. İnsani dəyərləri yüksək, savadlı, dürüst, tərbiyəli, əxlaqlı ,  Vətənə, dövlətə faydalı və layiqli olmaları üçün əlimdən gələni əsirgəməmişəm. Amma həqiqətən də şagirdlərim məktəbdə hər zaman bu keyfiyyətlərinə görə başqa uşaqlardan yaxşı mənada seçiliblər. Onlara təkcə bilik vermək üçün yox, dünya görüşlərinin də genişlənməsi üçün çalışmışam.  Tariximiz, ədəbiyyatımız və Vətənimizlə əlaqəli hər şeyi onlara aşılamağa can atmışam.

- Nuricət müəllimə fəxr etdiyiniz, adını xüsusi qeyd etmək istədiyiniz şagirdləriniz varmı?

- Şagirdlərim arasında fəxr etdiyim bir çoxları var. Kimisi həkim, kimi müəllim, kimi musiqiçidir və öz sahələrində peşəkardılar. Hər biri ilə öyünürəm və  buna haqqım da var. Ancaq əgər söhbət bu məqama yetidişdisə  tək mənim yox bütün ölkəmizin qururu olan aprel döyüdüşlərində qəhrəmancasına həlak olan şəhidimiz  Əbdülməcid  Axundov mənim sevimli, vətənpərvər, şagirdlərimdən biridi və onun yetişdiyi uca zirvə heç kimlə müqayisə edilə bilməz. O, mənim və xalqımızın qürurudur. Əbdülməcid mənə deyərdi ki, siz bizə hər şeyi hər zaman xırdalığına kimi başa salırdınız.  Mən onlara Araz çayı, Cənubi və Şimali Azərbaycan haqqında danışanda uşaqlar deyirdi ki, görəsən bizim torpaqlar nə zaman birləşəcək? Nə zaman vahid bir Azərbaycan olacağıq? Yəni yenə də deyirəm Universitet illərindən bu yana hər zaman öyrəndiyimi, bildiyimi onlarla bölüşmüşəm.

- Bəs təhsilimizin indiki  vəziyyətindən necə razısınızmı? Sizcə təhsil sisteminə nə kimi yeniliklər gətirmək olar?

- Qızım, açığı təhsilimizin indiki  vəziyyətindən heç məmnun deyiləm. Məni qətiyyən qane etmir. Əvvəlki təlim və  tərbiyə yoxdur və ən əfsuslandığım məqam odur ki, müəllimə verilən dəyər, qiymət, hörmət də ürək açan deyil. Uşaqlar da zənnimcə valideynlər tərəfindən çox sərbəst böyüdülür. Mən sərbəstlik əleyhinə deyiləm,  əsla.  Ancaq sərbəstlik və özbaşınalıq arasında çox incə bir çizgi var ki, əfsus ki, bu çizgi valideynlər tərəfindən düzgün nizamlanmır. Dərsliklərimizdən də məmnun deyiləm açığı. Son zamanlar uşaqların qavramaqda çətinlik çəkdiyi qəliz misal və məsələlər, şeir və hekayələr salınıb ibtidai sinif dərsliklərinə və bu da öz növbəsində uşaqların dərslərdən geri qalmasına, məcburən özəl dərs və hazırlıq kurslarına getmələrinə zərurət yaradır. Uşaqlar zamanlarının çox qismini bu kurslarda keçirdir. Hələ bizim evimizin ətrafında bir neçə ard-arda kursalar açılıb içərisi də uşaqla dolu. Sanki kurs yox məktəbdir. Çünki dediyim kimi, müəllimlər sıxışdırılır və dərs  proqramı da o qədər çətindir ki, dərsi daha yaxşı qavramaq üçün  uşaqlar fərdi dərslər almağa məcburdular.  Ancaq valideynlər də bəzən buna  bir az etinasız yanaşırlar. Özləri müxtəlif bəhanələrlə dərsdən sonra uşaqları ilə məşğul olmağa həvəsli deyillər. Məktəbə gəldikləri ilk gündən bəziləri soruşur ki, dərsdən sonra məşğələ keçirsinizmi? Bəlkə bu dediklərimdən inciyənlər olacaq, amma ömrünün 30 ilini bu sahəyə vermiş bir pedaqoq kimi deyə bilərəm ki, dərs proqramı gərəksiz dərəcədə qəlizdir. Bu proqramla yuxarı siniflərdə belə uşaqlar əziyyət çəkər o ki, qaldı ibtidai sinif ola.

-  Ən böyük istəyim sizin kimi dəyərli müəllimlərimizin fikirlərinin və məsləhətlərinin Azərbaycan Təhsil Nazirliyi tərəfindən nəzərə alınmasıdır. Təqaüddə olan, 30 il bu sahədə uşaqlarla nəzəri yox praktiki çalışmış bir müəllim  zənnimcə Təhsil Nazirliyində məsləhətçi qismində fəaliyyət göstərsəydi  təhsilimizə daha  böyük köməyi dəyərdi. Nuricət müəllimə bir Qarabağlı olaraq 44 günlük Vətən mübaribəsi  və Qələbəmiz, Zəfərimizin 5 illik yubileyi ilə bağlı təəssuratlarınızı öyrənmək istəyərdim.

-Dünya bilirsən ki, Ağdam şəhəri birinci Qarabağ müharibəsi zamanı ən çox şəhid verən bölgə olub. Altı min şəhidimiz olub. Qohumlarımın içində nə qədər şəhid olan, itkin düşənlər nə ölüsündən, nə dirisindən xəbərimiz olmayanlar var. Bu savaş zamanı isə Azərbaycan xəritəsini qarşımıza qoyub yerbəyer müzəffər ordumuzun hər azad etdiyi bölgəmizi xəritədə izləyib sevinir, sabah görəsən hansı torpağımız işğaldan azad olacaq fikri ilə mən, ailəm, nəvələrim həyacan içində yaşayırdıq. Xaricdə yaşayan nəvələrim belə dəqiqəbədəqiqə xəbərləri izləyirdi. Hər yeni zəfərimizi həyəcanla bir-birimizlə paylaşırdıq. O günlərin sevicini sözlə ifadə etmək çətindi. Bizə bu duyğunu bu qələbəni yaşadan qəhramanlarımız sağ olsun. Dünyasını  dəyişənlərə  Uca Tanrıdan rəhmət diləyirəm. Qazilərimiz var olsun. İki dəfə məktəbimizin şagirdi qəhrəmanımız Əbdülməcid haqqında sənədli film çəkildi, onun qəhrəmanlığından danışdıq. Birinci verlişdə danışmaq mənə çox çətin olsa da ikinci sənədli filmdə bir az daha asan oldu çünki, torpaqlarımız azad olmuşdu və artıq Əbdülməcidin timsalında heç bir şəhidimizin qanı yerdə qalmamışdı. Əlbəttə ki, bu gün çox sevincliyəm. Sevinirəm ki, Qarabağımız azaddır, artıq məbluğ yox qalib bir xalq kimi tanınırıq.  Qoy Azərbaycanımızın başı hər zaman uca olsun. Yeganə təvəqqem övladlarımızın, gələcək nəsillərimizin bu müqəddəs torpağa  savadlı, əxlaqlı, layiqli olmaqlarıdır və belə də olcağına dair heç şübhəm yoxdur.

P. S. Bu gün sizi bu  Vətən üçün layiqli balalar yetişdirən bir müəllimlə tanış etdiyim üçün çox şadam. Nuricət müəllimənin timsalında bu şərəfli peşəni vicdanla, layiqincə yerinə yetirən hər bir müəllimin qarşısında baş əyirəm.

“Sən ülviyyətin abidəsi, sən müdrikliyin xəzinəsi

Sən əbədi yaşayacaq zirvəsən Müəllim”

Sonda müəllimlə bağlı oxuduğum və çox təsirləndiyim bir kəlamla bitirirəm söhbətimi.

“ Müəllim qaranlıq bir zehnin otağında işığı yandıran  ilk insandır”.

Məmləkətimizdə belə müəllimlərin sayının çox olanası arzusu və ümidi ilə...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(18.11.2025)

Heyran Zöhrabova, “Ədəbiyyat və incəsənət”

"Bir gün getsən, unutma

Unutma, geridə qoyub getdiyini

Getsən də, xoş get. Əlvidasız, səssiz səmirsiz

Çayını soyut get

Son məktubunda heç nə yazmadan get

Xatirələri çamadana yığıb yandır, sonra məni də unut get

Elə get ki, bir də dönməyəsən geri

Elə get ki, utanmadan başı dik get

Dünya kiçikdir, üz-üzə gəldik, bəlkə...

Elə get ki, üz-üzə gəlsək utanma..."- demişdin mənə.

Amma… amma dünyanın işinə, həyatın ironiyasına bir bax, gün gəldi, çıxıb gedən özün oldun.. Hansı ki, elə getdin ki, bir gün üz-üzə gələsi olsaq, utanacaq olan da elə yenə sən olacaqsan.

Əgər bir gün çıxıb gedəsi olsam, məndən başı dik getməmi istəyən sən, bəs özün niyə elə getmədin, iki gözüm?

"Bir gün getsən unutma

İtirən sən olacaqsan

Sən getsən, mən bir qələm itirəcəm

Sən bir yazı itirəcəksən"- demişdin.

Amma qələmi də, yazını da, deyəsən, özün itirdin axı...

"Bəlkə, mən nə vaxtsa, bir qələm tapdım, amma sən getsən bir də çətin o yazını tapasan"- demişdin. Lakin qələmimdən süzülən hər sətir mürəkkəbdə sən vardın. Mən oxuduğum hər bir yazıda səni tapmışdım sən bunu bilmədin.

"Fikrini dəqiqləşdir getmədən öncə

Son dəfə yoxla çamadanları.

İçinə bəhanələri qoyduğundan əmin ol"- demişdin.

Maraqlıdır, görəsən, sonda hansımızın "bəhanələri" daha keçərli, daha tutarlı oldu?

"Son dəfə dilindən qopsun əlvida sözü"- demişdin. Bəs özün niyə vidasız getdin?

"Son dəfə göz yaşların yusun getdiyin yolu

Son dəfə üzül..."- demişdin. Sən gedərkən ağladınmı, iki gözüm? Sən üzüldünmü bizə heç? Bir dəfə olsun arxana baxdınmı gedərkən? Az da olsa, içində bir tərəddüd etdinmi?

"Elə yerə get ki, orda itirdiklərin qazandıqlarına dəysin"- demişdin. İndi soruşuram səndən, getdiyin yerdə qazandıqların itirdiklərinə dəydimi barı? Qəlbin, vicdanın rahatdırmı?

"Elə yerə get ki, ahım da tapa bilməsin səni 

Sorağıma da gəlib çata bilməyəsən

Elə yerə get ki orda tanrı da unutsun səni 

Bir gün getsən unutma

Mən o mən olmayacam

Gedişinlə dəyişib başqa aləm olacam

Nə yoluna çıxaram, nə üzünə baxaram"- demişdin.

"Üz-üzə gələcəyimiz şəhərdən çıxıb gedərəm bir yolluq

Bir gün getsən, elə get ki

Addımların əzməsin ayaqlarının altında qalan xəyallarımı"- demişdin.

Bəs sənin gedişinin tapdaladığı xəyallarım, xəyallarımız necə olsun? Gedərkən onları ayaqıladığın zaman qəlbin heç sızlamadımı yəni?

"Kaşkiləri, bəlkələri al yanına get. Heç bir ümid qoyma mənə

Yazmadığın son məktub kimi unudum səni.

Getsən, elə get ki, göz yaşların yusun günahını"- demişdin.

Sənin günahını nə yuyacaq bəs? Sənin də varmı barı günahını yuyacaq göz yaşların?

"Ən üşüdüyün anda xatırla getdiyin yeri,

gəlib ağlına təxəyyülündə isidim səni 

Bir gün getsən, unutma

Bu gedişin vüsalı müşkül,

Ölüb gedənlər kimi get.

Qoy torpaqdan alım qoxunu

Torpaqdan boylanan hər çiçək xatırlatsın gül üzünü

Hər solmuş yarpaq xatirəmiz olsun

Sonra güllər solanda geri gəl

Qürurumu tapdala gəl gəldiyin yolda

Mən gəl deyirəmsə, qürurumdan keçmişəm sənin üçün... 

Gəl son dəfə ağla məzarım üstə.

Torpaq sən qoxurdu deyə torpağa qarışdım...

Elə həmin güldə məzarım üstündə solmuşdu.

O gül sən idin, hər ləçəyi xatirələr"- demişdin.

Amma sonda məzar olan mən oldum, içimə gömülənsə sən və xatirələrimiz oldu.

Bəli, səni də, xatirələrini də içimə gömüb gedişinlə bir məzara çevrildim mən.  

Yad edilməyən, çiçəksiz, kimsəsiz bir məzara.

"Bir gün getsən bunları düşün get"- demişdin. Sən gedərkən bunları heç düşündünmü, iki gözüm?

"Sənə görə qürurumdan keçərəm"- demişdin, "Səndən heç vaxt keçə bilmərəm. İnanmıram ki, kiməsə görə səndən keçim"- demişdin. Amma elə ən asan keçdiyin mən oldum sənin.

Halbuki mənim ən böyük qürurum elə bizim sevgimiz idi.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(18.11.2025)