Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının birgə Türk dünyasından izlər layihəsindəyik. Bu gün Mahmud Kaşğaridən və onun “Divanü Lüğat-it-Türk” əsərindən danışacağıq.

Mahmud Kaşğari XI əsrdə yaşamış böyük türkoloq və leksikoqrafdır. Onun “Divanü Lüğat-it-Türk” əsəri, türk dillərinin zənginliyini və müxtəlifliyini əks etdirən ilk ensiklopedik lüğətdir. Əsərdə yalnız dilçilik deyil, həm də coğrafiya, etnoqrafiya və mədəniyyət sahələrində dəyərli məlumatlar yer alır. Bu məqalədə, Kaşğarinin əsərindəki coğrafi təsvirlərin və xəritənin müasir coğrafiya və etnoqrafiya ilə müqayisəli təhlili aparılacaq.

 “Divanü Lüğat-it-Türk”də coğrafi təsvirlər və xəritə

 Kaşğari əsərində türklərin yaşadığı əraziləri və bu ərazilərdəki tayfaları ətraflı şəkildə təsvir etmişdir. Əsərdə yer alan xəritə, türklərin yaşadığı bölgələri göstərən ilk türk mənşəli coğrafi xəritədir. Bu xəritədə Balasaqun şəhəri mərkəz olaraq göstərilmiş və ətrafında müxtəlif türk tayfalarının yerləşdiyi ərazilər təsvir olunmuşdur.

  Müasir coğrafiya ilə müqayisə

 Kaşğarinin xəritəsində və təsvirlərində yer alan bölgələr, müasir coğrafiya ilə müqayisə edildikdə, bəzi fərqliliklər müşahidə olunur. Məsələn, Kaşğari, türklərin yaşadığı əraziləri Rum sərhədindən Xəzər dənizinə qədər olan torpaqlar kimi təsvir etmişdir. Bu, müasir dövrdə Türkiyə, Azərbaycan, Qazaxıstan, Türkmənistan və digər Orta Asiya ölkələrini əhatə edir. Bu təsvir, türklərin geniş coğrafi ərazilərdə yaşadığını və bu ərazilərin mədəniyyət və dil baxımından zənginliyini göstərir.

Etnoqrafik məlumatların müasir etnoqrafiya ilə müqayisəsi

 Kaşğari əsərində müxtəlif türk tayfalarının adlarını, yaşayış yerlərini, adət-ənənələrini və dillərini qeyd etmişdir. Bu məlumatlar, müasir etnoqrafiya ilə müqayisə edildikdə, bəzi tayfaların hələ də mövcud olduğunu və onların mədəniyyətlərinin qorunduğunu göstərir. Məsələn, Oğuz, Qıpçaq, Uygur kimi tayfaların adları və mədəniyyətləri bu gün də müxtəlif türk xalqları arasında yaşamaqdadır.

Nəticə

 Mahmud Kaşğarinin “Divanü Lüğat-it-Türk” əsərindəki coğrafi təsvirlər və xəritə, yalnız dilçilik deyil, həm də coğrafiya və etnoqrafiya sahələrində dəyərli məlumatlar təqdim edir. Bu məlumatların müasir coğrafiya və etnoqrafiya ilə müqayisəli təhlili, türk xalqlarının tarixini və mədəniyyətini daha dərindən anlamağa kömək edir. Kaşğarinin əsəri, bu sahələrdə aparılacaq gələcək tədqiqatlar üçün zəngin bir mənbədir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(17.04.2025)

Elman Eldaroğlu, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Orta məktəbdə oxuyanda riyaziyyatla maraqlansa da, günlərin birində Lev Tolstoyun “Sergi ata” əsərini oxuyur. Və bu əsər onu özünə valeh edir. Çox düşünüb daşınandan sonra qərara gəlir ki, yazmağa başlasın. Yazır, amma hiss edir ki, onda nəsə çatmır. Anlayır ki, mütaliəsi zəifdir, çox əsər oxumalıdır, dünya yazarlarını dərindən mütaliə etməlidir...

Haqqında söhbət açmaq istədiyim yazıçı İlham Əziz 1972-ci il aprelin 16-da Salyan rayonunun Aşağı Noxudlu kəndində anadan olub. 1979–1989-cu illərdə Salyan rayonu Noxudlu kənd məktəbində orta təhsilə yiyələnib. 1987–1989-cu illərdə Moskva Dövlət Universitetinin qiyabi Riyaziyyat məktəbində oxuyub. 1989–1994-cü illərdə Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetində təhsil alıb. 1994-cü ildə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının İqtisadiyyat İnstitutunun aspiranturasına daxil olub. Bir müddət Azərbaycan Respublikasının Maliyyə Nazirliyində iqtisadçı vəzifəsində çalışıb. 1997-ci ildə isə Maliyyə Nazirliyinin Baş Büdcə İdarəsinin "Büdcədənkənar fondlar" şöbəsinin müdiri vəzifəsinə təyin olunub. Bir il sonra öz ərizəsi ilə vəzifəsindən azad edilib. Həmin ildən şəxsi bizneslə məşğuldur. Hazırda "Karizma Tradiq" şirkətinin direktorudur. Eyni zamanda 2017-ci ildə ''İlham Əziz'' imzası ilə ədəbi fəaliyyətə başlayıb. Dövri mətbuatda hekayə, resenziya, publisistik yazıları ilə çıxış edir. Bir neçə kitabın müəllifidir...

Deyir ki,- “Cavan yaşından Maliyyə Nazirliyində mühüm vəzifə tuturdum, istefa verib şəxsi biznesimi qurmağa başladım. Çünki dövr, zaman dəyişmişdi, kapitalizm münasibətləri formalaşırdı. Kapitalizmin isə məlumdur ki, sərt qayda-qanunları var, sovet dövrünə öyrəşmiş insanlar üçün yeni qaydalara uyğunlaşmaq çətindir. Bəziləri hələ də düşünür ki, şair və yazıçıları dövlət dolandırmalıdır. Sovet hökuməti yazı-pozu adamlarından, ümumiyyətlə yaradıcı insanlardan təbliğat aparatının ruporu kimi istifadə edirdi və təbii ki, onların dolanışığı üçün də ciddi addımlar atırdı, diqqət göstərirdi. Kapitalizmdə münasibətlər sözsüz ki, fərqlidir, rupora ehtiyac qalmır. Təbii ki, bugünkü mövqeyimdən razıyam, hekayələrim oxunur, ədəbi aləmdə müzakirə və tənqid edilir. Bu gün ədəbiyyat aləmində seçilmək, Saday Budaqlı, Mahir N.Qarayev, Etimad Başkeçid, Salam Sarvan, Fəxri Uğurlu, Şərif Ağayar, Varis, Mübariz Örən kimi ciddi imzaların çiynindən boylanmaq, onların ədəbiyyat süfrəsində yer tutmaq asan məsələ deyil, çünki orda çox sıxlıqdır. Ədəbi prosesi yaxından izləyənlər yəqin ki, dediklərimi təsdiqləyər. Bir məsələni də deyim ki, bizim ədəbi mühit çox ədalətlidir, 45 yaşında yazmağa başlayan İlham Əzizi qəbul edibsə, deməli, istənilən istedad qəbul oluna bilər. Yetər ki, ortada gözəl mətn olsun...”

Çox sadə adamdır. Heç vaxt yekaxanalıq edib özünü təkəbbürlü göstərmir. Mülayim rəftarı ilə seçilir. Hansı sözü harada işlətməyi yaxşı bilir. Dəqiqliyi xoşlayır, bəlkə də bu onun riyazi vərdişlərindən irəli gəlir…

“Hesab edirəm ki, dövlət quruculuğunun əsas elementlərindən biri sayılan milli burjuaziya formalaşmalıdır. Gəlin açıq danışaq, bu gün Azərbaycanda necədir? Biznes mühitində ayrı-ayrı siyasi adamlar ciddi şəkildə iştirak edirlər. Adətən belə hallar yeni qurulan dövlətlərdə olur, zaman keçdikcə inanıram ki, Azərbaycan da oturuşmuş ölkələr kimi siyasi adamlar biznes mühitindən çəkiləcək, həmin yeri milli burjuaziya nümayəndələri, orta təbəqəni təmsil edən iş adamları tutacaq. Düşüncə sahiblərinin pul qazanmaq vaxtı gəlib çatacaq. Adi bir misalla fikrimi izah etməyə çalışım, bütün Qafqazda ən böyük ticarət mərkəzi sayılan “Binə” ticarət mərkəzində elə bir dövr olub ki, adını düz-əməlli yazmağı bacarmayan, vurma cədvəlini bilməyən adamlar Çindən, İrandan mal gətirərək yaxşı pullar qazanıblar, çünki o vaxt nə gətirirdinsə satılırdı. Amma indi bazarı öyrənmədən, marketinq işlərini bilmədən, gömrük, vergi ilə bağlı qanunvericiliyindən xəbərdar olmadan pul qazana bilməzsən...”- söyləyir.

AYB-yə üzv olmaq onun uşaqlıq istəyi olub. Oradakı simaları Azərbaycan ədəbiyyatının lokomotivləri hesab etdiyindən, AYB-ni bir qurum kimi dəyərləndirir. Düşünür ki, bu gün dövlət ədəbiyyat siyasətini bu təşkilat üzərindən aparır.

Deyir ki,- “Mənim haqqımda bəzən deyirlər, mətnləri poetikdir, şeirə də oxşayır. Mətn üzərində bütün tənqidləri qəbul edə bilirəm, təki münasibətlər şəxsi müstəviyə keçməsin. Dostoyevskini yazıçı kimi qəbul etməyən o qədər yazıçı adı çəkə bilərəm ki... Amma düşünürəm, yazıçını peşəkar tənqidçi təhlil etməlidir. Yazıçıya “bunu belə yox, elə yaz”, -demək əxlaqsızlıqdı. Yazıçı haqqında onun həmkarı yox, peşəkar ədəbi tənqidçi irad bildirsə daha yaxşı olar. Cavanşir Yusifli, Elnarə Akimova, Maral Yaqubova kimi peşəkarlar heç bir maddi gəlir güdmədən ədəbi prosesi yaxından izləyir, fikir bildirir, gənclərin yaradıcılığını təhlil edirlər. Mən öz mətnlərimə, Azərbaycan dilinə, hər bir cümləyə qarşı çox həssas və tələbkaram. Təsəvvür edək ki, ev tikirik və biz hökmən daşdan, qumdan, sementdən istifadə etməliyik. Sudan ev tikəsi deyilik ki? Bədii mətni də tikilən binaya bənzətsək söz, cümlə, ümumiyyətlə, dil ona lazım olan vacib materiallardır...”

Hekayələrinin bəzilərinin qəhrəmanları Rusiyada yaşayan soydaşlarımızdır. Bir müddət Rusiyada yaşadığı üçün, görünür oradakı soydaşlarımızın üzləşdikləri problemləri yaxından izləmək imkanı olub. Və orada yaşayan azərbaycanlıların taleyi onu həddindən çox narahat edir. “Rusiyada yaşayan, vətənə gəlib ev tikən, qardaşına toy edən, bacısını gəlin köçürənlər göz qabağındadır. Lakin orda səfil həyatı yaşayan, ömrü məhv olan, faciələr içində çırpınan soydaşlarımız da var. Dolanışıq üçün, çörək qazanmaq ardınca Rusiyaya üz tutan nə qədər insanın sevgisi yarımçıq qalıb. Biz onların taleyini hələ ədəbiyyata doğru-düzgün gətirə bilməmişik.”- söyləyir.

Həmişəki kimi hazırda da növbəti roman üzərində işləyir, başa çatdırası bir neçə hekayəsi də var. Düşünür ki, hər gün neçə saat yazmaqla, planlı şəkildə işləməklə deyil, əsas odur ki, ortaya roman qoyursansa həmin əsər hadisəyə çevrilsin. Hekayələrdən sonra roman yazmağı da yaradıcılığın növbəti mərhələsi hesab etmir. Onun fikrincə, hekayə çox ciddi janrdır. Azərbaycan ədəbiyyatının gələcəyinə ümidlidir. Deyir ki;- “Qələbə qazanmış xalq yenə də Üzeyir Hacıbəyli, Qara Qarayev, Fikrət Əmirov kimi dahiləri yetirəcəyinə inanıram...”

Bəli, çağdaş Azərbaycan nəsrinin sıralarında bu gün çox sıxlıqdır. Yazıçı İlham Əziz bu sıxlıqda özü kimi görünən ən yaxşılardan biridir.

Bu gün - aprelin 16-sı İlham Əzizin növbəti ad günüdür, 53 yaşı tamam olur. Onu bu münasibətlə təbrik edir, möhkəm can sağlığı, yaradıcılıq uğurları arzulayırıq.

Çox yaşasın!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(16.04.2025)

Mədəniyyət Nazirliyinin tabeliyindəki təhsil müəssisələrində çalışan müəllimlərin peşə səriştə və bacarıqlarının ölçülməsi məqsədilə attestasiyanı aparan komissiyaların fəaliyyətinə ciddi nəzarət edilir, onların verdikləri qərarlar təhlil olunur.

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı xəbər verir ki, bu barədə Mədəniyyət Nazirliyi məlumat yayıb və nazirin müvafiq əmrlə xüsusi komissiyalar yaradıldığını qeyd edib.

Hazırda komissiyalar tərəfindən attestasiya ilə bağlı iradları olan təhsilverənlərin müraciətləri araşdırılır, qanunvericiliyə uyğun tədbir görülməsi istiqamətində addımlar atılır. Komissiyalar əhalinin sosial baxımdan həssas qruplarından olan vətəndaşların müraciətlərinə xüsusi diqqət yetirir.

Bakı şəhərində və Abşeron-Xızı Regional Mədəniyyət İdarəsinin tabeliyindəki təhsil ocaqlarını əhatə edən attestasiya prosesi maksimum şəffaf və sahənin peşəkarlarından ibarət komissiyalar tərəfindən aparılıb.

Komissiyaların rəyinə əsasən, səriştə və bacarıqları tam yararsız kimi qiymətləndirilən müəllimlərin təhsil ocağı ilə bağlanmış əmək müqaviləsinə xitam verilib.

Qeyd edək ki, attestasiyadan minimal faizlə kəsilən müəllimlər üçün Mədəniyyət Nazirliyinin Mədəniyyət üzrə Elmi-Metodik və İxtisasartırma Mərkəzində müvafiq kursların təşkili nəzərdə tutulur. Həmin müəllimlər müəyyən müddət ərzində ixtisasartırma kursu keçdikdən sonra imtahan verəcəklər. Attestasiyadan keçə bilməmiş müəllimlərin müvafiq sahələr üzrə işə qəbul imtahanlarında iştirak etmək hüquqları vardır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(16.04.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı PORTAL AKADEMİYASInda növbəti, üçüncü abituriyent kurslarına davam edir. Həyatda necə uğur qazanmalı, hədəfi necə seçməli, hədəfə doğru necə irəliləməli, necə lider olmalı – bu sayaq suallar hər birinizi düşündürür, bilirik. Onlara PORTAL AKADEMİYASI məşğələlərinə qatılmaqla çavab tapacaqsınız.

Rubrikanı millət vəkili, motivasiya spikeri, yazıçı Əlibala Məhərrəmzadə aparır.   

Təbiidir ki, illərdir bir çox müəlliflər uğur qazanmağın yollarını göstərmək niyyəti güdən kitablar yazıblar. Onların içində adı dünyalarca məşhurlaşanlar, ən tanınmış motivasiya spikeri adını alanlar da var, yazdıqlarını bestseller səviyyəsinə daşıya bilməsələr belə, kütləvi oxucu qazanmaq şərəfinə nail olanlar da var, heç bir iz qoya bilməyərək yazdıqlarının makulaturaya çevrilməsiylə barışanlar da var.

Əlbəttə ki, mən öz tədqiqatım boyunca ən çox səs-küy qoparan «uğurqazanma bestsellerlərinə» toxunacağam. Oxuculara oxunması məsləhət görülən bu bestsellerlərin əsas müddəalarını göstərəcək, tezislərini qabardacağam.

İndi isə gəlin əksər reytinq sıralamalarında yer alan «bizneçdə və peşəkar fəaliyyətdə uğur qazanmaq» mövzusunda ən populyar motivasiya bestsellerləri arasından sizinçün seçdiyim ən yaxşılara nəzər yetirməyi davam etdirək.

Devid C.Şvarts, «Masştablı düşünmək sənəti»

Müəllif öz kitabında masştablı düşünmə prinsiplərini, praktik məsləhətlər və metodikalar təqdim edir ki, bunları mənimsəməklə oxucu istənilən fəaliyyət sferasında uğur qazanmağa müvəffəq olur.

Masştablı düşünmək, ilk öncə, məqsədinizin dəqiq ifadə edilməsi üçündür. «Əgər siz can atdığınız hədəfi dəqiq görməyə başladınızsa, onda bütün enerjinizi həmin hədəfi vurmağa yönəldin», - deyir Devid C.Şvarts.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(16.04.2025)

Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Mən sənə dedim axı...
 Dedim ki, mən təsadüflərə inanmıram. Təsadüf dediklərimiz, bəlkə də Tanrının adını çəkmədən danışmaq istəyimizdir. Mən isə hər baxışın, hər susqunluğun İlahi planın incə bir hissəsi olduğuna inanıram. Mən şıltaq ola bilərəm, höcətlik edə bilərəm, amma içimdəki həqiqətə qarşı heç vaxt səssiz qala bilmərəm.

Mən böyüməyi istəmirəm, necə ki sən qocalmaqdan çəkinirsən. İnsan böyüdükcə, içindəki o təmiz, şəffaf uşağı yavaş-yavaş torpağa gömür. Mən o uşağın əllərindən tutub heç buraxmaq istəmirəm. Bilirəm ki, o getdikcə, Anamı itirmək qorxusu da artır içimdə. Çünki uşaq olan mənə Anası da uşaq kimi baxırdı. Böyüyən mənə isə dünya sadəcə yetkin kimi davranacaq – qayda, məsuliyyət, susmaq və unudulmaqla.

O gün səni gördüm...
Və başa düşdüm ki, bəzi baxışlar sənə təkcə insanı göstərmir – sanki özünü də ilk dəfə görürsən o gözlərdə. Mənim baxışlarımda tanış olmayan bir qorxu vardı, səninkilərdə isə uzun zamandır unudulmuş bir arzu – başa düşülmək, özü də danışmadan.

Bir söz dedinmi, bilmirəm. Amma o an baxışlarınla sanki bir ruhun əlini tutub onu qucaqladın. Və mən susdum. Səni susaraq dinlədim. Sözlərim vardı, amma sənə çatmayacaq qədər səssiz idilər.

İnsan bəzən gözləriylə danışar. Bəzən isə gözləriylə səssizliyə batır. Sənin baxışlarında gördüklərim mənim sabitliyimi yerindən oynatdı. Hər şey yerli-yerindəykən, mən səni gördüm. Hər şey qərarsız oldu. Hər şey cavabsız qaldı.

İndi mən o baxışların yaratdığı Arafdayam. Cənnətlə Cəhənnəm arasında sıxışıb qalan bir ruh kimi. İşığa yaxın, amma tam içində olmadan. O baxışlarda həyatın özü gizliydi – həm başlamaq, həm də yarıda qalmaq.

İlk dəfədir ki, mən heç nə bilmirəm. Mən ki, hər sualın cavabını bilirdim, hər duyğunu izah edə bilirdim. Amma sənin gözlərinin cavabı nə idi, mən bilmirəm. Sən nə dedin o gözlərinlə? Necə oldu ki, mən sənin bir baxışında özümə bu qədər yad qaldım? Bir baxış milyon suala bərabərdir artıq mənim üçün.

Qələm əlimdədir, amma o da susur. İlk dəfədir ki, yazı məni deyil, mən yazını izləyirəm. Sözlər ardıcıl gəlmək istəmir. Sanki qəlbimdəki qarışıqlıq dilə gəlməkdən imtina edir. Yazmaq istəyirəm, amma bir o qədər də susmaq.

O baxışda bir şey vardı...
Bir az təəssüf, bir az ümid, bir az da "kaş ki..." ilə dolu. Bəlkə də biz danışmalı deyildik. Bəlkə də biz yalnız baxışlarla danışmalıydıq – o da bir dəfəlik, bir anlıq.  Bəlkə də Tanrı bizi sadəcə o bir an üçün qarşılaşdırdı – mən bu yazını yazım, sən də heç vaxt xəbərdar olmadığın bir duyğunu daşıyasan içində.

Mənim bütün yazılarımı tamamlanmaq üçün bir gün kifayət edərdi. Bu yazı isə zaman istədi. Gecəni içimə çəkdim, səhərin ağ işığında baxışlarının izini axtardım. Axtardım və nəhayət, tapdım.

Sən nə dedin o gözlərinlə?

Sən, susaraq ruhuma dedin: “Mən də qorxuram.”
Sən, baxışlarınla anlatdın ki, sənin də içində o uşaq hələ sağdır. Sən dedin ki, kiminsə sənə, sən susarkən belə inandığını hiss etmək istəyirsən.
Və mən o gün, o baxışlarda, sükutun içində gizlənmiş sevincə bürünmüş bir qorxu gördüm.

Baxışların – Arafda Cənnət parıltısı kimidir... Mənim içimdə sönməyəcək bir iz buraxdın. O izlə yaşamaq – danışılmayan, amma unudulmayan bir hekayədir artıq.

...Və sən nəhayət, o baxışlarınla həyatımın sükutunu sındırdın. Bəlkə də sən mənə bir cümlə demədin, amma o susqun baxışların içində bir kitab yazdın. Səhifə-səhifə keçdi içimdən – bir uşaq kimi sevinən, böyüməkdən qorxan, amma ilk dəfə bu qədər “böyük” hiss edən biri oldum.

…Və bax, biz razılaşa bilmədik...
 Razılaşmadıq ki, şairin “Mənə yaşamağı öyrət, əzizim.”dediyi kimi sən mənə yaşamağı öyrədəcəksən.

 ...Mən sənə demişdim axı – rəqəmlərə əhəmiyyət verməyək.
 Dedim ki, anlaşmağın yaşı olmaz. Birimiz bir az tez, digərimiz bir az gec gəlmişdik... Amma əsas odur ki, gəlmişdik…
 Əsas odur ki, baxışlar toqquşub, sükut danışmağa başlamışdı.

Amma indi başa düşürəm, biz bəlkə də özü-özümüzü aldadırmışıq.
Çünki o rəqəmlər, dediyimiz kimi, təkcə vaxtın deyil – yaşın, təcrübənin, qəbulun fərqiydi.
 Mən, ailəmdən başqa heç kimə hisslərini göstərməyən, əksəriyyət üçün duyğusuz, soyuq görünən o Nigar, bircə sənə məni göstərmək istədim. Bircə sənə tanınmaq istədim.

Və bilirsən, bu mənim üçün nə qədər çətindir?
Duyğularımı qoruyan qala divarlarının arasından sənə bir qapı açmaq, özümü göstərmək... Və sonra o qapının qarşısında səssizcə dayanmaq...
O baxışlardan sonra mən artıq əvvəlki kimi deyiləm.

Əgər o rəqəmlərə əhəmiyyət verməsəydik...
Əgər “bizi” kəsərli baxışlarımızdan deyil, ruhun uyğunluğu ilə ölçsəydik...
Əgər sən mənim şıltaqlığımı "uşaqlıq" yox, "təslim olmaq" kimi görsəydin...
Əgər mən sənin yetkinliyini "uzaqlıq" yox, "sığınacaq" kimi anlaya bilsəydim...

Bəlkə də bu yazını yazmaq yerinə yanında oturub susa-susa gülümsəyərdim.
Amma indi yazıram. Çünki danışa bilmədim.
Çünki danışsaydım, içimdəki o səs titrəyərdi – səni qorxudardı, ya da özümü itirərdim.
Sən demə, ən ağır sükutlar, ən qısa baxışlardan doğurmuş…

Artıq hər şey tamamilə aydındır. Sən hər şeyi öz nəzarətində saxlamaq istəyən hökmdar, mənsə qızıl qəfəsdə saxlanılmaqdan qorxan bir şəhzadə.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(16.04.2025)