Murad Vəlixanov, "Ədəbiyyat və İncəsənət"

 

Azərbaycan tamaşaçılarının uzun illərdir sevə-sevə baxdığı bir sıra milli filmlərin əsas obrazlarını əcnəbi aktyor və aktrisalar canlandırıblar. Bəzilərimiz onları filmdəki qəhrəmanların adı ilə tanıyırıq, gerçəkdə isə kim olmalarından xəbərsizik. Hətta həmin aktyor və ya aktrisanı azərbaycanlı hesab edənlər də az deyil. Yəqin ki, çoxlarınız “Qanun naminə” filminə baxıb. Film geniş tamaşaçı kütləsi arasında daha çox “Mehman” adı ilə tanınır.

 

Filmdəki hadisələr 1930-cu illərdə Azərbaycan rayonlarının birində cərəyan edir, o dövrün hüquq-mühafizə orqanlarının gərgin fəaliyyətindən bəhs olunur. Rayonların birinə işləməyə gəlmiş prokuror Mehman qatı cinayətlər törədənlərə qarşı mübarizədə öz həyatını qurban verməli olur.

Yazıçı Süleyman Rəhimovun “Mehman” povesti əsasında ekranlaşdırılan “Qanun naminə” filmini rejissor Muxtar Dadaşov çəkib. Bu ekran əsərində baş rolu – Mehmanı canlandıran aktyor azərbaycanlı deyil, milliyətcə osetindir. Söhbət tanınmış sovet teatr və kino aktyoru Bimbolat Vatayevdən gedir. Bu gün filmdən ziyadə Mehman rolunu oynayan Bimbolat Vatayevin həyatı barəsində də danışmaq qərarın gəldim və aktyor haqqında əldə etdiyim məlumatları oxucularımızın diqqətinə çatdırmaq istəyirəm.

 

Bimbolat Vatayev 1939-cu il martın 15-də Şimali Osetiya Muxtar Respublikasının Yeni Batako şəhərində anadan olub. Məşhur Şukin teatr məktəbinin məzunu olan Bimbolat Vatayev Yuri Lyubimovun rəhbərliyi altında təhsil alıb. Məktəbin məzunları Taqanka teatrının əsas özəyini təşkil edib.

Bimbolat Vatayev 1959-cu ildən Şimali Osetiya Musiqili - dramatik teatrında, sonralar isə 1964-1965-ci illərdə Taqanka Dram və komediya teatrında fəaliyyət göstərib. 1969-cu ildən 1975-ci ilə qədər “Tacikfilm” kinostudiyasında aktyor və televiziya filmlərində rejissor kimi fəaliyyət göstərib.

Bimbolat Vatayev 1994-1998-ci illərdə Şimali Osetiyanın mədəniyyət naziri postunu tutub.

Kino karyerası boyu 50-dən artıq obraz yaradan Vatayev “Rüstəm haqqında əhvalatlar” bədii trilogiyasındakı roluna görə Panama kinofestivalında ən yaxşı kişi rolu nominasiyasında qalib gəlib.

O, 2000-il mayın 9-da Vladiqafkaz şəhərində dünyasını dəyişib və Şərəf Xiyabanında dəfn olunub. Vladiqafqazda, Yeni Batako kəndində və Beslanda onun adına küçələr var.

2009-cu ildə Şimali Osetiyada Bimbolat Vatayevin 70 illik yubileyi keçirilib. Lakin Şimali Oseyita mədəniyyətinin məşhur nümayəndəsi öz yubileyini görə bilmədi.

60 ildən bir qədər artıq yaşadığı ömrü boyu Şimali Osetiya milli mədəniyyət üçün böyük işlər görən Bimbolat Vitayev 200-dən artıq teatr və kino rolları oynayıb. O, səhnədə Kral Lir, Otello, Çar Edip və Klavdi obrazlarını yaradıb.

 

Vatayevin kinomatoqrafik uğuları ilk növbədə “Tacikfilm” studiyasındakı işləri ilə bağlıdır. Məhz burda o, 70-ci illərin əvvəllərində kino bioqrafiyasının ən məşhur rolunu - “Rüstəm və Söhrab” və “Rüstəm haqqında əfsanələr” filmlərində Rüstəm obrazını yaradıb. Bu işlərinə görə Vatayev 1973-cü ildə Rudaki adına Tacikistan Dövlət Mükafatına layiq görülüb. Deyilənə görə, filmin rejissoru Bension Kimyagərov bu rola Sovet İttifaqının və İranın bir çox məşhur aktyorlarını sınayıb. Bimbolat Vatayevə müraciət edənə qədər rejissor heç kəsdə seçimini saxlaya bilmirmiş. O, osetin aktyorunda dərhal qədim fars bahadırı - hündür əzəmətli görünüş, ifadəli Şərq siması, ən əsası isə artistizm və obraz yarada bilmək qabiliyyəti duyaraq Vatayevin üzərində dayanır. Firdovsinin “Şahnamə” əsərində epik qəhrəman obrazı yaratmaq üçün Vatayev fars dilini və çətin materialı orijinal dildə öyrənməyə məcbur olur.

Yeri gəlmişkən, bu rol osetiyalı aktyorun orta asiyalı rejissorlar üçün çəkildiyi ilk rol deyildi. 1966-clı ildə 27 yaşlı aktyor Aşqabaddakı kino festivalında “Həsən-arbakeş” filmindəki baş rola görə ən yaxşı aktyor seçilmişdi. Həmin ildə Vatayev rejissor Kamil Yarmətovun “İki qəlbin poeması” filmində çəkilişlərə başlayır.

Bundan sonra onu Azərbaycana dəvət edirlər. Vatayevə rejissor Muxtar Dadşovun Cəfər Cabbarlı adına “Azərbaycanfilm” kinostudiyasında çəkdiyi “Qanun naminə” filmindəki Mehman rolunda oynamaq təklif edilir. Osetin aktyor Mehman obrazı ilə Azərbaycan tamaşaçısının diqqətini cəlb edə bilir.

Bibolat daha sonralar “Ürək necə hökm edirsə”, “Siyavuş haqqında əhvalatlar” (rej. Bension Kimyagərov), “Əbu Reyhan Biruni” (rej. Şöhrət Abbasov), “Qara qumlarda” (rej. İsgəndər Həmrayev) və s. filmlərdə çəkilib.

Vatayevin yaradıcılığını izləyən əksər sovet kino tənqidçilər onu məşhur orta asiyalı aktyor kimi tanıyırdılar. Lakin bu zaman ona Qafqaz kinosunda qəhrəman obraz yaratmaq fürsəti düşür. “Gürcüstanfilm” kinostudiyasında rejissor Nikolay Sanişvili osetin rejissoru Pliyevin “Çermen” pyesi əsasında çəkəcəyi filmə Vatayevi dəvət edir. Osetiyadakı dağlıq aullardan birində yaşayan xalq qəhrəmanı Çermenin obrazını yaradan aktyor həm gürcü, həm də osetin xalqının mənəvi yaxınlığını əyani şəkildə göstərə bildi.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(01.07.2025)

 

 

 

 

Ülviyyə Əbülfəzqızı, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

"Sevdiyin şeiri gəl mənə söylə" rubrikasının bu dəfə qonağı əməkdaşımız- Naxçıvan təmsilçimiz, Naxçıvan televiziyasının baş redaktoru Fariz Əhmədovdur.

 

-- Xoş gördük, Fariz bəy, qələminizin qüvvətini bilirik, elə bu an üçün Sizə

"Sevdiyin şeiri gəl mənə söylə" deyirik.

 

-- Salam Ülviyyə xanım, xoş gördük.

Biz Füzulini sevgi şairi bilirdik, aşiqanə klassikanın sultanı. Fəqət Şəhriyar… O, sevginin özüdür. Onun hər misrası nəfəsin deyil, elə məhəbbətin öz qoxusudur. Onun gözündən baxanda dünya Behcədabaddan ibarətdir. Batan Günəş, çıxan Ay kimi. Bir az qəmli, bir az ilahi, amma bütövlükdə sevgi... Özü də natamam!

“Behcədabad xatirəsi”ni oxuyanda hiss edirsən ki, bu şeir bir qadın üçün yazılmayıb. Bu şeir, sanki bütün sevənlər üçün yazılıb. İçində sevgini sükutla boğan, arzularını bir baxışa yerləşdirib qəlbinin dibinə gömən, öz tabutuna öz sevgisini sığışdıran adamlar üçün.

Şəhriyar bu şeirlə bizə bir cahan qoyub getdi, sevgi cahanı. İndi o cahanın hər gecəsi bir aşiqin göz yaşını ulduz sayır. İndi Ay belə onun həsrətinə susub. Çünki Şəhriyar bu dünyaya sevgiylə işıq saçırdı, indi isə onun məzarı öz şeirlərindən doğan işıqla işıqlanır. Sevgi ilə nəfəs alıb, sevgi ilə susaraq yaşamış bir şairin ruhu bizi hələ də yaşadır.

Onun karvanı ayrılığın deyil, nakam eşqin karvanıdır. O getdi, amma zaman onunla birlikdə dayandı. Çünki sevgi ilə yaşayan adamlar heç vaxt tam ölmür. Onlar yaddaşlara hopur, damarlarımızda axan eşqə çevrilir. Hər yeni yaranan sevgi, sanki Şəhriyarın “Araz” olub axmasıdır. Axır, axır və heç dayanmaq istəmir.

Şəhriyar bir Musa idi, amma yalnız özü üçün deyil. O, sevdiklərinin qəlbində dağ yandıran Musa idi. Tehran üçün sədaqət, Təbriz üçün qeyrət deyildi. Şəhriyar sadəcə sevgi idi. Onun sevgisi nə çığırtı idi, nə də yazılı fəryad. O sevgi, sükutun içində qaynayan, yazılmadan yaşanan, qələmə çevrilib özü-özünü yazan bir ilham idi.

Şəhriyarın yaşadığı məhlə indi səssiz danışır. Küçələr, divarlar, pəncərələr onun sevgisinin izini saxlayır. Toz basmış əşyalar belə susur, amma bu sükutda belə sevgi danışır.

Bu gün onun şəklinə baxan hər aşiq öz ürəyinin sarı simini onda görür. Onun şeirləri artıq təkcə bir qadını deyil, bütöv bir sevgi nəsli yaşadır. Onun sevgi ilə açıq qalan gözləri hələ də bizi izləyir. Siqaretin tüstüsü, bir qadının adını səssizcə göyə yazmaq idi bəlkə. Əlləri qırışanda belə, sevgisi cığır salırdı, özündən sonra gələnlər üçün bir iz, bir yol.

Şəhriyar sevgi ilə yazdı. Sevgi ilə yaşadı, sevgiylə öldü.

Bu gün onun adı keçəndə yalnız bir şairi deyil, bir sevgini xatırlayırıq. Və bu sevgi içimizdə hələ də yaşayır. Ona görə də Şəhriyar mənim üçün yalnız şair deyil, o mənim idealımdır. Çünki onun şeiri, sevginin sonu yox, başlanğıcıdır.

O “Behcədabad xatirəsi”ndə bir sevgi qoyub getdi, heç zaman bitməyən, heç zaman unudulmayan, heç zaman oxunub bitməyən.

 

Ulduz sayaraq gözləmişəm hər gecə yarı,

Gec gəlmədədir yar yenə, olmuş gecə yarı

 

Gözlər asılı, yox nə qaraltı, nə də bir səs,

Batmış qulağım gör nə döşürməkdədi darı

 

Bir quş: “Ayığam”-söyləyərək gahdan inildər,

Gahdan onu day yel deyə laylay huş aparı

 

Yatmış hamı, bir Allah oyaqdı, daha bir mən

Məndən aşağı kimsə yox, ondan da yuxarı

 

Qorxum budu, yar gəlməyə birdən yarıla sübh,

Bağrım yarılar, sübhüm, açıla tarı!

 

Dan ulduzu istər çıxa, göz yalvarır, çıxma

O çıxmasa da ulduzumun yoxdur çıxarı

 

Gəlməz, tanıram bəxtimi, indi ağarar sübh,

Qaş beylə ağardıqca, daha baş da ağardı

 

Eşqin ki, qərarında vəfa olmayacaqmış,

Bilməm ki, təbiət niyə qoymuş bu qərarı?

 

Sanki xoruzun son banı xəncərdi soxuldu,

Sinəmdə ürək varsa, kəsib qırdı damarı.

 

Rişxəndilə qırcandı səhər, söylədi: -Durma,

Can qorxusu var eşqin, ulduzun bu qumarı

 

Oldum qaragün ayrıları o sarı teldən,

Bunca qara günlərdir edən rəngimi sarı.

 

Göz yaşları hər yerdən axarsa, məni tuşlar,

Dəryaya baxar, bəllidi, çayların axarı.

 

Əzbəs məni yarpaq kimi hicranla saraldıb,

Baxsan üzünə, sanki qızılgüldü, qızardı.

 

Mehrabi-şəfəqdə özümü səcdədə gördüm,

Qan içrə qəmim yox, üzüm olsun sənə sarı.

 

Eşqi var idi Şəhriyarın güllü, çiçəkli,

Əfsus, qara yel əsdi, xəzan oldu baharı.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(01.07.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

Türk ədədbiyyatına dərindən bələd olduqca necə gözəl imzalar ortaya çıxır. Bir belə imza da türk şairi və yazıçısı Cahid Zərifoğlunun imzasıdır. Onu bu isti iyul günündə boşuna xatırlamırıq. Bu gün onun da doğum günüdür. Sağ olsaydı, 85 yaşını qeyd edərdi...

 

Cahid Zərifoğlu 1 iyul 1940-cı il tarixində Ankarada dünyaya göz açıb. Uşaqlığı Siverek, Maraş və Ankarada keçib. İstanbul Universitetinin ədəbiyyat fakültəsinin alman dili və ədəbiyyatı ixtisasını bitirib. "Diriliş" dərgisində şeirləri çap olunub. 1973-cü ildə Sarıqamışda hərbi xidmətə başlayıb, 1974-cü ildə Kipr Sülh Hərəkatına qatılıb və 1975-ci ildə hərbi xidməti bitirib. "Mavera" dərgisində redaktorluq edib.

 

Şeirlər

- İşarət uşaqları

- Yeddi gözəl adam

- Mənzillər

- Qorxu və yalvarış

 

Hekayələr

- Məhəllə davası

 

Uşaq hekayələri

- Sərçəquş

- Qatıraslan

- Ağacdələnlər

- Ürəkbaba ilə padşah

- Balaca şahzadə

- Dərya

- Quşların dili

- Motorlu quş

 

Uşaq şeirləri

- Gülüş

 

Romanlar

- Savaş ritimləri

- Ana

 

Cahid Zərifoğlu 7 iyun 1987-ci ildə ağciyər xərçəngindən İstanbulda vəfat edib. Məzarı Üsküdar Bəylərbəyindəki Küplücə məzarlığında, qayınatası Qasım Ərvasinin məzarının yanındadır.

Hər il 7 iyunda sevənləri tərəfindən məzarı başında yad edilir. 2003-cü ildən bəri hər il, ölüm il dönümünə yaxın "Cahid Zərifoğlu" mükafatı verilir. Adına məktəb və liseylər var.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(01.07.2025)

 

Səbuhi Şahmursoy, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

 

“Gözqamaşdırıcı zülmət" romanının qaranlıq taleyi ədəbiyyat tarixindən kabus kimi keçir. Yəhudi əsilli ingilis yazıçısı Artur Köstler bir zamanlar qatı kommunist olmuşdu. SSRİ-nin yaradılışı dövründə az qala bütün post-sovet ölkələrini gəzmiş, hətta Bakının Sovetski adlanan ərazisindəki kafelərin birində çay da içmişdi. Amma Stalinin islahatları onda bu rejimə qarşı dərin şübhələr doğurmuş, asiyə çevirməyə sövq etmişdi. Beləliklə, bu romanı yazmaqla ömrü boyu avropalı kommunistlər tərəfindən təqibə məruz qalmış, elə onların əli ilə də qətlə yetirilmişdi. 

 

Corc Orueli "1984" kimi dünya şöhrətli əsərini yazmağa ilhamlandıran "Gözqamaşdırıcı zülmət" romanı Sovet əleyhinə yazılmış ilk böyük ədəbiyyat hadisəsi hesab olunur. Əsərin baş qəhrəmanı Rubaşov hər şeyin ideologiyaya əsaslandığına, inqilabın kökündə ağlın dayandığına inanan keçmiş kommunistdir. Böyük imperiyanın qurulmasında danılmaz zəhməti var. Amma bir gün elə həmin rejim tərəfindən həbs edilir, həmişə inandığı ideyaların sorğuya çəkilməsinə başlanılır. Söhbət Stalinin 1936-38-ci illərdə həyata keçirdiyi "Moskva prosesləri"ndən gedir. Dünyanı cənnətə çevirdiklərinə inanan bütün inqilabçılar bir gün öz yaratdıqları despot tərəfindən sorğuya çəkildiklərinə inana bilmirlər. 

 

Bu əsər Köstlerin tamamilə real siyasi inancına əsaslanır. Hətta romanın motivi onu möhkəm dost olduğu Alber Kamü, Jan-Pol Sartr və Simona de Bovuarla aralarındakı soyuqluğa səbəb olur. 

 

Bu haqda belə yazırlar:

"Sartr, Bovuar, Kamü və Kostler arasında bir zamanlar möhkəm dostluq əlaqələri vardı. Sərxoş olana qədər içdikləri gecələrdə ehtirasla siyasi müzakirələr aparırdılar. 1946-cı ildə bu cür gecələrin birində rus mühacirlərin kafesində dostluq və siyasi sədaqət mövzusu haqqında söhbət edilirdi. Ortada cavabı axtarılan belə bir sual vardı: "Siyasi baxışlarınız fərqli olan bir insanla dostluq etmək mümkündürmü?" Kamü bu suala "hə" desə də, Kostler bunun mümkünsüzlüyünü vurğulayırdı. İçkinin təsirindən kövrələn Bovuar da Kamü ilə eyni fikirdə idi. O, təxmini olaraq belə cavab vermişdi: "Bəli, mümkündür, hətta biz bunun sübutuyuq və aramızdakı fikir ayrılıqlarına baxmayaraq, birlikdə olduğumuz üçün xoşbəxtik". Simona de Bovuarın bu fikri onları məmnun etmiş və suala verilən ən yaxşı cavab kimi qəbul edilmişdi.

Dostluq və siyasi sədaqət mövzusu 1947-ci ildə içki məclisində yenidən açıldı, amma söhbətin sonu bu dəfə keçən dəfəki kimi yaxşı nəticələnmədi. Kostler bir məişət hadisəsini bəhanə edərək Sartra hücum etdi. Bu hadisə onların dostluğunun qırılma nöqtəsi oldu. Kamü Kostleri sakitləşdirməyə çalışsa da, cavabında yumruq zərbəsi aldı.

Bu qalmaqalın sonunda Sartr və Bovuar artıq Kostlerlə həmfikir idi: Siyasi baxışları fərqli olan insanlar dost ola bilməzdi.

 

"Gözqamaşdırıcı zülmət" romanının SSRİ-də baş verən hadisələri, repressiyaları necə dilə gətirdiyini, reallığı nə qədər əks etdirdiyini demək çətin olsa da, bir şeyi çox yaxşı bilirik ki, bu kitab beş intellektualın dostluğunu parçaladı və Artur Kostler öz cəbhəsində tək qaldı.

Lap Rubaşov kimi...

 

P.S. "Gözqamaşdırıcı zülmət" romanını bəndənizin tərcüməsində oxuya bilərsiniz.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(01.07.2025)

 

Aynur İsmayılova, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

 

Hər səhər olduğu kimi, bu səhər də gözlərini ovuşdura-ovuşdura yuxudan oyandı. Anasının səsləməsi ilə yerindən qalxıb mətbəxə keçdi. Südün iyi bütün mətbəxi bürümüşdü. Anası onu və balaca bacısını əlindən tutub hamam otağına apardı. Hər ikisinin əl-üzünü yuduqdan sonra mətbəxə keçib yemək süfrəsinə oturdular. Ayaqları yerə çatmırdı. Balaca ayaqlarını yelləyə-yelləyə həvəslə südü içməyə başladı.

 

Döşəmənin taxtası rəngsiz idi. Evin tikintisi hələ tamamlanmamışdı. Yarım olmasına baxmayaraq, onlar evə köçmüşdülər. Köhnə evləri artıq yararsız vəziyyətə düşmüşdü. Hələ yarım olmasına baxmayaraq, böyük ümidlər, uşaqların sevinci, xoşbəxtlik qoxusu divarlara hopmuşdu. Hər kəs xoşbəxt idi. Başını yastığa qoyanda elə şirin yuxuya gedirdi ki, nə keçən zamanı, nə də sabah erkən oyanacağını düşünürdü. O an xoşbəxtlik onun üçün hamının bir yerdə yatdığı bu otaqdan, isti nəfəsdən ibarət idi. Çünki uşaqlara xoşbəxt olmaq üçün çox şey lazım olmur. Bir az süd qoxusu, bir az ana səsi, bir də başını qoymağa bir yastıq kifayət edir.

Səhər yeməyini yedikdən sonra bağçaya getmək üçün hazırlaşdılar. Artıq bağçaya öyrəşmişdilər. Əvvəl istəksiz olsalar da, zamanla bu gedişə alışmışdılar. Böyük olan digər iki bacısı onları bağçaya aparırdı. Əllərini möhkəm tutardılar və yol boyu ehtiyatla gedərdilər. Bu gün də ananın tapşırığı ilə bacılar onları bağçaya aparırdılar. Yol boyu ətrafı seyr edərdilər. Bir quş səsi, yolda dayanan balaca pişik balası, bir iri heyvan onların marağına səbəb olardı. Sevinclə mənzərəyə tamaşa edər, səslərini yamsılayardılar.

Getdikləri yolu əzbər bilirdi.

Bağçaya çatmağa az qalmış, uzaqdan gələn uşaqları görürdü. Öz yoldaşlarından kimsə varmı deyə boylanar, onlara çatmağa çalışardı.

Bağçanın qapısına çatanda bacıları ilə sağollaşıb  balaca bacısının əlindən tutaraq tərbiyəçi müəlliməsinə tərəf addımladı. Səhər məşğələsindən sonra birlikdə sinif otağına daxil oldular. Oyuncaqlarla dolu olan otaqda hər kəs öz aləmində idi. Kimi özü üçün oynayır, kimi bir oyuncaq üstündə dalaşır, kimisi də bir küncdə oturub ətrafı seyr edirdi.

Tərbiyəçi müəllimin göstərişi ilə hər ikisi bir kənarda oturdular. O, yaxında olan oyuncaqları bacısına uzatdı. Özü isə səssizcə onu seyr edirdi. Gözləri tez-tez pəncərədən çölə baxırdı. Onun ən sevdiyi əyləncəsi bağçanın həyətindəki sürüşkən idi. Orada vaxt keçirəndə özünü çox xoşbəxt hiss edirdi. Daha sonrasında isə yolun qapısına baxaraq evə getmək növbəsinin nə vaxt çatacağını gözləyərdi. Qapıda evdəkilərdən birini görəndə üzü gülərdi. Bu iki an onun bağça həyatındakı ən xoşbəxt olduğu anlar idi...

 

***

İndi həmin o balaca qız hər səhər yuxudan erkən oyanaraq, öz balaca qızını bağçaya yola salır. İndi ona baxarkən öz uşaqlığını xatırlayır: süd qoxusunu, qaralmış döşəməni, sevimli sürüşkənini və bacısının əlini buraxmadığını. O, bağçaya getmək üçün hər gün can atır. Anası isə xoş təbəssümlə onu müşahidə edir. Onu bağçadan götürəndə, sevinclə pəncərədən çölə boylanan balacasını görərkən, öz keçmişini də orada görür. Sanki öz uşaqlığı da oradan boylanır. İndi hər gün yola bərabər çıxır, yol boyu gördüklərini birlikdə öyrənirlər. Lakin bu dəfə başqa adla – ana olaraq eyni yolu bir daha keçir. Və Yanında səssizcə öz uşaqlığı addımlayır.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(01.07.2025)

 

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə Biri İkisində layihəsində bu gün şeir vaxtıdır, sizlərə Tural Turanın şeirləri təqdim edilir.                            

 

***

 

Bu gecə

qoluna girdim kölgəmin.

Keçdim

tanımadığım küçələrin şah damarından.

 

Közərən işıqların sevişdiyi döngədə

tanımadığım bir qapıya vuruldum.

Göz yaşlarını unutduğum pəncərə

bizi görüncə örpəyini üzünə çəkdi...

Baxışlarımız ayaqlarımıza uduzdu,

bu gecə baxışlarımız qaldı heç-heçə...

 

Tutdum kölgəmin əlindən

bir az da getdik.

Elə həmin küçədə

üzü kirli körpə ayaq izlərinin

üşüdüyü

bir səkiyə vuruldum.

 

Vurulmaqdan süd qoxusu gəlirdi,

kölgəmlə uşaqlığımıza qayıtdıq.

Kiritdik

müharibədən sonra

yarımçıq doğulmuş göz yaşlarımızı.

 

Qısqandı bizi

başımızın üstəki buludlar da

və

çıxardı alt paltarlarını...

Üzümüzü, gözümüzü güllələdi yağışlar.

... Elə o an vurulduq göy üzünə,

bayaqkı pəncərədən oğurladığımız baxışla...

 

 

1 NOYABR TABLOSU

 

Hardasa

gözlərini itirmiş işıq

unudulmuş bir qadın bədəninə toxunur

noyabrın qanı laxtalanan gecə...

 

Ardınca

öz istisinə vurulur

unudulmuş bir qoxu.

 

Haradasa

boynubükük bir kölgə

dodağından alışır...

 

Hansısa çarpayıda

andını pozur bir yuxu...

 

Elə həmin an

kilsə pəncərəsindən öpüb

məscid divarında yuva quran gülləyə

məktub yazır

unudulmuş qadın baxışları:

 

– Gəl, gəl,

gəl bir də öp

çarpayımın soyuq tərəfini...

 

 

ƏLLƏRİMİN YADDAŞI

 

Əllərim dil açır gecənin

içindən keçən tənha işığa.

Yalvarır o işığın kölgəsiz addımlarına ki,

öz doğum günündə güllələməsin

yanaqlarına əsir düşən payızı.

 

Əllərimin səsi eşidilmir bu gecə də,

çıxıb gedir o tənha işıq,

çıxıb gedir

payızın sonuncu doğum gününə sarı.

 

...Və günəşin dirijorluğunda

yıxılır bütün küləklər

ay işığının boynundan asılan

edam kötüklərinə tərəf...

 

O an dili tutulur ovuclarımın,

unudur gecə işıqlarına söykənən

bütün and yerlərini.

Silinir,

silinir əllərimin yaddaşından

bütün müqəddəslər...

 

 

***

 

Axan qandan günəş çıxır bu gecə...

Qırx dörd gecənin qan yaddaşı

dəfn olunur beləcə...

 

Dəyişir göylərin  də

dumanlı qan qrupu...

Kimsə ay işığının alnından öpür.

Kiminsə dodağında

külü qalmış öpüş alışır.

 

Toplar da yorulub

ölümə göndərdiyi

balasını əzizləməkdən.

Hardasa bir duanın

yenə qanı sovrulur.

 

...Elə bu dəqiqə

açılır savaşın sonuncu gülləsi.

Son mərminin də canı qurtarır

ölümü yarıyuxulu gözləməkdən.

Partlayan son mərmini

axır nəfəsdə oyadır öz səsi...

 

İndi

təmizlənir bütün bayraqlardan,

təmizlənir

ünvanı unudulmuş qan ləkəsi.

 

Bütün silahlar

yuxuya gedir

öz kölgəsində.

Hansısa bədəndə soyuyan qəlpə

özünə ilk məktub yazır

son nəfəslər ölkəsindən...

 

İndi

boz silahların günahını

kövrək bir sükut yuyacaq.

Növbəti savaşadək

təkçarpayılıq yuxular

bir dul qadın sinəsində

bir atasız körpə səsində

qan qoxuyacaq, tabutum,

qan qoxuyacaq!..

 

İndi... bütün güllələrin

canı qurtarır adamlardan...

İndi bütün silahların ibadət vaxtıdı

növbəti müharibəyə qədər...

Axan qandan günəş çıxır bu gecə...

 

 

TƏNHA AD GÜNÜ TABLOSU

 

İndi,

elə indi hansısa təqvimin doğum günüdü.

Hansısa göz yaşının ayaqları burxulur.

 

İndi,

elə indi hardasa hönkürür yarımçıq bir dua.

Hardasa tənha ocaqlar and içir qara suya...

 

...Bu an,

elə bu an soyunur alın yazısını göy üzü.

Süzülür ay işığından ilğımların key üzü.

 

Bir addım səsi sarılır xatirələrin boynuna.

...Və hardasa bir qız

unutduğu ünvanı təzədən geyinir əyninə...

 

Bu dəm,

elə bu dəm yığışır gözləri

pəncərələrdən yolların.

Yollara məktub yazan

ayaqyalın tablolarsa

bakirə sağlıq deyir

tənha ad gününə...

 

 

***

 

Çıxdım noyabrda təqvimin üstə,

Soyuğun son izi içimə düşdü...

Göy üzünün yarım qalan duası

Sürüşərək ayaq ucuma düşdü.

 

Qəbrimi görüncə soluqlarımda

İtirdi sirrimi dodaqlarım da.

Bulud səngər qazdı yanaqlarımda,

Payızın mərmisi saçıma düşdü...

 

 

MÜHARİBƏDƏN SONRA...

   (Göy üzünə rekviyem)

 

Bütün pəncərələr bükər boynunu,

bütün qapıların sinəsi alışıb yanar...

Bütün tabutlar dəyişər əynini,

bütün kimsəsiz məzarlardan

son andını unudan günəş doğar.

 

Dualar da çıxıb gedər

müharibələrdən sonra.

Dualar da çıxıb gedər başıaşağı.

Elə ovuclar da...

 

Divardakı şəkillər

saçlarını sığallayar hər gecə

ata yolu gözləyən

neçə-neçə uşağın...

Günəş doğar, səhər olar

amma açılmaz sabahların

ata tərəfi, ər tərəfi...

Körpələrin göz yaşından yıxılar

qara-qara buludların şərəfi...

 

...Sonra

bütün gülüşlər özünə inanar,

təbəssümlər dəyişər

işıqların dinini...

Hər məzarın başı üstə

bir dul qadının işığı yanar.

 

Üzü üstə yatan

taykeş əsgər çəkmələrinin

yuxusunu döyəcləyər bir sual:

– Göy üzü sağdımı?

 

 

BU GECƏ ÖLƏNLƏRƏ...

 

Ümidlər tükəndi bu gecəyarı,

Öldüm bir arzunun sinəsi üstə.

Son nəfəsdə çağırmadım dostları,

Öldüm zərrə-zərrə, öldüm ahəstə...

Əvvəlcə döyüntüm yuxuya getdi,

Sonra əllərimin nəbzi dayandı.

Ardınca gözlərim sorğuya getdi,

Sonra ayağımın izi dayandı...

Başımı söykədim boynuma sarı.

Göyün üzündə də dayandı zaman.

Tanrıyla görüşdük bu gecəyarı,

Sənsənmi? – səslədi işıq astadan...

 

 

8 NOYABR

 

Göz yaşımdan Tanrı gəlib su içir,

asılıb gözümdən duamın üzü.

Ürək döyüntümdən bir manşet keçir:

– İşıq bir gözümdü, ilğım bir gözüm...

 

Dan yeri üzündən açır yaşmağı,

salır kürəyinə itkin qurşağın.

Yenə də yuxumun gözü korlaşır,

yenə bir nəğmənin tutulur dizi...

 

Hardasa can verir bir güllə səsi,

yıxılır bir əlsiz ağuşun üstə.

Üfürüb andına ən son nəfəsi

yazır son sözünü yağışın üstə...

 

 

***

 

Bu gecə yuxuda Məkkəmizi gordüm, Şuşaya getmişdim. Yuxuda yazıldı bu şeir... Şuşaya getmədən Şuşada oldum, mədəniyyətimizin Məkkəsini gəzdim...

 

Şuşada yaz idi... Amma güllər hələ də barıt qoxuyurdu...

 

Gəldim tozlu yaddaşımla,

Şuşa, məni tanıdınmı?

Əlimdəki başdaşımdan

Şuşa, məni tanıdınmı?

 

Yaxamda ildırım çaxır,

Göz yaşımdan  dinim axır,

Arxamdan öz kölgəm baxır...

Şuşa, məni tanıdınmı?

 

Yaslanıb Cıdır düzünə,

Sabahlar gəlir özünə...

Bax Tanrının sağ gözündən –

Şuşa, məni tanıdınmı?

 

Qol qaldırıb azan səsi!

Alnımda taleyim əsir...

Hər duamın minarəsi –

Şuşa, məni tanıdınmı?!

 

Bir yuxu var – ömür yoran...

Dualardan səni soran...

Mənəm – beş min illik Turan,

Şuşa məni tanıdınmı?..

 

 

UZAQLIĞIN TABLOSU

 

Üşüdər gözlərini

uzaq bir pəncərədə hönkürən işıq.

Üşüdər – əynindəki tabut kimi...

 

Bir an titrədər kürəyini

yiyəsiz skamyaların soyuqluğu.

Tellərinə əl gəzdirər

quru söyüdün budağı.

 

Söykənərsən göz yaşına

fikirlərinqarışıq:

unutdurar özünü

xatirələrdən sıçrayan

qəlpələrin çoxluğu.

 

Keçmişin atdığı mərmilər

Qəfil isidər gözlərini...

 

Bir də baxarsan ki,

nəbzi vurmur ayaq izinin...

 

...Və

diz çöküb başdaşında

yoxluğun soyuqluğu.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(01.07.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

Azərbaycan Yazıçılar Birliyi, Azərbaycan Jurnalistlər Birliyi və Azərbaycan Mətbuat Şurasının üzvü Nəsir Əhmədli – hamı üçün bir müəllim!

Özü getdi, amma imzası qaldı.

 

Nəsir Əhmədli 1942-ci il iyulun 1-də Tovuz rayonunun Alakol kəndində anadan olub. 1959-cu ildə həmin kənddə orta məktəbi bitirib. 1962–1965-ci illərdə hərbi xidmətdə olub. 1971-ci ildə ADU-nun Jurnalistika fakültəsini bitirib.

1981-ci ildə "Sovet gerçəkliyi və xarici publisistikada onun inikası" mövzusunda namizədlik dissertasiyası müdafiə edib. 2007-ci ildə "Azərbaycan Beynəlxalq Radiosunun Yaxın və Orta Şərq ölkələrinə yayımı: tarix, təcrübə, nəzəriyyə" mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə edib.

Müxtəlif illərdə V.Sturua adına Bakı Gəmi Təmiri Zavodunda, Azərbaycan Dövlət Televiziyasında çalışıb. 2004-cü ildən "Beynəlxalq jurnalistika" kafedrasında çalışıb. Tədris etdiyi fənlər: "Jurnalistin nitq mədəniyyəti", "Azərbaycan Beynəlxalq Radiosu: tarix və ənənə", "Xüsusi kurs", "KİV xaricə siyasi informasiya yayımı sistemində".

100-dən artıq elmi məqalənin, 3 monoqrafiyanın, 1 dərsliyin, 5 dərs vəsaitinin, bütövlükdə 15 kitabın müəllifidir.

10 elmlər namizədinə rəhbərlik edib, 1 elmlər doktorunun, 11 elmlər namizədinin rəsmi opponenti olub. Tədqiqat sahəsi: Jurnalistin nitq mədəniyyəti, KİV xaricə siyasi informasiya yayımı sistemində,Beynəlxalq radio yayımı,Televiziya və Beynəlxalq jurnalistika.

Moskvada, Bakıda, Almatıda, Tbilisidə, Ufada, Sankt-Peterburqda, Lüblində konfranslarda iştirak edib. Məruzələri nüfuzlu elmi jurnallarda dərc olunub.

 

Kitabları

1. Səsimiz, sorağımız

2. Səslər içində

3. Jurnalistin vizual nitq mədəniyyəti

4. Korifeylərin portretləri

5. Sən oldun

6. Azərbaycan Beynəlxalq Radiosu: tarix və müasirlik

7. Con Milton və onun "Areopagitika" əsəri

8. Ürəkdə bəslənən sevdaya şükür

9. Kütləvi informasiya vasitələri xaricə siyasi təbliğat sistemində

 

Mükafatları

- "Media açarı"

- Təhsil Nazirliyinin Fəxri fərmanı

- "Cəsarətli qələm"

-  Əməkdar jurnalist

- BDU-nun Fəxri fərmanı

-  I dərəcəli Ali Media Mükafatı

-  Mətbuat Şurasının diplomu

-  Mirzə Cəlil Ali Media Mükafatı

-  III dərəcəli "Əmək" ordeni

- "Bakı Dövlət Universitetinin 100 illiyi" Azərbaycan Respublikasının yubiley medalı

 

Nasir Əhmədli 7 iyun 2022-ci ildə uzun sürən xəstəlikdən sonra Bakıda vəfat edib. 8 iyun 2022-ci ildə anadan olduğu Tovuz rayonunun Alakol kəndində dəfn olunub.

Ruhu şad olsun!

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(01.07.2025)

 

 

Müsahibimiz — tanınmış italyan şairi, yazıçı, jurnalist, tərcüməçi və nəşriyyatçı, "P. Benintende" Lirik-Drama Assosiasiyasının Prezidenti, "LE MUSE" ədəbi jurnalının baş redaktoru xanım Maria Tesa LİUZZOdur.

 

Söhbətləşir: Cahangir Namazov, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Özbəkistan təmsilçisi

 

— Ədəbiyyat və sənətdə ifadə azadlığını necə qiymətləndirirsiniz?

 

— İfadə azadlığı – hər bir insanlığın ayrılmaz simasını əks etdirməlidir. Gənclər üçün isə bir mərhəmət pərdəsi çəkməliyik: tənqidi güc ya yoxdur, ya da çox zəif, bəzən psixoloji, bəzən humanistlikdən uzaq. Sosoloq Franco Ferrarotti-nin (vəfat etmişdir) vurğuladığı kimi: “Sürətlə məlumatlanan çoxsaylı axmaqlar xalqı formalaşdırır. Məktəb və cəmiyyət öz hörmətini itirib, həmrəylik ruhu mövcud deyil.”

Mədəniyyət paylaşmaq, dəstək vermək deməkdi, taxt uğrunda yarış deyil.

Poetika birlik əksikləri olmayan bir məkan yaratmalıdır: hiss, cəsarət, ədalət.

Bu, gözəlliyin bədəni, qəlbi və ona sitayiş edilməli, parçalanmamalıdır. Mədəniyyət xalqlar guşəsini sulayan, bilik ağına şərəf verən bir çiçək olmalıdır. Amma reallıq çox fərqlidir: bəşəriyyət çox zaman sənətdən uzaq, təbiətə və həyatın müqəddəsliklərinə qarşı amansız canavara çevrilir; kor, tıxaclı, işıqlara hissazdır. Tarazlığın mərkəzində ölüm alverçiləri, pul tanrısı, istismar və ağalığ var. Hərəkətsiz ruhların ölüm hallarının sayı artır, ayın, mövsümlərin, çiçəklərin, otun ətri, vicdansız canavarların varlığı uzanır. Strategiya görünməyənləri əhatə edir, orada təvazö beləkin yerini qabailik tutur, gizli qaranlıq başlayır – heç kim görmək istəmir, məğlubiyyəti qəbul etmir: biliyindən, insaniyyətindən, ruhaniyyətindən, ədalət və şərəf duyğusundan məhrumdur. Belə insanlar heç vaxt qazanmış zəfərin təəccübünü görə bilməyəcəklər. Və bütün bunların əsas kökü — kin, qisasçılıq. Bu, yalnız bacarıqsızlara yaraşıq sığınacaqdır.

 

— Fəlsəfi baxışlarınız yaradıcılığınıza necə təsir edir? Ədəbiyyat və fəlsəfə münasibətini necə görürsünüz?

 

— Həqiqət və ardıcıllıq mesajı aydınlıq itir, şəffaflıq sınaqdan çıxmazsa, həqiqi yazının müqəddəs elementləri xəyanətə barışar. Sosial, intellektual və bəşəri aşınmalara səbəb olan süni manipulyasiya meydan sulayır. Mən inanıram ki, hər bir əsər öz vicdanından təsirlənir; bu bir düşüncə halıdır, öz düşüncələrinin avtopsiyasıdır — bu, yazarın öz həssaslığı və biliyi ilə doğur. Fəlsəfə elmi kimi sözə yönəlir, dərin düşünməyi, təhlili sevən, öyrənən bir alim işi görür. Yazıçı isə bəzən xəyal qurur, bəzən gündəlikdən motiv alıb səthi cümlələrlə ifadə edir — bəzən qəzəb altında yazır. Tez-tez insan əlaqəsi yox, şəxsi maraqlar var.

 

—Yazıçı ilə filosof arasındakı fərqi necə dərk edirsiniz, bu iki sahəni necə uyğunlaşdırırsınız?

 

— Dediyim kimi, filosof həyat və tarix zərbələrini bilən, sosial məsələlərə yaxın, sosoloqa oxşayan bir alimdir. Bu gün şair və yazıçı kimi yetişənlər göbələk kimi çoxalır; lakin kritik düşünmə vasitələri yoxdur. İnsana reaksiya qazandırmaq yerinə, sözün inqilabçısı olmaq, inancda möhkəm, həyatda azad olmaq lazımdır. Lakin bunu bacarmırıq — ictimai razılıq üçün sadəcə məlumatsızlıq becərilir.

 

— Beynəlxalq ədəbi əlaqələri necə dəyərləndirirsiniz? İtaliya və digər ölkələr arasında ədəbi əlaqələr sizin sənətinizə necə təsir edib?

 

— Kim qiymətli mədənə sahibdirsə, həmin maddi xammalı gözəlliyə çevirmək üçün işləyir. O, özü üzərində işləyir və müharibəyə, özgə azadlıqları boğan qanunlara, soyuq və hissiz kədərə, mənəviyyatın adi materialist ləkələrinə qarşı mübarizə aparır. Hətta Ariman kölgəsi – Luciferi saxlayan qaranlıq sanki görünür: bizim ikili daxilimizi – əxlaqi təməl və çöküşlərimizi əhatə edən gizli iki ekstremlər.

 

 — Ədəbi fəaliyyətin və ədəbi əlaqələrin yaratdığı imkanlar hansılardır?

 

— Təəssüf ki, mümkünsə belə imkanlar çox azdır. Bu gün sadəcə mənfəət, alçaq rəqabət və qarşıdurmanı müşahidə edirik. Mən həmişə tək getmişəm, savad süstəyinə ehtiyac duymamışam. 54 ildir yazıram (ayaq biləyi vaxtımdan — əlifbanı deməyə gücüm çatmayan çağdan!) və nəşr etdirirəm. Boş müsabiqələrdə qəti iştirak etmirəm, gülünc təqdimatlar, yazı müsadərələri mənə aid deyil. Yaxşı yazı — qışqıran səsdir, etirazdır, vicdanı silkələyir, bu, bir növ iman, həqiqət və ümid mesajıdır.

 

— Ədəbi mükafatlar müəllifə necə təsir edir? Bu formada tanınma prosesini necə qiymətləndirirsiniz?”

 

— Yaşamaq üçün hikmətli olmaq lazımdır, insan bilmədiyini həndəsi şəkildə mənimsəməlidir. Mən karyeram ərzində çoxsaylı mükafatlar almışam, yalnız mahiyyətli olanları qəbul etmişəm: Mədəniyyət Nazirliyinin fəxri mükafatları, çəkilən diplomlar... Bəzi pullu mükafatları isə rədd etmişəm. Düşünürəm ki, gerçək varlıq yeyində ortada görünmək istəmir — bu, endirimli mallara bənzəyir.

 

— Bu gün yazarların məqsədləri necə dəyişib? Oxucular kimlər olmalı və necə dəyişməlidir?”

 

—  Payız yarpağı kimi yağış altında gözəlliyi ilə fərq yaratmayan mükafatlar mənim üçün maraqsızdır. Bu cür mükafatlar yazıçının fəaliyyəti və nüfuzunu həll etmir, eyni məhz şair üçün də doğrudur; əsərlərdir ki, yazıçının qiymətini sübut edir.

Təəssüf ki, çoxları öz zəifliyi fərqində olsa da — əyləncəli bazarda çırpındığı halda, azad insanlara təəssübkeşliklə yanaşırlar. Bu cür “ştamlara” qarşı fikirli qalmalıdır.

 

— Müasir ədəbiyyatda eklektik yanaşma ilə ənənəvi üsullar arasında tarazlığı necə qurmaq olar?

 

— Hər şeydə məqsədli böyük ideyanı realizə edə bilmək üçün kimsə təşəbbüs göstərməlidir. Tez-tez fərqli mənbələrdən gələn nəzəri və bədii yanaşmalar həmin ideyanı zəif çiçəyə çevirir, sırf hər şeyə uyğun, amma dəyərsiz “dəstələr” yaradır. Bu gün böyük yazıçılar və ciddi tənqidçi kəsim artıq nadir haldır, improvisatorlar isə eyni bostan kimi çoxalıb, sözün mükəmməliliyi qarşısında vəfalı ola bilmir. Mənim tanıdığım italyan və xarici varlı ustadlarla birgə təcrübəm göstərir ki, klassik müəlliflər tarixdə qalacaq, digərları isə — səmərəsiz ibarələr, külə önündə uçar, unudulacaq qalıqlardır. Belələri — fırıldaqçı, adam qanı ilə bəslənən, məşhur “hörümçək adamlar” və yol kəsən müasir “ağqol rəqiblərdir”, su üzərində yaşayan metropolis planlayanlardır.

 

— Bu gün yazıçıların əsas məqsədləri̇ necə dəyi̇şi̇b? Bu gün oxucu ki̇tələri̇ necə dəyi̇şə bi̇lər?

 

— Keyfiyyət çatışmır. Biz nifrət, kin və intiqamla dolu bir mühitdə yaşamağa və mübarizə aparmağa məcburuq. Sanki minalarla dolu bir sahədə irəliləməyə çalışırıq. Sosioloji baxımdan, bir çox sərhəd xəttində olan insanlar öz qəzəbini azad və demokratik şəkildə düşüncələrini ifadə edənlərə yönəldirlər. Müəlliflər bu mənzərədə həm qələm, həm vicdan savaşçısı kimi davranmaq məcburiyyətindədirlər.

 

— Yazıçıların və şai̇rləri̇n əsərləri̇ ədəbi̇yyatdan kənar cəmi̇yyətə necə təsi̇r edi̇r?

 

— Səbrli olun — ən uzun günlərin də sonu var. “Unutmayın ki, yaradıcı anlar dayandırıla bilər; bağlar salın, divarlar tikməyin.” Hermann Hessenin “Klingsorun son yayı”nda təsvir etdiyi o qorxulu peyğəmbərliyin gerçəyə çevrilməsinə imkan verməyək. Biz bir tənəzzül dövründə yaşayırıq.

İnsanın dəyəri, onun "mən"indən nə dərəcədə və hansı anlamda azad ola bilməsi ilə ölçülür — bu, Albert Eynşteynin fikridir. İmmanuel Kant isə şərin kökünü özünü həddindən artıq sevməkdə görür və bildirirdi ki, bu, insanın bütün prinsiplərinə hakim olarsa, hər cür şərin qaynağına çevrilə bilər. “Əyri taxta” anlayışı da bu kontekstdə unudulmamalıdır.

Əxlaq sahibi insan, tənqidlərin, yalanların dağı altında da sağ qala bilər, çünki o, zamana və gücə deyil, həqiqətə və azadlığa bağlıdır. Transsendensiya gücdə, hökmranlıqda deyil — yaxşılığı, ədaləti və xalqlar arasında sülhü təşviq etməkdədir. Unutmayaq ki, biz ruh dövründəyik.

Aydın düşüncə, insanı qısqanclıq, təxribat və emosional asılılıqlardan uzaq tutur. Hallusinogen və zəhərli təsirə malik insanlardan mənəvi göbək bağını kəsmək vacibdir. Platonun öyrətdiyi kimi, patoloji eqo bütün pisliklərin atasıdır və bəziləri bu eqodan qurtula bilmir.

 

Ancaq qapının o tərəfində həmişə bir təbəssüm bizi gözləyir — sevgi şəklində təcəlli edən yeni bir idrak. Bu sevgi sözə çevrilib insanın mənəvi və varoluşsal dinamikasına sual yönəldən bir yol olur.

Sevgi — varlığın ontoloji möhürüdür.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(01.07.2025)

 

 

 

Şərəf Cəlilli, filolgiya üzrə fəlsəfə doktoru, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

 

Tarixin bütün dönəmlərində yetirdiyi qüdrətli sərkərdə-xaqanlarla dünyaya meydan oxuyan Azərbaycanın Şirvanşah İbrahim, Qaraqoyunlu Qara Yusif, Ağqoyunlu Həsən bəy, Şah İsmayıl Səfəvi, Cahan şah Həqiqi, Qazi Bürhanəddin, Nadir şah Əfşar, Ağaməhəmməd şah Qacar, Qubalı Fətəli xan, Gəncəli Cavad xan, Abbas Mirzə Qacar kimi qüdrətli sərkərdə-xaqanları olub. Onların adı çəkiləndə yer yerindən oynayıb.

 

Adı dünyanın hərb tarixinə həkk olunan belə qüdrətli sərkərdələrdən biri də general Əliağa Şıxlinskidi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin məzarı olan yeganə generalı, “Artilleriyanın Allahı!” titulunu alan general Əliağa Şıxlinski hələ sağlığında əfsanəyə dönmüş sərkərdə kimi təkcə Çar Rusiyasında deyil, Avropada da məşhur sərkərdələrdən idi. Əliağa Şıxlinski yeganə Azərbaycanlı sərkərdə, türk və müsəlmandır ki, tarixdə ilk dəfə Fransanın generallara məxsus “Fəxri Legion” ordeni və zabitlərə təqdim olunan “Legion xaçı” ilə təltif olunub. Əliağa Şıxlinski generallar arasında ən yaxşı artilleriya generalı, məşhur hərb tarixi alimi olub.

Əliağa İsmayıl ağa oğlu Şıxlinski 1865-ci il aprelin 23-də Yelizavatpol (Gəncə – Ş.C.) quberniyasının Qazax qəzasının Aşağı Salahlı kəndində anadan olub. Anası Şahyəmən xanım Qazaxda məşhur şair Molla Vəli Vidadinin nəvəsidir. Əliağa Şıxlinski 1883-cü ildə Çar Rusiyası ordusunda hərbi xidmətə başlamış, 1886-cı ildə Peterburq Artilleriya Məktəbini əla qiymətlərlə başa vurmuşdu. 1904-1905-ci illərdəki Rus-Yapon müharibəsində batalyon komandiri kimi savaşan Əliağa Şıxlinski Port-Artur qalasının xilası zamanı xüsusi şücaətə görə “Qızıl qıılınc” və “Müqəddəs Georgi” ordenləri ilə təltif olunmuşdu.

 

Hərb tarixi ilə bağlı nəzəriyyələrin müəllifi

Müharibədən sonra Topçu Zabitlər Məktəbində yüksək ixtisaslı hərbçi kimi dərs deməyə başlayan Əliağa Şıxlinski, 1908-ci ildə polkovnik rütbəsini alır, 1910-cu ildə “Səhra toplarının cəbhədə işlədilməsi” əsəri çapdan çıxır. Hərb tarixi ilə bağlı bu gün də qiymətli mənbələrdən olan əsər hərb elmini dərindən mənimsənilməsi üçün ilk dərs vəsaitlərindən hesab olunur. I Pyotr, Kutuzov, Suvarov, Patyamkin, Yermolov, Sisianov kimi məşhur sərkərdələri olan Çar Rusiyasında ali məqamlardan birinə ucalan, “Artelleriya Allahı!” kimi şöhrətlənən Əliağa Şıxlinskinin “Şıxlinski üçbucağı”, “Şıxlinski formulu” adlı hərbi nəzəriyyələri topçu zabitlər üçün hazırlanmış dərsliklərin əsaslarından sayılır. Bu tarixi xidmətlərinə görə Əliağa Şıxlinski 1912-ci ildə, 49 yaşında general-mayor rütbəsinə layiq görülür. Çar Rusiyası ordusunun aparıcı silahlarından biri kimi dünyada məşhur olan Əliağa Şıxlinskiyə Birinci Dünya müharibəsi cəbhənin ən ağır istiqaməti etibar edilir. Petroqradın Artilleriya Müdafiəsi məhz general Əliağa Şıxlinskiyə tapşırılır. Müharibənin ağır aylarında Qərb cəbhəsinin Artilleriya qoşunlarının sərkərdəsi, 1917-ci ilin sentyabrından isə X Ordunun komandanı təyin edilir. Artilleriya sahəsindəki xüsusi xidmətlərinə və I Dünya müharibəsində qazandığı nailiyyətlərə görə tez-tez qürurla vurğuladığımız “Artilleriyanın Allahı!” fəxri adına layiq görülür. Onu da qeyd edəki ki, bu titulu ilk dəfə Sosializmin banisi, Kommunizmin bayraqdarı, Şura hökumətinin qurucusu Vladimir İliç Lenin tərəfindən səslənib.

 

Milli Ordunun əsas memarlarından biri

1918-ci il mayın 28-də Şərqin ilk Demokratik Cümhuriyyəti Tiflisdə elan olunduqdan iki gün sonra Əliağa Şıxlinski Vətənə  Azərbaycana döndü. Cümhuriyyətin ongünlük Tiflis mərhələsi başa çatıb Gəncəyə köçəndə general Əliağa Şıxlinski Ordum var, Yurdum var, nidası ilə Cümhuriyyət qurucularını Xan bağında – Cavad xanın, Difai Partiyasının üç qurucusundan biri – Ələkbər bəy Rəfibəylinin, “İstiqlal bəyannaməsi”nə imza atan Fətəli xan Xoyskinin, Nəsib bəy Yusifbəylinin, Əhməd bəy Ağayevin, Xəlil bəy Xasməmmədovun, Xudadat bəy Rəfibəylinin diyarında, Cümhuriyyətin ilk paytaxtında idi. Zabit şərəfi, sərkərdə ucalığı ilə süngüsünə söykənmişdi. Hər tərəfdən basqıya məruz qalan, Bakıya, əsas paytaxta yolu bağlanan Cümhuriyyətin ona, onun təcrübəsinə, sonsuz Vətən sevgisinə ehtiyacı vardı. 1918-ci ildə Cümhuriyyətin Gəncə mərhələsində ilk Hərbi Nazirlik qurularkən ona rəhbərlik edən general Əliağa Şıxlinski öncə Sultan bəy Sultanzadənin, sonra isə Hərbi nazir Səməd bəy Mehmandarovun baş ideoloq kimi tarix yaratmış, 1918-ci ilin dekabrında isə nazir müavini kimi ölkənin həssas dönəmində mühüm nailiyyətə imza atmışdı.

Cümhuriyyət Qızıl Ordunun Qırmızı terroruna məruz qaldığı dəhşətli günlərdən sonra da general Əliağa Şıxlinski peşəkar hərbçi kimi fəaliyyətini davam etdirmişdir. Öncə o, Moskvada Hərbi İnqilab Sovetinin Səhra qərargahında çalışmışdır. 1921-ci ilin yayında isə Azərbaycan Sovet Qoşunları Qərargahında çalışmışdır. 1929-cu ildə istefaya çıxan general Əliağa Şıxlinski İkinci Dünya müharibəsinin göydən yerə od ələdiyi 1943-cü il avqustun 18-də Bakı şəhərində dünyaya vida nəğməsi oxumuşdur.

Milli dövlətçilik tariximizdə qüdrətli sərkərdə-xaqanlar çox olub. Metenin, Atillanın, Alp Arslanın, Məlikşahın, Qəznəli Mahmudun, Osman Qazinin, Fateh Mehmetin, Yavuz Sultan Səlimin, Sultan Süleymanın, Əmir Teymurun, Şah İsmayıl Səfəvinin, Nadir şah Əfşarın adı gələndə dünyanın düzəni, mizanı dəyişmişdir.

 

Çar Rusiyası ordusunda xidmət etdi, türklüyünü danmadı

General Əliağa Şıxlinski qüdrətli sərkərdə, hərb tarixçisi, eyni zamanda hərbi məktəblərin Artilleriya bölmələrinin qurucusu, hərbi təlimlərlə bağlı ciddi əsərlərin müəllifi kimi tarixdə qaldı. Adını Cümhuriyyət qurucularının sırasına yazdı.

“Artilleriyanın Allahı” kimi şöhrətlənən, dünya hərb tarixində “Şıxlinski üçbucağı” və “Şıxlinski formulu” nəzəriyyələri ilə qalan Əliağa Şıxlinski Çar Rusiyasının nüfuzlu sərkərdələrindən olsa da, Rusiya-Türkiyə müharibəsində, I Dünya müharibəsində Osmanlı Türkiyəsinin müdafiəçisi kimi çıxış etməkdən çəkinməmiş, ömür-gün yoldaşı Nigar xanım Şıxlinskaya ilə birlikdə Sarıqamış hadisələri zamanı Çar Rusiyası tərəfindən Azərbaycana, Nargin adasına əsir olaraq gətirilən türk əsirlərin müalicəsinə bilavasitə nəzarət etmiş, Hacı Zeynalabdin Tağıyev, Murtuza Muxtarov, Həbib bəy Mahmudbəyov, Ağa Əlizadə kimi tarixi şəxsiyyətlərin sırasında yer almışdır.

 

Məzar daşına ölüm tarixini yazmayın...

General Əliağa Şıxlinski qüdrətli sərkərdə, peşəkar hərbçi idi. Bütün həyatı artilleriya generalı kimi səhralarda keçmişdi. İlk və son məhəbbəti də, səhra ilə bağlı olmuşdu. Onun könlünün sultanı Nigar xanım Şıxlinskaya Çar Rusiyası zamanı hərb tarixinə qədəm qoyan ilk türk, müsəlman, Azərbaycanlı qadın idi. Nigar xanım I Dünya müharibəsi zamanı ordu sıralarında yaralılara tibbi yardım göstərən Qadın Komitəsinin sədri idi. İlk tanışlıqları sənəd üzərində olmuşdu. X Ordunun komandanı Əliağa Şıxlinski masasının üzərində yer alan tibbi arayışlarda Azərbaycanlı qadın imzasını görən zaman heyrətini ancaq, ona eşq elan etməsi ilə dilə gətirmişdi. Tiflisin məşhur əsilzadələrindən, Ali Gildiyalı tacirlərindən olan atası Əiağa Şıxlinskinin elçilərinə “Hərbiçiyə qız verə bilmərəm” deyib yox cavabı vermişdir. Qızını ondan ayırmaq üçün onu yaşlı tacirlə evləndirmişdi. İlk övladı dünyaya gələndən sonra dul qalan Nigar xanımın bu xəbəri Şıxlinskaya çatanda o, özü şəxsən elçi gəlmiş, onunla evlənmişdi. Onların bu nigahdan övladları olmamışdır. General Şıxlinskinin həyatına bahar çiçəyi, həm də bahar nəsimi kimi gələn Nigar xanım onu bivaxt tərk etmişdi.

General Əliağa Şıxlinski “Artilleriyanın Allahı”, Fransanın “Fəxri legion”, “Legion xaçı” Çar Rusiyasının “Qızıl Qılınc” və “Müqəddəs Goergi” odenləri ilə təltif edildi. Çox saylı orden və medallara layiq görüldü.

Onun qüdrətli sərkərdə, tarixi şəxsiyyət Milli Ordunun memarlarından biri kimi vüqarına, qüruruna, qeyrətinə, şərəfli ömür yoluna və sonsuz, hüdudları məlum olmayan sevgisinə ucaldığı bir abidə var: “Xatirələrim” memuarı.

Nigar xanımın ruhuna ithaf olunan kitabında general Şıxlinski onu bivaxt tərk edən, daha doğrusu 13 il öncə tərk edən Nigarına sevgisini son məqamda da heyrət doğuracaq əzəmətlə ifadə edib: “Mən öləndə məzarıma ölüm tariximi yazmayın. Onu sevimli Nigar xanımın dünyasını dəyişdiyi gündən hesab edin!” Bu bir qüdrətli sərkərdənin cənnəti ayaqlarının altında, sevgi dolu qəlbində saxladan Qadına verdiyi dəyər idi. Əmir Teymur sevgili xatunu Bibixanımın şərəfinə göy mərmərdən abidə ucaltdı, Babur şah Mümtaz Mahalın eşqinə Tac Mahala ruhundan qida verdi. Atabəy Məhəmmədlə Şəmsəddin Eldəniz Möminə xatun türbəsini tikdirdi.

General Şıxlinski isə Molla Vəli Vidadi müqəddəsliyinə bağlı olan sərkərdə ucalığı, əzəməti ilə min abidəyə bərabər tarixi bir kəlam işlətdi: “Mən öləndə məzar daşıma ölüm tarximi yazmayın. Onu sevimli Nigar xanımın dünyasını dəyişdiyi gündən hesab edin!” Şükriyyə xanım Əhməd Cavadın, Müşgünaz xanım Hüseyn Cavidin, Ümmügülsüm Seyid Hüseynin, Badisəba xanım Firudin bəy Köçərlinin, Məhbubə xanım Mahmudbəyova Şamil bəyin, Cəvahir xanım Xudat bəyin, general Əliağa Şıxlinski isə Nigar xanımın eşqinə şama pərvanə odu. Bu il Şıxlinskinin 160 illik yubileyidi. Bu il alman faşizmi üzərində qələbənin 80, erməni faşizmi üzərində tarixi zəfərin beşinci ildönümüdür. Hansı yöndən baxsaq oradan general Əliağa Şıxlinski görünür. Qüdrətli sərkərdə, “Artireliyanın Allahı”, eyni zamanda bir türk, Azərbaycan kişisinə xas cəsarətin, ləyaqətin, əbədi sevginin rəmzi olan general Əliağa Şıxlinski!

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(01.07.2025)

 

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

Aşıq musiqisini sevənlər. Bu xitabım sizədir. Bu gün ustad aşıq İsfəndiyar Rüstəmovun doğum günüdür.

 

İsfəndiyar Rüstəmov  1 iyul 1937-ci il tarixində Gədəbəy rayonunun Gərgər kəndində doğulub. 1954-cü ildə orta məktəbi bitirdikdən sonra aşıq sənəti ilə məşğul olmağa başlayıb. Lap erkən yaşlarından aşıq sənəti ilə məşğul olan İsfəndiyarın da ilk ustadı atası Ədil kişi olub. O, atasının yanında 5 il sənət öyrəndikdən sonra müstəqil sənətkar kimi fəaliyyətə başlayıb.

İsfəndiyar Rüstəmov SSRİ-nin 50 illik yubileyi münasibətilə keçirilmiş festivalda birinci dərəcəli diplom və döş nişanına layiq görülüb. 1964-cü ildə 9 nəfər gənc aşığı ətrafına toplayaraq ansambl yaradıb, bu ansambl tezliklə Azərbaycanda məşhurlaşmağa başlayıb.

1972-ci ildə Aşıq Ələsgərin anadan olmasının 150 illik yubileyi münasibətilə Moskvada keçirilən tədbirdə Azərbaycandan olan nümayəndə heyətinə Aşıq İsfəndiyarın rəhbərlik etdiyi ansambl da daxil idi. Ansambl orada uğurla çıxış edərək Aşıq Ələsgərin yubiley medalına layiq görülüb.

1975–1977-ci illərdə keçirilən Ümumittifaq Festivalında da bu ansambl məharətlə çıxış edib, 9 nəfər aşığın hər biri "Qızıl medal"a layiq görülüb. Aşıq İsfəndiyar isə ansamblı yüksək səviyyədə təşkil etdiyinə görə "Qızıl medal"la yanaşı birinci dərəcəli diplom və Azərbaycan Ali Sovetinin fəxri fərmanı ilə təltif edilib.

Heydər Əliyev aşıq sənətini istər sovetlər dönəmində, istərsə də müstəqillik illərində həmişə diqqət mərkəzində saxlayardı. Təsadüfi deyil ki, hələ 1981-ci ildə bir çox sənət adamları kimi Aşıq İsfəndiyar da Heydər Əliyevin qayğısını görüb, onun təşəbbüsü ilə Azərbaycan Kommunist Partiyasının 30-cu qurultayında yaxşı iştirakına görə aşığın rəhbərlik etdiyi ansambl "Xalq aşığı ansamblı" adlanmağa başlayıb.

Aşıq İsfəndiyar bir sıra xarici ölkələrdə qastrol səfərlərində olub və keçirilən yüksək səviyyəli tədbirlərdə iştirak edərək mükafatlarla doğma vətəninə qayıdıb.

 

Mükafatları

- 25 yanvar 1991-ci ildə aşıq musiqi-ifaçılıq sənətinin təbliğində xidmətlərinə görə ona "Azərbaycan SSR əməkdar mədəniyyət işçisi" fəxri adı verilib.

- Prezident təqaüdünə layiq görülüb.

- 2010-cu ildə Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin fəxri fərmanı ilə təltif olunub.

 

2007-ci ildə Aşıq İsfəndiyar haqqında "Ustad nəfəsi" sənədli filmi çəkilib. 2018-ci il fevralın 9-da, 80 yaşında İsfəndiyar Rüstəmov dünyaya gözlərini qapayıb. Ruhu şad olsun!

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(01.07.2025)