Rəqsanə Babayeva,

Beyləqan rayon Mədəniyyət Mərkəzinin rejissoru, “Gənclik” xalq teatrının rəhbəri, yazıçı. “Ədəbiyyat və İncəsənət” üçün

Bəzən elə olur ki, dünyanın bütün səsləri bir anda eyni ritmdə döyünür — küçələrdən gələn səs-küy, insanların pıçıltısı, uzaqda bir tikinti mexanizminin metal səsləri və hətta avtobus dayanacağında gözləyənlərin səssiz narahatlığı… Hər şey bir melodiyaya çevrilir. Amma bu melodiyanın içində nəyinsə çatmadığını hiss edirəm. Gözə görünməyən, unudulmuş, amma həyati bir ritm var: insanın öz daxilinin ritmi. Biz o ritmi çoxdan itirmişik. Dünyanın sürəti artdıqca, öz səsimizi eşitmək çətinləşib.

Hərdən addımlarımı yavaşladıb ətrafıma baxıram. İnsanlar varlığa tələsmirlər, zamana tələsirlər. Elə bil hamı bir yarışın içindədir, amma bu yarışın nə başlanğıcı var, nə də bitiş xətli. Hər həftənin içində qəribə bir təlaş var: yetişmək. Bəs nəyi yetişdiririk? Kimdən geri qalırıq? Bu sualların cavabını tapmaq üçün modern həyatın heç bir təklifi yoxdur.

Mən isə bütün bu qarışıqlığın içində bir sənətçi kimi başqa bir şey axtarıram — dünyanın unudulan ritmini. Yaradıcılığın səsli tərəfi var, bir də səssiz tərəfi. Və mənim üçün ən dəyərlisi elə o səssiz tərəfdir: musiqisiz bir melodiyanın axışı, kadrsız bir filmin nəfəsi, sözsüz bir cümlənin gücü. Sənət elə o yerdə yaranır.

Ritmi itirilmiş dünya

Uşaqlıq illərini xatırlayıram. O zamanlar hər şey yavaşıydı, hətta küləyin də öz ritmi vardı. Nənəmin həyətindəki qoz ağacı hər payızda eyni səs verərdi — yıxılan qozların torpağa toxunan səsi elə bir musiqi idi ki, bunu heç bir orkestr, heç bir audio proqram təkrarlaya bilməz. O səsin təmizliyi dünyanı ölçürdü. Mən o zaman anlayırdım: rənglər də danışa bilər, külək də nəsə deyə bilər, sükut belə sanki nəfəs alır.

İndi isə sükut yoxdur. Hər şey daima səs çıxarır. Telefonlar, elanlar, xəbər lentləri, sürətli video axınları — hamısı bir səhnənin dekoru kimi üstümüzə yağır. Amma fərqində deyilik: bu dekor altında dünyanın orijinal ritmi itib.

İnsanlar artıq hiss etməkdə tələsmir. Onlar daha çox bilmək istəyirlər. Hiss ilə bilgi arasındakı fərqi görmədikcə isə dünya daha gərgin olur. Bilik dəyərlidir, amma hiss etmədən yaranan bilik natamamdır. Sənin duymağın, dayanıb baxmağın, bir çiçəyin rəngini müşahidə etməyin, bir xalq mahnısının dərinliyinə varmadan onu dəyərləndirməyin — bütün bunlar artıq nadir bir təcrübəyə çevrilib. Sənətin əsas mənbəyi isə məhz bu duyma qabiliyyətində gizlidir.

Sənətin dayanma gücü

Sənət bizim dünyaya dayanmağımız üçün yaradılmışdır, tələsdirmək üçün yox. Sənət bizi yavaşladır, içimizdəki ritmi geri qaytarır. Bir dəfə uzun illərdən sonra kəndə getmişdim. Axşamüstü çayın qırağına düşdüm. Su o qədər sakit axırdı ki, sanki dünya bir anlıq nəfəsini içində saxlamışdı. O səhnədə anladım ki, həyatın həqiqi ritmi sakitlikdə gizlidir.

Təbiətin bu sakit ritmi məndə hər zaman böyük bir inam oyadır: insan nə qədər uzaqlaşsa da, öz həqiqi varlığına qayıtmaq üçün yollar hələ də açıqdır. Bəzən bir rəsm əsəri yetir bunu, bəzən bir tamaşa, bəzən bir müharibənin qoxusunu belə içində daşıyan köhnə bir xalq mahnısı.

Ən adi şeylərdə belə sənət gizlənə bilər.

Məsələn, bir aktyorun səhnəyə çıxmazdan əvvəl aldığı dərin nəfəs… Səhnə işıqlarının yavaşca açılması… Tamaşa salonunda tamaşa başlamadan əvvəl yaranan o kollektiv sükut… Bunlar hər dəfə məni heyrətləndirir. Sanki həm sənətçi, həm də tamaşaçı eyni ritmi tapmağa çalışır — dünyanın onlara unudduğu ritmi.

Sözün və sükutun dialoqu

Söz danışmaq üçün yaranıb, amma sözün əsl qüdrəti onun susduğunda görünür. Yazı yazarkən bəzən bir cümləni yazmamaq, onu boş buraxmaq, onu susdurmaq daha güclü təsir yaradır. Çünki insan şüuru boşluğu doldurmağı sevir. Oxucu da o boşluğa öz duyğusunu, öz təcrübəsini yerləşdirir.

Bu mənada sənətin ən böyük tərəfi odur ki, o, heç vaxt tək danışmır. Bir film çəkiləndə həmin filmin həqiqi mənasını tamaşaçı özü tamamlayır. Bir şeir yazılanda o şeirin mənası oxucunun içində böyüyür. Bir səhnə əsərində aktyor sükuta qərq olanda, həmin sükutun mənasını tamaşaçı öz nəfəsiylə verir.

Sözlə sükut arasında elə bir harmoniya var ki, insan bu harmoniyanı duyduqda həm özünə, həm də içində daşıdığı xalqa daha yaxınlaşır. Çünki hər xalqın fitrətində sözün ölçüsü, münasibəti, ahəngi olur. Bizdə bu ahəng incəlikdən yaranır. Söz açıq deyiləndə deyil, hiss etdiriləndə güclənir.

Gənclik və unudulan işıq

Son illər tez-tez gənclərlə görüşürəm. Onların maraqlı sualları var, həvəsli yanaşmaları var, amma bir şey hiss olunur: çoxu artıq hiss etmədən keçir. Onlara göstərilən o qədər vizual, o qədər rəqəmsal dünya var ki, ruhları dərinliyə enməyə fürsət tapmır.

Bir dəfə bir tələbə soruşdu: “Sənət həqiqətən dünyanı dəyişə bilər?” Mən düşündüm və cavab verdim: “Sənət dünyanı bir anda dəyişmir. O, insanı dəyişir. Dəyişən insan isə öz növbəsində dünyanı dəyişdirir.”

Əslində bu, bütün bəşəriyyətin ritmidir. İnsan dəyişməyincə dünya dəyişmir. İnsan mahiyyətini xatırlamayınca, mədəniyyət də öz yolundan sapır. Və məncə, bu gün gənclərin ən çox ehtiyacı olan şey hiss etmək bacarığıdır — bir mahnını dinləyəndə özünü onun içinə salmaq, bir əsər oxuyanda ona toxunmaq, bir filmin son kadrında öz həyatını görmək.

Əgər gənclik bunu bacarırsa, demək ki, unudulan ritm yenidən dirçəlməyə başlayır.

Bir xalqın ritmi: sükutla qorunan sənət

Mədəniyyət yalnız böyük binalarda, muzeylərdə, səhnələrdə yaşamadı heç vaxt. Mədəniyyət həyatın içində yaşayır: bir qadının çörək yoğurarkən etdiyi hərəkətdə, bir kişinin qış axşamı soba yanında çay içərkən düşündüyü sözlərdə, bir nənənin nəvə saçını darayarkən verdiyi məlhəm kimi baxışda…

Biz bəzən düşünürük ki, mədəniyyət yalnız yüksək sənətin işidir. Xeyr. Mədəniyyət xalqın ritmidir. O ritm itəndə, sənət də yolunu itirir, insan da özünü.

Amma bizim içimizdə bir şey var ki, bu ritmi qoruyur: incə, amma güclü bir bağlılıq hissi. Bu hiss bəzən bir bayram mahnısında, bəzən bir tar sədasında, bəzən də müasir dünyanın bütün səs-küyünə baxmayaraq qorunub saxlanılan dəyərlərdə gizlənir. İnsanlar bunu bəzən açıq demir, amma davranışları ilə hiss etdirirlər.

Bir xalq üçün dəstək bəzən elə bu səssiz bağlılıqdır: onu ucadan hayqırmadan yaşatmaq, gündəlik həyatın içində daşımaq, əsrin sürətinə uymadan qorumaq.

Ritmi yenidən tapmaq

İllərdir sənətlə məşğul olan biri kimi bilirəm ki, insan bəzən yaratmaq üçün, bəzən isə sadəcə yaşadığını hiss etmək üçün dayanmalıdır. Bu dayanmaq özü bir sənətdir. Dayananda dünya ilə dialoq qurursan. Nəyin dəyişdiyini, nəyin qaldığını, nəyin səndən uzaqlaşdığını, nəyin isə səni gözlədiyini görürsən.

Bəzən bir yazı yazmaq üçün bir kəlmə tapmaq kifayət edir, bəzən isə həmin kəlmə tapılana qədər aylarla gözləmək lazım gəlir. Yaradıcılıq da elə ritm axtarışıdır. İnsan öz daxili ritmini tapanda, dünya ilə əlaqəsi güclənir.

Və mən inanıram ki, unudulan ritmi tapmaq mümkündür. Sadəcə dünya dayanmır deyə, biz də dayanmamalıyıq düşüncəsi yanlışdır. Bəzən dayanmaq lazımdır. Bəzən iç səsini dinləmək lazımdır. Bəzən həyatın qırağına çəkilib ona baxmaq lazımdır.

Çünki dünyanın ritmi elə bizim öz ritmimizdir.

Unudulan ritmin səsi

Bu esseni yazarkən başa düşdüm ki, mən yalnız dünyanın ritmindən danışmıram. Mən həm də insanın daxili səsindən danışıram. Bu səs dəyişmir, sadəcə bəzən görünməz olur. Amma bir gün yenidən eşidilər. Hər sənət əsəri, hər yazı, hər düşüncə bu səsi bir az da olsa oyadır.

Biz üzümüzü itirmədikcə, bu ritm də itmir. Və mən inanıram: dünya nə qədər dəyişsə də, insan öz həqiqi ritmini tapmağa çalışdığı müddətcə sənət də yaşayacaq, söz də yaşayacaq, bir xalqın yaddaşı da.

Çünki dünya səs-küylü ola bilər, amma ritm həmişə sükutdan başlayır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.12.2025)

Elman Eldaroğlu, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Dürüstlük onun üçün çox vacibdir. Heç vaxt heç kimi aldatmır və aldanmağı da sevmir. Məcaranı, dinamikliyi xoşlayır. Nikbin adamdır. Məntiqli, məzmunlu mülahizələri ilə son dərəcə cazibədar görünür. Emosional cəhətdən tərbiyəli, ahəngdardır və geniş düşünməyi bacarır. Məhdudiyyətlərin, eləcə də qaydaların şərti olduğunu yaxşı anlayır. Bununla bərabər, düşüncələrinə çox bağlıdır...

Deyir ki:- “İnsanın ən böyük qüdrəti, möcüzəsi sözlə yaratdıqlarıdır.”

Bəzən onu başa düşmək çətin olur, müzakirələrdə əks arqumentlərilə həmsöhbətlərini heyran edə bilir. Onu tanıyan hər kəs ilk olaraq onun insanlığına, ziyalılığına böyük hörmətlə yanaşır. Bəzən uşaq saflığı ilə səmimi, təmkinli, təvazökar olur. Bir sözlə, əməli, ideyası, əsərləri ilə fərqlənən, başqalarına örnək olan, yüksək mənəvi dəyərlərə, əxlaqi keyfiyyətlərə malik bir ziyalıdır...

Söhbət Abid Həmid oğlu Tahirlidən gedir. O, 1955-ci il noyabrın 30-da Qəbələ rayonunun Nohurqışlaq kəndində anadan olub. 1975-1980-ci illərdə ADU-nun jurnalistika fakültəsində ali təhsilə yiyələnib. 1982-1987-ci illərdə Xarici Ölkələrlə Dostluq və Mədəni Əlaqələr Cəmiyyətinin xaricdəki həmvətənlər üçün nəşr etdiyi “Vətənin səsi” adlı qəzetdə müxbir işləyib. 1988-ci ildən Xaricdə Yaşayan Həmvətənlərlə Mədəni Əlaqələr Cəmiyyəti – “Vətən” Cəmiyyəti yaranandan onun orqanı “Odlar yurdu” qəzetində əvvəlcə müxbir, sonra böyük müxbir, məsul katib, redaktor müavini vəzifələrində çalışıb.

1992-1993-cü illərdə “Vətən” Cəmiyyəti Avropa və Amerika ölkələri şöbəsinin müdiri vəzifəsini icra edib. 1993-cü ildən Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetində çalışır, humanitar və sosial problemlər şöbəsinin baş məsləhətçisi, Dövlət qulluğunun baş müşaviridir. 2015-ci ildə "Dövlət qulluğunda fərqlənməyə görə" medalı ilə təltif olunub.

1997-ci ildə MEA-nın Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda “Ceyhun Hacıbəylinin həyat və yaradıcılığı- mühacirətəqədərki dövr)” mövzusunda namizədlik, 2006-cı ildə isə Bakı Dövlət Universitetində “Azərbaycan mühacirət mətbuatında publisistika (1921-1991-ci illər)” mövzusunda doktorluq dissertasiyalarını müdafiə edib, flologiya elmləri doktorudur. O, çoxcildlik “Milli Azərbaycan Ensiklopediyası”nın məsləhətçilərindən, 2 cildlik “Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası”nın həmmüəlliflərindən biridir...

Yaradıcılığa orta məktəbdən başlayıb. IX sinifdə yazdığı “Sinoptiklər” hekayəsi ilə respublika yaradıcılıq müsabiqəsinin qalibi olub. 1975-cı ildən isə dövri mətbuatda çap olunur. “Sözlə yarananlar, sözü yaşadanlar”, “İlyas Əfəndiyevin publisistikası”, “Azərbaycan mühacirət mətbuatı” (I hissə), “Azərbaycan mühacirət mətbuatı” (II hissə), “Deyilən söz yadigardır”, “Azərbaycan mühacirət mətbuatında publisistika (1921-1991)”, “İdrak işığında”, “Bütün türklərin tərcümanı”, “Məktəb: tariximiz, taleyimiz”, “Qaspıralı Dünyası, Qaspıralı Dühası” və daha neçə-neçə dəyərli, sanballı əsərlərin müəllifidir. Xoşbəxtlikdən, bu əsərlərin bəziləri xarici oxucuların da diqqətini cəlb edib. Məsələn, 2005-ci ilin dekabrında Abid Tahirliyə Almaniyanın Halle şəhərindəki məşhur Martin Lüter Universitetindən bildiriş gəlib ki, onun beş kitabı- “Azərbaycan mühacirəti”, “Sözlə yarananlar, sözü yaşadanlar”, “Azərbaycan mühacirət mətbuatı (1-ci və 2-ci hissələr)”, “Azərbaycan mühacirət mətbuatında publisistika” universitetin kitabxanasının kataloquna salınıb...

...İnsanlarla münasibətdə sərbəst və səmimidir. Azadlığını son dərəcə sevir və bu sevgiyə əbədi sadiq qalacağına inanır. Ağıllı insanların yanında olmağı çox xoşlayır. Onunla dostluq etmək bir başqa aləmdir. Baş verən hadisələrə fərqli bir şəkildə baxmağı ondan öyrənə bilərsiniz və onunla dostluğunuz sizə ilham verəcək, həyatınıza rəng qatacaq... 

Haqqında yazılan məqalələrin birində deyilir ki: “Abid- ibadət edən deməkdir. Abid Tahirli qələmi, sözü ilə ömrünü vətəninə, xalqına ibadətlə keçirib...”

Noyabrın 30-u Abid müəllimin 70 yaşını – yubileyini qeyd etdi. Bu münasibətlə onu təbrik edir, möhkəm can sağlığı, firəvan həyat və yaradıcılıq uğurları arzulayırıq.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.12.2025)

Nemət Tahir, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Qarabağ təmsilçisi

Qarabağ müharibəsinin tarixini bilməli, diqqətçəkiləsi hər bir epizodu yaddaşımıza yazmalıyıq.

Camalova Zərnişan Kazım qızı Kəlbəcər rayonunun Milli kəndində yaşayırdı, Gəncəli Camalovun həyat yoldaşı idi. 1993-cü il 2 apreldə Kəlbəcər işğal olunanda el arasında Gülzar kimi tanınan, rəsmiyyətdə isə kişi qeyrətli Zərnişan ana qaçıb canlarının qurtarmaq üçün həmkəndliləri Pəri, Həsən və Ağca ilə Kəlbəcərin Qamışlı körpüsünə gəlirlər...

Orada isə yağı düşmən yolu bağlayaraq, gələn insanlarımızın qarşısını kəsib əsir götürürmüşlər. Bu zaman Zərnişan Ana görür ki, ermənilər qız-gəlinlərin üst-başlarını yoxlamaq adıyla bədənlərində əl gəzdirirlər. O anlayır ki, düşmən əli haram əl kimi onun bədənində gəzəcək və dərhal qərar qəbul edir, özünü coşub-daşan dəli Tərtər çayına ataraq şəhid olur. Bu hadisəni hal-hazırda yaşayan Pəri nənə təsdiq etdi. Bu hadisə zamanı Zərnişan Ana ilə birlikdə olan mərhum Həsən dayı və  mərhum Ağca xala da sağlıqlarında danışaraq təsdiq etmişdilər.

Əziz dostlar, mənim hadisəni xatırlatmaqda məqsədim odur ki, Zərnişan Anamız həmin zaman mərd, cəsarətli, namuslu, qeyrətli, qəhrəman, abırli, ismətli bir Azərbaycan qadını kimi əsl qəhrəmanlıq nümunəsi göstərmişdir. Odur ki, işğaldan azad olunmuş Kəlbəcərimizdə abırlı, ismətli, qəhrəman anamız Zərnişan Camalovaya bir abidə qoyulması olduqca vacibdir.

Qeyd edirəm ki, 1994-1995-ci ildə Ulu Öndər Heydər Əliyev Nərimanov rayonunda, gözdən əlillər məktəbində kəlbəcərlilərlə görüşdə özü qeyd etdi ki, "Vaxt gələcək biz Kəlbəcəri yağı düşməndən azad edəcəyik. Həmin qəhrəman Ananın orada heykəlini ucaldacağıq.”

Zərnişan anamızın son addımı şərəf, ləyaqət və namusun təntənəsidir.

Zərnişan Cəmalovanın taleyi Kəlbəcər tarixininən ağrılı, amma ən uca səhifələrindən biridir. O, işğalın qaranlıq günlərində əsirliyə düşməmək üçün Qamışlı yaxınlığındakı körpüdən özünü ataraq həyatını öz namusuna və ləyaqətinə qurban edirsə, bu addım adi bir seçim deyildi — bu, bir insanın, bir qadının, bir Kəlbəcər övladının öz şərəfini, namusunu və qadın müqəddəsliyini hər şeydən üstün tutmasının ən uca nümunəsidir.

Onun adı illərlə Kəlbəcərin yaddaşında bir işıq kimi yaşayır və yaşayacaqdır.  Zərnişan anamızın xatirəsinə həmin yerdə abidə ucaldılacağı gün uzaqda deyil. Bu, həm bir şəhidin ruhuna ehtiram, həm də Kəlbəcərin mənəvi dirçəlişidir.

Bu arzu bu gün daha böyük mənalar daşıyır. Çünki Zərnişan Cəmalova kimi qadınlar bizim azadlıq və ləyaqət rəmzimizdir. Onun şücaəti azad edilmiş torpaqlarımıza qayıdan hər kəlbəcərliyə bir nəsihət kimidir: “Bu torpaq namusla qorundu, namusla da yaşadılmalıdır.”

O abidə ucalanda, Tərtər çayının sükutuna bir qadının cəsarət səsi qarışacaq. Kəlbəcər camaatı üçün bunun mənəvi çəkisi sözlə deyiləcək qədər sadə deyil. Bu, həm şəhidin ruhuna borcun ödənməsi, həm də xalqın yaddaşının yenidən bərpasıdır. Zərnişan anamızın adı o abidənin üzəri ilə yanaşı, hər birimizin ürəyində yaşayacaq.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.12.2025)

Şərəf Cəlilli,

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Sarayda sultan olaraq doğulmaq, könüllərdə sultan kimi qalmaq hər kəsin istəyi, arzusu olsa da, bu bir alın yazısı, Tanrının tale payıdır. Ötən əsrin əvvəlində fırtınalar, təlatümlərlə dolu – Osmanlı sarayında bir eşq rüzgarı əsib. Millətin Atasının “Elçi Kəcavəsi” Sarayın önündə, Sultanın qapısında dayanıb. Sultan Vahdəddinin qızı Ruqiyyə Sabiha Sultan bir də onda ayılıb ki, dünyanın ən yaraşıqlı kişisi, ən qüdrətli paşası ona aşiqdir. 40 il sonra hüzn, həyacan  dolu xatirəsi ilə o günlərə qayıdan Sabiha Sultan qeyd edəcəkdi: “Paşam məni istəmişdi, amma mənimlə danışmamışdı. Mən çəkindim, istəmədim. Önümdə heç də yaxşı örnək olmayan Ənvər Paşa və Naciyə Sultanın həyatı vardı. Sonra, tanınmış bir komutanla ailə həyatı qura biləcəyimə inancım yoxdu. Mustafa Kamal Paşa qayət yakışıklıydı. Atəş kimi gözləri vardı. Amma, evlənəməzdim. Zira Faruqu sevirdim”.

Bu mübhəm sevgi nədən baş tutmadı?

Atatürkşünaslar, bu mübhəm sevgidən kədərqarışıq nisgillə yazanlar, onun Osmanlı İmperatorluğu ilə Cümhuriyyət arasında körpü olacağına inananlar araşdırmalarında xüsusi olaraq vurğulayırlar: “Türkiyədə 110 il bundan öncə gerçəkləşməsi mümkün olduğu halda tarixi başdan-başa dəyişəcək bir eşq hekayəsi, təşəbbüsü yaşandı. Mustafa Kamal Paşa Osmanoğullarının son hökmdarı Sultan Vahdəddinin qızı Sabiha Sultanla evlənmək istədi. Hadisələr başqa şəkildə cərəyan etsəydi, Sabiha Sultan gənc Paşanın təklifinə “Hə” söyləmiş olsaydı, tarix necə olar, necə yazılardı? Bu mübhəm sevgi, sonsuz ola biləcək eşq nədən baş tutmadı, bu izdivac niyə alınmadı? Türkiyənin yaxın tarixini başdan-başa dəyişəcək bu sevginin hekayəsi Osmanlı tarixinin ağ səhifəsi olsa da, onu anlayanlar üçün yazılmamış yazıdır.

“Hürriyyət qəhrəmanı” ilə Cümhuriyyət Qurucusu bir-birini o qədər də sevməzmiş...

Mustafa Kamal Paşa hərbi xidmətə daxil olduqdan sonra düşüncələrinə görə  çevrəsi tərəfindən o qədər də arzu olunan şəxsi kimi qəbul edilmədi. İntellektual potensialı, analitik təfükkürü, siyasi düşüncəsi ilə fərqli olduğunu sübut edən Paşa ən yaxın dostlarının belə qısqanclıq hədəfinə çevrildi. Hələ lap gəncliyindən Ənvər Paşanın ünvanına səsləndirdiyi “Onu paşa yapsanız, padişah olmaq istər” fikiri sonralar aforizmə çevrilməklə yanaşı Atatürkə “Mən Ənvərin bu qədər öngörülü olduğunu bilməzdim” kəlamını söylətmişdi.

Mustafa Kamal Paşa “İttihad və Tərəqqi” içərisində yer alsa belə, o bütün ruhu, duyğuları, düşüncələri ilə islahatçı idi. İstanbulda təhsil alarkən siyasi cəmiyyətini qurmağa çalışsa da, təqib edilərək Suriyaya sürgünə göndərilməsi siyasi fəaliyyətinə son qoymuşdu. Əslində Ənvər Paşa və Mustafa Kamal Paşa ruhu etibarı ilə fərqli insanlar, düşüncə sahibləri deyildilər. İkisinin də vətənpərvərliyi, yurdsevərliyi, millət, məmləkət yanğısı müzakirə mövzusu belə ola bilməz. Bir məfkurə adamı olaraq hər iki tarixi şəxsiyyətin məqsədi quruluşun, zamanın üstünə yerimək, inqilabi çevrilişlə Modern Türkiyə Cümhuriyyətini qurmaqdı. 1908-ci ildə Məşrutə hərəkatının elan edilməsində Ənvər Paşa ən öndə yer almışdı. Monastr dolayındakı dağa Bayraq sancaraq II Sultan Əbdülhəmidə qarşı Üsyan Bayrağı qaldıranların önündə Ənvər Paşa ilə Mustafa Kamal Paşa yer alırdı. Türkiyədə Məşrutiyyət elan edildikdə Ənvər Paşa “Hüriyyət Qəhrəmanı” elan edilən ilk hərbçi idi. Mustafa Kamal Paşanı ondan fərqləndirən əsas cəhət, Paşanın daha realist olması idi. Daha çox xəyallar aləmində olan idealist düşüncəsi ilə bir dövrü qapadıb yeni bir dövrü açmağa ümid edən Ənvər Paşadan fərqli olaraq Atatürk hələ lap gəncliyindən gerçək olan həqiqətlərə arxalanır, onun uğrunda mücadilə edirdi. Üstəlik dövlət idarəçilik sistemində Avropa dəyərlərinə inteqrasiyanı üstün tutan Atatürkdən fərqli olaraq Ənvər Paşa mühafizəkarlığa daha çox önəm verirdi.

Bundan başqa I Dünya müharibəsi zamanı Ənvər Paşa ilə Mustafa Kamal Paşa arasındakı sərinlik hər kəsə bəlli idi. Çanaqqala Zəfərindən sonra Mustafa Kamalın “Paşalığa” təqdimatı xeyli yubadılmış, əsgəri dərgidən rəsmi aldırılmışdı. Ənvər Paşanın bütün məsələlərdə Mustafa Kamal Paşaya o qədər də, isti münasibət bəsləməməsi iki paşanın zahirdə az hiss olunsa da, batində rəqibə çevirmişdi. 

Sarı Gül Paşanın butasında saralan sevdası

Almaniya səyahəti zamanı yavəri olduğu Şahzadə Vahdəddini taxta çıxarsa yapması  vacib olan məsələlər barədə xəbərdar edən Mustafa Kamal Paşa, gələcəkdə Osmanlı Padşahı olacaq Şahzadə ilə Alman Hərbi Heyətinin Türk ordusuu idarə etməsinə - yönətməsinə izin verilməməsini tövsiyə etmiş, üstəlik bir çox mövzularda müzakirələr aparmışdı. Lakin Sultan Vahədddin taxta çıxdıqdan sonra hadisələr Mustafa Kamal Paşanın istədiyi kimi cərəyan etmədi. Üstəlik Paşa paytaxtdan uzaqlaşdırılaraq sürgün hesab olunan Suriya cəbhəsinə göndərilmişdi. Mustafa Kamal Paşanın Sabiha Sultana “elani-eşqi” belə bir ərəfəyə təsadüf etmişdi. “Məlum olduğu kimi Sultan Vahdəddinin iki qızı vardı. Böyük qızı Ülviyyə Sultan və kiçik qızı Sabiha Sultan. Sabiha Sultan 1894-cü ildə anadan olmuş, bacısı ilə birlikdə bir avropalı xanım kimi yetişdirilmiş, evlənmə çağına gəldikdə bir çox talibi çıxmışdı. Elçilər arasında Qacar şahı – Əhməd şah Qacar yer alsa da, Sultan Vahdəddin “Sünnü bir padşah qızını şiə  bir padşaha necə verə bilər?”- deyib elçiyə yox cavabı vermişdi. Belə bir ərəfədə Sabiha Sultan başqa bir elçi çıxmışdı. O, da “Sarı Gül” ləqəbli paşanın sarı gülə dönən sevdası idi. Çanaqqaladakı qəhrəmanlığı ilə dillərə dastan olan bir paşa – Mustafa Kamal Paşa o arada Saraya tez-tez girib çıxır, saray xanımlarının diqqətini cəlb edirdi: “Sarı Gül” ləqəbi ilə könüllərə ox kimi sancılan Mustafa Kamal Paşa gözəllikdə xan, kamalda sultan olmasına baxmayaraq Sabiha Sultanın könlündə taxt qura bilmir. Uğursuzluğa düçar olub, xəyanətə qurban gedən Ənvər Paşa ilə Naciyə Sultanın evliliyi Sabiha Sultana tərəddüd dolu duyğular yaşadır, ümidsiz qərarlar aldırır...

“Sarı Gül” ləqəbli Paşanın sarı gülə dönən sevgisindən, evlilik təklifindən arxaya bir bəlgə qaldı. O da Sabiha Sultanın 40 il sonra Türkiyə Cümhuriyyətində Baş Bakanlıq yapan, ortancıl qızı Hanzadə Sultanın qudası Suat Hayrı Ürgüplü bəyə yazdığı qısa xatirəsində bir neçə cümlə oldu. “Hayrı Ürgüplü bəyin Duyduğumuz qədəri ilə Mustafa Kamal Paşa sizi istəmiş, ancaq pədəriniz razı olmamış, doğrumu?” – deyə sorur, Sultan bu cavabı verir: “Əvət, istəmiş, mənimlə konuşmuş deyildir. Mən istəmədim. Önümdə heç də iyi örnək olmayan Ənvər Paşa ilə Naciyə Sultanın həyatı vardı. Sonra tanınmış bir komandanla ailə həyatı qura biləcəyimə inancım yoxdu. Kəndilərini bir dəfə görmüş və xoşlanmışdım. Qayət yakışıklıydı. Atəş kimi gözləri vardı. Evlənəməzdim. Zira, Ömər Faruqu sevirdim”.

Xanədan mənsublarını sürgünə göndərən, saray, köşk və qəsrlərini dövlətə dövr edən qanunların verilmə səbəbi

Mustafa Kamal Paşa ilə Sultan Vahdəddinin qızı Sabiha Sultanın arasındakı evlilik məsələsinin Sabiha Sultana aid hissəsi bu şəkildə olsa da, Mustafa Kamal Paşa tərəfindən heç bir bilgi və bəlgə yoxdur.

Fəqət 1926-cı ildə bu evlilik hekayəsinin Mustafa Kamal Paşa tərəfində də qarşılığını sübut edən faktlar mövcuddur. Nişantaşında bir alış-veriş mərkəzinin olduğu yerdə bulunan Neslişah Sultanın anasına, yəni Sabiha Sultana aid malikanəyə 1926-cı ildə birdən birə dövlət tərəfindən əl qoyulur. Faktla bağlı onu da qeyd edək ki, xanədan mənsublarına məxsus mülk və malikanələrə - əl qoyulması əslində 1924-cü ilə aiddir. Belə ki, “Türkiyə Böyük Millət Məclisi 1924-cü il 3 mart tarixli qərarı ilə Xilafəti qaldırıb son xəlifə Əbdül Məcid Əfəndi  və Osmanlı xanədanının bütün mənsublarını sürgünə göndərən 431 saylı qanun qəbul edir. Qanunun 8 maddəsi ilə saraylar, köşklər və qəsrlər dövlətə dövr edilir. 7-ci maddəyə uyğun olaraq isə xanədan mənsublarına məxsus mülklərə əl qoyulmur. Bu mülklərin vəkillər tərəfindən satılaraq əldə olunan gəlirin sahiblərinə şərt olaraq irəli sürülür. Qanunun qüvvəyə mindiyi, həyəcan dolu qərarların alındığı həmin dövrdə və ondan sonrakı illərdə də, xanədən mənsublarının heç birinin malına, mülkünə toxunulmur. Sürgündəki xanədan mənsubları özlərinə məxsus mülklərin alqı-satqısı üçün vəkillərinə təlimat verir. Bu minvalla alqı-satqı məsələlələri gerçəkləşdirilir, əldə olunan gəlir sahiblərinə çatdırılır. Əmlakını o dövrdə satıb, mirasına sahib ola bilməyən bəzi xanədan mənsubunun malikanələri, mülkləri üstündən 80 il ötəndən sonra belə,  satışa çıxarılır, əldə olunan gəlir yenə də sahiblərinə göndərilir.

Bu devretmə, miras məsələləri içərisində ancaq Sultan Vahdəddinin qızı Sabiha Sultanın indi yerində “CITYS” Alış-veriş Mərkəzinin yüksəldiyi Nişantaşındakı Konağına əl qoyulur. Qızlarına bağlı olan son Osmanlı padşahı Sultan Vahdəddin 1920-ci ilin oktyabrında Qızları Ülviyyə Sultana və Sabiha Sultana Nişantaşında 35 min lirəyə (lirənin lirə vaxtı – Ş.C.) konaq – malikanə almışdı. Ciftə Saraylar deyilən, vaxtı ilə Sultan Bəyazit Vəqfınə aid olan konakların mülkiyyəti sonradan “Həzineyi-Hassa”ya keçmişdi. Bu səbədən də Sultan konağların  xərcini xəzinəyə ödəmiş, tapularını da onların üzərinə yapdırmışdı.

Mustafa Kamal Paşanı deyil, son xəlifə Əbdül Məcid Əfəndinin oğlu şahzadə Ömər Faruq Əfəndini seçib, onunıa evlənən Sabiha Sultan ailəsi ilə birlikdə qış aylarının Nişantaşındakı konakda, yay aylarını isə Rumeli Hisarındakı mülklərində keçirərdi. Ancaq, Böyük Millət Məclisinin 3 mart 1924-cü il tarixli qərarı ilə digər xəlifə və xanədan mənsubları kimi Ömər Faruq Əfəndi və Sabiha Sultan da sürgünə göndərildi. Xanədən mənsublarının mülklərinə əl qoyulmaması haqqında qərarın çıxarılmasına baxmayaraq, Nişantaşındakı Ciftə Sarayın – Qoşa konağın taleyi başqa cür oldu. Ülviyyə Sultana məxsus saraya toxunulmadı. İstanbul Hüquq Məhkəməsinin 1 fevral 1926-cı il tarixində verdiyi 23 saylı qərarla Sabiha Sultana aid olan Konağın tapusu ləğv edildi. Konaq ilə ərazisi öncə Milli Əmlak Komissyasına, sonra Əmlak və Ehtam Bankına, daha sonra isə Tərəqqi Vəqfınə verildi. Yerlə bir edilən konağın yerinə inşa etdirilən bina uzun illər Şişli Tərəqqi Liseyi tərəfindən istifadə edildi. Üstündən illər ötəndən sonra onun da, yıxım zamanı gəldi. Yerində alış-veriş mərkəzi quruldu.

Fətəli şah Qacar –  sevgidə Atatürkdən üstün adam

Gəncliyini Sofyada buraxan, Dmitriananın eşqi ilə alışıb-yanan Qazi Mustafa Kamal Paşanı Sabiha Sultanın “Yox” cavabı yaraladı. Uşaqlıq dostu Fikriyyənin yolunda intihar etməsinə, özünün də Lətifə Uşakinin ala-yarımçıq sevgisindən imtina etməsinə baxmayaraq Atatürk Sultan Vahdəddinin qızından aldığı zədəni unutmadı. Məhəmməd Bahmanqılıncın eşiqini Fətəli şah Qacara dəyişməyən Ağabəyim Ağa kimi Sabiha Sultan da şahzadə Ömər Faruqu Çanaqqala Zəfərinin sərkərdəsinə dəyişmədi. İlk məhəbbətinə sadiq qaldı...

Deyirlər, 39 gün gərdəyə həsrət qalan Fətəli şah Qacar 40-cı gün “Gərdəkdə anasının libasında gördüyü” Ağabəyim Ağaya toxunmur. “İbrahim xanın qızı məni ilan kimi çaldı” deyib, başını tutaraq dəhliz boyu qaçsa da, ömrünün sonuna qədər onu incitmir, özündən incik salmır. Yerini köşəsinin başında bilir. Adına bağ salıb, malikanə yapdırır. “Bu qızın yanında olmaq  mənə xoş gəlir. Bu belə, bəsimdir!” deyib xətrinə dəymir. Sevdalı könlündə taxt quran şahzadəni, könlünün şahı, sultanı bilir...

 Sabiha Sultanın “Yox” cavabı dünyanı Mustafa Kamal Paşanın başına yıxmışdı. Yerlə bir etmişdi. Paşa şərəfini, qürurunu qırmışdı. Paşa bunu ona bağışlamamışdı. Nişantaşının daşını daş üstə qoymamışdı... Fətəli şah Qacar sevdasına qələmin, Qazi Mustafa Kamal Paşa Atütürk qılıncın və qəzəbin gözü ilə dəyər vermişdi. Ağabəyim Ağa da, Sabiha Sultan da qəribliyin acısını dadmışdı. Ağabəyim Ağanın Batmanqılınc sevgisi Çar Rusiyasının, Atatürkün Sabiha Sultana sevgisi “Ənvər Paşa ilə Naciyə Sultanın o qədər də yaxşı örnək olmayan izdivacının qurbanı olmuşdu...”

Nə olursa-olsun gərək, Millətin Atası Nişantaşını Qara sevdasının – Sabiha Sultanın başına yıxmayaydı. Ciftə Sarayı yerlə bir etməyəydi. O yıxılan sarayda təkcə Sarı Gül Paşanın  qönçəsində saralan məhəbbətinin, həsrətinin nisgili yoxdu. Orada həm də, adı çəkiləndə dünyanın dizi titrəyən Sultan Bəyazitdən üzü bu yana Osmanlı sultanlarının, şahzadələrinin müqəddəs xatirələri vardı...

Yüz ildir Ciftə Saray qanadı qırıq quşa dönüb – Qumru quşuna! Sevdiyini, könlündə yerini kimsəyə vermədiyi sevdalısını axtarır. Fətih dastanı qılınc, məhəbbət gülüstanı qələmlə yazılır. Qılıncla qələmin vəhdətində modern Türkiyə Cümhuriyyətini quran Qazi Mustafa Paşa Atatürkün Sabiha Sultana sevgi dastanı qələmlə, nisgili qəzəblə yarandı. Qəzəb kimə nə verdi ki?!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.12.2025)

Əkbər Qoşalı, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının redaktoru

Dünən Laçının günü idi, bu günə aid tədbirləri, yazıları izlədim və yekun olaraq bu yazım yarandı.

Laçın Azərbaycanın könül və hüquq coğrafiyasından irəli çıxıb yenidən bayrağımız altına qayıdanda həyatımız rəngləndi, dünyamız işıqlandı, ruhumuz dirçəldi. Bəli, biz Laçının qurtuluşunda sadəcə torpağın azadlığını yox, bölgənin ruhi-mədəni arxitekturunun dəyişməsini yaşadıq. Şuşanın görünməmiş qəhrəmanlıqla alınması, ardınca Ağdam və Kəlbəcərin geri qaytarılması Laçını Qarabağ–Zəngəzur salnaməsinin son, amma gələcək üçün həlledici səhifəsinə çevirdi. O gündən qüvvələr balansı, təhlükəsizlik anlayışı, geopolitik cığırlar Güney Qafqazda tamam başqa məntiq üzrə yazılır.

Gəlin Laçının beş ildə yaratdığı gerçəkliklərə bir göz ataq:

Dünən “dəhliz” kimi tanınan Laçın bu gün Azərbaycan suverenliyinin kilid dağ qapısıdır. Bir vaxtlar helikopter meydançası belə olmayan Laçın bu il uluslararası hava limanına qovuşdu.

Separatizmin nəfəs yolu bağlandı, bölgədə yabançı güclərin “hakimlik meydanı” daraldı və Rusiya sülhməramsızlarının çıxışı ilə Laçın dövlət sərhədlərimizin hərbi-siyasi sütununa çevrildi.

Dirçələn kəndlər, dağlara yayılan işıq, yurduna qayıdan ailələr bu məkanı artıq cəbhə xəttindən yaşayış və inkişaf bölgəsinə çevirir.

Bəs Laçın hara doğru böyüyür? -

Bu gün Laçın bölgənin yeni təhlükəsizlik arxitekturunda strateji yüksəklikdir.

Dağların qurduğu təbii istehkam Azərbaycan üçün “sabitlik sığortası”dır – bu sığorta insan kapitalı, qala-ailələr və yetkin cəmiyyətlə möhkəmlənir.

Qarabağ–Zəngəzur daşımaçılıq, enerji və kommunikasiya xəritəsinin əsas qovşaqlarından biri də məhz Laçındır.

Ermənistanla mümkün barışın gerçək sınaşığı da buradan keçəcək: bir tərəfdə travmalar, o biri tərəfdə qürurlu qayıdış – bu iki yaddaşın necə uzlaşması bölgənin taleyini müəyyən edəcək.

Laçın artıq barışın tonunu müəyyən edir. - Bir zamanlar kədər susqunluğuna bürünmüş dağlar indi danışır, çiçəkləyir, kəpənək uçurdur, quş yuvasına sinə verir, ov ovlanır, Günəş salamlanır, Aya salavat çevrilir… Dağlar yolçusuna belə deyir:

“Buradan keçən yol gərginliyə yox, aydın sabaha aparmalıdır”…

Laçın bu gün Azərbaycan üçün Güney Qafqazın yeni düzənində strateji ağırlıq mərkəzidir.

Sərhədlərimizi möhkəmləndirdikcə, köçləri sürətləndirdikcə, yollar və kommunikasiya xəritələri genişləndikcə Laçının önəmi daha da artır.

Bax, elə bu səbəbdən 1 dekabr – Azərbaycanın dağlarda yazdığı yeni gələcəyin manifestidir.

Şəhidlər ölmədi, Vətən bölünmədi!

DÖVLƏTİMİZ ZAVAL GÖRMƏSİN!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.12.2025)

Əkbər QOŞALI

İmran Verdiyev,

Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi. “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Oğuz təmsilçisi

Sizə sosial şəbəkələrdə “gülməli kənd adı” kimi təqdim olunan bir toponimdən söhbət açmaq istəyirəm.    Söhbət Oğuz (keçmiş Vartaşen) rayon mərkəzindən 16 km. cənubda, Kərimli kəndinin qərbində, Əlicançayın sol sahilində yerləşən Qarabaldır kəndinin adından gedir. Bu kənd Kərimli İnzibati Ərazi Dairəsinə daxildir. Dəniz səviyyəsindən hündürlüyü 380 metrdir.

Mənbələr göstərir ki, vaxtı ilə Qərbi Azərbaycanda, Gəncə livasının Şəmkir nahiyyəsində və Qax rayonunda bu adda kəndlər, Qarabağda çay, Tovuz rayonunda dağ və s. mövcud olmuş və çoxu indi də var. Qax rayonunda mövcud olan Qarabaldır kəndinin sakinlərinin XVIII əsrin əvvəllərində Oğuz rayonunun Qarabaldır kəndindən köç etdikləri ehtimal olunur. (bunun əksini iddia edənlər də vardır.)  

Qarabaldır kəndi Azərbaycanın qədim tarixə malik yaşayış məskənlərindəndir. Burada yaşayan insanlar hələ neolit dövründə oturaq həyat tərzi keçirmişlər. Kəndin ərazisində ölkə və yerli əhəmiyyətli abidələr siyahısına daxil edilmiş Nekropolun (e.ə IV-I əsrlər), Molla qoruğunun (e. I-IV əsrləri) olması da bunu sübut edir. 1824-cü il kameral təsvirinə görə kənddə 55 həyətdə 120 nəfər kişi, 106 nəfər qadın olmaqla 226 nəfər yaşamışdır. 1886-cı il tarixli Zaqafqaziya bölgəsinin əhalisi haqqında statistik məlumatlar toplusunda da Vardanlı kənd icmasında yerləşən Qarabaldır kəndindən bəhs olunur və orada yaşayan azərbaycanlılar "tatarlar" kimi qeyd olunur. Əhali sayı 106 nəfər olaraq göstərilmişdi.

Qarabaldır toponimi diqqət çəkən, maraqlı toponimlərdəndir. Yuxarıda dediyimiz kimi bəziləri toponimi “gülməli kənd adı” adlandırırlar. Bu, əlbəttə, düzgün münasibət və mövqe deyil, toponim barədə məlumatsızlıqdan irəli gəlir. (https://www.yeniavaz.com/ az/news/123780/azerbaycanda-gulmeli-kend-adlari-rus-borisi-mirti-bagirsaq-siyahi).

 “Qarabaldır” toponimin yaranması barədə müxtəlif fikirlər və fərziyyələr vardır.

“Azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik lüğəti”ndə (II cild, səh:19) göstərilir ki, bu oykonim qara (burada “böyük” mənasında) və “baldır” (burada çıxınti mənasında) sözlərinin birləşməsindən yaranıb, “böyük çıxıntı” mənasını verir. Əlavə olaraq orada qeyd olunur ki, hələ qədimdən bədən üzvləri ilə oxşarlığı olan coğrafi obyektləri burun, bel, baldır, barmaq, dil və s. kimi sözlərlərlə adlandırmaq qanuna uyğun hal olmuşdur. Bu versiyaya üstünlük verənlər çoxluq təşkil edir. Onu da deyək ki, Azərbaycan Respublikası ərazisində "qara" komponentli 130 yaşayış məntəqəsi vardır. Akademik A.Qurbanov bu toponimi təsviri toponim alandırır. Sifətlə ümumi isimin birləşməsindən əmələ gəlmişdir.

Başqa bir xalq versiyaya görə, kəndin adı “qara” və “bal” sözlərinin birləşməsindən əmələ gəlib və “Qarabal” mənası ifadə edir. Deyilənə görə,  tarixən burada insanlar arıçılıqla məşğul olublar. Bu ərazidə arıların nadir yem ehtiyatı olan yemişan tikanı mövcuddur. Onun nektarı isə balın qara rəngə çevrilməsinə səbəb olur (https://bizim.media/az/read/177735/https://bizim. media/az/cemiyyet/177735/adi-ile-meshurlasan-kend-qara-bal-nece-qarabaldir-oldu-foto/)

Bir əcaib versiya da ondan ibarətdir ki, guya burda yaşayanların bədənlərinin rəngi qara imiş. Həqiqətən, əcaib mülahizədir. Bu mülahizəni yürüdənlər hansı məntiqlə bu fikri söyləyiblər, görəsən?

Bir başqa versiyaya görə isə Qarabaldır etnik toponimdir. Xalqımızın etnogenizinin formalaşmasında iştirak etmiş qədim türk tayfalarından birinin adı olub. (E.Nuriyev: “Azərbaycan SSR Şəki-Zaqatala zonasının toponomiyası”, Elm, Bakı-1989, səh:80). C.V.Qəhrəmanovun “Opisanie arxeoqrafiçeskix dokumentov“  və T.M.Musəvinin “Orta əsr Azərbaycan tarixinə dair farsdilli sənədlər (XVI-XVIII əsrlər)”  kitablarında da   qarabaldırlar etnosunun və etnotoponiminin adı verilmişir.25 iyun 2022-ci ildə Bakıda “Şuşa şəhəri və türk sivilizasiyası: tarixilik və müasirlik” mövzunda keçirilmiş beynəlxalq konfransın materiallarında da (səh:26) oxuyuruq ki, “Karabaldır yer adı eski türkçe “kara” ve “baldır” kelimelerinden mürekkep bir türk topluluk adıdır. Karabaldır isimli topluluklar Azerbaycandan sonra Anadoluda da yerleşmişlerdir”. Hazırda Türkiyədə “Karabaldır” adlı kənd, çay, bitki, məhəllə, ad və soyadların olması da bunu sübut edir.  

Bizim şəxsi fikrimizə görə də, bəli, Qarabaldır toponimi qədim türk etnoslarından birinin adından götürülmüş, “qara” və “baldır” sözlərindən yaranmışdır. Lakin burdakı “qara” rəng yox, güclü və qüvvətli,  “baldır” isə elə insan əzası (qılçanın diz ilə topuq arasındakı hissəsi) mənasındadır. “Qarabaldır”ın mənası baldırları (yəni ayaqları) bərk, çox güclü olan, yüyrək, dözümlü və nəhəng insanlar toplusu (tayfası-etnosu) deməkdir. Onu da qeyd edək ki, “baldır” “Kitabi-Dədə Qorqud”un dilində də işlənən somatik leksik vahidlərdən biridir. Məhz “uzunca qoluna-buduna”, “incə baldırlarına” görə Aruz qoca nəhəng və yenilməz görünür: “...qolubudu uzunca, baldırları incә Qazan bәyin dayısı At ağızlı Aruz qoca çaparaq yetişdi: “Çal qılıncını, bәyim Qazan, çatdım!”- dedi”.

Biz həm də Qarabaldır toponiminin “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının qəhrəmanları Qarabudaq, Qaragünə və  Oğuz boylarından biri olan “Qarabölük”lərlə bağlı ola biləcəyini iddia edirik. Tədqiqatçılar göstərirlər ki,   “qara” sözünün işlədilməsi həm də nəsildən nəslə keçən bir əlamətin göstəricisi kimi çıxış edir.

Bəlkə də Qarabaldır toponimi dual təşkilar quruluşu, əksliklər görüşü ilə bağlı yaranıb. Türk dillərində qarabaldır və ağbaldır bitki adlarının, Tovuzda Ağbaldır adlı dağın, Türkiyədə eyni adlı çay, dərə, bulaq və vadinin olması da bu barədə düşünməyə sövq edir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.12.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Zeynal Vəfa adı çoxunuza tanış gələcək. Şeirləri ilə, ictimai-siyasi fəaliyyəti ilə, redaktorluğu ilə. Bu gün onun doğum günü, amnadan olmasının 87-ci ildönümüdür.

Zeynalabdin Zeynalov (Zeynal Vəfa) 1938-ci il dekabrın 2-də Naxçıvan şəhərində ziyalı ailəsində anadan olub. Atası Böyük Vətən Müharibəsi cəbhələrində həlak olub. Anasının himayəsində böyüyüb. M. T. Sidqi adına Naxçıvan şəhər 4 nömrəli orta məktəbini bitirdikdən sonra ADU-nun (indiki BDU) filologiya fakültəsində təhsilini davam etdirib.

İlk əmək fəaliyyətinə 1962-ci ildə Naxçıvan Vilayət Partiya Komitəsinin orqanı olan "Şərq Qapısı" qəzetində başlayıb. Sonra Naxçıvan MSSR Dövlət Televiziya və Radio Verilişləri Komitəsində böyük redaktor və Azərbaycan Dövlət Televiziya və Radio Verilişləri Komitəsində redaktor işləyib. Arada Azərbaycan Xarici Dillər İnstitutu nəzdində 2 illik ərəb dili kursunu bitirərək tərcüməçi kimi Yəmən Xalq Demokratik Respublikasında çalışıb. Orada savadsızlığın ləğvi sahəsində fəaliyyət göstərib.

Sonra yenə Azərbaycan Dövlət Televiziya və Radio Verilişləri Komitəsində redaktor, Yəmən Ərəb Respublikasında tərcüməçi, "Aydınlıq" qəzetində baş redaktorun birinci müavini, "Meydan" qəzetində baş redaktor vəzifələrində çalışıb. 1990–1993-cü illərdə açıqfikirli cəsarətli yazılarına görə hakimiyyət tərəfindən ağır təzyiqlərə məruz qalıb. Evi və redaksiyası dəfələrlə mühasirə halqasına düşüb.

 Heydər Əliyevin ilk təbliğatçılarından biri olub. 1991-ci ildə 4 qəzetdə dərc etdirdikdən sonra, öz vəsaiti hesabına yarım milyon kserekopyasını çıxartdırıb 27 rayonda yayımladığı "Şəxsiyyət" adlı monumental yazısını "o böyük şəxsiyyətin yenidən hakimiyyətə qayıdış yolunda yaşıl işıq" adlandırıb.

 1993-cü ildən Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin orqanı olan "Azərbaycan" qəzetində baş redaktorun müavini vəzifəsini daşıyıb. Mətbuatda uzun illər səmərəli fəaliyyətinə və yaradıcılıq uğurlarına görə 1995-ci ildə "Qızıl Qələm" mükafatına layiq görülüb. Respublika Prezidentinin 2005-ci il 21 iyul tarixli 924 nömrəli sərəncamı ilə "Tərəqqi medalı" ilə təltif edilib. 2007-ci ildə Milli Müdafiə Nazirliyinin ordu quruculuğu ilə əlaqədar keçirdiyi "Ən yaxşı publisist yazılar" müsabiqəsində birinci dərəcəli mükafatın qalibi olub.

2008-ci ildə Azərbaycan Respublikası Prezidenti Yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyasının məzunu olub. 2009-cu il dekabrın 25-də Azərbaycan Respublikası Prezidenti Yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun keçirdiyi fərdi jurnalist yazıları müsabiqəsinin qalibi kimi, "Azərbaycançılıq ideyası milli həmrəyliyin təməl prinsipləridir" mövzusundakı publisist yazısına görə diplomla təltif edilib. 22 iyul 2010-cu ildə milli mətbuatımızın 135 illiyi ilə əlaqədar Əməkdar jurnalist adına layiq görülüb.

Zeynal Vəfa poeziya sahəsində fəaliyyətə 12 yaşından başlasa da "Tunc altı" adlı ilk şeiri 1955-ci ildə "Şərq Qapısı" qəzetində işıq üzü görüb. 1970-ci ildən Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının üzvüdür. Şer və poyemaları rus, ukrayna, özbək, tacik, eston, latış, ərəb və digər dillərdə dərc olunub. Avropa və Asiya şairlərindən xeyli poyetik tərcümələri var.

"Mənim körpə çinarım", "Qəlbimin səsi", "Əgər sevirəm desən","Körpələrin xətrinə","Beşiklərdən gələn səslər","Ömrün beşinci fəsli","Millətin xilaskarı"(Heydər Əliyevin şərəfli ömür yolundan bəhs edən poyema), "O dünyaya xəbər verin gələn var" və digər şeir kitablarının müəllifidir. Sözlərinə 70 mahnı bəstələnib.

Yüksək vətənpərvərlik ruhu ilə dolu şer və poyemaları respublikamızın müxtəlif mətbu orqanlarında, həmçinin "Ulduz" və"Azərbaycan" jurnallarında müntəzəm olaraq dərc edilməkdədir. Hazırda publisist yazılarından, yeni şer və poyemalarından ibarət "Kişilərimiz və kişiliyimiz" və "Bir insan ömrünü yaşaya bilsəm" adlı seçilən əsərləri öz nəşrini gözləməkdədir. Zeynal Vəfa 14 mart 2024-cü ildə vəfat edib.

Allah rəhmət eləsin!

“Ədəbiyyat  və incəsənət”

(02.12.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Caz musiqisi elitar musiqi janrı hesab edilir. Ötən əsrdə Bakı bir müddət SSRİ cazının paytaxtı imiş. Söhbət dahi cazmen Vaqif Mustafazadənin dövründən gedir.

İndi onun qızı Əzizə Mustafazadə edtafeti bacarıqla davam etdirir. Mənsə sizə başqa bir xanım cazmen – Əminə Fiqarova barədə danışmaq istəyirəm.

2 dekabr 1964-cü ildə Bakıda doğulan Əminə Fiqarova kiçik uşaqikən pianino çalmağı örənib və altı yaşında musiqi bəstələyib. Klassik pianist olmaq üçün Bakı Musiqi Akademiyasında təhsil alıb. 1988-ci ildə Moskva Caz Festivalında olarkən, Caz musiqisinə marağının əsasının yarandığı Rotterdam Konservatoriyasında təhsil almaq üçün qəbul alıb. O, təhsilini Bostonda yerləşən Berklee Musiqi Kollecində tamamlayıb.

Birləşmiş Ştatlarda olduğu müddətdə Kolorado, Aspendə Thelonious Monk Jazz Kaloniyasında iştrak edib. Sonradan ailə həyatı qurduğu fleytaçı Bart Platteau ilə birlikdə dünyanın fərqli yerlərində caz konsertlərində çıxış etməyə başlayıb.

Onun albomları olan "September Suite" və daha yaxınlarda buraxılan "Blue Whisper"i o Nyu Yorkda Blue Note Jazz Club-da ifa edərkən 11 sentyabr 2001-ci ildəki hadisələrdən ilhamlanıb. Çikaqolu tənqidçi Neil Tesser xüsusilə də onun iki "September Suite" və "Come Escape With Me" albomları ilə onu müasir aparıcı bəstəkarlardan biri kimi qiymətləndirir.

Fiqarovanın bəstələrini İsraildən olan musiqiçi Shlomit Butbul üçün bəstələdiyi musiqili əsərlər olan "Diana" və "Tehora" da təşkil edir. O, 13 albom bəstəkarı olub və həm 2014, həm də 2015-ci illərdə "DownBeat"-in Yüksələn Ulduz Bəstəkarı seçilib.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.12.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Biz ədəbiyyatımızı necə bilirik? Şairlərimiz barədə nə qədər məlumatlıyıq? Məsələn, çar imperiyası isitlası dövrü yazarlarımızı yaxşımı tanıyırıq? Balacaağa adlı şair necə, ağlınızda varmı?

Balacaağa adı ilə el arasında çağırılan Həsənəliağa xan Qaradaği 1848-ci il 28 yanvar tarixində Şuşada hərbi xidmətçi ailəsində anadan olub. 8–9 yaşa çatdıqda Şuşaya gələn əmisi Məhəmmədhüseynağa xan Qaradağski Balacaağanı Şuşada fəaliyyət göstərən rus Qəza məktəbinə qoyub Tiflisə qayıdıb. Həsənəliağa 1866-cı ildə Qəza məktəbini bitirib. Əmisinin göndərdiyi maddi vəsait hesabına o, Şuşanın Tazə məhəllə adlanan yerində ev tutub, tək yaşamağa başlayıb.

Rus təhsilli Balacaağa ərəb, fars dillərini, islamın əsaslarını öyrənmək üçün qonşuluğunda yaşayan Mirzə Bəşir Yusifzadənin atası Mirzə Ələkbər Yusifzadədən dərs almaq qərarına gəlib. Mirzə Ələkbər Yusifzadə ərəb, fars dillərini Həsənəliağaya öyrədib, Sədi, Firdovsi, Nizami, Xaqani, Füzuli və sair şairlərin əsərlərini orijinalda mənimsəməyə kömək edib. Şeiriyyata böyük həvəs göstərərək özü də qəzəl, müxəmməs yazmağa başlayıb.

1882-ci ildə I hissəsi, 1888-ci ildə isə II hissəsi çapdan çıxan "Vətən dili" dərsliyində Həsənəliağa Xan Qaradağskinin müəllifi olduğu 11, tərcümə etdiyi 23 nəzm əsəri özünə yer tapıb. Bu həmin "Vətən dili" dərsliyidir ki, 40 ilə yaxın bir dövrdə Azərbaycan uşaqlarının əsas dərs vəsaiti olub.

Həsənəli ağa Xan-Qaradağskinin bizə gəlib çatan şeiriyyatı sırasında 50-dən çox qəzəl, müxəmməslər, növhələr, onlarla məktub vardır. "Məclisi-fəramuşan" poetik məclisinin ən fəal iştirakçılarından biri Həsənəliağa olub. Şair kimi təxəllüsü Qaradağidir. Əsərləri əsasən Azərbaycan dilindədir. Bununla yanaşı fars dilində yazmış olduğu bir neçə qəzəl müəllifidir.

Həsənəliağa gözəl xəttat olub. Bir misal olaraq onu qeyd etmək olar ki, o, Mir Mehdi Xəzaninin "Kitabi-tarixi-Qarabağ" əsərini şikəstə-nəstəliq xətti ilə köçürərək bu qiymətli tarixi abidəni günlərimizə gəlib çatmasına xidmət göstərib.

1929-cu ildə Həsənəliağa Xan Qaradağski xəstələnib, dekabr ayının 2-də Şuşa şəhərində vəfat edib və hörmətlə şəhər qəbiristanlığında (Böyük qəbiristanlığın şəhərə ən yaxın hissəsində) dəfn edilib.

Allah rəhmət eləsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.12.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bu qədər filmə çəkilən, bu qədər tanınan, sevilən bir başqa aktyor varmı?

Onun təkcə elə repertuarını sadalamaq nə qədər vaxt aparar...

Bu gün onun anım günüdür.

Yad etməyimiz mütıləqdir.

Azərbaycan SSR Dövlət mükafatı laureat, Azərbaycan SSR xalq artisti Məlik Dadaşov 1924-cü il iyunun 7-də Bakıda doğulub. İkinci Dünya müharibəsində iştirak edən aktyor beynindən zədə alaraq uzun müddət müalicə olunub.

1945-ci ildə Gənc Tamaşaçılar Teatrında aktyor kimi işə başlayıb. 1950-ci ildə Azərbaycan Teatr İnstitutunu (indiki Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universiteti) bitirdikdən sonra M.Əzizbəyov adına Akademik Dram Teatrına işə gəlib və burada ilk dəfə H. Muxtarovun "Ailə namusu" pyesində oynayıb.

Onun yaradıcılığının başlanğıcı Azərbaycan milli teatr sənətinin güclü inkişaf dövrünə təsadüf edib. O vaxt Azərbaycan səhnəsinə Ə. Ələkbərov, M. Məmmədov, Adil İsgəndərov və onlarla digər sənət korifeyləri çalışıb. Bu münbit sənət mühiti onun yaradıcılıq bioqrafiyasına güclü təsir göstərib.

Azərbaycan aktyorluq məktəbinin formalaşmasında xüsusi xidmətləri olub. O, klassik və müasir aktyor sənətinin sintezindən yaranan bir ifa tərzi seçib. Onun yaradıcılığında H. Sarabskidən, A. M. Şərifzadədən və digər klassiklərimizdən bəhrələnmə meylləri hiss olunur. Məlik Dadaşov dramatik rolların mahir ifaçısı olub. Yaratdığı obrazların ifası üçün elə gözəl ifadə vasitələri tapıb ki, hətta tarixi qəhrəmanlar belə reallığa çox yaxınlaşıb. M. Əzizbəyov, N. Nərimanov kimi tarixi şəxsiyyətlərin obrazları dediklərimizi bir daha təsdiq edir.

Xalq yazıçısı İ.Əfəndiyevin "Atayevlər ailəsi" pyesi əsasında hazırlanan televiziya tamaşasında M.Dadaşovun yeni ampluada yaratdığı Atayev obrazı çox uğurlu ekran qəhrəmanı olub.

Tarixi şəxsiyyətlər də Məlik Dadaşovun ifasında çox real alınıb. Kinorejissor Əjdər İbrahimov aktyoru bir neçə filmində çəkib. "İyirmialtılar" və "Ulduzlar sönmür" filmlərində o, M. Əzizbəyovun və N. Nərimanovun çox real tarixi obrazlarını ekranda əbədiləşdirə bilib.

Filmoqrafiya

- 777 №-li sexdə

- Ağlar-güləyən

- Axırıncı aşırım

- Atayevlər ailəsi

- Baldızoğlu

- Bir məhəllədən iki nəfər

- Bir qalanın sirri

- Birisigün, gecəyarısı...

- Bizim küçə

- Bizim küçənin oğlanları

- Böyük dayaq

- Cazibə qüvvəsi

- Dağlarda döyüş

- De ki, məni sevirsən!

- Dəli Kür

- Evin kişisi

- Fəryad

- Fətəli xan

- Gənc qadının kişisi

- Gözlə məni

- Güllələnmə təxirə salınır!...

- Hacı Qara

- Xalqlar Dostluğu muzeyi

- İnsan məskən salır

- İstintaq davam edir

- İyirmialtılar

- Kiçik leytenant

- Kontor

- Koroğlu

- Leyli və Məcnun

- Mezozoy əhvalatı

- Müsahibə götürən adam

- O dünyadan salam

- Orijinal üsul

- Təhminə

- Ulduz

- Ulduzlar sönmür

- Uşaqlığın son gecəsi

- Dmitri Kantemir Moldova istehsalı

- Yaramaz

- Yarımçıq qalmış mahnı

- Yenilməz batalyon.

Bu uzunluqda repertuar listəsi görmüşdünüzmü?

Azərbaycan SSR xalq artisti Məlik Dadaşov 2 dekabr 1996-cı ildə Bakıda vəfat edib.

Allah rəhmət eləsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.12.2025)