“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Güney Azərbaycan Poeziyası Antologiyası layihəsində Təbriz təmsilçimiz Əli Çağlanın növbəti təqdim etdiyi şair Ərdəbildə yaşayan Həkimə Babakişizadədir.

 

Həkimə Babakişizadə

Ərdəbil

 

 

İLLİK ANLAR

 

Yaşımın zirvəsində

Tamsındığım (illik anları)

Baxdığım eniş yoluna heyfsilənirəm.

Yüksəkliyi qırx illiyimin

Təpəsindən

Ürəyimin başına qaldırıram.

Ürəyim buz baltasıdır.

Gəldiyim yoldan getdiyim yolun sonuna qədər göz işləyir.

Dənizi çıxardıb balıqlıqdan, balığa göstərmək kimi

Bir anlayış doğulur canımın ruh qatında.

Qaça-qaçdan qurtaran arxayınlıq

Çöküb varlığın dibinə.

İki, bir arasından çıxan sirr sözdür

Dumana bürünən, gələcəyə düşündüklərim.

Ölüb-dirilməkdən qırxı çıxan adamam.

Yaşımın zirvəsi Babək qalasıdır

Diz ağrıların yollarda qorxudub gələn yolçuyam bu gün

Qorxulu götürülən bir xülyalı.

İndi

Müharibə çağı düşmən əlinə düşən ölkədə paslı

Post sandığından çıxan

Qırx illik suallar cavabına

Yazılmış məktubdur,

Çatdığım yol.

Bu yolun üstü yoxdur!

Bu yolun ucu başdır

Bu yolun başdan başlanırmış demə

Bu yolun arxasından gəldikdə

Lapdan diskinib dayanarmış adam.

Bu yol ömürün gedər durağı imiş deməli!

Çata-çata gedən bir yol...

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(25.11.2025)

 

Xalq yazıçısı, akademik Kamal Abdullanın əsərlərindən seçilmiş bir sıra qranula – cövhər sayıla biləcək məqamları “Ədəbiyyat və incəsənət” oxucularına təqdim edir.

 

Kamal Abdulla özü seçilmiş bu cövhərlər barədə yazır: “İllərdən bəri yazdığım müxtəlif şeirlərin, esselərin, pyeslərin, hekayə və romanların, publisistik məqalələrin və elmi əsərlərin, verdiyim intervülərin hər birinin içində yer almış və bu gün də öz məzmunu, tutumu, forması ilə diqqətimi çəkən misralar, cümlələr günlərin bir günü sanki dil açıb mənə dedilər ki, bizim bir-birimizdən zaman və məkanca ayrılığımıza son qoy və bizi bir-birimizin yanında yerləşdir. Sən görəcəksən ki, bu zaman biz tamamilə yeni bir cazibədə zühur etmişik. Onlar qeyri-səlis məntiq dili ilə desək, içində olduqları mətnin qranulaları (ilkin vacib hissəcikləri) idi. Qranula, başqa cür ifadə etsək, cümlədən (mətndən) bütün artıq hissələri siləndən sonra yerdə qalan cövhərdir.”

 

Bu günlərdə “Everest” nəşriyyatında müəllifin “Seçmələrin seçməsi-qranulalar” adlı kitabı da işıq üzü görmüşdür.

Beləliklə, hər gün Kamal Abdulladan 7 qranula:

 

1.

“İcazə ver soruşum

 niyə soyuqsan?!

Bu ocaq daha yanmır

küçədə yağış...

Otağa isti dolur

Sən yenə yoxsan.”

2.

Mənim qulağıma hələ də gəncliyimin Bakı çayxanalarından ucalan cürbəcür səslər gəlir. Çılğıncasına mübahisə edən, bir-birini nəyə isə inandırmağa çalışan, bir-birini sevən və bir-birinə nifrət edən doğma, çılğın səslər...

3.

A.Blok: “Təsadüfi cizgiləri sil ondan

 Sən görərsən, dünya gözəl dünyadı...”

Əsas məsələ də elə budur - təsadüfi cizgiləri tapmaq...

4.

Homer təkcə şair deyil. Homer müxtəlif dövrləri birləşdirən bir prinsipdir. Eynən Dədə Qorqud kimi. Dədə Qorqud da prinsipdir. Bir ayağı Təpəgöz boyunda, o biri ayağı Beyrək boyunda olan prinsip.

5.

“... Çünki sən gözəldin, gözəl görünmək

Heç kimə bu qədər yaraşmamışdı.”

6.

Bəzən bütöv bir ömür - əlçatmaz qocalığa qədər uzanan təlatümlü, amma bu şərtlə ki, bütöv bir ömür yaşamaq lazım gəlir ki, səndən çox çox uzaqlarda və sakit bir qədimlikdə qalmış o təmiz uşaqlığın qədrini anlayıb biləsən.

7.

- Hansı yolla gedək?

- Bilmirəm.

- O zaman getməyə yol çoxdu, deməli.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(25.11.2025)

 

 

 

 

 

Kənan Məmmədli, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

Bizim nəsil Kəlbəcəri görməmiş, yalnız haqqında eşirmişdik.

Azərbaycanın ərazicə ən böyük rayonu. Azərbaycanın təbiətinin ən möcüzəli məkanı. Əfsanəvi “İstisu” mineral suyunun məskəni. Qədim Alban abidələrinin qorunduğu yer... – bu sayaq bilgilər bizi düşmən tapdağında olan bu rayonun tezliklə azad olunması, bizim də gedib o cənnəti gözlərimizlə görməyimiz arzularını coşub-daşdırırdı. Nə xoş bizə ki, indi Kəlbəcər bizə qayıdıb.

 

Kəlbəcər rayonunun sahəsi 3054 km2-dir, bu nəhəng ərazili rayonda bir şəhər, bir şəhər tipli qəsəbə (İstisu), 145 kənd vardır. Ağdərə rayonunun 20-yə qədər kəndi də Kəlbəcər inzibati bölgüsünə daxildir. Mərkəzi Kəlbəcər şəhəridir. Rayonunun əhalisinin sayı 85,5 min (01.04.2013) nəfərdir. Əhalisinin 98 % azərbaycanlılardan, 2 % ruslardan, İrandan gəlmə kürdlərdən və digər millətlərdən təşkil olunub. “Kəlbəcər” toponiminin mənşəyi qədim türk dilində (oykonimin ilkin forması Kevliçer kimi qəbul edilib) “çay üstündə qala” deməkdir. Kevli “çayın üstü”, çer/car “qala” mənasını verir.

Kəlbəcər şəhəri Bakıdan təxminən 450 km qərbdə, Bərdə - İstisu avtomobil yolunun kənarında, Tərtər çayı sahilində, sıldırım qayalıqlar üzərində yerləşir. Azərbaycanın cənnət məkanı olan Kəlbəcər rayonunu başdan-başa gülüstan adlandırmaq olar. 30 000-dən artıq bulağı olan rayon əsl təbiət muzeyidir. Rayon ərazisində 4 mindən artıq bitki növü bitir ki, bunlardan da 200-ü dərman bitkisidir. Zəngin meşələr diyarı olan Kəlbəcərdə yüzlərlə mineral bulaq var. Min bir dərdin dərmanı olan İstisuyun şöhrəti dünyanı gəzir, zirvəsindən tufanı-çəni heç zaman əskik olmayan Murov və Dəlidağ əsl məğrurluq və gözəllik rəmzi sayılır.  Məhz bu səbəbdən də Qafqaz geologiyasının atası hesab edilən V.Avix Kəlbəcər haqqında demişdir: “Kim Tərtərçay dərəsi boyunca təbiəti seyr etməmişdirsə, İsveçrənin gözəlliyinə yalnız o məftun ola bilər”.

Kəlbəcər rayonu ərazisində Azərbaycanın qədim xristianlıq dövrünə aid çoxlu tarixi abidələr var, Xaçın knyaz sarayı, Gəncəsər, Havaptux, Müqəddəs Tanrı anası monastırları, Mamakan xatun, Müqəddəs Stepanos və Xilaskar kilsələri bu qəbildəndir.

Kəlbəcər rayonu 2 aprel 1993-cü ildə ermənilər tərəfindən işğal olunmuşdu. 321 nəfər əsir düşmüş və ya girov götürülmüş, 511 nəfər vəhşicəsinə qətlə yetirilmiş, 97 məktəb, 9 uşaq bağçası, 116 kitabxana, 43 klub, 42 mədəniyyət evi, tarix-diyarşünaslıq muzeyi, 9 xəstəxana, 75 tibbi məntəqə, 32 ambulatoriya və aptek, yüzlərlə inzibati bina, minlərlə mənzil, 100 min baş qaramal, 500 min baş qoyun-quzu, yüzlərlə maşın, texnika talan edilmiş, rayonun milyardlarla manatlıq sərvəti Ermənistana daşınmışdı. Kəlbəcərin 71 000-dən çox əhalisi məcburi köçkün kimi Azərbaycanın digər yaşayış məntəqələrində məskunlaşmışdı. Ötən il sentyabrın 27-də növbəti erməni təxribatının qarşısını alan müzəffər Azərbaycan ordusu ərazilərimizi bir-birinin ardınca düşmən tapdağından azad etdi. 10 noyabr 2020-ci ildə imzalanan sülh müqaviləsinə əsasən 25 noyabrda Ermənistan Silahlı Birləşmələri Kəlbəcər rayonunu Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinə təhvil verdi.

Hazırda Kəlbəcər qarış-qarış bərpa olunur.

Bu gün Kəlbəcərin günüdür. Sayğılı olsun!

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(25.11.2025)

 

 

 

Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun “Yazıçı” nəşriyyatında Xalq yazıçısı Anarın “2=3+4, yaxud iki ailədə üç Xalq yazıçısı, dörd Xalq şairi” adlı kitabı işıq üzü görüb. Nəfis tərtibatlı, illüstrasiyalı kitab Azərbaycan ədəbiyyatı irsinə böyük töhfələr vermiş iki nəsildən, onlar barədə həqiqətlərdən və onların ədəbi nümunələrindən ibarətdir.

 

608 səhifəlik bu unikal kitabı tərtib edən Xalq yazıçısı Anar uzun illər ərzində təkcə öz yazdıqlarını yox, qəhrəmanlarının – Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Nigar Rəfibəyli, Vaqif Səmədoğlu, Ənvər Məmmədxanlı və Yusif Səmədoğlunun yazdıqlarını eyni ideya-estetik yaradıcılıq məcrasına qoşaraq, onları eyni axında birləşdirərək ən yeni ədəbiyyatın ən milli paradiqması olaraq təqdim edibdir.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı kitabdan hissələri oxucularına təqdim edir. Anar qəhrəmanlarının ən populyar əsərlərini bir daha yaddaşlarda təzələyir:

 

 

ANAR,

“VAQİF HAQDA YAZILAR”, ALLAHLA SÖHBƏT

                                            

 Poeziya duadan başlayır. Başqa sayaq da demək olar: tarixdən məlumdur ki, poeziya dua kimi başlanmışdır, bir sənət növü kimi, bədii söz kimi dua şəklində meydana gəlmişdir. Buna qədim Tövrat, İncil, Quran mətnləri də misaldır, şaman ayinləri də...

Allaha inanan gecəmdir yenə

Şeir oxuyuram dua yerinə.

 

Poeziya Şairin Allahla söhbətidir. Qəribə dialoqdur bu. Allaha müraciət edir:

 

Allah, bir az da möhlət ver,

Öldürmə, sağ saxla yenə.

Beş-on yazılmamış şeirim,

Beş-on duam qalıb sənə...

 

Şair Ulu Tanrıya yalvarır, ondan nə isə gözləyir, umur – kömək, imdad, nicat, ümid, izah, təsəlli. Elə bil bu dualar, yalvarışlar Allaha yetmir.

 

Bəlkə dualarımı

yolda vururlar?

Yaralı dualar

yetə bilmir hüzuruna,

Ulu Tanrı?

Kimin var, Ulu Tanrı

məndən savayı bu dünyada?

Kimim var Səndən başqa

bu aləmdə mənim?

Sən tək, mən tək,

Ulu Tanrı.

Allah susur.

Bu mübhəm sükut qarşısında Şair şübhələrə düşür.

 

Yoxsa Sənin də

könlünə dəymişəm, Allah,

sərxoş olduğum vaxt?

Bütün dualarım

Geriyə dönür bir-bir

ölənə,

evindən köçənə

yazılmış məktublar kimi...

Keç günahımdan, Allah...

 

Allahsa susur.

Şair müraciətlərinin cavabsızlığını dolayı yolla da ifadə edir:

 

Duman Allaha yetməmiş duatək

enib aşağı,

yayılıb göyün üzünə.

Amma yenə cavab yoxdur ki, yoxdur.

Allah nədən arxasını çevirir bizə?

Suallara bir sual verərdim,

bilsəydim ki,

sual eşitməyəcəyəm cavab yerinə.

 

Bu necə dialoqdur belə? Biri hey soruşur, soruşur, soruşur, ağlayır, yalvarıb-yaxarır, yanıb-yanıb yaxılır. O biri hey susur, susur... Ümidsizləşməyəsən, neyləyəsən? Bəlkə

Ümid döyən qapını

Dünya bağlayıb gedib.

Bu yağışla gecəni

Allah ağlayıb gedib.

 

Amma Vaqif Səmədoğlu – yuxarıda gətirdiyim misralar onundur – bir böyük həqiqəti də bilir: Allaha müraciətlər cavabsız qalmır. Ulu Tanrının cavabı yaşadığımız bu dünyadır, hər birimizin və hamımızın birlikdə ömrüdür, həyatıdır, taleyidir. Bu “Bir yandan boşalıb, bir yandan dolan” (Səməd Vurğun) dünyanın tənhalığında hər birimizin son pənahı, son sığınacaq yeri Allahdır. Vaqif Səmədoğludan çox-çox qabaqlar yaşamış Bikəs adlı şairimizin beytini Vaqif öz daxili harayı saya bilərdi:

 

Hər kəsin var kimsəsi, mən Bikəsin yox bir kəsi,

Kimsəsiz qaldım, mədət qıl, Kimsəsizlər Kimsəsi.

 

Vaqif Səmədoğlunun bu yeni və ən sanballı kitabı – “Mən burdayam, İlahi” adlanır. Təbii ki, bu kitab dini kitab deyil, mərsiyələr, sözün hərfi mənasında dualar toplusu deyil. Amma kitabın bütün ruhuni, mənasını varlığın bəlkə də ən mühüm mövzusu, ən vacib mətləbi – insanla Allahın münasibətləri təşkil edir. İndi ateist sovet rejimi çökəndən sonra hamı bir günün içində yaman allahpərəst, dinçi, dindar oldu. Vaqifin Allaha inamı, Allaha üz tutması, Allahdan cavab, izah, təsəlli istəməsi bu gün yox, onun poeziya aləminə gəldiyi ilk addımdan başlanıb. Otuz üç ildir uzanır bu söhbət, bu birtərəfli mükalimə, bu sirləri açmaq, anlamaq, cavab almaq cəhdləri.

Volterin “Əgər Allah olmasaydı, onu uydurmaq lazımdı” kəlamı insan düşüncəsinin təməl müddəalarından biri kimi dillər əzbəridir. Otuz üç il bundan qabaq V.Səmədoğlunun “Şəffaf balıq” poemasında kəşf etdiyi fikir, zənnimcə, daha dəqiqdir: “Allah insan ağzıyla yoxam demiş”. Yəni Allahın inkarı, daha ümumi şəkildə desək, ateizm Allahın Özünün insana təlqin etdiyi bir düşüncədir. Otuz üç il sonra Allahla bu fasiləsiz, aramsız söhbətləşmənin, Allah haqqında fikirlərin məntiqi nəticəsi kimi Vaqif yenə də dərindən-dərin bir mətləb kəşf edir:

 

İndi hər səsdən, hər küydən

Sükuta dönmək vaxtıdır.

Millət, dövlət zirvəsindən

İnsana enmək vaxtıdır...

İndi nə dua, nə qarğış,

Nə nəzir demək vaxtıdır.

Dünya susmalıdır artıq

ALLAHA KÖMƏK VAXTIDIR.

 

Bu fikrə çatmaq üçün Vaqif Səmədoğlu bir şair kimi Allahdan umduğu cavabları almadan tənhalıq səhrasından, kədər girdabından, ümidsizlik üfüqsüzlüyündən keçməli, xalqının, dilinin faciəsini yaşamalı, mənəvi əsarətin, köləliyin möhnətini duymalı, anlanılmamaq dərdinə dözməliydi. Zəmanəmiz üçün nadir olan bir mərdanəliklə keçdi bütün bu sınaqlardan Vaqif. Bunu tam məsuliyyəti ilə təsdiq edirəm, çünki Vaqifin bütün yaradıcılıq ömrü gözlərim qarşısındadır.

Onun poetik yaradıcılığa başlamasının tarixçəsini yazmaq fikrində deyiləm, bunu haçansa özü yazacaq. Ancaq 60-cı illərin əvvəllərində Moskvada oxuduğumuz vaxt şeirlərini makinada yazdığım sarı cığara kağızları indi də durur və Vaqif üçün də, mənim üçün də ömrümüzün o çağının ən munis xatirələri kimi əzizdir.

Ədəbiyyatşünaslıq araşdırmalarında “60-cı illər nəsli” kimi keçən bir nəslin nümayəndələriydik biz. O illər bizləri daha çox söyürdülər, döyürdülər, indinin özündə də hərdən söyür, bəzən də öyürlər. Amma o nəslin gerçək ovqatını, ümidlərini və ümidlərin qırılmasını, o nəslin sevincini, acısını, gənclik fərəhini, gənclik həvəsini, nisgilini sonunacan yalnız 60-cı illərin nəsildaşları başa düşə bilir və yalnız özləri ifadə etməyi bacarırlar. Qoy bu günün icazəli qəhrəmanları o dövrün əzabkeşlərinə iradlar siyahısı tutmasınlar. Doğulduğu və yaşadığı vaxtı, məkanı, mühiti insan özü seçmir. İnsanın seçimi yalnız yaşadığı vaxt, məkan, mühit içində insan kimi ömür sürmək, yaxud boyun əyməkdir.

Bu gün açılmış həqiqətlər bucağından o illərdəki rejimi yalnız qara boyalarla boyamağın əleyhinəyəm (Halbuki o illər bizi ən çox həyata qara eynəklə baxmaqda və tünd boyalarla təsvir etməkdə suçlayırdılar). Tarixin arxivinə verilmiş o dövrün müəyyən yaxşı cəhətləri, üstünlükləri də vardı. Amma bütünlükdə biz – o vaxtın gəncliyi – ətrafımızı sarmış riyakarlıq, saxtakarlıq, yalan, nadanlıq, cəhalət, anlaşılmazlıq mühitində, hər azad düşüncənin boğulduğu bir şəraitdə yaşayırdıq, nəfəs alırdıq, daha doğrusu, nəfəs almağa çalışırdıq. Duyğularımızı, düşündüklərimizi yazılarımızda dolayı yollarla, sətiraltı mənalarla, alleqoriyalarla, rəmzlərlə deməyə çalışırdıq. Mən bir dəfə yazmışam ki, bizdə bütöv bir dövrün həqiqi ədəbiyyatı yalnız Azərbaycan dilində deyil, həm də Ezop dilində yaradılırdı. Demək istədiklərimizin həqiqi mahiyyətini azdırmaq, senzuradan, rəsmi senzuradan betər “ədəbi ictimai rəy”dən qorunmaq üçün ən müxtəlif üsullardan və ən müxtəlif ünvanlardan istifadə edirdik. Rastlaşdığımız ədalətsizliklərin, haqsızlıqların, milli əsarətin, müstəmləkəçilik təzyiqinin, azadlıq ehtirasının ünvanını gah Afrikaya, gah Kubaya, gah Vyetnama, gah da Yer üzündə olmayan şərti bir ölkəyə ünvanlayırdıq. Vaqif də bəzən belə edirdi. İkinci kitabına “Vyetnam dərdi” adlı bir şeir daxil eləmişdi. Burdakı “Sabahı da ölür bu gün ölən məmləkətin”. Və yaxud “Vətən şirin şeydir, şirindir talan olsa da, şirindir tək-tük şeiri, mahnısı yalan olsa da. Amma ikiqat şirindir iki yerə bölünmüş Vətən” və başqa bu kimi misralar Vyetnamdan artıq Azərbaycana aiddir. Amma hətta belə bir “ideyalı” şeir də müəyyən kupyurlarla, ixtisarla və müəyyən dəyişikliklərlə, əlavələrlə dərc olunmuşdu. Şeirin məndə olan ilk variantına, orijinalına nəzər salanda onun çap olunmaq naminə necə kosmetik əməliyyata düçar qaldığı aydın görünür. Məndə olan nüsxədəki bəzi parçalar, təbii ki, çap variantında ola bilməzdi.

 

Nə qədər ki əli bağlı insan var,

qapısı bağlı həyat

qapısız vətən var...

Sizin torpaqda qalan izlərinizlə

öz torpaqlarında addımlayacaqlar

azadlığa insanlar.

 

Heç ayıq-sayıq senzura belə imaları, eyhamları buraxardı? Yaxud aşağıdakı misralar da kitab nəşrində ola bilməzdi və yoxdur.

 

İndi bizdə gecəykən

sizin torpaqda

səhər açılır.

 

Şair redaktora yüz dəfə izah etsəydi ki, burda söhbət Vyetnamla Azərbaycan arasında saat zolaqlarının fərqindən gedir – çifayda! İdeoloji qoruyucular qan çıxmayan yerdən də qaşıyıb qan çıxarırdılar, rəmz, işarə olmayan yerdə də rəmz, işarə, eyham axtarırdılar, onda ki belə açıq söylənmiş fikir olsun.

Bəzən düşünürəm ki, o illər bizim bir çoxumuzu, nasirləri də, şairləri də, o cümlədən, Vaqif Səmədoğlunu da ideoloji büdrəmələrdə, sovet həyatını təhrif etməkdə, sosialist realizmi metoduna zidd çıxmaqda, daha nə bilim nələrdə ittiham edənlər, bəzən açıq, bəzən gizli donos yazanlar, görəsən, vicdanları qarşısında bu gün haqq-hesab verirlərmi? O vaxt allahsız olub, bu gün, guya ki, Allaha tapınanlar açıq tövbəyə qadirdirlərmi? O zamanın ötkəm sovet ideoloqları bugünün ötkəm antisovet ideoloqlarına çevrilərkən dünənki sözlərini, hərəkətlərini, fikirlərini yada salırlarmı? Heç olmasa bircəciyinin “o vaxt səhv etmişdik” etirafına mərdliyi çatarmı? “Həyat həqiqətlərinə, sənət meyarlarına o dövrlərdə sədaqətli olanlar biz deyil, bizim söydüklərimiz, ifşa etdiklərimiz, tənqid atəşinə tutduqlarımız olub?” – bunu deməyə cəsarəti çatan olacaqmı? İndi hər şeyi partiyanın, KQB-nin, Qlavlitin, bilməm daha kimlərin üstünə yıxırlar. O dövrdə hər baş redaktorun, böyüyündən kiçiyinəcən, hər bir naşirin, tənqidçinin, ədəbiyyat darğasının zəhmi, hökmü, zövqü və zövqsüzlüyü hər hansı partiya məmurlarından, senzura yasaqlarından, KQB xofundan daha az əhəmiyyətli idimi? Vaqifin indiyə qədər ancaq iki kiçik kitabı və çox az sayda silsilə şeirləri çıxıb, halbuki bu qalın kitabda topladıqları yazdığının ancaq bir hissəsidir. Bunun səbəbi bir də onun şeirlərini başa düşməyən, ya düşmək istəməyən redaktorların hökmü, ədəbi mühit adlanan sönük adamların bayağı anlayışları və zövqləri idi. Hansı redaktorlasa çənə-boğaz olmağa, hansısa senzoru başa salmağa, hansısa tənqidçiylə söz güləşdirməyə, hansısa naşı oxucuya şeirin ecazını və sehrini izah etməyə Vaqifin hövsələsi çatmırdı. O vaxt da çatmırdı, indi də çatmır. İnsana verilən enerji potensialı tükənməz deyil. Bu enerjini ya yaradıcılığa sərf etməlisən, ya da yazdıqlarının üzə çıxarılmasına. Bəzən bu iki fəaliyyət sahəsini vəhdət şəklində uyğunlaşdırmaq olur. Amma belə hallarda da yazdıqlarını reallaşdırmağa sərf etdiyin enerji vahidi yaradıcılığında itirdiyin enerji vahididir. Vaqif yaradıcılığının bircə səhifəsini də yaradıcılığı nümayiş etdirmək həvəsinə qurban vermədi. Təsəllisini “Şair sözündən qorxan ya cəllad, ya dəlidir” aforizmində tapdı. Vaqif poetik “mən”ini ana balasını qoruyan kimi qorudu. Bu baxımdan aramızda Vaqif hamımızdan çox azad idi. Ona görə ki, hamımızdan az çap olunurdu. Başqa cür də demək olar: hamımızdan az çap olunurdu, ona görə də hamımızdan azad idi.

Mən belə yaradıcılıq yoluna haqq qazandırıb, başqa ədəbi davranışı, yəni müəyyən güzəştlərə məcbur olsan da, yazdıqlarını üzə çıxarmaq yolunu – qınamaq istəmirəm. Həm də bizim çap olunmaq həvəsimiz yalnız şöhrət, tanınmaq istəyi deyildi axı (Bu istəyi büsbütün inkar eləməsəm də). Əsas niyyətimiz o idi ki, dar imkanların məhdud çərçivəsində mümkün qədər çox həyat həqiqətlərini, insan qəlbinin gerçəklərini, çağdaşımız insanların doğruçu yaşayışını, düşünüşünü əks etdirək, həm də yüksək ədəbi meyarlara mümkün qədər sadiq qalaq. Bu iş görülməsəydi – bütün bir dövrün mətbu ədəbiyyatı bədbinlikdən məhrum, gerçəklikdən uzaq, sönük və solğun bir söz yığını kimi qala bilərdi. Bu böyük məqsəd yolunda müəyyən güzəştləri bu gün də məqbul sayıram və tarixin də bu cəhdləri doğru-düzgün qiymətləndirəcəyinə inanıram. Amma ikinci bir yol da vardı – tamamilə güzəştsiz bir yol. Yəni yazdıqlarının oxucuna bir il, beş il, on il, otuz il yox, bəlkə bir ömür boyu çatmayacağını bilə-bilə tam daxili sərbəstliyi və azadlığa malik olan bir ədəbiyyat yaratmaq. Vaqif Səmədoğlu yaradırdı bu ədəbiyyatı – bu yolun bütün məşəqqətli tənhalığını duya-duya, bilə-bilə. Könüllü olaraq bunu yaradıcılıq və yaşayış kredosu seçən Vaqifin dözüm igidliyi içində bir təəssüf, küskünlük, inciklik, giley çaları da var.

 

Ana yurdum, torpağında

Bir ləpir izim qalmadı.

Doğuldu, öldü şairin,

Sənin xəbərin olmadı.

 

Vaqifin poetik azadlığının bir bəliri də odur ki, o, “nikbin”, “gümrah”, həmişə “şən” rəsmi sovet ideologiyasının dəmir barmaqlıqları, tikanlı çəpərləri ardında şairin bədbin və bədbəxt olmaq haqqını qoruyub saxlaya bildi. Belə davranışın, belə dünyagörüşünün qarşılığı, cavabı, aldığı qiymət – sükut idi.

 

Yollar uzun, yollar gödək,

Nə fərqi var, hansı eldə,

hansı yolda azasan?

Ellər min-min,

dillərmin-min,

Nə fərqi var

hansı eldə,

hansı dildə

susasan?

 

1982-ci ildə yazdığı bu şeirin cavabını, yəni öz dilində susmağın, çap olunmağın, yazılarını oxucuya təqdim etməməyin qarşılığınıVaqif 1995-ci ildə yazdığı misralarda açıqlayır:

 

Mənə sükut əl çalır,

Belə alqış olarmı?

 

Bu kitaba Vaqif Səmədoğlunun otuz üç il müddətində yazdığı şeirlər daxil edilib, amma şeirlərin altındakı tarixlərin heç bir əhəmiyyəti yoxdur. Bəlkə Vaqifin qələmi bu illər ərzində yalnız texniki cəhətdən püxtələşib (Bu da mübahisəli məsələdir, çünki, məncə, altmışıncı illərin bir çox şeirləri 95-ci ilin şeirlərindən bədii cəhətdən heç də aşağı deyil). Hər halda, bu otuz üç yaşlı poeziya mahiyyəti, dünyaduyumu, fəlsəfi konsepsiyası baxımından heyrətamiz şəkildə bütöv bir poeziyadır. Bütövlük, bütünlük poeziyasıdır.

Uzaq gənclik illərindən bəri Vaqif mənim dostum olub, indi də dostumdur və güman edirəm ki, sonadək dostum olaraq qalacaq. Bayaq haqqında danışdığım sovet rejiminin ən dözülməz mənəvi kimsəsizliyində mənə dost-həyan, həmdərd və həmfikir olan adamlardan biridir. O illərin intellektual və emosional, zehni və duyğusal tənhalıq səhrasında bir-birimizə qısılıb yaşadığımız yoldaşlarımı düşünürəm, uşaqlıq, gənclik dostlarımı – rəhmətlik Araz Dadaşzadə, Emin Sabitoğlu, Rəhman Bədəlov, Yusif Səmədoğlu, Maqsud, Rüstəm İbrahimbəyovlar, Elçin, Əkrəm Əylisli, Fikrət Qoca, Fikrət Sadıq, İntiqam, İsa, Ələkbər, Ramiz Rövşən. İndi bu adları bir siyahıda görmək kiməsə çöçün gələr. Zaman, hadisələr – olaylar, dəyişən anlayışlar, siyasi təmayüllər, əxlaq sınaqları bizi ayırdı, pərən-pərən saldı. Krımtatar mahnılarından birini anam uşaqlıqda oxuyardı mənə:

 

Qədifə biçim-biçim,

Ölürəm sənin için.

Dostlarım düşmən oldu

Səni sevdiyim için.

 

“Səni” – mənimçün bu anlamda həqiqətdir. “Səni, həqiqəti sevdiyim üçün dostlarım düşmən oldu”. Pasternak deyir: “İstinu işut v odinoçke i porıvayut so vsemi, kto lyubit yeyo nedostatoçno”. Dostlarım çox idi. Hətta bir dəfə, yadımdadır, Əkrəm mənə dedi ki, sən dostluq-yoldaşlıq dariəsini çox geniş götürmüsən. O vaxt bu fikri qəbul etməmişdim. İndi görürəm ki, düz deyirmiş, dairə çox geniş imiş, daraldı, daraldı. Doğrudur, Allahın da rəhmi böyükdür, itirdiyin dostlarla bərabər yeni tapdığın dostlar da bəxş edir sənə. Amma hər halda, heç kəs heç kəsin yerin vermir. Bir də gənclikdə dostları daha çox qazanırsan, yaşlı vaxtında daha çox itirirsən. Dairə daralır, daralır. Və bu get-gedə daralan dairənin içində mənimçün Vaqif Səmədoğlu həmişə qalacaq. Məhz elə bu dostluğumuza ərk edərək Vaqif haqqında bəzi fikirlərimi də gizlətməyəcəyəm. İnsani rəftarında Vaqifin bir az dəmdəməkiliyi də var, insanlara münasibətində hərdəmxəyal da olur bəzən, siyasi addımlarında, baxışlarında, rəğbət və nifrətində çox vaxt hissə qapılır (Bu, təbiidir, şairdir axı). Dünən olanı bu gün unuda da bilir. Vədinə xilaf da çıxır.

Amma möcüzə də budur – şeirində, poetik varlığında, şair “mən”liyində Parisdəki metr-etalon kimi sabit və dəyişməzdir. Yenə də Vaqifin çox sevdiyi Pasternakın təbirincə desək: “Bir dilim, bircə dilim belə poetik sifətini dəyişməyib” heç vaxt. Elə tək buna görə ona hər şeyi bağışlamaq olar.

***

Başqa çağdaş şairlərimizin yüksək poetik istedadını, ədəbiyyatımızda əhəmiyyətli yerlərini, bədii dilimiz qarşısında böyük xidmətlərini hörmətlə qiymətləndirərək, Vaqif Səmədoğlu yaradıcılığını şeirimizdə bənzərsiz, təkrarsız, unikal hadisə hesab edirəm. Bu unikallığı maddə-maddə, hər şeirini, hər misrasını, hər obrazını misal gətirərək sübut edə bilərəm. Amma belə sadalama quru inventarlaşma təsiri bağışlayır. V.Səmədoğlu poeziyasının özəlliyini, siqlətini, oxşarsızlığını duymaq, dərk etmək üçün onun şeirlərini küll halında, həm də diqqətlə, mənalarına dala-dala, poetik tapıntılarını dərindən-dərinə qavraya-qavraya mütaliə etmək gərəkdir. Vaqif Səmədoğlu poeziyasının XX əsr azəri türk şeirində mühüm mərhələ olması mənimçün danılmaz, şəksiz-şübhəsiz bir həqiqətdir. Əminəm, gün gələcək, bu qənaət məlum fakt kimi hər kəs tərəfindən təsdiq olunacaq. Amma bir yandan baxanda hamının təsdiqinə ehtiyac varmı? Elə şeir var ki, onun qiymətini ümumi rəy, çoxluğun fikri təsdiq edir. Vaqif poeziyasının belə bir referenduma, rəy sorğusuna ehtiyacı yoxdur. Vaqif poeziyası ayrı dəyərlərə arxalanır. Şairi qiymətləndirərkən onun şeirlərini sevənlərin keyfiyyəti kəmiyyətindən daha vacibdir.

Gur poeziya da var, həzin poeziya da. Gur poeziyaya qarşı deyiləm, təki gur olsun, gurultulu yox, hay-küy, şüarçılıq, təmtəraqlı nidalar həqiqi poeziyadan çox uzaqdır. Əlbəttə, xalq taleyinin həlledici məqamlarında şairin gur səsi, fəryadı, harayı da yüksəlməlidir. Amma şairin xitab ünvanını da nəzərdən qaçırmaq olmaz. Kütlələrə, izdihama müraciət edən şair qışqırmalıdır, fəqət Allahla və öz-özünlə qışqıra-qışqıra danışmaq olmaz. Xəfif səslə, bəzən də tam səssiz, içində, dinməz danışmalısan. Vaqif dərdlərini hayqırmır, hıçqırır, çağırmır, xısın-xısın pıçıldayır.

 

Susmaq, həmişə susmaq

Ananla söhbət edəndə də,

Sevdiyinlə görüşən anda da,

hər an, hər yanda

susmaq, eləcə susmaq...

Hər gün dost-aşna söhbətinin

sükutuna enmək öz səsinlə

hər gün bülbül kimi ötən

lal insanlarla rastlaşmaq

və görmək

və bilmək ki,

bu səssiz bağırtılar içində

PIÇILTIYA EHTİYACI VAR İNSANIN.

 

Gurultulu poeziya qulaq pərdələrimizi deşə bilər, amma ürəyə sızmağa, beyinə süzülməyə qadir deyil. Hay-küylü, haray qışqırıqlı ritorik poeziya bayağı zövqlərə hakim kəsiləndə “vətən sözünü belə pıçıltıyla deyən” Vaqif Səmədoğlu poeziyasının daha artıq xiffətini çəkirik. Marş sədaları arasında neyin həzin iniltisini, muğam zümzüməsini, noktürnün qüssəsini eşitmək, duymaq istəyirik.

 

Bu sevincək rənglərin mənzərəsindən

yorulmuşam, bezmişəm yaman

Gözlərim taqətdən düşüb

alabəzəyə baxmaqdan,

neyləyim, yatmır ürəyimə

rənglərin, boyaların zildən oxunanları.

 

Amma sonucda pıçıltıyla söylənmiş poetik obraz illəri, əsrləri yarıb keçir, zaman yarğanlarını aşıb çox sonralar eşidilir. Bəzən poetik pıçıltının əks-sədası hayqırışın əks-sədasından daha güclü və daha uzun, daha davamlı olur, daha geniş üfüqlərə yayılır.

***

Vaqif Səmədoğlu şeirinin zərifliyini, incəliyini nümayiş etdirən yüzlərlə örnək gətirmək olar. Yalnız bir neçəsi: “Ulduzlar yağır yerə gecənin yarasından”, “Elə bil ömrümü tutub verdilər süzən qağayının məhkəməsinə”, “bütün yollar çəkilibmiş gözlərim yol çəkmək üçün”, “yer altından min ah kimi çıxdı çiçəklər səhər”, “insanlar ağlamayanda Allahın gözü dolur”, “Meşədə adam öldürürlər o qədər ağacın gözü qabağında”, “yer üzünə sığmır, göy üzünə də yayılır qürbət”, “Nə yaxşı var imiş bizim ölkədə yalqız adamların payız bağları” – müxtəlif illərin müxtəlif şeirlərindən alınmış bu misralar qədim çin, yapon qravürləri qədər zərif, Orta əsr Azərbaycan, İran, Türkiyə miniatürləri kimi incədən-incədirlər.

 

***

İnanıram ki, haçansa bizim dövrün insan psixologiyasına, çağdaşımız insanın ürək nigarançılığına, düşüncə çırpıntılarına bələd olmaq istəyənlər Vaqif Səmədoğlu poeziyasına müraciət edəcəklər. Çünki bu poeziya zamanın kardioqramını cild-cild elmi kitablardan daha dəqiq və dolğun əks etdirir. Vaqif dövrün ayrı-ayrı hadisələrini, olayların təfərrüatını, ayrıntılarını yox, onların insan şəxsiyyətində inikasını canlandırır, dövrün nəbzini tutur, ovqatını açır. Son nəticə etibarilə zamanın mənəvi, ruhi mənzərəsini yaradır. Bu baxımdan Vaqif yaşadığı zamanla sıx bağlı olan sənətkarlarımızdandır. Vaqif öz zəmanəsinin şairidir. Vaqif zamanın yaraladığı şairdir. Dövrün ən ağır dərdlərini, məlalını, qəm-qüssəsini içində yaşadan və içində ağlayan şairdir.

Cənnətdə quşlar necə oxuyurlar?

Zildən, ya pəsdən?

Cəhənnəmdə

şairlər necə ağlayırlar,

Zildən,

ya bizim kimi?

 

1982-ci ildə yazılmış bu şeiri sitat gətirəndə Vaqifin 29 il bundan qabaq – 1964-cü ildə yazdığı misralar da düşdü yadıma:

 

Cənnət görmək istəyəndə

yumuram gözlərimi.

Cəhənnəm görmək istəyəndə

açıram gözlərimi.

 

Sovet rejiminin sərt illərində bu sayaq şeirləri nəinki çap etmək, kimlərəsə oxumaq da təhlükəli idi. Hələ belə şeirlər yazmağın nə qədər təhlükəli olduğunu demirəm. Moskvada oxuduğumuz illər idi: qısa Xruşşov “ottopel”i (buzların əriməsi) Manejdə mücərrədçi rəssamların tarmarıyla əvəz olundu. Bundan sonra yalnız təsviri deyil, ümumən sənətə, o sıradan da ilk növbədə ədəbiyyata təzyiqlər şiddətləndi, təqiblər başlandı, girəvə gəzən xüsusi “tapşırıqlı mərdümazarlar” meydan sulamağa başladılar. “Samizdat” adıyla məşhurlaşan yeraltı ədəbi nəşrlər (yasaq ədəbiyyatın makinada bir neçə nüsxə çap edilməsi) əl-əl gəzir, hansı yollarlasa xaricə ötürülürdü və eyni zamanda bütün bu fəaliyyət cəza orqanları tərəfindən pusulurdu. Vaqif də makinada yazdığım şeirlərini toplamış və üstündə “Samizdat” yazmışdı. O nüsxə məndə indi də durur. Əlbəttə, bizim “Samizdat” ayrı növ samizdat idi. Vaqifin müəyyən şeirlərindən yalnız mən və Yusif Səmədoğlu xəbərdar idik.

Dəfələrlə demişəm ki, bizim nəslin yeniyetməlik dövrü 1956-cı ilin payızında – sovet qoşunları Macarıstana soxulub bu ölkənin istiqlaliyyət arzusunu qan içində boğanda – bitdi. Amma onda yeniyetməlik dövrünü bitirmiş, gənclik dövrünə keçmişdik. Gənclik isə, hər halda, ümiddir, hər şeyin dəyişəcəyinə inamdır. Həm də o il – 1956-cı ildə – Kommunist Partiyasının XX qurultayı keçirilmişdi, bu qurultayda Xruşşov Stalin rejiminin cinayətlərini ifşa edən məruzəylə çıxış etmişdi. Çox şey, doğrudan da, dəyişirdi, cəmiyyətin, necə deyərlər, qırışları açılır, donu açılırdı. Milyonlarla məhv edilmiş günahsız insan bəraət qazanmışdı, yasaq olunmuş adlar qaytarılırdı, Sibir sürgünlərindən minlərlə sürülmüşlər, o sıradan bizim qohumlarımız da geri, Vətənə dönürdülər. Macarıstan olaylarını da Stalin dövrünün son gəyirtisi kimi qavramaq istəyirdik. “Bütün bunlar bir daha təkrar olunmaz” xəyalıyla yaşayırdıq. Nə qədər gənc və nə qədər sadəlövh imişik. Gəncliyimiz 1968-ci ilin avqustunda bitdi. Çexoslovakiyaya girən sovet tanklarının tırtılları altında yalnız qısa ömürlü Praqa baharı deyil, bizim nəslin, şəxsən mənim özümün sosializm ideyasına son inamımız da xıncım-xıncım doğranıb töküldü. O il Vaqif “Füzuliyə” şeirini yazdı və bu şeirdə belə misralar vardı:

Sən bəlkə də sevinərdin

Baxıb dənizə sarı.

Axı yuxuna girməzdi

Rus çarının tankları.

 

Çarlar vaxtı tanklar yoxdu. Çexoslovakiya torpağını “ram edən” və “gülərüzlü sosializm”, “xoşsifət sosializm”xülyasını alt-üst edən Brejnevin tankları idi. Daha heç nəyə inamımız, heç bir ümidimiz qalmamışdı, daha dəhşətli şeyləri gözlərimiz qarşısına almışdıq və bu önduyum, ürəyədamma da Vaqifin həmin şeirində əks olunub:

Bilirsənmi, artıq kəsib

Ümid keçən yolları

tikilməmiş türmələrin

Hörülməmiş hasarı.

 

Vaqif o dövrün amansız seçimini bir şair fəhmiylə hamımızdan öncə və hamımızdan artıq duymuşdu:

 

Deyirlər, özün seç, tebe na vıbor

İntihar, qazamat, vətən həsrəti...

 

Yaşadığımız cəmiyyət növbəti dövründə elə bir mərhələyə qədəm basmışdı ki, Söz üstündə insanlar yenə məbhəslərə atılır, sürgünlərə göndərilir, “psixuşkalar”a – dəlixanaya salınır, ya xarici ölkələrə atılırdı (Soljenitsın kimi).

 

Əlin sınaydı, sanitar,

O qızı döydüyün yerdə.

yumruğunla qız üzündə

Anamı söydüyün yerdə.

O qız çılpaq çinarın da

Başında hava görmüşdü,

Allahın atıb getdiyi

Boş qalmış yuva görmüşdü.

Sən o qızı döyən zaman

Açılmamış güllər soldu.

Dəlixana həyətində

Bir ağac da dəli oldu.

Xışıldadı yer üzünün

Ən əlacsız yarpaqları.

Dəlixana divarını

öpür çinar budaqları...

 

Aleksandr Soljenitsının “QULAQ takım adaları” kitabının dəhşətli faktlar sadalağı içində bir səhnə məni daha çox sarsıdır. Sərxoş, vəhşi türmə gözətçisi hansısa çox yüngül bir “günah” üstündə cavan qızcığazı, yeniyetmə zavallını barakdan şaxtaya çıxarır və şaxtadan donan qızcığaz “əmican, – deyə yalvarır, – daha eləmərəm, bağışla, məni içəri burax”. Bu səhnənin şahidi olmuş “zek” – dustaq Soljenitsın yazır ki, bu an başa düşdüm, başa düşdüm ki, bu türmə cəhənnəmində mütləq sağ qalmalıyam, mütləq yaşamalıyam və bu balaca qızcığazın iztirabını yazmalıyam. Bu, onun qarşısında, milyonlarla “günahsız müqəssirlər”in qarşısında mənim insanlıq və yazıçılıq borcumdur.

Vaqif Səmədoğlunun dəlixana həyətində sanitar tərəfindən döyülən qıza həsr etdiyi şeir də məni Soljenitsının təsvir etdiyi səhnə qədər sarsıdır... Və ölənlər, tələf olmuşlar, işgəncələrə məruz qalmışlar qarşısında hamımızın vicdan borcunu xatırladır.

 

***

Hələ 1969-cu ildə Vaqif azadlıq həsrətini belə ifadə etmişdi:

 

Sən mənim

doğma anamsan, Azadlıq,

Mən sənin

yad qapısında böyümüş balan...

Sən son ümidimin qaldırdığı

ağ bayraqsan, Azadlıq,

Mən səni yellədən külək...

 

Hələ 1982-ci ildə Vaqif bilirdi ki,

 

Heykəllərin çoxundan soyuq gəlir,

buz qoxuyur

qardan yonulub bu abidələr

Günəş çıxsa,

açılsa istiyə qapılar

Əriyəcək heykəllərin çoxu –

buz qoxuyan bu abidələr.

 

Aşıq demiş: “Deyilənlər gəldi başa”. Azadlığı, müstəqilliyi də gördük. Qos-qocaman sovet imperiyası da çökdü, darmadağın, tar-mar oldu. Amma:

 

Bilirsənmi,

ən xoş niyyət də

pisliyə dönür əvvəl-axır.

Qalib gəlib

hakimiyyət olmuş inqilab kimi.

 

Dediyim kimi, V.Səmədoğlu poeziyası zamanı, zamanın yaralarını, dövrü və dövrün dərdini, ağrısını-acısını əks etdirən poeziyadır. Amma həqiqi poeziya kimi o, həm də zamandan uca dayanan, dövrün fövqündə duran bədii hadisədir. Ədəbi problemləri – həyat, ölüm, eşq, həsrət, tənhalıq qayğılarını ehtiva edən bir dünyadır.

 

Həyat ayrılıq imiş insanla ölüm arasında.

 

Təsəvvüf şairlərinin nəfəsi gəlir bu misradan, vəhdəti-vücud fəlsəfəsinin işığı süzülür. Vaqif poeziyası həyat və ölüm haqqında düşüncələrlə dopdolu olan, həm ümid, həm də ümidsizlik poeziyasıdır. Ümidsizlik içində kövrək, ürkək bir ümid işartısı görünür bu poeziyada.

 

Ey Füzuli, şami-qəm əncamına yoxdur ümid,

Bir təsəllidir sənə ol söz ki, derlər, var sübh.

 

V.Səmədoğlunun aşağıdakı sətirləri Ulu Ustadın bu beytiylə necə də həmahəng səslənir.

Bu yerlər də sevinir

İçində gülməsə də.

Hardasa ağ gün də var,

Gəlsə də, gəlməsə də.

 

Bu iki parçadakı ümidin təsəlli çaları, yaxud təsəllinin ümid çaları bir-birinə forma, biçim, təşbeh baxımından deyil, ruh baxımından yaxın və doğmadır.

Yenə Füzuliylə həmahəng səslənən başqa bir motiv:

 

Edəmən tərk, Füzuli, səri-kuyin yarın,

Vətənimdir, vətənimdir, vətənimdir vətənim.

 

Kaş yenə də uyuyaydım

Başım sənin sol qolunda.

“Millət” deyə-deyə, gülüm,

Öləydim sənin yolunda.

 

Yara, qadına, sevgiliyə məhəbbət hər iki parçada Vətən, Millət eşqi bərabərində bir hiss kimi qavranılır, duyulur və tərənnüm edilir.

Nəhayət, Vaqif Səmədoğlu poeziyasında tez-tez təkrar olunan bir motiv – vüsaldan qorxmaq və qaçmaq (“Gəlmə, gəlişindən yaman qorxuram”), sevgini yalnız intizarı ilə yaşamaq istəyi, yalnız əzabına düçar olmaq arzusu “yaRəbb, bəlayi-eşq ilə qıl aşina məni” duyumunun dövrümüzə uyğun ifadəsi deyilmi?

Vaqif Səmədoğlu poeziyası tənhalıq poeziyasıdır. Şair tənhalığı ins-cinssiz səhrada tək qalmış adamın təkliyi deyil, insanlar içində, insan tünlüyündə, insan bolluğunda duyulan yalqızlıqdır. “Dərdimi kimə deyim, dünya dolu adamdır” (Rəsul Rza).

Vaqif 1982-ci ildə yazdığı şeirində “Ömür tənhalıq verdi mənə” deyir, amma bu şeirdən 17 il qabaq yazdığı şeirdə də təklikdən şikayətlənir (Mən də tək, tək, tək) və bu şeirdən on üç il sonra – 1995-ci ildə yazdığı şeirlərində də eyni hissləri yaşayır. Bu, taleyin, məişətin, ailə keşməkeşlərinin doğurduğu tənhalıq deyil, metafizik, ekzistensial yalqızlıqdır. Ümumən insanın varlıq, dünya qarşısında təkliyi. Ölüm qarşısında təkliyi. Allah qarşısında təkliyi. Və təklik yükünü çəkmək iqtidarı. “Yalqızlığa inan, yaşa”, – deyir Vaqif.

Müəyyən motiv təkrarları V.Səmədoğlu poeziyasına yeknəsəqlik gətirsə də, şair dünyaduyumunun ömrü boyu dəyişməz qalmasına, onun bütövlüyünə, ardıcıllığına, sabitliyinə heyran qalmamaq olmur. Otuz üç ildir ki, Vaqif öz şeirləri ilə üz-üzə dayanıb və bu şeirlərin tənhalıq dərdinə, ölüm vahiməsinə dözüb. Zənnimcə, bu poeziyada ölüm, ölüm qorxusu, məzar motivləri də bir az əndazədən çıxır, ölçü hissinə uymur. Hərdən bu cəhətdən Vaqifi qınayıram da: “Bəsdir qəbiristanlıq şeirləri yazdın”, – deyirəm. Amma bir yandan baxanda insan qarşısında ölümdən vacib bir məsələ dururmu? Nazim Hikmət demişkən:

 

Nə ölümdən qorxmaq ayıb,

Nə də düşünmək ölümü.

 

Vaqif gecə-gündüzün hər anında, sinninin hər çağında həmişə ölüm haqqında düşünən şairdir. Müxtəlif illərin, müxtəlif şeirlərin içinə səpələnmiş misralar: “Harda gözləyim səni, evdə, eşikdə, ya məzarda?”, “Özümü öldürmək istəmişəm iki dəfə, amma öldürməmişəm min dəfə”, “Ay yarımçıq, ulduzlar yox, yaman ölməli gecədir”, “Allah, məni yarı öldür, yarı saxla ağlamağa”, “yuxumda bir məzar gördüm, qazılmamışdı”, “Gözlərimi yumanda Allaha xəbər verin”, “Özümlə məşğulam, özümü hər gün yüz yol dirildirəm, yüz yol asıram”, “Ömürsə yırğalanır ölümün beşiyində”, “Ölümdən xəbər yox, ömürdən soraq”, “Ruhu şad olur meyvə bağında ölənlərin”, “Ölülər ocaq qalayır”, “Ya günün əvvəlidir, ya da ömrün axırı”, “Sevgilim, mən öləndə”, – misalların sayını uzatdıqca uzatmaq olar. Məncə, min illik poeziyamız tarixində ölümü Vaqif Səmədoğlu kimi ciddi qəbul eləyən, ölümlə bu qədər maraqlanan ikinci şairimiz olmayıb. Şair özü də bu barədə səmimi etiraf edir:

 

Niyə, görəsən, adam bilmək istəyir 

Kim nə deyəcək o öləndə.

Kim necə ağlayacaq onun meyiti üstə?

Neçin insan oğlu

Gizli bir həsrətlə

Öz dəfnini görmək istəyir?

Neçin diriykən

Yüz yol basdırırıq özümüzü,

Tabutumuzu qoyub

Qohum-qardaş, dost-aşna çiyninə?

 

Mənə elə gəlir ki, Vaqif poeziyasında ölüm mövzularına bu aludəlik hardasa nekrofiliya təsiri bağışlayan bir meyildən, yaxud gerçək ölüm xofundan daha artıq tənhalıq, yalqızlıq dünyaduyumu ilə bağlıdır. Ölüm– tənhalığın sonudur. Dəfn insanların – dostun da, yadın da səni əzizlədiyi, sənə yandığı dəqiqələrdir, sənin diqqət mərkəzində olduğun anlardır və deməli, tənhalığın, ancaq öz içində yaşadığın bir ömrün bitməsidir. Bu çəmbərdən çıxmaq, xilas olmaq yoludur. Bir də ki, poeziyalaşdırılmış (poetikləşdirilmiş demirəm, məhz poeziyalaşdırılmış, yəni – poeziya mövzusuna çevrilmiş) ölüm – gerçək ölümdən fərqli və üstündür. Poeziya həyatın ölüm üzərində qələbəsidir. Hətta mövzusu ölüm olan poeziya da. Ölümün, Xarabalığın, Viranəliyin rəmzi olan bayquşa həsr etdiyi şeir də məhz yüksək sənət örnəyi olduğu üçün varlığın yoxluq üzərində zəfəridir.

 

Bacım bayquş, gözlərini ver mənə,

Gecə düşüb, qaranlıqdır, görmürəm.

Gündüzlər də bu dünyanı seyr edib,

Abadlıqdır, viranlıqdır, görmürəm.

Bacım bayquş, ovun bir baxışladı,

Allah səni gecəyə naxışladı,

Mənə də bir ömür-gün bağışladı

Əbədidir, bir anlıqdır, görmürəm.

Bacım bayquş, zülmətdən çıxdım yola,

Neçə kərə yıxılmışam az qala,

Qurban olum, ulayanda bərk ula,

Səsə gedim, dumanlıqdır, görmürəm.

 

***

Dediyim kimi, Vaqif Səmədoğlu poeziyası Allahla söhbətdir. Nədən yazır-yazsın, şair Allahla danışır: ömür barədə, ölüm barədə, amansız dövran barədə, əbədi tənhalıq barədə, bu tənhalıqdan qurtulmaqdan aldanışı – qadın sevgisi və bu sevginin mümkünsüzlüyü barədə. Bütün bu söhbətlərin ana motivi birdir – şairin ən etibarlı istinadgahı, dayağı, sevgisi Şeirdir, poeziyanın özüdür. Şeir Vaqif dünyasında Allahdan sonra ən yüksək mövhumdur. “Şeir yazıram” adlı ilk gənclik şeirində Vaqif şeir yazmaq və istədiyi kimi yazmaq haqqını müdafiə edirdi. Sonrakı bütün illərdə də şair kimi yaşadı, şair ömrü yaşadı və yaşayır. Şeirləri də onunla birgə “yaşa dolub qocalır”.

Şeir yazmaq tutub məni,

Ağlımı itirmişəm

Şeir yazmaq arzusundan.

Dilimə gələn sözlərin quluyam,

Ürəyimdə qalanların dəlisi.

 

Bu şeir çox mühüm bir etirafla bitir: “Dünya bəhanə imiş şeir yazmağa”. Şair belə bir qənaətə gəlir ki:

...Bəlkə mənə

Yaşamaq yox,

Şeir yazmaq gərəkdir.

 

Şairin ən böyük arzusu kimsəsiz bağ evində Allah məhkəməsi qabağında üz-üzə durmuş iki cani kimi, şeirləri ilə tək-təkə qalmasıdır. Həm də şeir yazmaq Vaqif üçün, narkozsuz cərrahiyyə əməliyyatındakı kimi, dözülməz ağrıya dözməkdir. Şair taleyi haqqında, həyatın unutqanlıq qanunu və yaddaşlarda əbədi qalmaq istəyi haqqında düşüncələrini belə yekunlaşdırır:

 

Şair kimi yox,

Şeir kimi ölmək istəyirəm.

Oxunmaq arzusu ilə yaşayıram –

Əvvəldən-axıra kimi oxunmaq.

Əzbər qalmaq istəyirəm

Kimin isə yadında.

Bəyənilmək, sevilmək istəyirəm,

İstəyirəm dəlicəsinə –

Şair kimi yox,

Yaddan çıxmayacaq bir şeir kimi...

 

Dediyim kimi, Vaqif üçün şeirdən yüksək yalnız Allahdır. Amma elə məqamlar olur ki, o, “ağ kağız üzərində yer üzünün bütün məntiqlərinə meydan oxuyan qələminin təkliyini” heç kimə və heç nəyə dəyişmək istəmir: “nə bir dövlət bayrağının kölgəsinə, nə də bir qadın səsinə, nə övlad nəfəsinə, nə də, bağışla, Allah, Sənə”.

Allahla şair münasibətlərinin bu mərtəbəsi də var.

Vaqif elə bil bütün otuz üç yaşlı poeziyasını – Həzrət İsa yaşlı ömürlüyü olan yaradıcılığını – Allahla sorğu-suala həsr eləyib. Sanki soruşur Ulu Tanrıdan:

“Niyə, axı niyə mənə şair olmaq işgəncəsini, yəni tənhalığı, ölüm vahiməsini, anlamaq dərdini, qadın həsrətini, demək istəyini və susmaq məcburiyyətini rəva bildin? Niyə gəncliyim əsarət, haqsızlıq və ədalətsizlik hökm sürdüyü bir dövrana düşdü? Gücün, zorun haqqı tapdamasını gördüm, xalqımı köməksiz gördüm, zəncirlər qırılanda, məhbus divarları uçanda isə “qul quldar oldu”, “Azadlıq yalan çıxdı” və yenə də mənə “Ana torpaqda qərib məzarı qazıldı”. Yenə də qu deyib, qulaq tutulan tənhalıq səhrasında da, adamların tünlüyündə də, səslərin, rənglərin, haray qışqırığı içində də özümü tək, tək, tək hiss elədim. “Batan gəmidən atılan yük kimi kənara atdım ümidlərimi” və gördüm ki, “ömrün divarında yenə kəndir dayanıb qapı yerinə” “Uzaqda bir külək, onun üstündə bir bayraq” olduğunu bilsəm də, yetə bilmədim o küləyə və o bayrağa və dünyanın hər “gecəsini son gecəsi kimi, hər səhərini son səhər” kimi yaşadım. Niyə onsuz da sonu ölüm və yoxluq olan bu həyatda sevincimi belə qıt, “ağrı-acımı belə bol elədin? Niyə axı? Niyə? Niyə?”

Mənə elə gəlir ki, Allahın Vaqifə cavabını da eşidirəm: “Naşükür, sənə bütün bu ağrı-acılığı ifadə etmək üçün istedad da vermişəm axı. Məgər bu azdır?”

 

***

Vaqif Səmədoğlunun ən böyük kitabı qarşınızdadır. Çoxları üçün bu toplu şairlə ilk görüş olacaq. Hər halda, hamı Vaqif poeziyası ilə ilk dəfə bu ölçüdə, bu miqdarda, bu miqyasda tanış olur. Bu kitabın əks-sədasının çox uzaq gələcək illərə və çox uzaq ellərə yayılacağına əminəm. Vaqifin yuxarıda gətirdiyi misralarını bir də təkrar gətirirəm.

Oxunmaq istəyirəm –

Əvvəldən axıradək oxunmaq.

 

Vaqif Səmədoğlunun ən azı buna haqqı var.

                            Vaqif Səmədoğlunun “Mən burdayam, İlahi” kitabına Ön söz

Oktyabr-noyabr, 1995

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(25.11.2025)

 

Coşqun Xəliloğlu, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

 

Meşənin kənarında göbələk bitmişdi. Ağappaq, gözəl və şux qamətli göbələk görənləri heyran edirdi.  O, çox xeyirxah idi, heç nəyə zərər yetirməz, lazım olanda köməyini əsirgəməzdi.

Bir dəfə axşamdan külək əsdi, hava soyudu. Bir az keçmiş yağış yağmağa başladı.

Göbələyin gözü birdən torpağın üstündə güclə hərəkət edən, yağışdan islanmış xırdaca bir qurda sataşdı. Göbələyin qəlbi sızladı. İslanmış qurd dərhal xilas olmasa ölə bilərdi. O, üzünü köməksiz, tənha qurda tutub:

-Balaca, görürəm üşüyürsən. Gəl,  bu gecə mənim qonağım ol. Səni papaqcığımın altında, qucağımda sabaha kimi saxlayaram. Səhər açılar, gedərsən.

Qurd sevinclə:

-Nə gözəl göbələksən, səsin gələndə elə bildim, anamsan, dedi və göbələyin gövdəsindən yuxarıya doğru irəliləməyə başladı. Bir azdan artıq o, göbələyin papaqlığında özünə yer eləmişdi. Qurd yumşaq, isti yerdə əvvəlcə mürgülədi, sonra da şirin yuxuya getdi.

Səhər açıldı, Günəş şəfəqlərin saçdı, yer-göy nura boyandı. Günəşin hərarətindən əvvəlcə göbələk istiləndi, sonra bu hərarəti qurd hiss elədi.

Yuxudan ayıldı. Yaxşıca dincəlmişdi, rahatlanmışdı. Amma yamanca acmışdı. Əvvəlcə göbələyin ipək kimi yumşaq, zərif sinəsindən bir dişdəm götürdü. Necə də dadlıdır... Sonra ikinci, üçüncü dişdəm...

Qurd yavaş-yavaş şişir, böyüyür, göbələk isə arıqlayır, zəifləyirdi. Nəhayət, o, qurdu qovmaq istədi. Qurd hırıldaya-hırıldaya dedi:

-Qovulmalı sənsən, kaftar qoca...

Göbələk qəzəbindən elə silkələndi ki, yerindən qopub yıxıldı və  başı daşa dəydi. Bu anda göbələk sanki ayıldı, qurda qoynunda yer verdiyinə görə peşman oldu. Lakin çox gec idi. Göbələk parça-parça olmuşdu.

                                                               (19.11.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(25.11.2025)

 

                                     

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə Biri ikisində layihəsində bu gün Şeir vaxtıdır, sizlərə çağdaş türk dünyasının gənc şairlərinin  şeirləri təqdim edilir.

 

Firuzə XEY­­RUL­­LA­­YE­­VA 

(Özbəkistan)

 

1993-cü il­­də Öz­­bə­­kis­­ta­­nın Sə­­mər­­qənd vi­­la­­yə­­tin­­də ana­­dan olub. “Qaq­­nus uçu­­şu”, “Məh­­kum” ad­­lı şe­­ir ki­­tab­­la­­rı çap edi­­lib.

 

İnan,

da­­ha gö­zəl ya­şa­maq

is­tə­miş­dim sə­nin­lə,

da­ha xoşbəxt, daha sakit.

Qara, yağışa məhəl qoymadan

Yaşamaq istəmişdim hər saatı.

Nədənsə bacaramıram, nədənsə...

Hələ narahat edir məni hər gün gördüklərim.

Kiminsə soyuqdan öldüyü,

Kiminsə pulsuz qaldığı...

Kimisə aldadan və gedən

adamın adını dəqiq bilirəm, ünvanım kimi.

Kiməsə borclu olduğum,

Kiməsə verdiyim sözün

yaddaş küçələrimdə dolandığı kimi.

Əslində, tək onlar da deyil,

bəxtsizliyə çaşqınlığım...

Suçlama, lütfən!

Axı məni suvarmışdılar bu su ilə

və bağlamışdılar yadımda...

Sərhədlərə qədər...

Özbəkliyimə...

 

Uyğunlaşdırdı: Rəhmat Babacan

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(25.11.2025)

 

 

Polkovnik Eldəniz Namazov Üçtərəfli Bəyanatın şərtlərinin dəqiqliklə yerinə yetirilməsini düşməndən tələb edib və dövlətimizin tələbələri yerinə yetirilib!

 

Səbinə Yusif, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

25 noyabr, 2020-ci il. 44 günlük Vətən Müharibəsinin Qələbəsinə sevinib, özünü Vətənə fəda edən Şəhidlərimiz üçün ağlayıb, Qazilərimizin yarasına məlhəm olmağa çalışdığımız şərəfli, qürurlu tarix. Mən 25 noyabr tarixini təsadüfən yazmadım. Bu gün Kəlbəcər rayonunun işğaldan tamamilə azad olduğu gündür. 25 noyabr 2025-ci il tarixində Kəlbəcər şəhəri də daxil olmaqla, 147 yaşayış məntəqəsi hərbi əməliyyatsız Azərbaycan Respublikasına təhvil verilib.

 

Kəlbəcərin təhvil alınmasında iştirak edən, Üçtərəfli Bəyanatda imzalanan bütün şərtləri düşmənə yerinə yetirdən, Kəlbəcər azaddır, sənədinə imza atan səlahiyyətlərdən biri hamımızın fəxrimiz, xüsusi döyüş yolu olan, Qarabağın azadlığında xüsusi və misilsiz xidmətləri olan Xüsusi Təyinatlı Qüvvələrinin İdarə rəisi (o tarixdə Eldəniz XTQ-nin İdarə rəisi idi), əslən Qazax rayonundan olan polkovnik Eldəniz Namazovdur.

Eldəniz Namazov Kəlbəcərin azadlığına imza atan Qəhrəman zabitdir. Təhvilalmada hansı çətinliklər olubsa hərbçilər daha yaxşı bilir. Təxribata əl atmağa daim hazır olan düşmən heç zaman nəyəsə asanlıqla nail olmağımıza imkan verməyib. Eldəniz düşmənə aman verməyib ki, öz bildikləri hərəkəti etsinlər. Üçtərəfli Bəyanatın şərtlərinin dəqiqliklə yerinə yetirilməsini düşməndən tələb edib və dövlətimizin tələbələri yerinə yetirilib.

Kəlbəcər azadlığa qovuşdu, Xalqımız Kəlbəcərə.

İnanıram ki, Eldənizin göstərdiyi Qəhrəmanlıqlar öz layiqli qiymətini alacaq.

İnanıram ki, qədirbilən Kəlbəcər camaatı Kəlbəcərə tam köç olduqdan sonra Eldənizin Qəhrəmanlığını dəyərləndirəcəklər. Kəlbəcərin təhvil alınması tapşırığını şərəflə yerinə yetirən polkovnik Eldəniz Namazovun Qəhrəmanlığının şərəfinə Kəlbəcərdə abidəsinin ucaldacağına da inanıram.

Azadlığının 5 yaşı mübarək, cənnət Kəlbəcər.

Biz Səninlə Fəxr edirik, Eldəniz.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(25.11.2025)

 

Fərqanə Qafarova, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

 

Arif müəllimi illər əvvəl çox maraqlı və unudulmaz bir şəkildə tanıdım. 18 yaşım vardı. Bir qohumun toyuna onu dəvət etmək lazım idi, amma səbəblər elə gətirdi ki, bu məsuliyyət mənə düşdü. Öz kimliyimi gizlədib, ev yiyəsinin adından danışdım. Danışıq oldu, toy baş tutdu.

 

Toy zamanı bəzi çıxışları videoya çəkirdim. Günlər sonra zəng gəldi: “Mənim haqqımda veriliş hazırlanır. Toyda bir xanım mənim çıxışımı çəkirdi, zəhmət olmasa deyin, görüntüləri mənə göndərsin.” Bir anlıq tutulub qaldım. Məcbur qalıb, etiraf etdim ki, “o xanım” əslində mən idim. Məsələni danışdım, birlikdə güldük. Elə o gündən sonra salam-əleyk yarandı, xoş zarafatlarımız başladı.

İllər keçdi... Mənim toyumda da artıq yaxın bir insan, əziz bir qonaq kimi iştirak etdi. Onun səmimiyyəti, sadəliyi və gülərüzlülüyü yaddaşımda silinməz iz buraxdı.

İndi gün isə ağır xəbər almışıq. Arif Buzovnalı artıq aramızda deyil. Onun səsi, zarafatı və insanlığı daim ürəklərdə yaşayacaq.

Ruhu şad, məkanı cənnət olsun.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(25.11.2025)

 

 

 

Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və İncəsənət”

 

Sovet dövründə Qərbi Azərbaycan türklərinin mədəni məkanının məhdudlaşdırılması kompleks siyasi və ideoloji proseslərin nəticəsi kimi meydana çıxmış və əsasən toponim siyasəti, maddi-mənəvi irs nümunələrinin dağıdılması, habelə kollektiv yaddaşın sistemli şəkildə zəiflədilməsi istiqamətində həyata keçirilmiş çoxşaxəli tədbirlər vasitəsilə aparılmışdır.

 

XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq sovet hakimiyyəti Qafqaz regionunda milli kimliklərin yenidən formalaşdırılmasını nəzərdə tutan ideoloji model qurmağa çalışırdı və bu model çərçivəsində Qərbi Azərbaycan ərazisində yaşayan türk-müsəlman icmasının tarixi varlığını müəyyən dərəcədə zəiflətmək məqsədi ilə geniş miqyaslı mədəni-siyasi müdaxilələr həyata keçirildi. Bu proseslərin ən bariz istiqamətlərindən biri toponim siyasəti idi. Uzun əsrlər boyunca formalaşmış türk mənşəli coğrafi adlar, yəni kənd adları, dağ, yaylaq, meşə və çay adları tədricən dəyişdirilir, onların yerinə ya sovet ideologiyasına uyğunlaşdırılmış, ya da erməniləşdirilmiş yeni adlar gətirilirdi. Bu dəyişikliklər sadəcə adların əvəzlənməsi deyildi; kollektiv yaddaşın ən mühüm daşıyıcılarından olan coğrafi adların silinməsi yerli əhalinin mədəni kökünün zəiflədilməsinə yönəlmiş planlı siyasətin tərkib hissəsi idi. Toponimlərin dəyişdirilməsi nəticəsində regionun tarixində türk izləri xəritələrdən və rəsmi sənədlərdən tədricən yox olurdu və bu, mədəni kimliyin tarixi mənbələrdən silinməsinə gətirib çıxarırdı.

Mədəni məkanın məhdudlaşdırılmasının ikinci mühüm istiqamətini maddi irs nümunələrinin dağıdılması təşkil edirdi. Qərbi Azərbaycan ərazisində yüz illər boyunca formalaşmış məscidlər, mədrəsələr, ziyarətgahlar, qəbiristanlıqlar və digər dini-memarlıq abidələri sovet ideologiyasının ateist siyasəti baxımından “köhnə dünyagörüşünün qalıqları” kimi qiymətləndirilir, əksəriyyəti ya bağlanır, ya da başqa məqsədlərlə istifadə edilirdi. Bir çox məscidlər kolxoz anbarına, klub və ya təsərrüfat binasına çevrilir, bəziləri isə tamamilə sökülürdü. Qəbiristanlıqların bir hissəsi təsərrüfat zonalarına daxil edilir, tarixi məzarüstü daşlar sındırılır, qədim epitafiyalar məhv edilirdi. Bu cür dağıntılar təkcə maddi irsə deyil, həm də mənəvi yaddaşa ağır zərbə vururdu, çünki hər bir məscid və hər bir qəbiristanlıq yerli icmanın tarixinin, nəsil şəcərəsinin və mənəvi bağlılığının daşıyıcısı idi. Bununla yanaşı, XIX əsr və daha qədim dövrlərə aid karvansaralar, körpülər, su arxları və hamamlar kimi şəhər və kənd memarlığının mühüm elementləri baxımsızlıq nəticəsində sıradan çıxarılır, bəzən məqsədli şəkildə sökülürdü. Bu proses regionun tarixi landşaftının tanınmaz hala düşməsi ilə nəticələndi.

Sovet dövründə mədəni məkanın məhdudlaşdırılmasının ən mühüm və ən dərin təsir edən istiqamətlərindən biri kollektiv yaddaşın zəiflədilməsi idi. Qərbi Azərbaycan türklərinin folkloru, ağız ədəbiyyatı, aşıq sənəti və el şifahi tarixi sovet ideologiyasının sərt nəzarəti altında idi. Bir çox mövzular, xüsusilə, tarixi yurd yerləri, köçərilik ənənələri, dini motivlər, qəhrəmanlıq dastanları  “millətçi və ideoloji cəhətdən zərərli” kimi qiymətləndirilərək açıq şəkildə təbliğ olunmurdu. Aşıqların repertuarı məhdudlaşdırılır, klassik ustadlardan gələn bəzi şeir nümunələri oxunmur və yazıya alınmırdı. Nəinki şifahi irs, hətta bəzi tarixi hadisələrin yaddaşı da rəsmi diskursdan çıxarılır, Qərbi Azərbaycan ərazilərinin uzunmüddətli türk etnik varlığı ideoloji cəhətdən təhrif edilirdi. Məktəblərdə tədris olunan tarix dərsliklərində bölgənin etnik tarazlığına dair məlumatlar ya təhrif olunmuş, ya da ümumiyyətlə verilməmişdi. Bu təbliğat nəticəsində yeni nəsillərin öz ata-baba yurdları haqqında məlumatları sistemli şəkildə azaldılırdı.

Kollektiv yaddaşa təsir göstərən başqa bir amil məcburi köçürmələr və əhali siyasətinin dəyişdirilməsi idi. XX əsrin müxtəlif mərhələlərində, xüsusilə, 1948–1953-cü illər deportasiyaları zamanı Qərbi Azərbaycan türklərinin əhəmiyyətli hissəsi zorla doğma kənd və şəhərlərindən çıxarılıb Azərbaycanın digər bölgələrinə yerləşdirildi. Məkanla bağlı yaddaşın ən mühüm elementi olan “yurdun fiziki davamlılığı” pozulduqca, maddi və sosial bağların zənciri qırılır, kollektiv yaddaşda boşluqlar yaranırdı. Deportasiya edilən əhali öz geridə qalan mədəni irsinin necə məhv edildiyinə illər sonra şahid olurdu və bu, mədəni kimliyin yaralanmasına gətirib çıxarırdı.

Beləliklə, sovet dövründə Qərbi Azərbaycan türklərinin mədəni məkanının məhdudlaşdırılması təkcə inzibati qərarların ardıcıllığı deyildi; bu, ideoloji məqsədlərə uyğunlaşdırılmış, tarixi-coğrafi yaddaşın zəiflədilməsinə yönəlmiş sistemli və çoxsahəli transformasiya prosesi idi. Toponimlərin dəyişdirilməsi kollektiv yaddaşın simvollarını silir, irs abidələrinin dağıdılması maddi tarixi kökləri məhv edir, şifahi və yazılı yaddaşa nəzarət isə mədəni davamlılığı zəiflədir, nəticədə türk icmasının əsrlər boyu formalaşmış mədəni kimliyi ciddi zərbə alırdı. Bu proseslər XX əsrin sonlarında və müasir dövrdə Qərbi Azərbaycan toplumunun kollektiv yaddaşında dərin iz buraxmış və yurdla bağlı xatirələrin bərpasını mədəni-siyasi müstəvidə mühüm məsələyə çevirmişdir.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(25.11.2025)

 

 

Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

 

Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun “Ədəbiyyat və incəsənət” portalında yayımlanan Türk dünyası haqqında olan layihəsində bügünkü söhbətimiz Sovet İttifaqı dövründə Türk xalqları barədədir.

 

Sovet İttifaqı dövründə türk xalqlarının tarixi milli siyasət, mədəni transformasiyalar və siyasi repressiyalarla müəyyənləşən mürəkkəb proseslərdən ibarət olmuşdur. XX əsrin ilk onilliklərində Bolşevik hakimiyyətinin qurulması ilə türk respublikaları və regionlarında yeni inzibati-siyasi model tətbiq edilməyə başlanmış, bu model həm etnik kimliyin müəyyən çərçivədə tanınmasına, həm də ciddi mərkəzləşdirməyə əsaslanırdı. Sovet milli siyasəti bir tərəfdən milli respublikaların yaradılmasını, yerli dillərin formal şəkildə təşviqini, digər tərəfdən isə mərkəzi ideoloji nəzarətin gücləndirilməsini hədəfləyirdi. Bu siyasətin məqsədi müxtəlif türk xalqlarını ayrı-ayrı milli vahidlər kimi formalaşdırmaq, onların aralarındakı tarixi bağları zəiflətmək və ümumi sovet identikliyi yaratmaq idi.

İlk dövrlərdə yerli dillərin inkişafı və milliləşmə siyasəti nominal şəkildə dəstəklənsə də, qısa müddət ərzində bu proses mərkəzdən idarə olunan ideoloji çərçivəyə tabe edildi. Türk xalqlarının ziyalı təbəqəsi üçün ən ağır nəticələrdən biri 1930-cu illərin repressiyaları olmuşdur. Bu dövrdə bir çox türk respublikalarında milli liderlər, alimlər, yazıçılar və mədəniyyət xadimləri “milli meyllilik”, “pantürkizm”, “antisovet fəaliyyət” kimi ittihamlarla həbs edilmiş və ya fiziki məhv edilmişdir. Repressiyalar türk intellektualların ardıcıl şəkildə aradan qaldırılmasına, milli mədəniyyətin daşıyıcı qüvvələrinin zəifləməsinə gətirib çıxarmışdır. Bu proses həmçinin naməlum və ya təhrif olunmuş tarix şüurunun formalaşmasına səbəb olmuşdur.

Sovet milli siyasətinin ən ciddi təsir vasitələrindən biri əlifba dəyişiklikləri idi. XX əsrin əvvəlindən 1920-ci illərə qədər türk xalqlarının böyük qismi ərəb qrafikasından istifadə edirdi. Sovet hakimiyyəti bu yazı sistemini dini mədəniyyətlə bağlı sayaraq ləğv etdi və 1920–1930-cu illərdə türk respublikalarında latın qrafikasına keçid həyata keçirildi. Lakin bu keçid uzunmüddətli olmadı; 1930-cu illərin sonlarından etibarən yeni qərar qəbul edilərək bütün türk xalqları məcburi şəkildə kiril qrafikasına keçirildi. Bu dəyişiklik təkcə yazı sisteminin deyil, həm də ümumi mədəni əlaqələrin parçalanmasına səbəb oldu. Latın əlifbasına keçid müəyyən dərəcədə türk xalqları arasında ortaq mədəni məkan yaratmaq potensialına malik idisə, kiril qrafikasının tətbiqi onların daha dərindən SSRİ məkanına inteqrasiya edilməsini, eyni zamanda bir-birlərindən mədəni olaraq uzaqlaşdırılmasını təmin etdi.

Sovet dövrünün digər mühüm xətti deportasiya siyasəti idi. Krım tatarları, Ahıska türkləri, Qaraçay və Balkarlar kimi bir sıra türk xalqları II Dünya müharibəsi illərində “təhlükəsizlik” adı altında Orta Asiya və Sibirə sürgün edildilər. Bu deportasiyalar minlərlə insanın həyatına son qoymaqla yanaşı, tarixi yurdlarla bağların qırılmasına, sosial strukturların dağılmasına səbəb oldu. Deportasiyadan sonra qayıdış prosesləri uzun illər davam etmiş və tam bərpa heç vaxt mümkün olmamışdır.

Sovet hakimiyyəti dövründə türk xalqları həmçinin iqtisadi və sosial siyasətlərin təsiri altında urbanizasiya, sənayeləşmə və kollektivləşmə kimi proseslərə daxil edildi. Bu dəyişikliklər ənənəvi həyat tərzi, təsərrüfat formaları və sosial münasibətlər üzərində dərin izlər buraxdı. Kollektivləşmə xüsusilə köçəri və yarımköçəri türk icmalarının həyat modelinin köklü şəkildə dəyişməsinə gətirib çıxardı.

1991-ci ildə Sovet İttifaqının dağılması ilə türk respublikaları yeni siyasi mərhələyə daxil oldular. Azərbaycan, Qazaxıstan, Özbəkistan, Türkmənistan və Qırğızıstan müstəqilliklərini elan edərək modern dövlətçilik quruculuğuna başladılar. Müstəqillik sonrası dövrdə milli kimlik, dil siyasəti və tarix şüurunun bərpası əsas prioritetlərdən birinə çevrildi. Əlifba məsələsi də yenidən gündəmə gətirildi və bir sıra ölkələr latın qrafikasına keçid prosesini həyata keçirdilər. Müstəqil türk dövlətləri arasında siyasi, iqtisadi və mədəni inteqrasiya istiqamətində yeni təşkilatlar və regional əməkdaşlıq modelləri formalaşdı.

 

Beləliklə, Sovet İttifaqı dövründə türk xalqlarının tarixi repressiyalar, zorakı mədəni transformasiyalar və inzibati parçalanma siyasətinin təsiri altında formalaşmış, lakin müstəqillik dövrü bu xalqlara öz milli identikliyini yenidən təşəkkül etdirmək imkanı vermişdir. Bu proses həm tarixi keçmişin izlərini daşıyır, həm də müasir türk dövlətlərinin siyasi və mədəni strategiyalarına istiqamət verir.

 

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(25.11.2025)