İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

O, nüfuzundan, sanbalından istifadə etməyib, Bakıya gedib daha geniş səmalarda pərvazlanmaq istəməyib, ömrünün sonunadək doğma Neftçalada yaşayıb. Onun mənzili ədəbiyyat adamları üçün müqəddəs məkana çevrilib, Bakıdan ən görkəmli ədiblər, alimlər onu görmək üçün evinə gediblər...

Bu gün anadan olmasının 98-ci ildönümüdür.

Allah rəhmət eləsin deyirik.

İmamverdi Əbilov 19 dekabr 1927-ci ildə Neftçala rayonunun Züd-Ost Qoltuq kəndində anadan olub. Buzovna pedaqoji məktəbini, ADU-nun filologiya fakültəsini bitirib. Əmək fəaliyyətinə balıq vətəgələlərində başlayıb, 1955-ci ilə qədər pedaqoji fəaliyyətlə yanaşı Neftçala Rayon Partiya Komitəsinin 2-ci katibi vəzifəsində çalışıb. 1953-cü ildən Neftçala şəhər 1 saylı orta məktəbinin ədəbiyyat müəllimi olub.

Azərbaycan yazıçılarının 8-ci qurultayında təftiş komissiyasının, 9-cu qurultayında isə idarə heyətinin üzvü seçilib. Azərbaycan müəllimlərinin ilk qurultayından (1946) başlayaraq bütün qurultaylarında nümayəndə olub. Bilik Cəmiyyətinin Azərbaycanda ilk üzvlərindən olub, cəmiyyətin 1964-cü ildə keçirilən 3-cü, 1968-ci ildə isə 4-cü qurultayında nümayəndə seçilib, çıxış edib.

1988-ci ildə Moskvada keçirilən Ümumittifaq təhsil işçilərinin qurultayında, 1989-cu ildə isə Pedaqoji Cəmiyyətlərin 1-ci qurultayında (Moskva) nümayəndə olub. Azərbaycan Ağsaqqallarının 1-ci təsis və sonrakı qurultaylarında və Türk Yazarlarının 3-cü qurultayında (1996) nümayəndə olub. Moskvada, Tehranda, Təbrizdə, Bağdadda, Zaqafqaziya Respublikalarının paytaxtlarında keçirilən elmi simpozium və konfranslarda məruzələrlə çıxış edib.

Yeni dərsliklər yaradılması üzrə respublika komissiyasının üzvü olub. 800-dən artıq məqaləsi dərc olunub. Filologiya elmləri doktorudur. "Rəsul Rza" (1960), "Azərbaycan ədəbiyyatında yeni insan", "Siyasi lirikanın tədrisi", "Tvorçeskiy put Rasul Rzı", "Şəhidlər mehrabı. Rəhmət duası", "Ömrün anları", "Əsrlər… nəsillər… əməllər", "Ömrün dan qızartısından qürub şəfəqlərinədək", "Zamanla vaxt arasında", Bəxtiyar Vahabzadə barədə "Xatirələrin ay işığında" (2013) kitablarının müəllifidir.

Əsərlərinin 15 cildliyi nəşr olunub.

2000-ci ildə Əməkdar müəllim fəxri adına layiq görülüb. "Qabaqcıl Maarif Xadimi"dir. SSRİ maarif əlaçısı olmuşdur. Krupskaya adına Ümumittifaq Pedaqoji mükafatı laureatı adına layiq görülüb. "S. Vurğun" xatirə diplomunun, "Araz" ali ədəbi mükafatının, "Akademik Mehdi Mehdizadə" Ali pedaqoji mükafatının, "Rəsul Rza" və "Xudu Məmmədov" Beynəlxalq ədəbi mükafatlarının laureatıdır. Türk Dünyası Araşdırmaları Uluslararası Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvüdür. 9 aprel 2016-cı ildə ömrünün 89-cu ilində vəfat edib.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(19.12.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Soyuq bir gün idi, 17 noyabr 2006-cı il. Televiziya proqramlarının birindən evə gələrkən aktrisa üçüncü dəfə qəfildən infarkt keçirir, 56 yaşında Bakı şəhərində vəfat edir. Köhnə Yasamal qəbiristanlığında torpağa tapşırılır.  O, kino və teatrlarda izi qalmış Gülşən Qurbanova idi. Hamsı ki, bu gün dünyaya gəlişinin 75-ci ildönümüdür.

Allah rəhmət eləsin!

Azərbaycanın xalq artisti Gülşən Ağadadaş qızı Qurbanova 19 dekabr 1950-ci ildə Bakıda anadan olub. Əlibəy Hüseynzadə adına Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət İnstitutunu (Azərbaycan Mədəniyyət və İncəsənət Universiteti) bitirib. 16 fevral 1979-cu ildən – 17 noyabr 2006-cı ilə qədər Azərbaycan Dövlət Gənc Tamaşaçılar Teatrında fəaliyyət göstərib.

Rolları: Mərcan ("Mənim nəğməkar bibim", Ə.Əylisli), Eyzəngül ("Şirinbala bal yığır", S.Qədirzadə), Çiçək ("Ana laylası", İ.Coşqun), Nabat ("Tamahkar", S.S.Axundov), Şahnaz ("Şəhərli oğlan", Q.Rəsulov), Almagül ("Fudzi dağında qonaqlıq", Ç.Aytmatov), Gülarə ("Məhəbbət novellası", Ş.Xurşud və Ə.Hacıyev), Nera ("Zəncirlənmiş Prometey", C.Məmmədov), Gülnaz ("Pul dəlisi", Ə.Orucoğlu), ana ("Bala bəla sözündəndir", Ə.Əmirli) və s. Kinoda, televiziya tamaşalarında çıxış edib.

Teatrdan ayrılandan sonra Gülşən Qurbanova telekanallara dəvət alıb və uzun müddət AzTV-nin “Gəlin birlikdə gülək” adlı layihəsində çıxış edib. Bu verilişdə onun tərəf müqabilləri xalq artisti Yasin Qarayev və əməkdar artist Azər Mirzəyev olublar. AzTV-dəki layihə bitəndən çox sonralar aktrisa ANS-lə uzun müddət əməkdaşlıq edib. “Qaynar qazan” verilişinin aparıcısı kimi aktrisa və veriliş tamaşaçılar tərəfindən sevilib.

Amma Gülşən xanım bu telekanaldan incik ayrılıb, “Lider” telekanalına üz tutub və “Mikser” verilişini aparıb.

Filmoqrafiya

1. Ad günü

2. Adam ol! 2

3. Anlamaq istəyirəm

4. Arvadım Mənim, Uşaqlarım Mənim

5. Bağdada putyovka var...

6. Balıq günü

7. Bayquş gələndə...

8. Bir axşam...

9. Bir dəfə Qafqazda

10. Cin mikrorayonda.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(19.12.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bəli, indi onun səsi dünyanın ən möhtəşəm konsert salonlarından gəlir. Müasir dünya cazının üzdə olan fiqurlarından biridir. Dahi cazmen olan atası Vaqif Mustafazadənin yolunu davam etdirir.

Bu gün onun doğum günüdür. 56 yaşı tamam olur.

Əzizə Mustafazadə 19 dekabr 1969-cu ildə dünyaya göz açıb. Valideynləri Əzizənin musiqiyə qarşı həssaslığını o hələ səkkiz aylıq ikən hiss ediblər. Əzizə, anasının ona danışdığı belə bir əhvalatdan bəhs edib: "Bir dəfəsində atam pianoda, insanda çox dərin və kədərli hisslər oyadan Şur muğamını ifa edirmiş. Atam çalarkən mən ağlamağa başlamışam. Hər kəs mənə nə olduğunu, niyə ağladığımı başa düşməyə çalışarkən, birdən anam musiqiylə mənim hisslərim arasındakı əlaqəni sezir. Atama deyir 'Vaqif, bir zəhmət Rasta keç. Rastı çal'. O da çalmağa başlayıb. Rast isə şən və ritmik melodiyalarla səciyyələnir. Əlbəttə ki, göz yaşım hələ də yanaqlarımdan süzülərkən mən rəqs elər kimi hərəkətlər etməyə başlamışam. Anam səslənir ki, 'Bax, bax gör o neyləyir!? Yenə Şuru çal!' Atam Şuru çalmağa başlayanda, bu dəfə daha da bərkdən ağlamışam. Ən azından, bu onların mənə söylədiyidir. Yenidən Rast çalınanda, mən də təzədən rəqs eləməyə başlamışam."

Əzizə incəsənətin bütün növlərinə qarşı maraq göstərib, xüsusilə rəssamlıq, rəqs və ifaçılıq. İlk dəfə səhnəyə hələ üç yaşında ikən atasıyla birlikdə bədahətən mahnılar ifa edərək çıxıb. Sonralar o bədahət-improvizasiya sənətində artan bir bacarıq nümayiş etdirib. Klassik piano təhsilinə kiçik yaşlarında başlayıb, İohann Sebastyan Bax və Frederik Şopen kimi bəstəkarların əsərlərinə xüsusi maraq göstərib.

Dekabrın 16-sı 1979-cu ildə, Əzizənin 10-cu yaşının tamam olmasına 3 gün qala atası 39 yaşında, Daşkənddə ürək tutmasından vəfat edib. Atasını çox sevən Əzizənin bu böyük itkini qarşılaya bilməsi üçün anası öz müğənnilik karyerasını buraxıb və qızının yüksək istedadının inkişafına da köməkçi olub. 17 yaşında Vaşinqton şəhərində Teloyenus Monk adına piano müsabiqəsində birincilik almağında onun caz-muğam musiqisi çox böyük rol oynayıb.

Elə həmin bu vaxtlarda Əzizə anası ilə Almaniyaya köçüb. Əzizə ilk albomunu 1991-ci ildə Aziza Mustafa Zadeh adı ilə çıxarıb. İkinci albomu Always albomu ona yüksək Alman musiqi mükafatı sayılan Səs-Akademiyası Mükafatını və Soninin Exo Mükafatını qazandırıb. O bir çox ölkədə caz və ənənəvi üslublarda gözəl nümunələr ifa edib və bir çox albomlar çıxarıb.

 2007-ci ildə Contrasts II albomunu çıxarıb. Uzun fasilədən sonra 1 iyul 2020-ci ildə Generations albomunu təqdim edib. 27 may 2018-ci ildə Azərbaycanın xalq artisti fəxri adına layiq görülüb. Əzizə Mustafazadə, anası Eliza Mustafazadə ilə birlikdə Almaniyada yaşayır. 2022-ci ilin oktyabrında 14 ildən sonra ilk dəfə Azərbaycanın paytaxtında çıxış edib. Konsert Bakı Konqres Mərkəzində keçirilib.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(19.12.2025)

İlhamə Məhəmmədqızı, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Sumqayıt təmsilçisi

Bu gün mən səni gördüm,

Salam vermək istədim,

Üzünü yana tutdun.

Söylə, illərdən bəri

Qəlbimizin bir duyub

bir vurduğu illəri,

Axı, nə tez unutdun?

Beş ildə gözümüzdən axan o qanlı sellər,

Bir salama dəymədi?

Heç üzümə baxmadan yanımdan necə keçdin?

Sən eşqin salamını qorxuyamı dəyişdin?

Yoxsa sən öz əhdinə, ilqarına ağ oldun?

O qədər yaxın ikən, bu qədər uzaq oldun.

Şirin gülüşlərimiz, acı fəğanlarımız

Bir salama dəymədi?

Qayğılı anlarımız, qayğısız anlarımız

Bir salama dəymədi?

Sən neylədin, bir düşün!

Yalnız indi anladım; ah, sən daha mənimçün

Əlçatmaz bir çiçəksən,

Yaşanmış günlərim tək geri dönməyəcəksən!...

Qop ey tufan, əs ey yel! Xəzəl olum, tökülüm

Düz beş il ürəyimdə

Bəslədiyim məhəbbət, bir salama dəymədi.

Bir günlük həsrətimə dözə bilməyən gülüm,

Bəs nə oldu? Bu həsrət bir salama dəymədi?

Getdin, dalınca baxdım, can ayrıldı canımdan,

Sən necə etinasız ötə bildin yanımdan?

Ah çəkdim, başım üstə yarpaqlar əsdi, gülüm,

Sənin qəlbin əsmədi.

Arxana da baxmadın!

Niyə sənin yolunu məhəbbətin kesmədi?...

Qazancımız de, bumu?

Deyilməmiş o salam əlvidamız oldumu?

Sən mənə zülm eylədin, mənə zülm yaraşır.

Bir salama dəyməyən eşqə ölüm yaraşır!

İnsanın yaşadığı “susqun ayrılıq” ağrısından danışan şeir

Bu şeirdə ayrılıq qışqırıqla, dava-dalaşla yox, bir salamın belə əsirgənməsi ilə baş verir. Bu isə ayrılığın ən ağır, ən sarsıdıcı formasıdır.“Beş ildə gözümüzdən axan o qanlı sellər, Bir salama dəymədi?” Burada sevgi birdən-birə bitmir. Yavaş-yavaş, səssizcə öldürülür.

“Salam” - şeirdə bir söz yox, bir ömrün ölçüsüdür. Şeirin əsas gücü ondadır ki, “salam” adi söz olmaqdan çıxır: hörmətin, keçmişin, vicdanın, insanlığın simvoluna çevrilir.

“Şirin gülüşlərimiz, acı fəğanlarımız

Bir salama dəymədi?”

Bu misralar oxucuya belə sual verir: Bu qədər xatirə, bu qədər hiss necə bu qədər ucuz oldu?

Bu şeiri sevirəm, çünki o, insanın öz-özünə verə bilmədiyi sualı səsləndirir. Şeirdə qürurla ağrı yanaşı addımlayır. Lirik qəhrəman yalvarmır. O inciyir, sarsılır, amma qürurunu da qoruyur: “Sən mənə zülm eylədin, mənə zülm yaraşır. Bir salama dəyməyən eşqə ölüm yaraşır!” Bu sətirlərdə həm məğlubiyyət var, həm də mənəvi ucalıq.

Bu şeiri sevirəm, çünki o zəifliyi yox, ləyaqətli ağrını tərənnüm edir. Şeir insanın içində qalan “deyilməmiş sözlər”dir. “Deyilməmiş o salam əlvidamız oldumu?” Bu misra çoxları üçün yaraya çevrilmiş bir cümlədir.

Bəzən, bir salam deyilmədi, bir baxış olmadı, bir izah verilmədi və həyat orada qırıldı.

Bu şeiri sevməyimin digər səbəbi odur ki, o, insanın içində qalan sözü dilə gətirir.

Bu şeir bəzəkli deyil. Süni romantika yoxdur. Hər misra yaşanmış hiss kimi gəlir. Oxuyanda elə bil, şair yox,oxucunun qəlbi danışır.

Bu şeir susaraq ayrılan insanların şeiridir, dəyərsizləşdirilən xatirələrin harayıdır, insanın içində qalan “niyə?” sualının cavabsızlığıdır. Bu şeir oxunmur, hiss olunur. Adətən çox sevmiş, çox susmuş və çox incimiş insanlardır bu şeirdən təsirlənənlər...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(19.12.2025)

Heyran Zöhrabova, “Ədəbiyyat və incəsənət”

A. Serov deyirdi ki, həqiqi sənət əsəri qarşısında zaman acizdir.

Bu gün SSRİ Xalq rəssamı fəxri adına layiq görülmüş ilk Azərbaycanlı rəssam, əməkdar incəsənət xadimi, dövlət mükafatı laureatı, xalq rəssamı, professor Mikayıl Abdullayevin doğum günüdür.

Mikayıl Hüseyn oğlu Abdullayev 1921-ci il dekabrın 19-da Bakıda anadan olub. 1939-cu ildə Əzim Əzimzadə adına Azərbaycan Rəssamlıq Məktəbini, 1949-cu ildə isə Surikov adına Moskva Dövlət Rəssamlıq İnstitutunu bitirib.

Moskvada təhsil aldığı dövrdə o, burada dünya şöhrətli rəssamlardan - İ.E.Qrabar, V.V.Fakorskaya, S.V.Gerasimov və başqa görkəmli fırça ustalarından dərs alıb.

1947-ci ildə Moskvada keçirilən ümumittifaq bədii sərgisində “Axşam” əsəri ilə iştirak edib və  bu əsər ona  böyük uğur və tamaşaçı marağı gətirib.

Rəssamın ilk fərdi sərgisi də Moskvada keçirilib.

O, Bakıya qayıdanda artıq  tanınan və sevilən məşhur bir rəssam olub.

Mikayıl Abdullayev demək olar ki, təsviri sənətin bütün sahələrində dəzgah rəngkarlığı, qrafika, teatr dekorasiyası, monumental rəngkarlıq və s çalışıb.

Rəssamın əsərləri dünyanın bir çox şəhərlərində təşkil olunan beynəlxalq  sərgilərdə və festivallarda nümayiş olunub, dəfələrlə müxtəlif mükafatlara layiq  görülüb. 1966-1967-ci illərdə Berlin və Leypsiqdə, eləcə də sonrakı illərdə  başqa şəhərlərdə fərdi sərgiləri keçirilib. Onun əsərləri dünyanın müxtəlif muzey, qalereya və şəxsi kolleksiyalarında saxlanılır. Rəsmləri ilə yanaşı özünəməxsus yazı üslubu olan sənət ustasının öz yaradıcılığı və dünya sənətkarlığı barədə məqalələri müxtəlif qəzet və jurnallarda dərc edilib.

Rəssamın şöhrətinə yeni çalarlar gətirən “Mingəçevir işıqları” əsəri həm Moskvada, həm də Budapeşt şəhərində sərgilənib.

O, müxtəlif illərdə bir çox xarici ölkələrdə - Hindistan, Əfqanıstan, Macarıstan, Polşa, İtaliya və digər ölkələrdə yaradıcılıq ezamiyyətlərində olub vətəəssüratlarını əsərlərində ilə ifadə edib.

Əsasən tematik tablolar ustası kimi tanınan Mikayıl Abdullayev portretlər də yaradıb, bir sıra kitablara illüstrasiyalar da çəkib.

Onun portretləri arasında Üzeyir Hacıbəyovun portreti xüsusi diqqət çəkir.

Vətəni qarış-qarış gəzməyi çox sevən rəssamın cənub bölgəsinə olan səfərindən yadigar qalan əsərləri o qədər maraqlı və baxımlı olub ki, onlardan biri - “Sevinc” lövhəsi 1958-ci ildə Brüsseldə keçirilən Ümumdünya sərgisində gümüş medala layiq görülüb.

Rəssam elə 1974-cü ildə layiq görüldüyü Azərbaycan Dövlət mükafatı laureatı adını da məhz bu tablolarına görə alıb.

Mikayıl Abdullayev Azərbaycan təsviri sənətin inkişafında göstərdiyi xidmətlərə görə 1955-ci ildə Azərbaycan SSR Əməkdar İncəsənət Xadimi fəxri adı alıb. 1958-ci ildəSSRİ Rəssamlıq Akademiyasının müxbir üzvü seçilib. 1963-cü ildə SSRİ Xalq rəssamı fəxri adına, 1969-cu ildə beynəlxalq C.Nehru mükafatına, 1974-cü ildə Azərbaycan SSR Dövlət Mükafatına layiq görülüb. Xüsusi ilə qeyd etmək lazımdır ki, o, SSRİ Xalq rəssamı fəxri adına layiq görülmüş ilk Azərbaycan rəssamı olub.

O, həmçinin bir neçə dəfə Azərbaycan SSR Ali Sovetinin deputatı seçilib.

Ona rənglərin poeziyasını yaradan rəssam deyirlər.

Mikayıl Abdullayev 2002-ci il avqustun 21-də ömrünün 81-ci ilində vəfat edib.

Ruhu şad olsun!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(19.12.2025)

Fatimə Məmmədova, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Tarix bəzən böyük addımlarla irəliləyir. Amma o addımların altında kimlərin qaldığını göstərmir. Kosmosa gedən yol da belə oldu. İnsan ayağını orbitə qoymamışdan əvvəl, bir itin ürəyi orada dayandı. Onun adı Layka idi. Layka qəhrəman olmaq istəmirdi. O, Moskvanın küçələrində yaşayan adi bir küçə iti idi. Soyuğa, aclığa öyrəşmiş, həyatı səssizcə qəbul edən minlərlə sahibsiz itdən biri. Məhz buna görə onu seçdilər. Çətinliyə dözümlü, sakit və təkcə olan canlı.

1957-ci ildə insanlar kosmosdan qorxurdular. İnsan kosmosa getsə, orada sağ qalmaq mümkün olmayacaqdı. Bu qorxunun qarşısına isə bir can qoyuldu - insan yox, bir it.

Layka Sputnik-2 raketindəki dar, nəfəs almaq belə çətin olan kapsula yerləşdirildi. Kapsul geri dönməyə nəzərdə tutulmamışdı. Sadəcə, Layka üçün heç kim “sən sağ qalacaqsan” deyə bilmirdi.

Təlimlər aylarla davam etdi. Kiçildilən qəfəslərdə hərəkət edə bilmirdi, nəbizləri ikiqat artdı, qan təzyiqi yüksəldi. Onu santrifuqa ilə sınağa çəkdilər, raket səsləri ilə qorxutdular. Həyat artıq qorxu ilə ölçülürdü. Layka sakit idi. Digər itlərlə mübahisə etmirdi. Sovet alimləri onu “cazibədar və sakit” adlandırırdı. Bəlkə də məhz bu sakitliyi onun taleyini müəyyənləşdirdi.

Uçuşdan bir neçə gün əvvəl alimlərdən biri Laykanı evinə apardı. O, uşaqlarla oynadı, bəlkə ilk dəfə özünü sadəcə it kimi hiss etdi. Vladimir Yazdovski yazırdı: “Onun üçün gözəl bir şey etmək istəyirdim. Çünki yaşamaq üçün çox az vaxtı qalmışdı”.

3 noyabr 1957-ci il. R-7 raketi havaya qalxdı. Yer üzündə alqışlar vardı, qürur dolu radio dalğaları yayıldı. Amma kapsulun içində Layka tək idi. Səs, istilik, titrəyiş və anlamadığı bir yolçuluq.

Uzun illər onun sakitcə oksigeni bitdiyi üçün öldüyü deyildi. Amma həqiqət 2002-ci ildə açıqlandı: Layka uçuşdan bir neçə saat sonra hipertermiya — həddindən artıq istilik səbəbilə ölmüşdü. Sistem nasazlığı və çıxış yolu olmayan bir ölüm.

Onun ölümü kosmik proqramı dayandırmadı. Əksinə, yol açdı. Dörd il sonra Yuri Qaqarin kosmosa göndərildi. İnsanlar sevindi, tarix yazıldı. Layka kosmosa getdi. Geri dönmədi. Amma insanlığın vicdanında həmişəlik qaldı.

Mövzu ilə bağlı  müraciət etdiyimiz Bakı Slavyan Universitetinin müəllimi  Aynurə Əhmədova (foto onunkudur) bildirib ki, etika əxlaq haqqında elm olsa da,  bu o demək deyildir ki, etika yalnız insan və insanlararası  münasibətlərə aid problemləri tədqiq etsin:

"Etika, həmçinin insanın bütün fəaliyyət sahələrini əhatə edir. “Tətbiqi etika” adlı etikanın bölməsi məhz bu zərurətdən yaranıb. “Alimin etikası”, “ekoloji etika”, “bioetika” və s. kimi sahələri əhatə edir. XX əsrdə yaranmış bu sahələr insan davranışını tənzimləmək, müəyyən bir məqamda “dur!” deməklə, insanlığa, bəşəriyyətə və təbiətə zərər vurmamağa çağırır. Elmi tədqiqatlarda heyvanlardan istifadə müasir elmdə ən mürəkkəb etik dilemmalardan biridir. Bəzi tədqiqatçılar insanlara zərər olmaması üçün şüursuz varlıq olan heyvanlardan istifadə edilməsini məqsədəuyğun hesab etsələr də, bəziləri bunun tam olaraq əleyhinə çıxış edirlər".

Aynurə Əhmədovanın sözlərinə görə, heyvanlar üzərində aparılan tədqiqatlar saysız-hesabsız tibbi nailiyyətlərə və elmi kəşflərə töhfə versə də, digər növlər qarşısında mənəvi öhdəliklərimiz və məqbul elmi təcrübənin hüdudları ilə bağlı fundamental suallar doğurur:

"1957-ci ildə Sovet İttifaqı zamanı Kosmosa göndərilən Laykanın (əsl adı Kudryavka) taleyi bir çox insanlar tərəfindən kədərlə xatırlanır. Kosmosun canlı orqanizmlərə təsirini öyrənmək üçün həyata keçirilən tədqiqatda Layka - yeddi gün nəzərdə tutulsa da, - bir neçə saatdan sonra tələf olur. Bu hadisənin etik dəyəri minimal zərərlə maksimum faydanın əldə olunmasındadır. Onun hekayəsi bizi insanlığımızı və bütün həyata hörmətimizi qoruyaraq bilik əldə etməyə çağırır.

Laykanın “elmə töhvəsi” isə kosmosa insanın göndərilməsinin mümkünlüyü ümidini artırması oldu. Belə ki, 1961-ci ildə Yuri Qaqarin adlı adlı kosmonavtın uğurlu uçuşu gerçəkləşdirildi. Hazırda qarşıda duran məqsəd Marsın “fəth” edilməsidir.

Elmi nailiyyətlərin əldə olunması və inkişafı üçün elmə hər zaman qurban lazımdır".

A.Əhmədova qurban ifadəsinə əsasən vurğulayıb ki,  bundan sui-istifadə etmək, “qurbanları” ifrata çatdırmaq, onlara zülm və əziyyət etmək olmaz:

" Uca Allah Quranda: “Yer üzündəki heyvanlar da, qanadları ilə uçan quşlar da ancaq və ancaq sizin kimi ümmətlərdir”.(Ənam surəsi, 38-ci ayə) -deyə buyurur".

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(19.12.2025)

Fariz Əhmədov, Naxçıvan Televiziyasının baş redaktoru, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Naxçıvan təmsilçisi

Uşaqlıqdan sevirdim filmləri. Bəzi filmlərə təkrar-təkrar baxıb elə öz otağımdaca həmin filmlərə “Oskar” təyin edirdim. İllər keçsə də, bu hərəkətimi xatırlayıb güldüyüm və xatırlayıb hələ də köks ötürdüyüm filmlərin adı gələndə o illərə qayıdıram.

Titaniklə böyüyən uşaqlıq

Bəlkə də, sayı yadımdan çıxıb filmə neçə dəfə baxdığımın. Bəlkə də, səhnə-səhnə əzbərləmişəm filmi. Və illər keçdikcə sanki filmlə aramda qopmayan bir bağ yarandı. Nə idi məni öz əsrarəngiz dünyasına çəkən bu filmdə? Tək gəminin aysberqlə toqquşma səhnəsi, yoxsa bitməyən sevgi hekayəsi? Bunların heç biri ola bilməzdi, daha tutarlı səbəb olmalı idi bu qırılmaz bağa. Ta ki 2018-ci ildə Amin Mooalfın “Səmərqənd” kitabını oxuyanadək heç nə aydın deyildi. Kitabı oxuduqdan sonra bütün daşlar yerinə oturmağa başladı. 30 il əvvəl yazılan kitabı 30 il sonra oxumaq tarixin künc-bucağına qısılmış sirrə sahib olmaq kimi gəlirdi mənə. Və Titaniklə aramızdakı qırılmayan bağ “Səmərqənd” vasitəsilə ortaya çıxdı. Gəlin indi həm Titanikin batmasına, həm də bu gəmini dəyərli edən səbəblərə və qaranlıq məqamlara aydınlıq gətirək.

1909-cu ildə dünyanın ən böyük layneri olan Titanikin düzəldilməsinə başlanıldı və bu proses üç il yarım çəkdi. O öz dövrünün ən böyük sərnişin gəmisi olmaqla yanaşı, ən son texnologiya ilə təchiz olundu. İstehsalçısı “White Star Line” şirkəti olan gəminin uzunluğu 269 metr, eni 28 metr yarım, yüksəkliyi 63 metr idi. Subasımı 66 ton olan gəmi bir-biri ilə liftlərlə əlaqələndirilmiş 11 mərtəbədən ibarət idi. Gəmidə uzunluğu 7 kilometrə çatan 762 lüks kayut, üzmə hovuzları, saunalar, idman qurğuları, restoranlar, əyləncə salonları, teatr və məşhur rəssamların əsərlərindən ibarət sərgi salonu fəaliyyət göstərirdi. Gəmidəki sərnişinlər üçün 899 nəfərdən ibarət texniki və təsərrüfat personalı xidmət göstərirdi. Bütün gövdə ikiqat divarlarla əhatələndiyi üçün xilasetmə qayıqları 2224 sərnişinin yalnız üçdə birinə  hesablanmışdı. Amma və lakin bütün bunlarla yanaşı, Titanik özündə ölümcül səhvləri də ehtiva edirdi. Xilasedici qayıqların azlığı, xəbərdarlıq və kəşfiyyat avadanlıqlarının zəifliyi və nəhəng gəmini kiçik bir sükanın idarə etməsi onun manevr qabiliyyətini məhdudlaşdırırdı. Araşdırmalara görə gəmi aysberqlə toqquşmadan batmayıb. Gəminin inşası zamanı bir növ kəmər rolunu oynayan polad vitrinlər, əslində, zavod istehsalı yox, kustar üsulla düzəldilibmiş.

Gecə Ay işığına bürünmüşdü

1912-ci il aprelin 10-u dünyanın ən nəhəng okean layneri Titanik son dayanacağı Nyu-Yorka hərəkət edərkən, təxminən, eyni saatlarda nəhəng buz dağı – aysberq   qoparaq cənuba doğru hərəkət etməkdəydi. Aprelin 14-ü gecəsi kapitanın qarşıda aysberqlərin olması haqqında xəbərdarlığa məhəl qoymayaraq davam etməsi Titanikin operativ manevr imkanlarına malik olmasından doğan eyforiyanın nəticəsi idi. Bəlkə də, gəminin istehsalçısı olan şirkətin rəhbəri Bruce İsmay tarixə Titanikin adını yazdırmaq üçün gəminin ən son sürətdə irəliləməsi barədə kapitan Smitə qəti tapşırıq verib. Lakin növbətçi anidən nəhəng buz dağını görəndə ölümə 50 saniyədən az zaman qalırdı… Ay işığında! Sürəti nizamlamaq və yaxud gəmini yana döndərmək səyləri, həqiqətən də, suya düşdü. Gecə 23 radələrində sağ tərəfdən aysberqə çırpılaraq 6 yerdən yarılan gəmini xilas etmək mümkünsüz oldu. Peşəkar gəmiçilər deyir ki, Titanikin aysberqdən yan keçmək şansı olub, lakin gəminin sükanı kiçik olduğu üçün bu da laynerin manevr qabiliyyətinə mane olub. Göyərtəsində 2224 sərnişin olan Titanik iki hissəyə bölünüb və 2 saat 20 dəqiqədən sonra okeanının lal sularına qərq olub. Bu faciə zamanı 1513 nəfər həlak olub, təəccüblüdür ki, xilas olan 711 nəfərin çoxu sonradan başqa dəniz qəzalarında həlak olublar.

Kapitan Smitin son sözləri “Titaniki tərk etməyə hazırlaşın!”

Bəlkə də, bu ən çətin qərar oldu kapitan Smitin həyatında. O, 23:50-də nəinki özünün dənizçilik tarixinin ən ölümcül və işgəncəli qərarını verməyə məcbur oldu – “Titaniki tərk etməyə hazırlaşın!”

Layner SOS siqnalı verərkən ən yaxın gəminin köməyə çatması üçün azı 4 saat vaxt tələb olunurdu. Gəminin isə su üzərində cəmi 2 saatdan az vaxtı qalmışdı. Sədaqətli kapitan Smitin kayutuna su dolsa da, o, gəmini tərk etmir. Gəmidə sağ qalanlar dediklərinə görə Smit sular içində 10 aylıq bir körpəni qucağına alaraq xilasedici qayıqlara tərəf üzür. Qayıqdakılar öz yanlarında kapitana yer etsələr də, körpəni qayıqdakılara verib kapitan batan gəmiyə geri dönür. Dənizçilik qanunlarına görə əgər gəmi batarsa, kapitan da gəmisi ilə birgə batmalı idi. Kapitan Smit gəminin dizayneri ilə Titaniklə batmağı seçərkən, gəminin son sürətdə Amerikaya getməsini tələb edən “White Star Line” dənizçilik şirkətinin idarəçisi Brus İsmay isə qadın və uşaqların mindiyi bir avarlı qayığa minib və uzaqdan Titanikin batmasını izləyib. Həmin o 10 aylıq uşaq isə son illərədək Amerikada yaşayan Coyse Vest Dainton idi. Bu hadisəni məşhur “Weekly World News” qəzeti də təsdiqləyir.

Titanik batarkən niyə ağ fişənglər atıldı

Bəlkə də, Titanik xilas edilə bilərdi…fişənglər düz atılsaydı. Gəmi batarkən qırmızı fişənglər yerinə havaya dalbadal ağ fişənglər atılıb. Hava fişənglərini görən “Kaliforniya” adlı gəminin heyəti atılan fişənglərin ağ olmasını görərək gəmidə əyləncə olduğunu təxmin ediblər. Çünki fişəng rənglərinə görə tədqiq edilirdi. Ağ rəng əyləncə, qırmızı rəng isə təhlükə demək idi. Bir digər məlumatda isə Titanikə, təxminən, 70 kilometr uzaqlıqda olan Mount Temple gəmisi kömək çağırışını duyub, lakin koordinatlar səhv verildiyindən gəmi 12 kilometr uzaqlıqda olan başqa bir bölgəyə gedib.

Həmçinin o zaman gəmi fitləri ən gurultulu fitlər idi. Bu fitləri 11 mil uzaqlıqdan belə duymaq mümkün idi. Amma və lakin nədənsə okeanda Titanikə 11 mildən də az məsafədə olan heç bir gəmi bu fiti duymayıb.

Tanrının ümidinə buraxılanlar

Kapitan Smitin əmrindən sonra ilk olaraq qadınlar və uşaqlar qayıqlara endirildi. 1-ci və 2-ci sinif sərnişinlərə daha çox şərait yaradıldığı üçün 3-cü sinif sərnişinlər Tanrının ümidinə buraxıldı. Xilasetmə qayıqları 64 nəfər götürmə imkanına sahib olsa da, cəmi 28 sərnişinlə gəmidən sürətlə uzaqlaşmağa qərar vermişdi. Əcəl ilk dəfə sərnişinlərin gözü qarşısında rəqs edirdi. Bu rəqs aciz insanların fonunda gəmi orkestrinin vida musiqisi ilə müşayiət olunurdu. Ümidini hələ itirməyən, taleyin amansız mübarizəsi ilə çarpışan bir qrup insan da özlərini okeanın dərin və soyuq sularına atırdılar. Atlantik okeanın soyuq sularına səpələnmiş bu insanlar yaşamaq uğrunda son mübarizəni verirdilər. Və bu mübarizədən çox az adam qalib çıxdı. Bax beləcə, gecə saat 1 radələrində Amerikaya xoşbəxtlik ardınca gedən sərnişinlərdən ibarət "Batmayan gəmi" yüzlərlə sərnişini ilə birlikdə kövrəlmiş ayın müşayiəti ilə okeanın dərinliyinə qərq oldu.

Sabah gün oyananda faciənin şahidi olan 716 sərnişin "Karpatiya" gəmisi ilə Nyu-Yorka daşındı. Gəmidən 1-ci sinif sərnişinlərdən 62 faizi, 2-ci sinifdən 41,5 faizi, 3-cü sinifdən 26 faizi xilas edilə bildi. Ölənlərin və xilas olanların siyahısından da aydın olur ki, ölüm ayağında belə ölüm üçün sinfi ayrı-seçkilik edilib.

Əbədi sükut

Dəniz, bəlkə də, batmayan gəmiləri sevmir. Buna görə də bəşəriyyət dəniz tanrıçası Neptuna hər il 200 min insan qurban verir. Bəlkə də, buna görədir ki, dənizlərin dibində 1 milyona qədər gəmi dəfn olunub. İndi Titanik də Atlantik okeanının 4 km dərinliyində əbədi uyumaqdadır.

Uzun axtarışdan sonra nəhayət, 1985-ci il sentyabrın 1-də okeanın 3750 m dərinliyində axtarışlar aparan robot gəminin içinə daxil olaraq orada yüzlərlə şəkil çəkdi. Suda uyuyan və əfsanələşən Titanikdən 1412 əşya çıxarıldı. Əşyaların bəziləri öz sahibini tapsa da, bəziləri auksionda baha qiymətə satıldı. Sahibsiz qalan bu əşyaların bir hissəsi isə bu günədək muzeydə saxlanılır.

Titanikdəki xəzinələr

Dəqiq məlumatlara görə Misir fironu "Tutan-hamo"nun mumiyası da gəminin göyərtəsində imiş. Bundan əlavə, Ömər Xəyyamın rübailəri, Van Qoq, Salvador Dali kimi məşhur rəssamların əl işləri də onların arasında idi. Titanikdə aparılan yükün dəqiq sənədləşdirilməsi aparıldığı üçün indiki qiymətlərlə gəminin seyfində 300 milyon dollar olub. Titanikin ilk və son səfərində 20 Titanik alma iqtidarına malik, kapitalı 150 milyon dollardan artıq olan Amerikan multi-milyonçusu, 47 yaşlı Con Astor da var idi. Fəqət Con Astorun cəsədi başı əzilmiş şəkildə okeandan tapılanda onu barmağındakı 120 min dollarlıq brilyant üzükdən tanıdılar. Con Astordan başqa metallurgiya-mədən sənayesi maqnatı Quqqenheyn, ABŞ-ın tramvay maqnatı Corc Uayd, Nyu-York universal mağazalarının sahibi Straus və adları çəkilməyən 57 milyonçu da gəminin göyərtəsində idi.

Jurnalist Vilyam Steadın və gəmiçi Vilyam Reevesin qeydləri

İngilis jurnalist Vilyam hekayələr yazır, ölümdən sonrakı həyat və reankarnasiya ilə maraqlanırdı. O, 1892-ci ildə “Titanik” adlı hekayə yazır. Hekayədə gəmi aysberqə dəyərək batırdı. O bu hekayədə özünü qəzadan xilas olanlardan biri kimi göstərirdi. Amma 20 il sonra Titanik batarkən okean sularında qərq olanlardan biri də həmin jurnalist-yazar Steadın şəxsən özü idi.

Titanikin batdığı gecə anadan olan və 23 yaşını gəmidə qeyd edən Vilyam Reeves İngiltərədən Kanadaya gedən “Titanian” adlı gəmidə idi. Gəmi uğursuz zonaya, Titanikin batdığı nöqtəyə çatdı. Reeves anidən nəhəng bir aysberqin gəminin yolu üzərində peyda olduğunu gördü. Tam o anda həyəcan siqnalı verildi. Məsafə kafi olduğundan gəmini zamanında dayandırdı. Hərəkəti mümkünsüz olan gəmini ancaq 9 gün sonra hadisə yerinə yetişən buzqıran gəmilər qurtardı.

Ən çox sevilən kitab da gəminin qurbanlarından oldu!

“Titanik batan zaman onun ən görkəmli qurbanı kitab olmuşdur”.
Bu sözlər Livan əsilli fransız yazıçısı Əmin Maalufun 1988-ci ildə nəşr olunan tarixi romanı “Səmərqənd”də qeyd olunub. 1900-cü illərdə Londonda fəaliyyət göstərən iki cildçi Corc Sutcliffe və Francis Sangorski Henri Soteran adlı kitab satıcısından götürdükləri sifarişi 1911-ci ildə zəngin naxışlarla bəzəyib təhvil verdilər. Bu kitabda Elihu Vedderin şəkillərinin müşayiəti ilə Ömər Xəyyamın rübailərinin ingiliscə təfsirləri yer alırdı. “Böyük Ömər” və yaxud “Möhtəşəm kitab” adlanan bu kitabın üz qabığında üç ornamental tovuz quşu, arxa qapaqda isə yunan sazı çəkilmişdir. Həmçinin kitabda yaqut və zümrüd kimi mindən çox qiymətli daş, beş min ədəd dəri, gümüş, fil sümüyü, qara ağac və 600 səhifəlik 22 karatlıq qızıl yarpaqlardan istifadə edilmişdir. Sotheran bu kitabı Nyu-Yorka göndərmək istəsə də Amerika gömrüyünə yüksək gömrük rüsumunu ödəməkdən imtina etdiyi üçün kitab İngiltərəyə qaytarıldı. Daha sonra Qabriel Uells kitabı auksionda 450 funta aldı. Uells də kitabı Amerikaya göndərmək istəyirdi. Bunun üzərinə Titanikə müraciət edildi. Lakin kitabın hekayəsi Titanikin batması ilə də bitmədi. Stanley Bray 6 illik gərgin əməkdən sonra kitabın və “Böyük Ömər”in xatirəsini canlandırmaq məqsədilə Sanqorskinin orijinal rəsmlərindən istifadə edərək kitabın yeni nüsxəsini hazırladı. Bank kassasına qoyulan bu kitab İkinci Dünya müharibəsi zamanı nasist təyyarələri Londonu bombalayarkən məhv edildi. Bray yenidən qollarını çırmalayıb 40 illik fasiləsiz işdən sonra hazırladığı yeni nüsxəni vəsiyyəti üzrə ölümündən sonra Britaniya Kitabxanasına təhvil verildi. Ölümündən bir müddət əvvəl Bray demişdi: “Mən xurafatçı deyiləm, amma tovuz quşunun fəlakət simvolu olduğu deyilir”. Bu gün muzeydə bu əsəri görmək mümkündür.

Və o məşhur film…Titanik

Rejissor Ceyms Kameronun çəkdiyi baş rollarda Leonardo di Kaprio və Keyt Uinslettin çəkildiyi bu film 200 milyon dollara başa gəlsə də, film 1 milyard dollar qazanc gətirdi. Filmdə gəminin batma səhnəsini və insanların su üzərində yaşadıqları dəhşəti canlandırmaq üçün nəhəng süni göl hazırlandı və təkcə gəmi maketinə 46 milyon dollar pul xərcləndi.

Mənə görə Titanik batmadı, insanlar orada qəhrəmanlıq hekayələri yaratdı və bütün dünyaya göstərdilər ki, sevgi hər zaman xilas edə bilməz, fəqət gözəlləşdirər. Gəmi suyun dərinliklərinə ensə də, orada uyusa da, hekayəsi əbədiləşərək bütün sevən ürəklərə köçdü.

Titanik xatirələrdə bir gəmi kimi yox, insanlığa və sevgiyə yönələn təvazökarlıq nümunəsi kimi qaldı. Böyük ümidlər buz dağına dəyib çiliklənsə də, yaşayan buz dağı yox, o ümidin işığında alovlanan və daha neçə yüzilliklər boyunca şöləsi bütün dünyada hiss edilən acılı-şirinli Titanik xatirələri olacaq.

Titanik heç ölməyəcək, çünki o, sevgidən və gözəllikdən yoğrulmuş bir əfsanədir!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(18.12.2025)

Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Həyat- insanın varlığının ən dərin mənasını anlamaq üçün bir labirintdir. Bu labirintdə ölmək, bəzən bir başlanğıcın adı, yaşamaq isə əslində hiss etmək sənətidir. Amma sərsəm yaşayış... O nə həyatdır, nə də ölüm. Sadəcə qəlbin ağrıyan bir yamacıdır.

Ölümdə bir azadlıq var. Qaranlığın qoynunda bir sakitlik, bir sonsuz başlanğıc. İnsan, əslində, hər gün bir az ölmürmü? Xəyallarımız tükənəndə, hədəflərimiz solanda, ürəyimiz dolanda... Amma bu parçalanışlar bizi formalaşdırır, daha çox yaşamağa vadar edir. Həyatın əsl mahiyyəti odur ki, bu kiçik ölümlərdən doğulmaq, qalxmaq, böyümək lazımdır. Ölmək yaşamaqdır, çünki ölüm, bəzən yeni bir həyatın qapısıdır. Ruhun bir forma dəyişərək azad olduğu, yüksələ bildiyi bir dönmə nöqtəsidir... Amma yaşamaq bütün bunları hiss etməkdir: Sevinci, kədəri, qəlbə toxunan hər kiçik anı. Yaşamaq dəyər verməkdir, ölüm isə o dəyərlərin silinməsi deyil, onların dərinləşməsidir.

Amma sərsəm yaşayış bunun tam əksidir. Axına qarşı üzməmək, hədəfsiz dolaşmaq, keçici zövqlərlə öz varlığını susdurmaq... Bu, ömrü vaxtla yamaq etməkdən başqa nədir? Bu, qəlbin dərinə kök sala bilmədiyi, ruhun özünə aid bir sığınacaq tapmadığı bir vəziyyətdir. İnsan hələ diriykən ölməyi seçmiş kimidir. Bir məqsədsiz yol, bir başıboş sürükləniş. Bir günə inam, amma sabaha qorxu. Elə bir yaşayış ki, səni yarı yolda buraxar, ruhunu incik saxlayar. Həyatı dəyərsiz etməyin yolu elə budur: Yalnız zamanı doldurmaq, amma onu doydurmamaq.

Həyat- bəzən sıxıcı bir düyün, bəzən də yelkənsiz bir qayıq kimidir. Biz- insan oğlu bu düyünlərin arasında bir məna axtarırıq, bir çıxış yolu, ruhumuzu dincəldəcək bir liman... Amma bir şey danılmazdır: Yaşamaq hər zaman həyatı anlamaq demək deyil. Bəzən yaşamaq sadəcə var olmaq, mənasız bir dolaşışın içində yuvarlanmaq kimidir. Elə bir yaşayış ki, o, həyatın mükəmməl simfoniyasına yox, səssiz bir pərdəyə bənzəyir.

Bir məqsədsiz yol, bir başıboş sürükləniş. Bir günə inam, amma sabaha qorxu. Elə bir yaşayış ki, səni yarı yolda buraxar, ruhunu incik saxlayar. Həyatı dəyərsiz etməyin yolu elə budur: Yalnız zamanı doldurmaq, amma onu doydurmamaq.

Həyatı yaşamaq sənə verilən hər anı qərərli bir sevgi ilə qavramaq, onu dönüşdürməkdir. Bu yol bəzən ağır olur, amma məhz o ağır yol bizi həyatı sevməyi öyrədir. Bir yükə, bir əzaba bənzəsə də, o əzabı hiss etmək həyatı yaşamaq deməkdir.

Ölümün də bir həyat olduğunu bilərək, sərsəm yaşayışı seçməməliyik. Bu yaşayış, ömrün dözülməz bir yükə çevrildiyi, düz-düz bir yamağa döndüyü andır. Halbuki, bizə verilən bu vaxtı məqsədlə bəzəyib, onu böyük bir nağıla çevirmək bizim ixtiyarımızdadır.

Unutma ki, hər bir anın yaşanması, məqsədlə, dəyərlə bərpa olunması vacibdir. Ruhunda odu sönməyən insanın ömrü heç vaxt yamalanmaz, əksinə, hər gün yenidən yaşar və qalib gələr. Həyatın mahiyyəti, məncə, qəlbdəki o kiçik ölüm və dirilmə döngələrini qəbul edib, onları mənaya çevirməkdədir.

Ruhunda yanğı ilə yaşayan, ölməyi belə yaşamağın bir hissəsi kimi görən insan əslində ölümsüzdür.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(18.12.2025)