Şəfa Vəli, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Ədəbiyyat adamlarının bir dərdi də ədəbiyyatdan danışmağa həmsöhbət tapa bilməmələridir. Bir yaş dövrü gəlir, ədəbiyyat adamları çəkilir küncə, olur hamının “uzağı”.  Çoxluq onun təkliyini min yerə yozur, hətta Adam Smitin “qocalıqdandır” deməsi kimi, “oxumaqdandır” deyirlər hər anlaşılmaz davranışına.

Hə, ədəbiyyat adamının dərdidir ədəbiyyatdan danışa bilməmək.  Bir ortamda, bir mühitdə iki ədəbiyyat adamının qısa müddətdə bir-birini tapması möcüzə deyil, onların  danışmaq və eşidilmək ehtiyacının qarşılıqlı cazibəsidir. Bu cazibənin sehrinə qapılıb üz-üzə əyləşdik dəyərli şair, AYB Şəki bölməsinin sədri Vaqif Aslanla. Söhbətimiz tənqidçi, ədəbiyyatşünas Yaşar Qarayevdən düşdü... Vaqif Aslan  düşüncəli-düşüncəli danışmağa başladı:

-Böyük adam idi... 1936-cı ildə Şəkidə anadan olub. 10 yaşında ailəsi Bakıya köçüb. Türkiyədən, İraqdan, İrandan, Rusiyadan gələn ədəbiyyatşünaslar ona “div ədəbiyyatşünas” deyirdilər.  Yaşar Qarayevin ədəbiyyatşünaslıqla bağlı fikirləri son dərəcə milli, həm də bəşəri idi.  Ədəbiyyat İnstitutunun direktoru idi.  İnstitutun nəzdində “Folklor sarayı” Elmi Mədəni Mərkəzinin yaradılmasına nail oldu. Sonra o mərkəz oldu Folklor İnstitutu. 2002-ci il avqustun 25-də dünyasını dəyişdi. Dəfn mərasimində prezident tərəfindən göndərilmiş əklili daşıyanlardan biri mən olmuşam... Fəxr edirəm bununla. Yaşar Qarayev böyük adam idi.  Tabutunun qarşısında növbə çəkənlərdən biri professor Nizami Cəfərov idi. O, deyirdi: “Yaşar Qarayev böyük ədəbiyyatşünas və ədəbiyyat filosofu idi”.  Yaşar Qarayevin bu dünyadan gedişi də ehtiramlı idi...

-İnsanın öz xalqının mədəniyyətində, ədəbiyyatında iz qoyub getməsi xoşbəxtlikdir.  Yaşar Qarayevə bu mənada həsəd aparmamaq mümkünsüzdür... 

-İstəyirdi, Azərbaycan ədəbiyyatını insanlara elə təqdim etsin ki, orada şübhəli yer olmasın.  Onun məşhur əsəri var: “Tarix: yaxından və uzaqdan”.  Yəni Azərbaycan tarixini özünə yaxınlaşdırırsan, ona yaxından baxırsan. Ki, görək, tariximizdə kimlər var, nə şəkildə var. Eyni zamanda, bu günü özündən uzaqlaşdırırsan. Baxır, insan tarixi nə qədər bilir. Adam var, 200  il əvvələ - Azərbaycanın ruslar tərəfindən işğalınadək gedib çıxa bilir. Adam var,  10 min il əvvələdək tarixi özündən uzaqlaşdıra bilir. Yaşar Qarayev mümkün qədər özündən uzaqlaşdırdı və tarixə baxdı. Azərbaycanın siması, mədəniyyəti, folkloru ondan ibarətdir ki, görək, bu xalq necə yaşayıb. Məsələn, bu xalqın toyu, yası, ağrısı,  göz yaşı necə olub... Folklor burada şaxələnir: mahnı, layla, oxşama, bayatı, ağı...

-Tariximizin güzgüsüdür folklorumuz. Yaşar Qarayev həmin güzgüdə həqiqəti olduğu kimi görənlərdən idi.

-Yaşar Qarayevin Azərbaycan ədəbiyyatına baxışı ədəbiyyatımızı  anlamaq üçün ən gözəl  baxış bucağıdır.  Onun fikrincə, ədəbi əsəri qiymətləndirmək üçün müəyyən nüanslara diqqət edilməlidir. Birincisi, əsər ədəbidirsə, milli olmalıdır. Yəni bu əsərin qəhrəmanı hansı millətin  nümayəndəsidir, bilinməlidir. Tutaq ki, indi yazırıq: “Qavroş yolla gedirdi”. Deyəcəklər: “Azərbaycanda Qavroş adlı adam olmayıb”. Yəni addan tutmuş, düşüncə tərzi, iştirak etdiyi mərasimlər,  hadisələrə münasibəti - hamısı milli olmalıdır. İkincisi, əsər bəşəri olmalıdır. Əgər əsər bəşəridirsə, istər-istəməz ümumbəşərilik qazanır. Yəni dünyanın başqa xalqları üçün də bu əsər əhəmiyyətlidirmi?  Bu məqamda Avropa bizi üstələdi, bax. Biz Azərbaycan ədəbiyyatında Jan Valjan obrazı yarada bilmədik. Müəyyən mənada, Şərqin iqtisadi-siyasi geriliyi ədəbiyyatına da təsir etdi... Azərbaycan ədəbiyyatı uzun müddət klassik stildən uzaqlaşa bilmədi.

-Təzyiq də vardı axı...

-Sözünüzə qüvvət, bizim başımızın üstündə duranlar vardı. Mən XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatından mühazirələr oxuyanda tələbələrə bunu izah etmək istədim. Ki, insan əsarətə düşəndə nələri itirir. Doğru deyirsiniz, təzyiq vardı... Başımızın üstündə bəy vardı, xan, sultan vardı.  Sonra işğalçılar gəldi, bizim “bəy” dediyimiz oldu işğalçının nökəri, ən yaxşı halda, köməkçisi. Başladı, qələm tutan ələ təzyiqə ki, “işğalçının xoşuna gəlməyəni yazma”. Yəni oldu işğalçının adamı...

-Yaltaqlandı ki, əlində olan əlindən çıxmasın...

-Ərindim o yaltaqlanmaq sözünü deməyə.  Bu reallıqdır də...

-Qınaya da bilmirik...  SSRİ vaxtı qınayırdılar.  Mən çox da qınayammıram. O hala düşməməyə çalışmaq lazım idi.

-Sağ olun! Gərək, biz müstəqilliyimizi qoruya biləydik. Torpağını qoruya bilməyən bacısını necə qoruya bilər?  Tarixdə ad salmış Mete Xan deyirdi: “Üstündə bir ot bitməsə belə, torpaq dövlətin təməlidir və heç kimə verilməz”. Qədim türk nəğməsi var: “Torpaqlarımız əldən getdi, Qoyunlarımız çoxalmaz oldu, Qadınlarımızın gözəlliyi itdi...”  Bizim tariximizin bircə səhifəsinə baxaq. 200 il əvvəl ki, Gəncə işğal oldu ha ruslar tərəfindən, nə baş verdi?  Səhər oyandılar və dedilər: “Şəhər adlandırılmalıdır Yelizavetpol!”  Ona görə ki, Yelizaveta I Aleksandrın arvadı idi. Gəncəlilərin qarşısında şərt qoyuldu ki, “Gəncə” deyən 1 manat gümüş pul ödəsin.  Camaatın dili də çönmürdü “Yelizavetpol” deməyə... Bu, bir millətə vurulan zərbə idi, o millətə edilən zülm idi...  Qayıdaq bayaqkı məqama. Mirzə Cəlil kəndxudanı necə görür? Xudayar bəyin burnu əyridir. Klassik ədəbiyyatda əyri burun hiyləgərliyin rəmzidir. Xudayar kəndxuda olmaqçün öz anasını pristava peşkəş çəkir. Dostu ölən kimi, onun əyalını yanlayır. Kəndin böyüyünə bax da! Bu ədəbi nümunəni oxuyaraq demək olarmı ki: “XIX əsrdə kəndxuda qeyrətli idi?” Əlbəttə, yox! Yəni ədəbiyyat dövrün mənzərəsidir, həm də.

-Dövrün insan xarakterinə təsiri, yaxud əksi də ədəbiyyatın carçılıq missiyasına daxildir.

-Ədəbiyyat bizə yarandığı dövrün necəliyini car çəkir. Əndəlib Qaracadaği deyir: “Ey gözəl, mən sənin xatirinə “Quran”ı yandıraram”. Biri deyir: “Ey dilbər, sənin xatirinə boğazımdan xaç asaram”.

-Biri deyir: “Ey tərsa gözəli, dönüb tərsa olaram...”

-Ay sağ olun! Şeyx Sənan kimi, donuz otarmağa razı olanlar da var.  Qətiyyətli, əqidədə möhkəm ola bilməyiblər. Bu da işğalın Azərbaycan xalqına, eləcə də, onun mədəniyyətinə, ədəbiyyatına vurduğu bir zərbədir. Gəlin, birgə xatırlayaq. İşğaldan sonrakı dövrdə Azərbaycan qadını Füzulidə, Vaqifdə olduğu kimi, mərkəzi gözəllik rəmzi deyil artıq; xristian gözəlindən sonrakı pillədədir. Qadınlar da məğlub oldu...  Görün, başımıza nələr gəlib, nələri itirmişik biz.

-Ədəbi dilimiz də sabit olmayıb.

-Məsələni ümumiləşdirək.  Azərbaycan ədəbiyyatı tarixindən danışanda deyirlər: “Mədinə məktəbi”, “ərəbdilli Azərbaycan ədəbiyyatı” və s. Bəs yaxşı, ərəblərin Azərbaycana gəldiyi tarixi biliriksə, ərəbdilli ədəbiyyat ondan sonra yaranmağa başlayıbsa, ədəbiyyatımızın ilkinliyi, özəyi harada idi? Bunu izah etmədilər, “ərəbdilli ədəbiyyat” deyə-deyə öz ədəbiyyatımızı öz ədəbiyyatşünaslarımız şübhə altına aldılar.  Demək lazım idi ki,  o vaxt ərəblər  doğma dildə yazılmış ədəbi nümunələri məhv edirdilər deyə, Azərbaycan ədibləri məcbur qaldılar ərəb dilində yazmağa. XI-XII əsrdən danışarkən deyilir: “Farsdilli ədəbiyyat”. Tələbəyə nə deyəsən? Axı onun ata-babası, uluları farsdilli yox, türkdilli olublar. Məsələnin kökünü izah etməliyik, sonra deməliyik: “Fars dilində yazılmış Azərbaycan ədəbiyyatı nümunələri”.

-O dövrdən gəlib çatan əsərlər arasında ana dilimizdə olanlar çox azdır.

-10-11 il əvvəl olardı. “Mehri və Vəfa” adlı dastanın bir nüsxəsi Şəkidə, bir nüsxəsi də Qazaxda aşkar edildi.  Tədqiqatlar  göstərdi ki, dastan  1056-cı ildə tamamlanıb.  Qul Əlinin “Qisseyi-Yusif”inin 1212-ci ildə tamamlandığını deyirlər. Yəni XIII əsrdə. Belə çıxır ki, “Mehri və Vəfa” anadilli ədəbiyyat nümunəsi kimi, ondan 2 əsr qabaq qələmə alınıb.   Dastanın dili “Dastani-Əhməd Hərami”dən də, “Qisseyi-Yusif”dən də sadədir, anlaşılandır. Buradan o nəticəyə gəlirik ki, öz ana dilimizdə də əsərlər yaranırmış. Sadəcə, onlar üzə çıxarıla bilmirmiş. Dövr öz sözünü deyirdi... Dövr ərəb istilasının nəticəsi idi. Bir də, tarixi tədqiqat problemləri var.

-Məsələn, mən “Dədə Qorqud”un tarixinin daha qədim olduğu fikrindəyəm.

-Hə, dastanda hadisələr islamaqədərki dövrlə səsləşir. Amma dastanın əvvəlindəki o cümlə var ha, “rəsulun zamanında...”, o cümlə çaşdırır. Kitabın hazırlanma prosesinə baxaq. Siz kitabı yazırsınız, gətirirsiniz mənə. Mən onu oxuyuram, fikirlərimi müqəddimə kimi yazıram. Yəni bir kitabın müqəddiməsi, əslində, o kitabdakı son yazıdır. Dastanların düzülüşündə də bu məqam nəzərə alınmalıdır. Hansı qolun hansı qoldan, hansı boyun hansı boydan sonra, yaxud öncə gəlməsini bilməkçün onun əhatə etdiyi dövrü öyrənməlisən.   Bizim ədəbiyyatşünasları ilişdirən həmişə müəqddimələr, ilk cümlələr olur.

-“Dədə Qorqud”la bağlı elə əfsanələr var ki,  dastanla bütövləşdirilə bilər. Məsələn, “Dədəm qorxdu” əfsanəsi. Bilqamışın ölümsüzlüyü axtarmasının izləri var o əfsanədə. Amma kənarda qalıb.

-Sikloplar haqqında məlumat ancaq odur ki, onları Geya doğub. Necə doğulmaları haqqında heç nə öyrənə bilmirik, düzdür? Amma “Dədə Qorqud” dastanında biz Təpəgözün niyə doğulmasını da oxuyuruq. Çoban Pəri qızına əl atdı, Pəri qızı vədə tamamında pərdənin içindəki uşağı gətirib çobanın üstünə atdı ki, “al, məndə əmanətin var”.  Bu uşaq zorakılıqdan doğuldu... Çoban neynədi? Onu dəyənəyiylə, təpiyiylə  qurdaladı ki, görsün nədir pərdənin içindəki? Sevgisizlikdən doğulan, anasından, atasından sevgi görməyən, hələ dünya işığı görməmiş təpiklənən uşaq nə olmalıydı ki?! Elə Təpəgöz oldu. Sosial münasibətlərin, insanın sevgisizlikdən nə hala düşdüyünün izahını görürsənmi?  Üstəlik, dastanda günəşə tapınmanın izləri də var. Basat Təpəgözdən kim olduğunu soruşanda deyir: “Atam aslan”. Aslan günəşin rəmziydi təfəkkürdə.

-“Dədə Qorqud”la bağlı tədqiqatlarınız haqqında eşitmişəm, amma oxumaq imkanım olmayıb.

-Mən heç vaxt “mən” sözündən istifadə etməmişəm. 2 cilddən ibarət “Kitabi-Dədə Qorqud ensiklopediyası” nəşr olunub.  Ensiklopediyada əsərim haqqında yazılan məqalənin adını çəkiblər, mənim əsərimdən bəhs etməyiblər. Gördüm, heç nə demədim, amma içimdən bir ağrı keçdi... “Oğuz elinə salam” kitabımda dastanın hər boyunu öz düşüncə süzgəcimdən keçirmişəm.  BDU-nun professoru var, Yeganə İsmayılova. Doktorluq işində əsərimi gözəl təhlil edib,  mənə istinad edib. Halal xoşu olsun!  Adam öz əsərinin oxunmasını, kiminsə ondan faydalanmasını görəndə xoşbəxt olur.

-Gözəl ədəbi söhbət etdik. Kaş, vaxt ola, bu cür söhbətləri tez-tez edək.

-Eh... İki ayda bir dəfə Yaşar Qarayevin yanına gedirdim Bakıya. Söhbətləşirdik. O günləri xatırladım. Burada-Nakam adlı Şəki Mərkəzi Kitabxanasının ikinci mərtəbəsində otağım vardı.  Şəkinin hər yerindən, ətraf rayonlardan gələn qələm adamlarını orada qarşılayırdım, söhbətləşirdik, ədəbi müzakirələr aparırdıq. Kitabxana təmirə bağlandı. Təmir bitəndən sonra mənə “gəl, otağını yenidən verək sənə” deyən olmadı. İndi bax,  başıma yığılanlarla ancaq bu cür-çay evlərində ortururam. Çay da ki, içəndə fikrim qarışır, söhbətin nizamı pozulur deyə, içmirəm. Mən Şəkidə ədəbiyyat adına çox şeylər etməyə cəhd göstərmişəm... Etdiklərimi başqaları danışar sizə. Səməd Vurğunun 100 illiyini keçirmişəm burada. Hamını dəvət etmişəm, gəliblər. Son illərdə yaradıcılığımda da önəmli hadisələr olub. “Vaqif” pyesim Şəki Dövlət Dram Teatrında səhnəyə qoyulub. “Sənin şeirlərin” adlı sevgi şeirlərindən ibarət kitabım işıq üzü görüb. “Mühazirələr: XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi üzrə” kitabında isə tələbələrimin elmi işləri cəmlənib. Bu kitabı onlardan xəbərsiz çıxarmışam, əlimə həm kitab, həm də Şəki paxlavası götürüb düz qapılarına getmişəm.  Onların üzündəki minnətdarlıq duyğusu məni xoşbəxt edib.

-Mənim hansısa müəllimim bunu etsə, xoşbəxtliyi qatbaqat yaşayaram...

-Qələm adamının xoşbəxtliyi də ayrı cür olur...  Təki, bütün qələm adamları xoşbəxt olsunlar!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(09.12.2025)

Nemət Tahir, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Qarabağ təmsilçisi

Zavallı General Tlexas! Allah qǝni-qəni rəhmət eləsin bu Böyük Şəhidǝ; Quzey Qafqazlı qardaşımıza!..

Çaşqınlıq göstərən hökumətə Milli Məclisdə: "Mənə səlahiyyət verin; bircə həmləyə bu oğru, quldur sürüsünü darmadağın edim!"- demişdi.

Bu sözləri də onun başını yedi. İşğaldan bir müddət sonra rus çapoulçuları Bakı Opera Teatrı binasında məhkəmə qurdular və general Tlexası edama - güllələnməyə məhkum etdilər...

Rus kölələri, satılmışlar, rus "hakimləri" ilə birlikdə ittiham səsləndirdilər:

- Sən, fəhlə-kəndli düşməni, burjuasan!

Bu ittiham irəli sürəndə, general Tlexas qamətini dikəltdi. Ucaboylu, başında qəhvəyi rəngli qaragül papaq, əlini "hakim"lərə doğru uzatdı və qürurla hayqırdı:

- Mən nə fəhlə, nə də kəndli düşməniyəm! Burjua da deyiləm. Bütün var-dövlətim, namusum bu şərəfli Azərbaycan əsgərinin hərbi paltarıdır!..

Əvvəlcədən hazırlanmış edam qərarı oxundu. Bu mərd əsgərin heç tükü də tərpənmədi. Bu alçaqlara qartal kimi yuxarıdan aşağı baxırdı. O anda bizimlə bərabər, iki qız uşağının da göz yaşı axdı. Onlar general Tlexasın qızları idi... Atalarınınməmləkətinə gəlmişdi balaları...

Rus əsgərini görəndə, nifrətin də artırdı. Onlara əsgər, ordu deməyə şahid lazım idi. General Tlexas haqlıymış. Bu çəyirtkə sürüsünün qarşısı zorla alınıb, süpürülərək, çölə tökülə bilərdi. Amma nə etməli? Olan olmuşdu...

(Əziz Alpoudun xatirələrindən)

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(08.12.2025)

Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun “Yazıçı” nəşriyyatında Xalq yazıçısı Anarın “2=3+4, yaxud iki ailədə üç Xalq yazıçısı, dörd Xalq şairi” adlı kitabı işıq üzü görüb. Nəfis tərtibatlı, illüstrasiyalı kitab Azərbaycan ədəbiyyatı irsinə böyük töhfələr vermiş iki nəsildən, onlar barədə həqiqətlərdən və onların ədəbi nümunələrindən ibarətdir.

608 səhifəlik bu unikal kitabı tərtib edən Xalq yazıçısı Anar uzun illər ərzində təkcə öz yazdıqlarını yox, qəhrəmanlarının – Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Nigar Rəfibəyli, Vaqif Səmədoğlu, Ənvər Məmmədxanlı və Yusif Səmədoğlunun yazdıqlarını eyni ideya-estetik yaradıcılıq məcrasına qoşaraq, onları eyni axında birləşdirərək ən yeni ədəbiyyatın ən milli paradiqması olaraq təqdim edibdir.

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı kitabdan hissələri oxucularına təqdim edir. Anar qəhrəmanlarının ən populyar əsərlərini bir daha yaddaşlarda təzələyir:

HƏMİŞƏ CİDDİ OLMAQ OLMAZ

Yaxud DOST ZARAFATLARI

Yusif Səmədoğlu ilə Qahirəyə yazıçılar toplantısına getmişdik.

– Yusif, sabah tezdən durmalıyıq. Piramidalara aparacaqlar. Gedəcəksən?

– Əlbəttə Aaanari, Misirə gələsən, piramidaları görməyəsən?

Səhər tezdən Yusifin qapısını döyürəm:

– Yusif, dur, gedirik.

– Hara?

– Piramidalara baxmağa.

– Əşşi, kinoda görmüşük də… Sən get, mənə də danışarsan.

***

Yusiflə Ankaraya yolumuz düşmüşdü. Dostumuz İrfan Nəsrəddinoğlu bizə hoteldə nömrələr bron eləmişdi. Xarici hotellərin qaydalarına o vaxtlar nabələd idik.

Nömrələrimizdəki mini-barlardan doyunca istifadə etdik. Hoteldən ayrılarkən, demə, bütün bu xərclər hesablanıbmış. Xeyli para ödəməli olduq, Yusif elə ordaca ürəyini şeirlə boşaltdı.

Ankaraya gəlmişik,

Mini-bardan içmişik,

Evin tikilsin, İrfan,

Yaman günə düşmüşük.

Mən o vaxtlar fotoaparatı düzgün işlətməyi, maqnitofona yazı yazmağı bacarmırdım, heç avtomobillərin markalarını da ayıra bilmirdim. Yusif “Sənin heç zajiqalkadan da başın çıxmır” deyərdi.

***

Bir gün Vaqif bizə bir az dəm gəlmişdi. Gördüm halı özündə deyil, dedim: uzan, özünə gəl. Çarpayıma elə geyinikli, ayaqqabılı uzandı. Zemfira ona: Heç olmasa çəkmələrini çıxar, – dedi. Cavab verdi ki, təmizdilər, Həzrət Abbas haqqı, elə bu gün sildirmişəm.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(08.12.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə Biri ikisində layihəsində bu gün sizlərə Orxan İsmayılovun hekayəsi təqdim edilir.

NƏSR

Orxan İSMAYILOV

KEÇİB GEDƏNLƏR

Gənc ikən (indi də qocalmamışam) öz arzularımn və meyillərimin əsirinə çevrilmişdim. Bunlarısa şəhər həyatının vüsətində reallaşdırmaq daha asandır, nəinki kənddə. Etiraf edirəm ki, yay tətillərində kəndə gedəndə dözülməz dərəcədə darıxırdım. Əslində, kəndə sevinə-sevinə gedirdim, amma bir müddətdən sonra oranın yeknəsəq həyatı məni yorur, cizgiləri gözlərimə boz və tutqun görünürdü. Kənd camaatı da – qonşularım, qohumlarım – nə isə xüsusi, inadcıl, adamayovuşmaz idilər; onlarla olan münasibətim qısa və quru dialoqlarla məhdudlaşırdı. Onlar (cod saqqallı, arıq üzlü kişilər) mənimlə təşnələşəndə qaşqabaqlı halda “Bir işin qulpundan yapış”, “Tez oyan” deyirdilər. Özümlə apardığım kitabların hamısını tezliklə oxuyub qurtarırdım. Mənim üçün orada artıq bircə məşğələ qalırdı: balıq tutmaq. Deyim ki, balıq tutmaq olduqca orijinal bir işdir. Səni sakitləşdirir də, əsəbiləşdirir də. Çəmənin kənarında boy verən qarağacın altında oturub həm qarmağına balıq düşməsini gözləyirsən, həm də ot-ələfin, gəncliyin, həyatla bağlı olan qorxularının rayihəsi ilə ciyərlərini doldurursan. Düşünürsən, düşünürsən, sakit-sakit düşünürsən. Bəzənsə qarmağına suyun üzüylə axıb-gedən şax-şəvəldən, zir-zibildən savayı heç nə düşmür və bu anlarda balıqçılığa olan münasibətində qərəz yaranır; bu qərəz elə həddə çatır ki, ümidsizlikdən tamam başını itirirsən.

Mən qəlbimi də tez-tez bəxş edirdim. Adətən, qısaömürlü olan məhəbbət macəralarından əlahiddə zövq alırdım. Qızlara bəslədiyim münasibət isə kübar mühitdə qəbul olunmuş qaydalardan, zahiri utancaqlıq pərdəsinə bürünmüş əlamətlərdən uzaq idi; mən dəniz qamışı kimi tez alışır, adətən, istəyimə tez çatır və tez də sönürdüm.

Lakin mən kənddə bir dəfə ciddi aşiq olmuşdum. Ürəyimi çalan həmin qızı toyda görmüşdüm. Bu əhvalat belə olmuşdu: birinci kursu bitirib yay tətilində kəndə qayıtmışdım. Qonşuluqda toy vardı, yollandım ora. Kürəyimi stulun söykənəcəyinə dayayıb yenicə oturmuşdum ki, birdən gözüm dikdaban tuflilərdə üzərinə xalça sərilmiş uzun pilləkənin pillələriylə gümrah addımlarla enən tünd-qara saçlı, qonur gözlü, gülümsər çöhrəli, qədd-qamətli qıza sataşdı. Bu, qonşumun nəvəsi – Səbinə idi, uşaqkən birlikdə o qədər cırcırama tutmuşuq ki... Heyranlıq və utancaqlıq ifadə edən baxışlarla bir xeyli süzdüm onu, başımda saysız-hesabsız fikirlər cilvələndi.

Evə gələn kimi oturdum, üzümü tutub elə hey onun barəsində fikirləşdim. Onunla elə burada, bu kənddə uzun və xoşbəxt bir insan ömrü yaşaya bilərdim. Bir çox adamların yaşadığı kimi... Evimizdəki hər kəsi öz inadımla dalana dirədim. Dedim, ya universitetdən imtina edib əsgərliyə gedəcəyəm, ya da o qızı mənə alın. Bu düşüncə canıma-qanıma işlədi, beynimdə bunun üçün onlarla vadaredici səbəb kök saldı. İnadkar və usandırıcı təkidlərimə baxmayaraq, razılıq vermədilər. İki-üç gün ac qaldım. Qayıtdım Bakıya. Zəng vurdum evə ki, bəs, universitetin qabağındayam, qızgilə getməsəniz, ərizəmi yazıb çıxacağam. Məndən bir az vaxt istədilər, razılaşdım.

Aylar keçdi, dərs başlandı. Öz təbiətim və vərdişim etibarilə unutqan olmağım həsədimin bütün hüdudları  aşmasına əngəl törədir və bunun nəticəsi olaraq mən zamanla qızı tamam unutdum.

Şəhərdəsə başqa bir qız mənə aşiq olmuşdu. Buna tam əmin idim. O, dolu bədənli, mehriban baxışlı bir qız idi, adı Zərintacdı, uzun hörüklərlə əhatələnmiş xoş cizgili sifəti vardı; hər məni görəndə qızarırdı, nə vaxt əlindən tutsam, əli əsirdi, baxışlarımız çarpazlaşanda gözlərini yerə dikirdi, bəzən isə nazlanaraq dodağımdan ona qarşı xoş sözlər qopmasını gözləyirdi. Mən isə özümdənrazı halda onun qulağına “Səni sevirəm” deyə pıçıldamışdım. İstəyirdim ki, o, mənə tez isinişsin, heç nədən çəkinməsin, mənim onu oxşayıb-sığalladığım kimi, o da sıxılıb-utanmadan mənə cavab versin. Ancaq o, utancaq idi, mənim çox da irəli getməyimə mane olurdu. Hiss edirdim ki, o, məndən yalnız pak, təmiz nəvazişlər, mehriban, amma şəhvətsiz oxşamalar istəyir, istəyir ki, bu yaxınlığın sonu izdivacla nəticələnsin, əvvəl ruhumuz, sonra da taleyimiz birləşsin. Hətta mənə elə gəlirdi ki, qız səbirsizliklə bizim toyumuzu gözləyir, mənim isti nəvazişlərimdən daha çox bu təhər şeyləri xəyal etməkdən zövq alır. Qız məni əməlli-başlı çıxılmaz vəziyyətə salmışdı. Bu, həqiqətən də, çıxılmaz vəziyyət idi və ola bilsin ki, məhz buna görə mən laqeydlik göstərərək bu məsələnin dərinliyinə getmədim. Mən öz ehtirasımı cilovlamaqdan yorulmuşdum, anlaşılmaz taqətsizlik əldən salmışdı məni. Elə hey dərindəm köks ötürürdüm. Nəhayət, başa düşdüm ki, bu yorğunluğun, köks ötürmələrin səbəbi mənim səbirsizliyimdir. Bundan sonra da istəyimə çatmaq üçün səbr təşnəsinə çevrilə bilməzdim, ona görə də ən yaxşısı ondan qaçmaq, bacardıqca uzaqlaşmaq idi. Bunu isə ona yadlaşdığımı göstərə-göstərə, qəlbində özümə yer tuta bilmədiyimi anlada-anlada, axmaq davranışlarımla onun rəğbətini qazana bilmədiyimi sübut etməyə çalışa-çalışa etdim. Amma mən heç də uzun, hüznlü və tənha günlər keçirmədim, yeni münasibətlərə can atdım, yeni başlanğıclara həvəsləndim. Bəli, məni bu baxımdan tam mənasilə bəxti gətirən adam adlandırmaq olardı. Lakin bununla bərabər, mən həmişə həyatımda nəyinsə çatmadığını hiss edirdim. Niyəsə elə zənn edirdim ki, təkəm, bir kimsəm yoxdur. Bilaixtiyar tez-tez düşünürdüm ki, yanımda mənə həyan olacaq, əzizləyəcək heç kəsim yoxdur. İstəyirdim ki, həyatımda elə bir adam olsun ki, onunla daha sadə və daha dostcasına əlaqələr quraq. Birlikdə olanda özünün, şəxsən özünün nə istədiyi, nəyin xəyalı ilə yaşadığı haqda müfəssəl sorğu-suala tutam onu. O isə hər şeyi açıqdan-açığa danışa, nəyisə etiraf etməyə çəkinməyə.

Mənimlə münasibət quran qızlar çox qısa müddətdə xarakterimin sabitsizliyinin nə demək olduğunu öyrənirdilər. İkicə həftəlik yox olanda və bundan sonrakı ilk görüşdə bizim söhbətimiz çox uğursuz olurdu. Qızlar açıq və kobudcasına mənim məsuliyyətsiz olduğumu deyir, bu münasibətin ömrünün uzun olacağına inanmadıqlarını bəyan edirdilər. Mən bununla razılaşmağa məcbur qalsam da, nə heyrətlənir, nə də kədərlənirdim. Əksinə, bir andaca onlar üçün yad və uzaq bir adama çevrilirdim. Çünki mən qızlarla, adətim üzrə, sadəcə, öz başımı qarışdırmaq, əylənmək üçün söhbət edir, “sevgi-sevgi oynayırdım”. Ayrıldığım qızlar isə məni unuda bilmirdi. Məndən hər nə qədər uzaq olurdularsa da, bir o qədər məni görmək arzusu ilə yanırdılar.

Amma bir gün elə bir şey oldu  ki, bu, həyatımın bundan sonrakı dəqiqələrini zəhərləmək gücündəydi. Bu hadisə bir payız günü, günorta baş verdi.

Elmlər Akademiyasının qarşısındakı insan qaraltılarıyla dolu parkda veyil-veyil dolaşırdım. Hava həm sərin, eyni zamanda qar havası kimi təmiz idi. Günəş şəhərin qərb qurtaracağı üzərində dayanmışdı, yerdə uzun kölgələr sürünürdü. Oturacaqlarda oturan bir dəstə bikar adam ötüb keçənlərə göz qoymaqda idi. Bir də baxdım ki, incə, zərif boyunlu, qəşəng, qonur gözlü bir qız yumşaq addımlarla, quş kimi süzən yerişlə parkda gəzinir. Başladım quzu güdən canavar kimi ona göz qoymağa. Amma bir neçə addım atıb onu daha yaxından görəndə heyrətimdən çaşıb qaldım. O, mənim kənddə aşiq olduğum qız – Səbinə idi. Mən onu tamam yadımdan çıxarmışdım və bir də görəcəyimi (özü də şəhərdə) güman etmirdim. Geridə qalan illər ərzində heç dəyişməmişdi, hətta saçlarının daranışı da ovaxtkı kimi idi. O, nəhayət, boş skamya tapıb əyləşdi. Əyləşən kimi də başladı telefonuyla əlləşməyə. Ürəyimdə dedim: “Görəsən, o, məni tanıyacaq? Əgər tanımasa, kim olduğumu mütləq ona deməliyəm. Hətta bir neçə il bundan qabaq ona bir andaca dəli kimi aşiq olduğumu da bildirməli, fürsət tapıb bunu ona deyə bilmədiyim üçün üzr də istəməliyəm”. Bu fikir canıma-qanıma işlədi və onun nə dərəcədə uğurlu olacağını indi, məhz indi yoxlamaq istədim. Yeriyib düz Səbinənin yanında oturdum və oturan kimi də nəzərlərimi ona yeritdim. Onun parıltılı qara saçları səliqə ilə arxaya daranıb hamarlanmışdı (sonuncu dəfə görəndə də belə idi). Göyümtül sviteri sinəsini şux tuturdu. Sol biləyində zərif əl işi olan bilərzik, üzərində isə kiçicik, dairəvi saat vardı. Zərif barmaqlarının yüngül hərəkətiylə telefonda qurdalanır, gözünün ucuyla da mənə baxmırdı. Özümü itirdim, bilmədim nə edim, başladım əsnəməyə. O qədər əsnədim ki, lap ağzım aralı qaldı. Gördüm yox, onun diqqətini cəlb edə bilmirəm, bəm səslə yanıqlı-yanıqlı fit çaldım. Yenə bir nəticəsi olmadı. Bu dəfə başladım öskürməyə, boğazımdan ard-arda quru, xışıltılı öskürək qopdu. Bu da yetkin sifəti ehtiraslı və gözəl olan Səbinənin eyninə olmadı. Nəhayət, əzabverici utancaqlıqla "Deyəsən, tələbəsiniz?" – deyə soruşdum. Gözlərini telefondan ayırmadan həvəssizcəsinə "Aha" – dedi. Dilim açıldı. Dedim, mən də tələbəyəm. Səbinə dinmədi, iri, qara gözlərini yuxarı qaldırıb gülümsündü və təzədən başını aşağı saldı. Yox, o, məni tanımamışdı. Mən özümdə güc tapıb adımın Orxan olduğunu deyəndə də bu ad ona xüsusi gəlmədi və o, sükutunu pozmadı. Artıq başa düşdüm: o, ümumiyyətlə, məni görməzdən gəlirdi! Birdən telefonunda nəsə oxudu və bu zaman onun gözlərinin parıltısı ən qiymətli ləl-cəvahirat parıltısını üstələdi, yanaqları çiçək kimi açıldı və o,  cəld ayağa qalxdı. Titrəyən səsimlə "M-mən, bilirsiniz, h-hansı Or-rxanam...." dedikdə isə arxasını mənə tərəf çevirib sözümü ağzımda qoydu. Tələsik və vüqarlı addımlarla üzü metroya yol tutdu. Damağıma bir siqaret qoyub tərəddüdsüz onu təqib etdim. O yeridikcə arxadan onun yaraşıqlı vücudunu seyr edirdim. Səki boyu irəliləyib metronun xəyalət kimi ucalan ön fasadının qarşısında dayandı. Burada oynaq gözlü, cılız, kəkilli, seyrək, sarışın saqqalı uzunsov sifətinə bir az da eybəcərlik qatan bir oğlan onu qarşıladı. Hərarətlə qucaqlaşıb görüşdülər. Oğlan boz paltosunun döş cibindən rəngli kağız bükülüsü çıxarıb Səbinəyə uzatdı. Sevincindən çılğına dönən qız yerindən sıçrayaraq oğlanın əlləri arasına aldığı eybəcər sifətini öpüşlərə qərq etdi. Onlar bəxtiyar halda qol-qola girib yolun o biri tərəfinə keçdilər və burada nəyisə gözlədilər. İki-üç dəqiqədən sonra əl-ələ tutub gələn oğlanla qız onlara yanaşdı. Qızlar öpüşərək, oğlanlar isə əllə görüşdülər. Yeni gələn qızın cizgilərini tam görəndə məni elə bir ildırım vurdu. Yerimdə quruyub qaldım. O, bir vaxtlar məni sarsılmaz məhəbbətlə sevən qız – Zərintac idi.  Onun əlindən tutan oğlanın görünüşü isə əsl gicbəsər görünüşü idi. O, uğultulu-cingiltili səsiylə “Tələsməliyik, yoxsa gecikəcəyik” dedi və bir neçə addım atıb yolun kənarında dayanmış taksiyə yaxınlaşdı. Başını sürücü tərəfdəki açıq pəncərədən içəriyə doğru uzadıb nəsə danışdı, yəqin, gedəcəkləri yeri söylədi və qiyməti öyrəndi. Ardındca əl işarəsiylə yoldaşlarını çağırdı. Özü qabaqda oturdu, Zərintac, Səbinə və kəkilli oğlan isə arxada əyləşdilər. Maşın tərpəndi.

Ah, nə böyük məyusluq! Bir anlıq sinəmdə kəskin ağrı duydum, sanki ürəyimə iynələr sancıldı.  “Sən bir işə bax” deyə mızıldandım. Sarsılmış, ruhdan düşmüş mən, labüd fəlakəti dəhşətlə gözləyən adamlar sayaq yerimdə vurnuxdum. Ya taleyin bu oyununa inana bilmədiyim, ya da pərt olduğum üçün bir anlığa qorxudulmuş küçük kimi inildədim. Üzümü çevirəndə gözlərim dayanacağın yanında qoyulmuş zibil qabına sataşdı. Niyəsə elə hiss etdim ki, zibil qabı ağzını geniş açıb mənə gülür, göz vurur, “zavallı” deyir. Özümü saxlaya bilmədim, yaxınlaşıb  tutarlı bir təpik ilişdirdim ona. Baxmayaraq ki, ayağım ağrıdı, birdən-birə içimdəki qəzəb soyudu və sakitliklə əvəz olundu. Sanki zibil qabına vurduğum zərbə güclü bir sakitləşdirici kimi dərhal öz təsirini göstərdi. Damağımda yanıb qurtaran siqaretin kötüyünü yerə tullayıb qranit pilləkənlərlə qalxdım, metroya girdim.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(08.12.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı böyük Azərbaycan şairi Məhəmməd Füzuliyə həsr edilən məqalələri təqdim edir. Bu gün sizlər Mirzə Cəlilin “Füzuli” məqaləsi ilə tanış olacaqsınız.

Füzulinin ədəbi fəaliyyətindən dörd yüz il keçmək münasibətilə lazım gəlir ki, onun etdiyi xidmətlərindən və onun güzəranının necə keçdiyindən bir az yazılsın.

Bunu “Molla Nəsrəddin” daha artıq yazmalıdır. Çünki rəhmətlik Füzuli “Molla Nəsrəddin”in birinci nömrəsindən başlayıb, bu günə qədər məcmuəmizdə iştirak etmiş və şeirlər yazmışdır. İndi çox adam deyəcək ki, Molla səfehləmişdir.

Füzuli bir Hilləli olub, Bağdadda böyüyüb, özü də kitabında and içir, qəsəm edir ki, vallah-billah mən doğulduğum yerdən heç yerə getməmişəm. Buradaca ölüb basdırılmışam. Özüm də 970-ci ildən sonra heç dünyada olmamışam.

İndi “Molla Nəsrəddin” başlayıb ki, xeyr, Füzuli səhv edib yazıb.

Füzuli bizim məcmuədə işləyir. Yenə də işləyəcəkdir. İnanmırsınız, götürün “Molla Nəsrəddin” məcmuələrinin 20 illiyini tökünüz qabağınıza. Hansı şeirə baxsanız, görəcəksiniz ki, onda Füzulidən bir duz vardır. Şairlərimiz burda deyəcəklər ki, “Molla Nəsrəddin” bizi bihörmət elədi. Bizə iqtibasçı dedi. Əstəğfürulla, “Molla Nəsrəddin” bu sözü heç vaxt deməz. Amma nə çarə eləyək? Keçmiş əsrlərdə gələn Sədilər, Füzulilər o qədər xalqın həyatını əhatə edə bilən bir şair olmuşlar ki, birisi türkcə, birisi də farsca deməmiş bir söz qoymayıblar.

Bu gün Arifin və başqa İran şairlərinin əsərlərini götürüb axtaranda görərsən ki, yenə şeiri yazanda Sədini yadına salmışlar. Onun kimi bizim türk əruz şairlərimiz də şeiri yazanda Füzuli gəlib durur gözünün qabağında. Deyir ki, öləsən də, mənim təsirimdən çıxa bilməyəcəksən. Molladan yazmaq istəsən, yazmışam, varlıdan yazmışam, rüşvətxordan yazmışam. Bu gün get, sabah gəldən, yəni zavtra-zavtradan yazmışam. Bütün işini-gücünü, dərsini buraxıb şeir yazanlardan yazmışam.

Müxtəsər, hər şeyi əhatə eləmişəm. Nə qədər bu üsul varsa, mən də varam...

Biz vətən cəhətinə yox, ancaq bu kimi cəhətlərə görə deyirdik:

– Füzuli azərbaycanlıdır. Çünki dili Azərbaycan dilidir. Onun məktəbi-ədibəsi bizim şairlərin başına girib, bütün əsərlərində bir Füzuli ruhu görülməkdədir.

... “Molla Nəsrəddin” sözünü qurtarıb deyir ki, Füzuli diridir. Füzuli ... sarsılmaz bir qüvvədir.

“Molla Nəsrəddin”, 23 may, 1925-ci il, №21

(Mənbə: Cəlil Məmmədquluzadə. Əsərləri.

Dörd cilddə. IV cild, Bakı, 2004, s.247–248)    

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(08.12.2025)

 Sərtyel, “Ədəbiyyat və incəsənət”

“Gülüş klubu”nda çalışmışıq ki, bu gün də “Dodağınızın yüngülcə qaçması bizim böyük uğurumuzdur” şüarımıza sadiq qalaq.

İbrətamiz

Dünyada ən çətin deyilən 5 söz bunlardır:

5. Tetragidrokannabiol

4. Fenolflein

3.Elektrikləşdirdiklərimizdənsiniz

2.Dixlordifeniltrixloretan

1. Bağışla.

Tost

Bu tostu məşhur bir yazıçı öz həyat yoldaşının ad günündə söyləyib:

Səni görəndə gəlir mənim yazmağım.

Sən aşsan, mən də sənin qazmağın.

Deyimlər

Ağlamayana məmə yoxdur. Ancaq heç ağlayana da məmə yoxdur.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(08.12.2025)