Enver Aykol, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Türkiyə təmsilçisi

Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Türk mədəniyyəti ünlüləri layihəsindəyik.

Funda Özsoy E., müasir türk ədəbiyyatının qurğu eksperimentləri ilə tanınan, hekayələrində mətnlərarasılıqdan yararlanan, "şüur axını" kimi üsullarla oxucunu qurmacanın daxilində oyuna dəvət edən; uşaqlıq travmaları, ailə dinamikaları və "öyrənilmiş çarəsizlik" kimi psixoloji dərinlikləri əsərlərinə daşıyan, qadın həyatının çoxşaxəli portretlərini (ana, bacı, mübariz qadın) çəkən, "Tahakküm" romanında kəskin devrik cümlələrlə hiddəti, "Edanın Gündəliyi"ndə isə lirik sadəliyi yarada bilən, "Qırklandım" təcrübə kitabıyla 2017 ESKADER Mükafatı qazanmış, orijinal səs sahibi bir yazardır.

Funda xanım, şüur axışı texnikasını əvvəlki kitablarınızda da işlətmişdiniz. Amma son kitabınız olan "Bu Gün Gözəl Şeylər Olacaq"da birdən çox qəhrəmanı rəvayətçi mövqeyinə qoyur və hər bir rəvayətçi üçün şüur axışı texnikasını cəsarətlə tətbiq edirsiniz. Bu üsulu seçməyiniz səbəbi yaradıcılığınızı sınamaq idimi, yoxsa romanın hekayəsi üçün bu bir zərurət idi?

Freud deyir ya, "Yaradıcı yazıçılıq, uşaq oyunları kimi xəyal qurmağın davamıdır və onun yerini tutur". Biz yazarlar, elə həmin oyunlara doya bilməyən, bəlkə də uşaqlığından alacağı olan insanlarıq. Yəni modernist bir yazar kimi şüur axışının müxtəlif formalarını sınayaraq yeni-yeni oyunlar icad etməyə, beləcə özümü aşmağa çalışdığımı deyə bilərəm. Amma əlbəttə, yazarın həyata dair bir məsələsi də olmalıdır. Əks halda yazarkən çəkilən o qədər çətinliyə dözməz, sadəcə oyun oynamaq, özünü aşmaq və varlığını mənalı etmək üçün.

Bir reportajınızda "Dil ustalığından çox, qurğu ustalığının izinə düşərəm" demişdiniz. Bu ustalıq üçün də dilə yiyələnmək lazım deyilmi?

O reportajda bu cümləni hekayə janrı üçün işlətmişdim və hələ də eyni fikirdəyəm. Hekayələrimdə qurğu ustalığına üstünlük verirəm. Müxtəlif qurğu texnikaları ilə yazılmış hekayələr də məni həyəcanlandırır. Amma romanda vəziyyət bir az fərqlidir. Romanda orijinal mövzu deyil, orijinal ifadə məni daha çox cəlb edir, Beşir Ayvazoğlunun "Eşq Estetikası" kitabında vurğuladığı kimi. Mən də romanlarımda bunu etməyə çalışmışam. Orijinal ifadə üçün dil ustalığı, əlbəttə, zəruridir.

Bu sualı verməyimin səbəbi, romanlarınızda özünü hiss etdirən üslub dəyişiklikləridir. "Tahakküm" romanınızda dil kəskinləşir, qəhrəmanların daxili aləmi daha itiləşir.

Hər romanın özünəməxsus bir kimyası, bir daxili səsi var. Doğru olan da budur. Duyğunu ötürə bilmək üçün həmin daxili səsi tutmalısınız. "Tahakküm", çox hiddətli bir romandır. Bu hiddəti oxucuya ötürə bilmək üçün cümlədəki vurğunu feli gücləndirməyə yükləməli idim. Ona görə də devrik cümlələrdən çox istifadə etdim və həmişə dönə-dönə yazdım. Bu səbəbdən təcrübi bir roman oldu. Yenə belə bir roman yaza bilərəmmi, əmin deyiləm. Sanki bir dəlilik və ilhamın birləşməsindən yaranıb. Roman olaraq da başlamamışdım, qəhrəmanın hiddətini qusaraq dəyişməsi ilə romana çevrildi. O romanda çox əzab var, üstəlik bu əzab oxuyan hər kəsə də keçir.

Hekayələrinizdə xüsusilə uşaqlıq travmaları və ailə daxili dinamiklər ön plandadır. Bu mövzulara marağınız öz yaşantınızla bağlıdır, yoxsa cəmiyyətdə bu sahədə böyük problemlər görürsünüz?

Yazar, öz həyatına toxunmayan heç nə yaza bilməz. Yazsa belə, içdənliyi tuta bilməz. Amma oxucunun həyatında da həmin duyğunun qarşılığı olmalıdır ki, kitabla yaxın əlaqə qura bilsin. Buna qarşılıqlı kimyəvi reaksiya deyə bilərik. Əlbəttə, yazdığım hekayə və romanlarda mənim həyatımdan parçalar var. Amma tanıdığım, söhbət etdiyim, həyat hekayələrini içdənliklə dinlədiyim insanlardan parçalar da var. Həyat səyahətimizdə qarşımıza çıxan insanlar ruhumuzda daimi barmaq izləri qoyur; kimisi sındıraraq, kimisi isə sığallayaraq edir bunu. Sanıram, mən də əsərlərimdə həmin barmaq izlərinin xəritəsini çıxarıram.

"Öyrənilmiş çarəsizlik" kimi psixoloji anlayışları da ədəbiyyata daşıyırsınız. Bir yazar üçün psixologiya elminin vacib olduğunu düşünürsünüzmü?

Əlbəttə, psixologiya bilməyən yazar insan ruhunu düzgün izah edə bilməz. Onda da yazdıqları dərinlik qazana bilməz. Bir yazar, hər şeydən əvvəl çox yaxşı dinləyici olmalıdır. Yaxşı dinləyicisizsə, qarşınızdakının deyə bilmədiklərini də eşidə bilərsiniz. Bəli, elə deyə bilmədiklərindən yazara material çıxır. Bunun üçün yazarın psixologiya elmi üzərində dərinləşməsi lazımdır. Amma yazar təkcə insanı deyil, cəmiyyətin mədəni kodlarını da həll edə bilməli və əsərində bu kodları əks etdirə bilməlidir. O halda psixologiya qədər sosiologiya və fəlsəfə elmləri də yazarın maraq dairəsinə daxil olur.

Kitablarınızda qadınların ictimai rollarını sorğulamağı laqeyd qoymursunuz. Amma bu sorğulamalar zamanı qeyd etməkdən çəkindiyiniz mövzular oldumu? Özünüzə özünüsenzura tətbiq edirsinizmi?

Bir qadın yazar kimi qadını mərkəzə qoymağı sevirəm. Yazdıqlarımda qadın dili var, qadın qəhrəmanlarımı daha çox vurğulayıram; ana qadın, övlad qadın, bacı qadın, çalışan qadın, əzilən qadın, ayağa qalxmağa çalışan və bunu bacaran qadın... Kitablarım vasitəsilə qadın fəryadlarını da çatdırmağa çalışıram. Uyğun bir dillə hər şeyi izah edə bilərsiniz, əslində. Bunu birbaşa deyil, kinayələrlə, imgelərlə, göndərmələrlə etdiyinizdə hər oxucu öz qabının aldığı qədərini artıq alacaqdır.

Özünəməxsus ritmi və tempi olan axıcı bir üslubunuz var. Devrik cümlələriniz də olduqca diqqət çəkicidir. Bu üslubu qurarkən diqqət etdiyiniz nöqtələr nələrdir? Zaman keçdikcə üslubunuzda dəyişiklik gözləyə bilərikmi?

Belə düşündüyünüzə görə təşəkkür edirəm. Bir yazar üçün kitablarının bəyənilməsi, xüsusilə də ədəbiyyatın kimyasını çox yaxşı bilən sizin kimi biri tərəfindən böyük zəhmətlə qurmağa çalışdığı üslubunun təqdir edilməsi şərəflidir. Bu ifadənin, üslubun, indiki Funda Özsoyun oxucuya deməyə çalışdıqlarını ötürməkdə hələlik kifayət etdiyini düşünürəm. Amma həmişə yeniliklərə açığam. Nəzihə Meriç 80 yaşından sonra əsərlərində yeni bir ifadə yarada bilmək cəsarətini göstərə bildisə, mən də çox sevdiyim bu yazardan aldığım ilhamla yeni ifadələr sınaya bilərəm. Bunun üçün yazmağa, ədəbiyyata olan inancımı həmişə diri saxlamağa ehtiyacım var.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(17.07.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bəli, çox istedadlı aktyor idi, sevilirdi. Amma lazımınca qiymətini ala bilmədi, dünyadan nakam getdi. Söhbət Azərbaycan Respublikasının xalq artisti Telman Adıgözəlovdan gedir.

Telman Adıgözəlov 1953-cü il iyulun 17-də Balakən şəhərində anadan olub. Əslən ordubadlıdır. O, hələ orta məktəbdə oxuyarkən aktyorluq kurslarında iştirak edib. 1975-ci ildə Azərbaycan Dövlət İncəsənət İnstitutunun dram və kino aktyorluğu fakültəsini bitirib. 1980-ci ildən Akademik Milli Dram Teatrında fəaliyyətə başlayan aktyor, teatr səhnəsində maraqlı obrazlar yaradıb.

Bunlardan C. Məmmədquluzadə "Dəli yığıncağı" Zəncirvuran, İ.Əfəndiyev "Xurşidbanu Natəvan" Daşdəmir, "Mahnı dağlarda qaldı" Rəhman, Şekspir "Maqbet" Flins, M. İbrahimov "Közərən ocaqlar" Xanəhməd, H.Cavid "İblis" Şeypurçu, S.Vurğun "Vaqif" Təlxək, S.Rəhman "Nişanlı qız", çeşməkli kişi, E.Baxış "Qədr gecəsi", Oyunbaz, Elçin "Ah Paris…Paris!..", Əhməd, "Mənim sevimli dəlim", Professor, R.Novruz "Hələ "sevirəm" deməmişdilər"də Qumarbaz obrazlarını göstərmək olar.

İstedadlı aktyor Dövlət televiziyasında hazırlanan "Yaşıl eynəkli adam", "Ordan-burdan", "Qonşular", "Azərbaycanfilm" kinostudiyasında istehsal olunmuş "Nəsimi", "Üzü küləyə", "Xatirələr sahili" kimi filmlərdə xarakterik rollar oynayıb.

Filmoqrafiya

- 1001-ci qastrol

- 777 №-li iş

- Anlamaq istəyirəm

- Arşınmalçı

- Bakı oğrusu

- Bir nömrəli…

- Çətirimiz buludlardır

- Diplomlu mütəxəssis

- Dörd bazar günü

- Evləri göydələn yar

- Evləri köndələn yar

Təltif və mükafatları

- "Azərbaycan Respublikasının əməkdar artisti" fəxri adı

- "Azərbaycan Respublikasının xalq artisti" fəxri adı

- "Qızıl Dərviş" mükafatı

- "Əmək veteranı" medalı

Telman Adıgözəlov 15 aprel 2010-cu ildə - 56 yaşında ürək çatışmazlığından vəfat edib. Fatmayıdakı kənd qəbiristanlığında torpağa tapşırılıb.

Allah rəhmət eləsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(17.07.2025)

Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Mən bir addan ibarət deyiləm.

Mən Nigaram – sözün içində doğular, düşüncənin içində yüksələrəm.

Adımı çəkən hər kəs içində bir az od hiss edər, bir az da su. Mən həm ilhamam, həm də səssizliyin özüyəm. Zümrüdüanka kimi təkrar-təkrar yenilənərəm.

Mən kiməm?

Bax bu sualın içində min illərin harayı yatır.

Hər türkün qanında çağlayan Orxon çayları kimi, mənim də damarlarımda tarix danışır. Bir səs var içimdə, bəzən Ana Türkçənin küncündə, bəzən qopuzun simində, bəzən də bir nənənin nağılındakı qoca çinarın kölgəsində pıçıldayır:

“Unutma, sən sadəcə bir fərd deyilsən. Sən bir soyun, bir qanın, bir ruhun davamısan.”

Mən sözlərdən özümə ev tikmişəm. Hər kəlməm özümə güzgüdür. Bəzən o güzgüyə baxanda özümü tanımıram – çünki içimdə bir “mən” daha var. Yunus Əmrənin dediyi kimi:

“Bir ben vardır benden içeri…”

 O içimdəki ikinci mən, mənim sükutumdur. Danışmadığım cümlələr, yaza bilmədiyim şeirlər, demədiyim sevgilər, səssiz daşıdığım savaşlar.

O mən, bir hekayədir. Oxuduqca dəyişir, yazdıqca formalaşır, susduqca dərinləşir.

Hər ağrını, hər zirvəni, hər çöküşü yaddaşına yazar və deyər:

“Davam et. Sən bu dünyaya sıradan biri olmaq üçün gəlmədin.”

Mən kiməm?

Mən bir ananın duası, bir nənənin laylası, bir qız uşağının ümidiyəm.

Qorxusuz baxışlarımda əsrlərin dirənişi var.

Hər ayağa qalxışım, zəncirləri qıran qadınların ruhuna salamdır.

Mən qadınam, amma yalnız cinsiyyət deyil bu söz.

Bu bir mövqedir, bir duruşdur, bir qərardır: var olmaq, qorxmamaq, yaratmaq və hər düşüşdən sonra yenidən qalxmaq.

Mən kiməm?

Mən suyam – səssiz axaram, daşla qarşılaşanda coşaram.

Mən briliyantam – zamanın, təzyiqin və səbrin içində cilalanmışam. Hər çətinlik məni parıldadıb. Hər təbəddülatda öz şəklimi dəyişmirəm, çünki içimdəki nur dəyişməzdir. Əzilmirəm, sınmıram – əksinə, üstünə işıq düşdükcə daha da göz qamaşdırıram. Sükutum da danışar, baxışım da. Mən kəsici deyiləm, amma kəsilən yalanlara, qorxuya, zülmə qarşı parlaqlığımla dirəniş göstərirəm.

Mən türkəm – diz çökmək mənə yaddır. Tarixin heç bir çağında ruhum əsir olmayıb. Mənim üçün diz çökmək vaxtı yalnız Tanrıya dua anındadır. Mən ayağa qalxanda torpaq silkələnər, sustuğumda belə tarix danışar. İçimdə həmişə bir bayraq dalğalanar görünməsə də, ona dəyən hər küləyə tab gətirər.

Mən şeirəm.

Mən yazıram ki, yaşayam.

Yazdıqca nəfəs alıram.

Zümrüdüanka olmaq, küldən, yaradan yenidən doğulmaq asan deyil, hər dövrdən, hər sınaqdan sonra öz içimdə yenidən vüqar tapıram, səssiz gücümü yeniləyirəm.

Kiməm?

Nigar.

İçində min illərin qürurunu, qədim ruhun izini, bir xalqın sözünü daşıyan bir “Mən”.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(17.07.2025)

 “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının xüsusən tələbələr arasında populyar olan Tələbə yaradıcılığı rubrikasında Gültəkin Məmmədova sizinlə ətkrar görüşür. Bu dəfə o hekayə yazıbdır, dini ayrı-seçkiliyə qurban gedən gənclərdir onun qəhrəmanı.

Sizə bir hekayə danışacam, amma bu hekayəyə "Biri varmış, biri yoxmuş" deməklə başlamayacam. Çünki, zatən hər zaman biri var olanda, biri yox olur. Hər iki ehtiyac duyulan şeyin bir arada olması, eyni göy üzündə günəş və ayın eyni anda doğub, eyni anda batması kimi bir şeydir – çox zaman mümkün olmur. Eynilə danışacağım bu hekayədə olduğu kimi – insanlığın var olub, vicdanın olmadığı bir zaman aralığında…

Bir gün bir qrup dost istirahətə getmək qərarına gəlir və yola düşürlər. Bir müddət getdikdən sonra, maşınlarının qarşısına təsadüfən bir heyvan çıxır. Onu vurmamaq üçün maşını kənara çəkirlər, lakin yolun kənarına çıxdıqları üçün maşının təkəri şüşə parçasından zədələnir. Hazırlıqsız çıxdıqları üçün ən yaxın kəndə kömək almağa gedirlər.

Bir az getdikdən sonra dostlardan birinin gözləri ara küçədə yolun kənarında axan bir bulaq görür. Su içmək üçün dayanır və ora yaxınlaşır, suyun sərinliyi ona ləzzət edir, əl-üzünü yuyur, başını geri çevirəndə orada nur üzlü bir qızı – Jenanı görür. Göz-gözə gəlirlər. “İlk görüşdə məhəbbət” bir klişe kimi səslənə bilər, ona görə deyəcəm ki, Jena Muradın ilk baxışda xoşuna gəlir. İstəmədən gülümsəyir. Və dostlarının səslənməsi ilə getmək məcburunda qalır. Arxaya baxa-baxa gedir. Kənd çox gözəl olduğu üçün və orada da istirahət yerləri olduğu üçün “təsadüf oldu, bu kəndi də kəşf etdik” deyərək dostlar orada qalmağa qərar verirlər. Bir həftə qalırlar.

Murad hər gün eyni bulağın yanına gedir, ordan keçir ki, yenə Jenanı görsün. Lakin onu yalnız bir dəfə görə bilir. Son gün, bir ümidlə yenidən bulağa gedir, amma Jena orada olmur. Ümidsiz və kefsiz halda qayıdarkən, birdən onunla qarşılaşır və Jenaya xoşlandığını etiraf edir. Jena isə sadəcə gülümsəyərək keçib gedir.

Murad pərişan halda geri dönür. Bir müddət keçdikdən sonra yenidən qayıdır. Və zamanla bu get-gəllər artır, artan yalnız get-gəllər deyildi, onlar arasındakı duyğular da artırdı. Zamanla bir-birini daha yaxşı tanıyırlar və sevdalanırlar. Uzun bir aradan sonra evlənmək qərarına gəlirlər. Və ailələrinə bu barədə deyirlər. Hər ailədə olduğu kimi, bu ailələrdə də “Övladlarımız evlənir” deyə sevinirlər, lakin sevinc bir anda yox olur, yerini kədərə, qəzəbə verir. Onların öyrəndikləri bir reallıq, ailələrin Murad və Jenaya qarşı olan evlilik fikirlərinə mənfi təsir göstərir və buna qarşı çıxırlar. Jenanı Murada vermirlər. Hətta Jenaya elçi belə getmir. Səbəb isə Jenanın xristian, Muradın isə müsəlman olması idi. Hə, hə, düz eşitdiniz: biri xristian, biri müsəlman. Sanki başqa dünyada, başqa varlıqmış kimi yanaşılan din seçkiliyi. İnsanın insan olduğu üçün deyil, cəmiyyətdə fərqli olan yönü üçün iki sevənin sevgisinə yox saydılar. İnsanların yaşayışına ən gözəl yön olan dinə hörmət qoyan insanlar, insanların insanlar qarşı olan duyğularına hörmət qoymurlar.

Jenanın ailəsi – atası və qardaşları – deyir ki: “Sən öz dinindən biri ilə evlənməlisən.” Muradın ailəsi isə belə deyir: “Dinini sənin üçün dəyişən qız, sabah səni də başqasına dəyişər.” Beləcə, yenə də mentalitet, boş və geri düşüncələr üstün gəlir. Onlar isə dinə, irqə deyil, bəzi insanlarda olmayan insanlıq duyğularına aşiq olmuşdular – daxilə, ruhun gözəlliyinə.

Və qaçmaq qərarına gəlirlər. Qaçırlar, evlənirlər və hər kəsdən uzaqda yaşayırlar. Hər ikisi də öz ailəsindən uzaqda... lakin ailələrindən və alışdıqları ortaq mühitdən ayrıldıqları üçün biraz çətinlik çəkirlər. Murad universiteti bitirdiyi üçün iş axtarışına başlayır, tapır da, çünki onun üçün ən önəmlisi Jenanı rahat etmək və sevgilərinə sahib çıxmaq idi. Bir müddət belə davam edir. Onlar artıq yeni evə, yeni və yeni mühitə adaptasiya olublar, hətta çevrədə yaxın qonşular da peyda olubdur. Ailələrindən fərqli olaraq yeni tanıdıqları bəzi insanlar onların bu cəsarətinə və fərqli yollarına baxmayaraq, bir-birlərinə qarşı sahib çıxdıqları sevgiyə hörmətlə yanaşırdılar. Arada keçən bir neçə il sonra onlar artıq tək deyildilər. İki nəfərlik başlatdıqları ailə dörd nəfər idi – onların iki oğul övladları olur, biri Məhəməd, biri İsa. İsa 3 yaşında, Məhəmədd isə 5 yaşında olur. 

Bəli, artıq bu yerə qədər gəlmişiksə, yəni düşünürsünüz xoşbəxtliklə bitən bir sevgi oldu, təəsüf... Nə olursa bundan sonra olur. İnsan keçmişindən nə qədər qaçsa da, keçmiş onların arxasını buraxmır. Çünki keçmiş insan üçün silinməyəcək, qaralanmış bir vərəq kimidir. Onlar nə qədər qaçsalar da, Jenanın qardaşları onları tapır. Bir gün Murad evdə olmayanda, qapı döyülür. Jena, “Murad hələ işdədir, yəqin qonşudur,” deyə qapını açır. O anda qardaşları ilə üz-üzə gəlir. Düşünürsünüz, yəqin barışıblar?

Kaş elə olaydı... Amma bu köhnə düşüncəli, mentalitetə bağlı insanların nəinki bağışlaması, anlayıb dinləməsi belə çətin məsələdir.

Evin içərisinə girirlər və Jenanı iki övladının yanında təhqir edirlər. Deyirlər ki, “Müsəlmanla evlənib dinimizi ləkələmisən, qaçmaqla namusumuza kölgə salmısan. Üstəlik, hələ iki övlad da dünyaya gətirmisən...”

Jena evladlarını qucaqlayaraq ağlayaraq Allaha Muradın tez gəlməsi üçün dua edir.

Qardaşlar isə buna gülərək deyirlər: – “Sən hələ buna bax! Artıq öz tanrısını çağırır, bu da bəs deyil, bir də lazımsız birini köməyinə yetirməsini istəyir!”.

Sonra onu təhqir edərək saçından yapışırlar, uşaqlarını ondan ayırırlar və Jenanı evin içində yerdə sürüyürlər. Bu hərəkət onların içindəki qəzəbi daha da alovlandırır. Jenanı uşaqlarının gözü önündə döyürlər, sonda isə iannılmazı baş verir - onun başını kəsirlər.

Üç yaşlı oğlu İsa qorxudan ürəyi partlayaraq ölür. Beş yaşlı oğlu Məhəmədd isə dərin bir şok vəziyyətinə düşür, susur, donub qalır.

Daha bir din, irq, cinsiyyət ayrı-seçkiliyi can alır. Bir qadın canı, bir sevgi, bir xoşbəxtlik – bədbəxtliyə çevrilir.

Axı niyə? Etnik azlıq bu qədər fərqlidirmi? Məgər ağ dərili, qara dərili ilə evlənə bilməz? Böyük gözlü, qıyıq gözlü ilə evlənə bilməz? Xristian, müsəlman, yəhudi – insan insana aşiq ola bilməzmi? Din insanlar insanları öldürməyi, şiddət etməyi öyrədirmi? Heçmi hər dinə hörmət etməyi, insanı sevməyi, hər etnik azlıq və dəyişiklik olan insana sahib çıxmağı, ona qarşı törədilən ədalətsizliyə qarşı mübarizə öyrətmir? İslam dinində "Kitab əhlindən (yəhudi və xristianlardan) düz adamlar da var..."

(Ali-İmran surəsi, 113-114-cü ayələr)

Bu ayələrdə qeyd olunur ki, kitab əhlindən (yəni yəhudi və xristianlardan) doğru-dürüst, Allahdan qorxan, saleh insanlar da var. Bu da İslamın obyektiv və ədalətli yanaşmasını göstərir. Xristianlıqda isə “Sənin qonşunu özün kimi sev” deyilir.

(Mark 12:31)

Bu ayə təkcə fiziki qonşunu deyil, fərqli din və mədəniyyətdən olan insanları da əhatə edir. Sevgi və hörmət əsas dəyər kimi göstərilir.

Heç bir dəfə belə olsa, Qurani-Kərimin, İncilin uzununu açmayanlar özlərini ağıllı zənn edirlər və üstün görürürlər. Ağıllı insan zatən ilk növbədə bilməlidir. Tək bir yaradan var. 

Və o da var ki, biz hamımız eyni quruluş üzərində, tək Yaradan tərəfindən yaradılmışıq. Bunu qəbul etmək – hər şeyi həll edir. Sadəcə insan olmaq deyil, vicdanlı insan olmaq lazımdır. Tanrı yaradanda adam yaradır, ancaq hər kəs insan ola bilmir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(17.07.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı QƏRBİ AZƏRBAYCANA QAYIDIŞA TÖHFƏ layihəsini təqdim edir. Bu gün sizlər Yeganə Kərimzadənin “Bir köç gedir” məqaləsi ilə tanış olacaqsınız.

Yeganə KƏRİMZADƏ

BİR KÖÇ GEDİR...

Yolun tozu üzlərdən süzülən qurumuş göz yaşlarına hopub. Üst-başları eşalonun içində torpaq rəngindədi. Böyüklər səbirlə keçdikləri yolu dinləyir, körpələr ayrıldıqları evin istisinin həsrətindən ağlayır. Analar balalarına nağıl danışmağa çalışır...

Bəs sonra?..

Hara getdikləri məlum deyil, amma onları irəliyə aparan ümidə sarı üz tutublar.

Gözlərdə həsrət, arxada Vətən, qarşıda məlum olmayan olacaqlar...

Atamı tanıyandan onun gözlərində qəribə nəsə gördüm. Bəlkə, uşaq ağlımla onun adını bilməsəm də, illər sonra bunun adı mənə məlum idi. Bu, Vətən həsrəti idi ki, onun gözlərinə, ruhuna çökmüşdü. Hətta güləndə belə bu həsrət ondan gen düşmürdü.

Atam Kərimzadə Fərman İsmayıl oğlu 1937-ci il mart ayının üçündə İrəvanın Böyük Vedi rayonunda dünyaya gəlmişdi, evin sonbeşiyi və sevimlisi idi. Uşaqlıqda çox dəcəl olsa da, ağacların başından yerə enməyə həvəsi olmasa da, cənnət Vedinin hər rəngini, daşını, torpağını gözünə, ürəyinə köçürürmüş. Elə olmasaydı,"Qarlı aşırım" romanı o böyüklükdə şöhrət qazana bilməzdi (əsərdəki hadisələr Vedi rayonu və onun dağ kəndlərində baş verir).

Atam nədən danışsa da, yenə gəlib Vediyə bağlanırdı – adət-ənənələri, Novruz bayramı oyunları, babam və nənəm, əmim və bibilərim, saysız qohum-əqrəba – bu söhbətlər. Həmin anlarda onun üzündən qəribə işıq süzülərdi, gözləri uşaq kimi saf olan atam, bəlkə də, hansısa bir dəcəlliyini yadına salıb gülümsəyərdi, amma bu təbəssümdə həsrət vardı...

Onunla birgə Azərbaycanı qarış-qarış gəzirdik biz balaları. Bəzən yollarda yol kənarına pul qoyardı. Əvvəl səbəbini başa düşməzdim. Amma sonra... – Vedidən köçürüləndə onları eşalonlara yükləyib (bəli, yükləyib) naməlum istiqamətə yola salmışdılar. Yollarda ölən əqrəbaları, qonum-qonşuları eşalonu saxlayanda izsiz, adamsız çöllərə atıb gedirmiş Stalin rejiminin əsgərləri. Ağlaşmalara, imdad istəyən adamlara fikir vermirlərmiş. Ölülərini basdırmağa icazə yoxmuş. – Yollara qoyulan pullar ölənlərə dua oxunması üçünmüş. Yaddaşını yandırıb-yaxan acını özündən bu cür çıxarırdı atam...

Atamla dəfələrlə yol yoldaşı olmuşdum. İlk uzaq səfərimiz Moskvaya olmuşdu. Onda beşinci sinifdə oxuyurdum. Son səfərimiz isə Vediyə oldu...

1986-cı ilin yay ayları idi. Şlaqbaumun o tərəfi Vətən idi.

38 il əvvəl Vətən mənim üçün yalnız Azərbaycan və Bakı idi. Burada doğulub böyümüşdüm. Hər küçəsi əziz idi mənə. İnsanlarını sevirdim. Bakı ürəyim idi. İndi də elədi. Amma ata ocağını görəndən sonra bu məhəbbət iki olub içimdə birləşsə də, yurd həsrətinin nə olduğunu anladım.

Ağrı dağı əzəməti ilə gözümüzdə boy verirdi. Başındakı buram-buram buludlar buxara papağa bənzəyirdi. Vedi Ağrı dağının ətəyində yerləşir, düşünərsən: əlimi atsam, çataram ona, amma yox, get ki, çatasan...

Atam danışır: Bax, qızım, bura Ağrıgörünməzdi (Vedidəki yeganə kiçik çökəkdir ki, Ağrı dağı orada görünmür), bura Əli daşıdı (İri Qara meteor daşı; ermənilər onun üstündə pivəxana tikiblər), Sarı dolama qəbiristan...

Hanı qəbirlərin, Sarı dolama,

Onlar ki, əbədi yatmalı idi

İgid yuxumuzda minib atlara,

İqlimdən-iqlimə çapmalı idi...

(Fərman Kərimzadə "Sarı dolama" şeiri).

Ermənilər Sarı dolama qəbiristanını kotanlamışdılar. O vaxt hələ 1986-cı il idi. Torpağın altından qədim baş daşları boylanırdı (İyirmi dörd yaşım vardı, onda atamın göz yaşları ürəyimi parçalayırdı, gücüm hönkürməyə çatmışdı). Vedi çayının sağ sahilindəki yurd yeri daşlarını göstərir atam: Dəhnəz kəndinin qalıqlarıdı. Ermənilər xaraba qoydular kəndi (dərindən ah çəkir), bax bu yol bizim evə aparır. Səni ora aparmağa qıymıram, babanın evində yadları görməyini istəmirəm...

Tez cavab verirəm: Əzizi - qardaşımı aparmısan axı...

Atam tam ciddi cavab verir: Əziz kişidi.

"Əziz kişidi"– bu sözlə bütöv fikrini izah eləmişdi. Dədə yurduna, ana-bacılara, Vətənə oğullar sahib çıxmalıdı. Daha dinmədim.

Dağlara tərəf üz tutmuşduq. Vedi çayının sahili boyu irəliləyirdik. Bu cənnət Vətən torpağının hər daşı necə də ona əzizdi və bu doğmalığı mənə də ötürürdü.

– Bax, qızım, Abbasqulu bəyi burada vurublar.

Gözlərini yumur. Abbasqulu bəylə birgə atamın bircə dayısı Xəlili də qətlə yetiriblər bu dərədə. Bəlkə, onu düşünür...

Nənəm Qəmər xanım can verən dəqiqəsinə kimi qardaş dedi. Xəlilin – qardaşının şəklini gətirib onun qucağına qoyandan sonra canını tapşırdı qadın. O vaxt balaca olsam da, bunu özüm gözlərimlə görmüşdüm. Atam isə bu həsrəti içində gəzdirirdi.

Bu vaxt dağdan xırda daşlar səpələnib çaya düşür. Yuxarı baxırıq – heyranlıqla içimi çəkirəm, – ata, dağ keçilərinə bax!

Atam söhbətimizin, kədərimizin məcrasını dəyişən dağ keçilərinə baxır və gülümsünür: səni salamlamağa gəliblər.

Yol yoldaşımız olan atamın uzaq qohumu olsa da, yaxın dostu Əli müəllim dillənir: dağ keçiləri belə bu torpağın əsl sahiblərinin kim olduğunu bilir...

– Əli, toylarda, məclislərdə bu fikri camaata dönə-dönə başa salın ki, bu torpaqlar onlarındı. Burada qonaq deyillər.

–  Deyirik, əmioğlu, təbliğat aparırıq.

Mən onlardan aralanıb Vedi çayının sahilindən daşlar – Vətən daşları yığıram. Hava sakitdi, Vedi çayı dupduru, sakit-sakit axır. Dağ keçilərinin dırnağının altından çıxan daşlar çaya düşüb suyu ətrafa sıçradır. Ağaclar yamyaşıldı, quşların səsi ruhu dincəldir. Atam Əli ilə söhbət edə-edə çayın yanındakı gözü tutulan bulağı təmizləyir. Az keçmir ki, bulaq qaynamağa başlayır. Atamın əsərindəki o söz yadıma düşür: "Çay da səsə gələr bala"(88-ci il köçürülməsi vaxtı Vedi çayı qurumuşdu)...

Bulaqları gur idi,

Nurdan doğan nur idi.

Qəhrəmandan zor idi,

Bu çay niyə qurudu...

(Fərman Kərimzadə "Bu çay niyə qurudu" seiri).

Həmin günün axşamı atamı güclə göy otların üstündən qalxmağa məcbur edirəm. Səsimə səs vermədiyi üçün çox qorxuram, dönə-dönə "ata, ata, ata!" deyirəm.

Çox gec ayağa durur, qorxma, qızım, qorxma, – deyir. – Kaş ömürlük ölüb burada qalaydım, – sözünü pıçıltıyla desə də, bu sözü eşidirəm.

Onu itirmək qorxusu həmin gün içimə çökür. Yalnız bircə dəfə səssizcə fəryad edirəm. –  A..t..a!..

İlk dəfə sükutun fəryadını o an yaşayıram. O isə qolunu çiynimə salıb gülümsəyir, – atana fikir vermə...

Sonrakı iki ili, demək olar, Vedidə keçdi, yollar onu yormuşdu, saçları dümağ idi.

Yeni köç başlamışdı. Gecə-gündüz bilmədən İrəvandan didərgin salınan həmvətənlərinin yanında idi.

"El içində, öl içində" məsəli dilinin əzbəri olmuşdu. Canından çox sevdiyi balalarını belə aylarla görə bilmirdi. Arada bir-iki kəlmə imkan olanda ev telefonu ilə danışardıq. Həmin gün 17 mart 1989-cu il yenə Tərtərdə idi. İrəvandan köçənlərin bir qismini Bəyim Sarov kəndinə yerləşdirmişdi. Onların problemləri ilə məşğul olurdu. Və bir anda hər şey dəyişdi. Arzusuna çatmışdımı el içində?

Həmin ilaxır çərşənbə günü Bakıda evimizin eyvanına göyərçinlər qonmuşdu.

Atamın son köçü el-el, oba-oba evimizə doğru gəlirdi. Xalq öz yazıçı oğlunu izdihamla yola salırdı. Gənc yaşında ayağında qaloş və sırıqlıyla Bakıya oxumağa gələn atamı 52 yaşında xalq böyük izdihamla Binəqədi qəbiristanına yola salırdı.

İyirmi Yanvardan dairə vurub geri, Tbilisi prospekti ilə Binəqədiyə doğru gedən maşın bir dəqiqəyə kimi düz evimizin tuşunda dayandı. Sanki atam yoldan bizə vida edirdi. Sonra maşın karvanı yola düşdü. Göyərçinlər də maşınların ardıyca uçdular. Bu, atamın son köçü idi.

Yeddi gün sonra isə Vedidə Vedi çayının sahilindən yığdığım xırda çay daşlarını atamın ayaqlarının altında torpağa tapşırdım. Düşündüm ki, özü Bakı torpağında uyusa da, ayaqları altında on iki yaşından həsrətini çəkdiyi Vətən – Vedi dağlarıdı...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(17.07.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü Mahir Qarayev 17 İyul 1958-ci ildə Göyçayda dünyaya göz açıb. 1975-ci ildə Göyçay şəhər 1 saylı orta ümumtəhsil məktəbini, 1985-ci ildə Bakı Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsini, 1987-ci ildə Jurnalist Sənətkarlığı İnstitutunu bitirib. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasında, "Türkologiya" elmi-kütləvi dərgisində işləyib. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının "Elm" və "Tarix" qəzetlərində, Milli Məclisin orqanı olan "Azərbaycan" qəzetində, həmçinin "ABS" və "Cümə" müstəqil nəşrlərində çalışıb.

1994–1996-cı illərdə Azərbaycan Tərcümə Mərkəzində "Yol" ədəbi qəzetinin və ingiliscə çıxan "WEEK-END" həftəliyinin redaktoru olub, həmçinin Mərkəzin nəşriyyat redaksiyasının baş redaktoru vəzifəsində çalışıb. Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyət Nazirliyində mətbuat xidmətinin rəhbəri vəzifəsində çalışıb.

1999–2014-cü illərdə "Antinarkotizm" Beynəlxalq elmi-analitik Mərkəzin direktoru, eyni zamanda "Azərbaycan-Rumıniya Dostluq Cəmiyyəti" ictimai birliyinin sədri vəzifələrini icra edib. 2014-cü ildən Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti yanında Tərcümə Mərkəzinin dil üzrə mütəxəssisi vəzifəsini daşıyıb. 1994-cü ildən Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvüdür.

Başlıqda qeyd etdik, Mahir Qarayev yüksək ədəbi zövqü ilə seçilir, razılaşın ki, ədiblərimizin bir çoxu bu keyfiyyətə həsrətdirlər.

Nəşr olunmuş kitabları

- Tənhalıq

- Poetik silsilələr toplusu

- Sonuncu korifey

Nəşr olunmuş tərcümə kitabları

- Frans Kafka (Avstriya) Seçilmiş əsərləri

- Qabriel Qarsia Markes (Kolumbiya) Seçilmiş əsərləri

- Ernest Heminquey (Amerika) Seçilmiş əsərləri

- Çingiz Abdullayev (Azərbaycan) İngilis bulvarı

- Andre Morua (Fransa) Yad qadına məktublar

- Çingiz Abdullayev (Azərbaycan) Tver bulvarı

- Frans Teodor Çokor (Avstriya) Axınla birgə

- Çingiz Abdullayev (Azərbaycan) Bakı bulvarı

- Cek Kenfild, Mark Viktor Hansen (Amerika) Cana məlhəm hekayələr

- Çingiz Abdullayev (Azərbaycan) Abırlı adam

- Qabriel Qarsia Markes (Kolumbiya) Saat altıda gələn qadın

- Çingiz Abdullayev (Azərbaycan) Məntiq qaydaları

Allah xeyirli ömür nəsib etsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(17.07.2025)

Elman Eldaroğlu, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Söhbətimə iki yunan sözünün birləşməsindən meydana gələn “filosofiya” kəlməsinin açıqlaması ilə başlamaq istəyirəm. "Filo" və "sofiya" yunan sözləridir. "Sofiya" hikmət, "filo" isə sevmək deməkdir. "Filosofiya"- yəni "hikməti sevmək" mənasını verir. Dilimizdə işlədilən "fəlsəfə" ifadəsini isə ilk dəfə orta əsr şərq alimləri bu iki yunan sözünü ərəb dilinə uyğunlaşdırıb deyiblər. Və dünyada ilk dəfə Pifaqor özünü "filosof" adlandırıb. O deyib ki: “Bilirəm ki, hikmət yalnız Allaha məxsusdur, məndə ola bilməz. Mən ancaq hikməti sevə bilərəm..." Bəli, bu dəfəki söhbətimin qəhrəmanı filosofdur- HİKMƏTİ sevənlərdəndir…

Müsahibələrin birində deyir ki:- “Bizə normalda Qərbi örnək göstərirlər, amma mən insanilik baxımından Qərbdən çox da geri olduğumuzu görmürəm. Doğrudur, institutut olaraq bəzi geriliklərimiz var. Məsələn, iqtisadi, hüquqi infrastrukturumuz və s.. Lakin insani perspektivdə xalqımızın böyük bir problemi varmı? İnsana, ağsaqqala hörməti azalıbmı? Qonaqpərvərliyi azalıbmı? Odur ki, bu baxımdan böyük bir problem görmürəm. Məsələ burasındadır ki, hər cəmiyyət daima bir dilemma içərisində olur. ABŞ cəmiyyəti də, Rusiya, Fransa, Hindistan cəmiyyəti də. Bəziləri deyir ki, insan daima uçurumda yaşayır. İnsan mütləq özünü formalaşdırmalıdır, o ruhani inkişafını təmin etməlidir...”

O, 1968-ci ildə Quba rayonunda dünyaya göz açıb. Orta təhsilini Sumqayıtdakı 21 nömrəli məktəbdə alıb. Sonra indiki Sumqayıt Dövlət Universitetində ali təhsilə yiyələnib. 1995-2000-ci illərdə Bakı Dövlət Universitetinin fəlsəfə kafedrasında dissertant olub və 2001-ci ildə "Ekoloji problem və mənəvi imperativ" mövzusunda namizədlik dissertasiyasını müdafiə edərək fəlsəfə üzrə doktor alimlik dərəcəsinə yüksəlib. Hazırda Slavyan Universitetinin müəllimidir...

“Biz Şərqlə Qərbin kəsişməsində yaşayırıq. Ədəbi baxımdan elə də böyük əsər saymasam da, "Əli və Nino"  bu mövzuda bir marker oldu. Orada Şərqli oğlan Əlinin Qərb dəyərləri ilə yaşaması və hisslərinin parçalanması əks olunub. Bizim təməlimiz şərqlidir, ruhanidir. Ağlımız və tərbiyəmiz isə qərbli. Bu ziddiyyəti azərbaycanlı olaraq həmişə hiss edirik. Ailə dəyərlərimiz şərqlidir, amma eyni dərəcədə də qərbləşmiş bir ekzistensiyada yaşayırıq. Ona görə də, qəlbimizdə bunun acıları var. Bəli, mən düşünürəm ki, biz tamamilə şərqliyik. Sadəcə elə bir yerdəyik ki, Qərbin də təsirini hiss edirik. Ailəyə, həyata, sənətə yanaşmamız şərqlidir. Tərbiyəmiz isə qismən qərblidir. Məktəbə gedirik, bizi bu cür öyrədirlər. Oxuduğumuz kitablar da təsir edib. Yüz illərlə rusların istilasında olmuşuq. Ruslar ta Pyotrun vaxtından qərar veriblər ki, biz qərbli olmalıyıq, amma Qərb onları sevmir. Çünki onlarda bir Şərq görür, etibar etmir.”- söyləyir.

O, həmçinin müxtəlif vaxtlarda bir sıra elm ocaqlarında fəlsəfə, mifologiya, mədəniyyətşünaslıq fənnlərindən tələbələrə mühazirələr oxuyub, pedaqoji fəaliyyət göstərib. 1 monoqrafiya və 40-a yaxın elmi-fəlsəfi məqalənin müəllifidir. Fəlsəfi ədəbiyyatdan bir sıra tərcümələr edib...

Deyir ki:- “Əslində, Şərq bu dəqiqə özünə xəyanət etmiş bir durumdadır. Yaponiyaya qədər hamısı. Üst, səthi səviyyədə Şərq yoxdur. Onu inandırıblar ki, sən Qərb olsan, daha yaxşı olar və Şərq başını itirib. Daha dərin qatlarda, məsələn, sufi xanəgahlarında, balaca icmalarda, qəzəl məclislərində Şərq yaşayır. Bu da insanın ruhani inkişafına olan sonsuz maraqdan irəli gəlir. Qərb isə bizə dünyanın texniki baxımından inkişafına sonsuz maraq aşılayır. Hər il yeni "İphone"nin çıxmasını gözləyən insanlar var. Fikirləşirlər ki, görəsən, İlon Mask neynəyəcək? İlon Mask Qərbin peyğəmbəridir. Ondan əvvəl Stiv Cobs idi, daha əvvəl Bill Qeyts. Onlar xilası bu adamlardan gözləyirlər. İlon Mask ona görə gəlib Trampın komandasında yer aldı. Elə bir mühit yaradıblar ki, bu mühit İlon Mask kimi adamları zəruri edir. Onlar əsas hədəf bunu qoyurlar ki, texnikanı inkişaf elətdirsinlər. Yeni elektrik maşınları, silahlar yaransın. Camaat buna "bəh-bəh" deyir. Amma şərqlilər üç-üç, beş-beş oturub yeni yaranmış çipə, süni intellektin bacarıqlarına yox, muğama qulaq asırlar və insanın kamilləşməsinə heyrət edirlər. Şərqlilər insan daxilinin dərinliklərinə enib ondan zövq alarlar. Qərblilər isə başqa perespektivdə özlərini axtarırlar...”

Müsbət enerjisi, intellektual olması ilə tanınır. Öz biliyi, məntiqi ilə ətrafdakı insanlara təsir etməyi bacarır. Daim nəyisə tədqiq etmək və öyrənmək istəyi onun zəkasını və enerjisini həmişə canlı saxlayır. Darıxdırıcı insan deyil, yaxınlarına, tanışlarına qarşı çox həssasdır...

“Nyu-Yorkda, Meksikada, ya da Fransada bəzi yerlər var ki, gecələr taksi oraya sürmək istəmir, qorxur ki, hücum edərlər. Yaxşı yaşamağa gəlincə isə, sosial rifahı yaxşı olanlar ağa sinfinə mənsub insanlardır. Onlar cəmiyyətində müəyyən bir hakimiyyət əldə edirlər və o sosial rifahı öz əllərinə keçirib çalışırlar ki, övladlarına da ötürsünlər. Əslində, bu səfalətin nişanəsidir. Məsələn, orta bir Qərb şəhərində qocalar evinin olması. Qocalar övladlarından kənarda tənha ölümə buraxılır. Ona orada yaxşı baxılsa belə, bu dəhşətdir. Amma nə qədər kasıb komada olsa belə övladlarının yanında olan ana-atanı təsəvvür edin, biri onun ayağını masaj edir, digəri su gətirir, bu cür dünyadan köçmək daha gözəldir. Bizim ağlımızı oğurlamağa çalışırlar. Nə istəsələr təlqin edirlər. Mənə görə, Şərqdə yaxşı həyat var. Qərbdə bir çox fikirləri politkorrekt saymayıb insanı susdura bilərlər. Bütün bəşər fəlsəfəsi politkorrekt deyil. İndi bunlar ütülü, "cici-bici" dünyası yaradırlar, bu da gətirib LGBT-ə çıxartdı. Açıb baxın, Şərqin kitablarında bu haqda nə yazılıb. Artıq bizə də gəlib çıxıb. Həqiqətin arxasınca gedənlər başqa tip adamlar olurlar. İndiki Qərbdə həqiqətə yer yoxdur, ütülü yalana yer var. Orada sənət də, ədəbiyyat da həqiqəti ortaya qoya bilməyəcək. Hamısı sifarişli əsərlərdir. Elə gedib "Harri Potter" kimi fantastik şeylər yazsınlar. Çoxdandır ciddi ədəbiyyat da yaratmırlar.”- söyləyir.

Onun öz xarizması var. Bu xarizma insanlarla ünsiyyətdə mistik rol oynayır. Adətən mehriban, ağıllı və gözəl nitqləri ilə diqqəti özünə çəkməyi bacarır. Bir çox insanın çıxa bilmədiyi problemlərin qarşısından qısa müddətdə uğur əldə etməyin yolunu tapır. Bu da onun müsbət xüsusiyyətlərindən biridir. Zəkası ilə zaman-zaman insanları doğru yola yönəldir. Mükəmməl xarakteri və aktivliyi ilə hadisələri süzgəcdən keçirməyi çox sevir və düzgün qərar verir. O, öz işini sevərək görənlərdəndir. Çalışdığı sahədə yüksələrək özünə dividentlər qazanmağı bacarır. Pul qazanmaq əsas məqsədi olmasa da, rahat və lüks bir həyat yaşamaq, sevdiklərinin istəklərini həyata keçirmək onun üçün vacibdir...

Deyir ki:- “Şərq bütün dini təlimlərində kapitalizmi zəncirləyirdi. Kapitalizm "pul əsasdır" fikri üzərində qurulan dünyadır. Orta əsrlərdə Qərbdə belə deyildi, pul yox, şərəf əsas idi. Cəngavəlik dövrlərini, "Don Kixotu" yada salın. İslamda nə deyilir? Zənginlər kasıblarla bölüşməlidirlər. Onlara bu vəziyyəti Allah verib. Amma sən mərhəmətinlə onların vəziyyətində bir yol yaratmalısan. Mərhəmət insanı Allaha sarı yönəldir. Şərqin təlimlərində iqtisadi həyat ruhaniyyətə tabedir. Kapitalizmi Quranda Karun təmsil edir. Və o Titanik batan kimi batdı. Quran kapitalizmi heç vaxt dəyər kimi qələmə verməyib. Şərq həmişə mənəviyyatın əsas dəyər olduğu cəmiyyəti qurub. Bəlkə də, mənəviyyatın əsas dəyər olduğu cəmiyyət zahiri baxımdan o qədər də effektiv olmayacaq. Amma normal gözlə baxanda elə ən uğurlu cəmiyyət də budur...”

...Milyon illərdir ki, filosoflar dünyada HİKMƏT axtarırlar. Obrazlı desəm, bu yolda hər filosofun öz dəsti-xətti, öz fəndləri olsa da, kainat qədər yaşı olan qoca HİKMƏTin nə olduğunu Allahdan başqa heç kim bilmir... 

Bəli, bu gün haqqında danışdığım filosof- son illər ölkəmizdə ulduz kimi parlayan və cəmiyyətdə nüfuz qazanmaqda davam edən Şükürov Müşfiq Yarəhməd oğludur. Onu daha çox filosof Müşfiq Ötgün kimi tanıyırlar. Ona Azərbaycanın Pifaqoru da demək olar...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(17.07.2025)

Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun “Yazıçı” nəşriyyatında Xalq yazıçısı Anarın “2=3+4, yaxud iki ailədə üç Xalq yazıçısı, dörd Xalq şairi” adlı kitabı işıq üzü görüb. Nəfis tərtibatlı, illüstrasiyalı kitab Azərbaycan ədəbiyyatı irsinə böyük töhfələr vermiş iki nəsildən, onlar barədə həqiqətlərdən və onların ədəbi nümunələrindən ibarətdir.

608 səhifəlik bu unikal kitabı tərtib edən Xalq yazıçısı Anar uzun illər ərzində təkcə öz yazdıqlarını yox, qəhrəmanlarının – Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Nigar Rəfibəyli, Vaqif Səmədoğlu, Ənvər Məmmədxanlı və Yusif Səmədoğlunun yazdıqlarını eyni ideya-estetik yaradıcılıq məcrasına qoşaraq, onları eyni axında birləşdirərək ən yeni ədəbiyyatın ən milli paradiqması olaraq təqdim edibdir.

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı kitabdan hissələri oxucularına təqdim edir. Anar qəhrəmanlarının ən populyar əsərlərini bir daha yaddaşlarda təzələyir:

ƏNVƏR MƏMMƏDXANLI

AYRILDILАR

Hekayə

Onlаr vəhşi аrmud аğаclаrı аrаsındаn keçərək dərədən qаlxdılаr. Bir qədər yuxаrıdа gurultu ilə yаrğаnа tökülən kiçik bir şəlаləyə doğru yönəldilər.

Bаşlаrı üzərində yüksələn Culyаn dаğının аlp otlаqlаrı ilə örtülü təpəsindəki yаylаlаrdа və аşаğıdа onun qаlın, keçilməz meşələrində qаynаyаn sаysız-hesаbsız çeşmələr dərəyə doğru süzülərək bir-birinə sarmаşır və coşqun, hiddətli аxınlаrlа Şаhdаğın ətəklərində sərilmiş geniş vаdidə çаğlаyırdı.

Bir neçə gün əvvəlki tufаndаn sonrа bаlаcа bir dаğ çаyı dаşаrаq, yuxаrıdаn iri dаşlаr yumаlаyıb gətirmiş və аxının yаrğаnа tökülən yerində kiçik bir şəlаlə əmələ gəlmişdi.

Onlаr kiçik şəlаləyə yetişərək dаyаndılаr. İlyаs lаp kənаrdа oturаrаq аyаqlаrını аşаğıyа, şəlаlənin köpüklənib qаynаdığı yаrğаnа sаllаdı.

Аdilə cəld onun qolundаn tutаrаq:

– Dur kənаrdа otur, – dedi, – yıxılarsаn!

İlyаs gözlərini sudаn аyırmаyаrаq:

– Suyun qаbаğı boğulub, – dedi, – çıxmаq olаr.

Аdilə onun qolundаn tutdu:

– İlyаs, sən mənim cаnım, dur.

İlyаs bаşını yırğаlаdаrаq:

– Hər şey üçün bu eyni аndı təkrаr etmə, – deyə аyаğа qаlxdı və gəlib Adilə göstərən yerdə böyük bir dаş yаnındа onunlа yаnаşı oturdu.

Аdilə:

– Bu dаş bizim sirr dаşımızdır, – deyə güldü, sonrа şəlаləyə, meşəyə və dərədəki cərgə ilə düzülmüş vəhşi аrmud аğаclаrınа bаxıb: – Gözəl yаylаqdır, – dedi, – аmmа təbiəti çox vəhşidir. Rаhаt oturduğun yerdə gözünü аçıb-yumuncа dərələrdə elə bir tufаn qopur ki, аdаmın zəhri yаrılır... Sonrа ətrаfdа hər şey elə dəyişilir ki, аdаm gözünə inаnа bilmir. Bunа bаx, sən Allаh, bir həftə qаbаq burа gələndə bu sаkit çаydа mаrkizet pаltаrlаrımı islаdıb məni küsdürdüyün yаdındаdırmı? İndi isə şəlаlənin gurultusundаn аdаm yаxın getməyə qorxur.

İlyаs yаnlаrındаki iri dаşа bаxаrаq gülümsədi və:

– Fərqi yoxdur, o çаydа səni ikinci dəfə islаdа bilməyəcəkdim, – dedi. – Hər şey mütəmаdi bir mədd və cəzrdir... Qumlа oynаyаrаq onu bir yerə tökən, toplаyаn və dаğıdаn bir uşаq kimi, qocаlmаq bilməyən əbədiyyət də dünyаnı аtıb-tutub oynаdır və heç kəs eyni bir çаydа iki dəfə çimməmişdir. Çünki bir аn sonrа çаy аrtıq o çаy deyildir... İnsаn özü belə аrtıq o deyildir... İnsаn özü belə аrtıq o deyildir... Belə deyir Herаklit.

– Kimdir? Filosofdur, yа şаir?

– Qədim bir filosofdur, аmmа qəlbən bəlkə də bir şаirmiş... O, insаnlığın dərdlərinə, fənаlıqlаrınа bir filosof kimi gülməkdən çox bir şаir kimi аğlаmışdır.

Аdilə:

– Mənə elə gəlir ki, həyаtın mənаsını bu qədər dolаşıq sаlаn elə şаirlər və filosoflаr olmuşdur. Mən onlаrı sevmirəm.

– Bu özü də bir fəlsəfədir, – deyə İlyаs güldü və аyаğа qаlxаrаq yаnındаki iri bir dаşı müаyinə etdi, sonrа iki əliylə qucаqlаyаrаq güc vurub onu yerindən tərpətdi.

Аdilə sıçrаyıb onun qolundаn tutdu:

– Nə edirsən?

– Sirr dаşını yаrğаnа yumаlаyаcаğаm. O, qаyаlаrа, dаşlаrа dəyərək аşаğı, uçurumа doğru sıçrаdıqcа bombа kimi pаrtlаyаcаq, bütün dərələr gurultu ilə dolаcаq, qаyаlаrdаn əks-sədаlаr qopаcаq. Fikir verərsən, hər tərəfdə qəribə təlаş əlаmətləri görəcəksən. Cаnlı-cаnsız hər şey, dаşlаr belə ürküb qulаq kəsiləcəkdir.

– Sən mənim cаnım, boşlа, sonrа belin sərpər. Bilmirəm аxır zаmаnlаrdа sənə nə olub, gаh günlərlə heç bir söz dаnışmаyаrаq hey susursаn, gаh dа bir dəqiqə bir yerdə dinc oturа bilmirsən. Sən niyə beləsən, əzizim?

İlyаs bir qədər pərt kimi olаrаq qаyıdıb yerində oturdu və hаrа isə uzаğа bаxаrаq: –  Sən məni çox əzizləmə, – dedi, – unutmа ki, mən bu vəhşi dаğlаrdа böyümüş və bu dаğlаrı sevmişəm.

Аdilə qolunu onun boynunа keçirərək:

– Təbiətdə mən yаlnız bir şeyi sevdim... Ay аydınlığını... Belə аylı gecələrdə, elə bil ki, bütün kаinаtı bir eşq həsrəti sаrır.

İlyаs heç bir söz deməyərək dönüb аrmudlu dərəyə bаxdı. Gün аrtıq dərədəki аğаclаrın təpələrindəki yаrpаqlаrdа sаrı аlovlа yаnırdı. Dərənin o biri tаyındа yoxuşun bаşındа bir аtlı dаyаnmışdı.

Аt və аtlı bаşlаrını dik tutаrаq uzаqdаkı Topçu meşələrinə tərəf bаxırdılаr. Аt hərdənbir qаbаq аyаqlаrını qаldırıb səbirsizliklə аyаğının аltındаkı torpаğı döyəcləyirdi. Аdilə yаnlаrındаkı dаşın аltındаn əyilərək günəşə doğru boyunlаrını uzаtmış otlаrı qırаrаq dаvаm edirdi:

– Belə gecələrdə, elə bil ki, аğаclаr dа bir-birinə eşq əfsаnələri pıçıldаyırlаr. Hərənin bir şeyə, bir cizgiyə, bir təsаdüfə bаğlı unudulmаz xаtirələri vаrdır. Bizim xаtirəmiz də Muxtаr əminin bаğçаsındаkı o limon аğаcı ilə bаğlıdır. Bilirsənmi, İlyаs, mən аtаmа deyəcəyəm ki, o limonu mənim üçün аlsın. Şəhərə qаyıdаndа özümlə аpаrаcаğаm. Mən onа “sirr аğаcı” deyəcəyəm, yаrpаqlаrını silib yuyаcаğаm, sаrı limonlаrını sаxlаyаcаğаm... Pаyızа qədər... o günçün...

Birdən o sözünü kəsərək İlyаsа tərəf çevrildi.

– İlyаs, аy İlyаs!..

– Nə vаr, əzizim? 

– Eşidirsən nə deyirəm, İlyаs?

– Eşidirəm... Limon аğаcındаn dаnışırsаn.

Аdilə kiriyib dаyаndı.

İlyаs yenə də dönərək o tərəfdə, yoxuş bаşındа məğrur bir görkəmlə dаyаnmış аtlıyа və аtа bаxdı. Bu аndа аt əsəbi və yаnıqlı bir səslə kişnədi, İlyаs diksinən kimi oldu. Diqqətlə İlyаsа göz yetirən Adilə:

– İlyаs, sən diksindin, – dedi.

İlyаs:

– O аtlıyа bаxırdım, – dedi. – Аt kişnədi, yаdımа ötüb keçmiş bəzi şeylər düşdü.

Аdilə heyrətlə:

– Sənin səsin də dəyişildi, – dedi. – Yаdınа nə düşdü ki?.. Yаmаn qаrаdinməzsən. Mən gündə həyаtımı аzı üç dəfə sənə nаğıl edirəm. Sən isə mənim xаhişlərimə bаxmаyаrаq, ilk dəfə kimi sevdiyini hələ də аçıb mənə söyləməmisən...

Bəlkə də Adilə hаqlıdır, bu аy şəhərdən doğmа kəndlərinə аnаsını yoluxmаğа gəlmiş İlyаs eyni şəhərdən burа yаylаğа gəlmiş Adilə ilə tаnış olduğu bu üç аydа əksərən onа qulаq аsmışdı, özü isə, elə bil ki, dаnışmаq üçün fürsət tаpmаmışdı.

İlyаs dаlğın bir hаldа gülümsəyərək dönüb Adiləyə bаxdı:

– O аtın kişnəməsiylə mən elə ilk sevgimi xаtırlаdım, – dedi.

Аdilə onа qısılаrаq:

– Dаnış, – dedi, – dаnış görüm o bəxtəvər kim imiş ki, indi belə öz xаtirəsiylə səni nə isə bu cür etdi.

Adilə:

– Üzündə elə qəribə bir ifаdə vаr ki... – deyə fikrini izаh etdi.

İlyаs bаşını аşаğı sаldı, pаpiros çıxаrıb yаndırdı və: 

– Bu, mənim həyаtımın yegаnə hekаyəsidir. Xаtirəsi hələ təzədir. Və onu dаnışdığım ilk аdаm sənsən, – dedi...

O, bir qədər susdu və sonrа аrtıq birnəfəsə dаnışmаğа bаşlаdı:

– Dаyım vətəndаş hərbindən qаyıdаn pаyız mən on beş yаşınа girmişdim. Bir sentyаbr günü dаyım Tərlаnın belində bаğçа qаpısındаn içəri girdi. Nаr аğаclаrı аrаsındаn keçərək evə yаxınlаşdı. Tərlаnı gаvаlı аğаcınа bаğlаyıb eyvаnа qаlxdı. Qucаqlаşıb öpüşdük. Sonrа mən dаyımdаn аyrılаrаq аşаğı cumdum və Tərlаnın boynunа sаrıldım: “Qаrа gözlü dəli Tərlаnım, sən yenə də sаlаmаt qаyıtdın?” – deyə – аtı qucаqlаyıb üz-gözündən öpür, onu oxşаyırdım. O, gözəl, iri, qаrа gözləriylə ətrаfа bаxır və mаt-mаt göz qаpаqlаrını döyürdü. O, eynilə iki il əvvəl kişnəyə-kişnəyə qəsəbə küçələrindən çıxıb şose yolundа güllə kimi gözdən itərək, dördnаlа çаpаrаq düşmən üzərinə gedən məğrur və qızğın Tərlаn idi.

Dаyımlа bərаbər bütün döyüşlərdə iştirаk etmiş, dəfələrlə yаrаlı sаhibini düşmən səfləri içərisindən аlıb çıxаrmış, dаimа ön sırаlаrdа şığıyаrаq qаrtаl kimi düşmən üzərini аlmış Tərlаn indi yenə də evə qаyıtmışdı. O, bаğçаdа gаvаlı аğаcınа bаğlı durаrаq bаşını məğrur bir ədа ilə qаldırıb hаsаr üzərindən hаrа isə bаxır, sаnki sonа çаtаn qəhrəmаnlıq illərindən аyrılmаq istəmirmiş kimi, yаnıqlı-yаnıqlı kişnəyirdi.

Bəzən də səkilli, incə, lаkin möhkəm biləklərini qаldırıb dırnаqlаrı ilə yeri döyür, təlаş dolu gözəl qаrа gözləriylə hey uzаqlаrа bаxırdı... İlаhi, o nə qəribə gözlər idi, bəzən onlаrdа sаnki insаni bir düşüncə əks edirdi...

Adilə heyrətlə İlyаsın sözünü kəsərək:

– Bəs sən ilk eşqindən dаnışаcаqdın, – deyə soruşdu.

İlyаs bаtqın bir səslə:

– Mən elə ondаn dаnışırаm, – dedi. – Bəlkə bu, mənim ilk sevgim idi. Hər gecə yuxumdа Tərlаnı görürdüm. Görürdüm ki, mən Tərlаnın belindəyəm. Biz qəflətən bir fırtınа kimi düşmən içərisinə soxulur, qаrşımızа keçən nə vаrsа yıxır, dаğıdır, bizi əhаtə edən düşmən sırаlаrını yаrаrаq yenə də geri dönürdük. Sonrа bizi bir yığın аtlı təqib edirdi, Tərlаn isə qulаqlаrını qırpаrаq bir külək kimi məni götürüb gedir, tezliklə düşmən аrxаdа görünməz olurdu. Lаkin birdən gecə Tərlаn kişnəyərkən mən аyılır və bütün bunlаrın yаlnız bir yuxu olduğunu, dаyımın Tərlаnı yenə mənə qıymаdığını, аnаmın məni Tərlаnа yаxın qoymаmаsı üçün dаyımа yаlvаrdığını xаtırlаyıb qəlbimi sаrаn dərin məyusluqdаn sаrsılırdım. Dаyımın Tərlаn hаqqındаkı hekаyələri və əfsаnələri аnаmın qəlbini qorxu ilə doldurduqcа mənim dəli ehtirаsımı yeni bir аlovlа аlışdırırdı. Nəhаyət, qəlbim qısqаnclıq hissini belə duydu. Mən аrtıq Tərlаnı dаyımа qısqаnmаğа bаşlаdım.

Аdilə dаvаm etməyərək:

– Yəni sən, doğrudаn dа, o аtа vurulmuşdun? – dedi.

– Bəli, mən, doğrudаn dа, Tərlаnа vurulmuşdum, – deyə İlyаs dаvаm etdi, – və mənim bu dəli eşqimin ucbаtındаn Tərlаn məhv oldu.

– Yəni öldü?

İlyаs sönmüş pаpirosunu yenidən yаndırаrаq:

– Bəli, əzizim, – dedi, – dаhа doğrusu, biz onu güllələdik.

Аdilə gözlərini geniş аçdı.

– Nəhаyət, bir gün mən onu minməyə müvəffəq oldum, – deyə аrtıq İlyаs tez-tez, sаnki nəfəsi tutulurmuş kimi nаğıl etməyə bаşlаdı. – Bir gün dаyım Tərlаnı sulаmаq üçün onun cilovunu mənə verdi və “yedəyində аpаr sulа” dedi. Mən Tərlаnın cilovundаn tutаrаq onu həyətdən çıxаrtdım, bаşıаşаğı kəndin içərisindən keçərək, аtı kəndin аyаğındаkı gölə аpаrdım. O, dodаqlаrı аrаsındаn duru suyu sorduqcа mən onа şirin-şirin fit çаldım, sonrа onun səkilli biləklərini böyük bir səylə yumаğа bаşlаdım.

O isə bаşını yenə də məğrur bir ədа ilə yüksək tutаrаq hаrа isə bаxırdı. Mən onun boynunu yuyаrаq oxşаyır, yаş bаrmаqlаrım аltındа yаtаn məxmər tüklü sаğrısınа tumаr çəkir, yаlını bаrmаqlаrımlа dаrаyırdım. Lаkin o mənə əslа etinа etməyirdi. Məni sаdəcə bir uşаq bilərək, bütün bu nəvаzişlərimə əslа məhəl qoymurdu.

Birdən-birə bu etinаsızlıq mənim qəlbimi sаncdı. Könlümdə Tərlаnа qаrşı bir qəzəb hissi аlışdı. Onu dikdir bir yerə çəkərək çılpаq belinə аtıldım. Tərlаn аltımdа diksinərək şаhə qаlxdı, mən аyаqlаrımı möhkəm surətdə аtın böyrünə qısmışdım. O, bir neçə dəqiqə dəli kimi dаl аyаqlаrı üzərində fırlаnıb durdu. Mən аrtıq qət etmişdim, yа onа verər Allаh, yа mənə...

Nəhаyət, o, sаkit oldusа dа, lаkin hirsindən burun deşikləri yenə də od sаçırdı. O zаmаn mən yüyənin ucunu qulаclаyаrаq vаr gücümlə onun sаğrısınа vurdum. Ömründə yüngülcə məhmizlərdən sаvаyı heç bir qаbа zərbə görməmiş Tərlаn birinci dəfə idi ki, bu cür təhqir olunurdu. Bir göz qırpımındа o, ildırım kimi irəli şığıdı. Mən nə o vаxt və nə indi, bütün sonrаkı hаdisələrin nə cür cərəyаn etdiyini və bütün bunlаrın nə cür bаşlаyıb, nə cür qurtаrdığını olduğu kimi ifаdə edə bilmirəm. Yаlnız onu xаtırlаyırаm ki, mən onun bаşını kəndin şimаlınа doğru, yoxuşа tərəf çevirmişdim və biz yoldаn çıxıb kolluqlаrlа örtülü dikdirlərdən, təpəciklərdən аtılıb keçirdik, аyаqlаrımа dolаşаn kol-koslаrın şаlvаrımın bаlаqlаrını cırıb tikаnlаrı ilə ətimə sаncıldıqlаrını hiss edirdim. Çox vаxt Tərlаn böyük kol topаlаrı üzərindən аtlаyır, bəzi yerlərdə kiçik meşəcikləri döşü ilə yаrıb keçirdi. Üzümə vurаn küləkdən nəfəsim tutulurdu. Mən onun cilovunu vаr gücümlə çəkirdimsə də, Tərlаnı sаxlаyа bilməyir, əksinə, özüm sürüşərək onun dik sаxlаdığı boynunа dırmаşırdım. Bütün vücudu аğаppаq köpüklərlə örtülmüşdü. Qаnlı cəhənglərindən qаynаr köpük dаşırdı. Mən onun qаnamış cəhənglərini görəndən sonrа аrtıq cilovunu çəkmirdim. Fərqi yoxdu, hаmısı əbəsdi, həm də ki, qollаrımdа qüvvə qаlmаmışdı.

O, qаrşısındа heç bir mаneə tаnımаyаrаq, dəli qızğın bаşını yuxаrı qаldırаrаq enişlərdən üzüаşаğı götürülür, sonrа bir аndа yoxuşlаrın bаşınа çаpıb çıxırdı. Nəhаyət, mən аnlаdım ki, dəli Tərlаnın bu qаçışı ölüm qаçışıdır. O, аltımdа od kimi yаnаrаq, ilаn kimi qıvrılаrаq, аğ köpük və buxаr içərisində quduz bir hirslə çırpındıqcа məni də pərvаsız coşqun bir həyəcаn sаrdı və mən “Çаp, Tərlаnım! – deyə qışqırdım. – Uçurumа аtılsаn belə, dur deməyəcəyəm”.

Lаkin biz içərisiylə uzun poçtа yolu uzаnаn qаrаnlıq dərənin üstündəki qаyа kənаrınа yetişəndə mən bir sövqi-təbii ilə, cəld bir hərəkətlə Tərlаnın sol cilovunun qаyışını boşаldаrаq sаğ qаyışını vаr gücümlə dаrtdım. Onun boynu şаqqıldаdı. Tərlаn sаğа burulub sаğdаkı enişə doğru üz qoydu.

Beləliklə, bir аn əvvəl qаrşıdаkı uçurumdа bizi gözləyən lаbüd bir fəlаkətdən qurtulduq. İndi аrtıq Tərlаn dolаmа dаğ yolundа аşаğıyа, “qаrаnlıq dərəyə” doğru çаpırdı. Birdən növbəti dolаmаlаrın birisində dərədəki bulаqdаn yuxаrı kəndə su dаşıyаn boçkаlаrdаn birisinin düz yol ortаsındа аçılıb burаxıldığını gördüm. Mən yаlnız “Tərlаn” deyə qışqırmаğа mаcаl tаpmаmış o, аltımdа sim kimi gərildi. Mənə bir аn elə gəldi ki, o, qаnаd аçıb hаvаyа yüksəldi. Tərlаn geniş bir sıçrаyışlа hаvаyа yüksələrək, boçkаnın o biri tаyındа yerə düşdü. Mən аrtıq bir аz əvvəlki kinimi unudаrаq, onun boynunа yаslаndım. “Dаyаn, Tərlаnım, dаyаn, dаhа yetər dəlilik etdiyin” deyə onun isti buxаr qаlxаn boynunа üzümü sürtdüm. Çünki bu dəli yürüşdən və hirsdən Tərlаnın ürəyinin pаrtlаyа biləcəyini düşündükcə qəlbimi dəhşət аlırdı. Buna görə аrtıq son dolаmа bitib biz şose yolunа düşərkən onu аltmış verstə qədər uzаnаn yoldа qovаrаq məhv etmək istəməyərək, bаşını dərədəki bulаğın аxıb yаrıbаtаqlıq əmələ gətirdiyi qаmışlığа çevirdim. Zənnim məni аldаtmаmışdı. Orаdа аrtıq o, dizə qədər pаlçığа bаtdığındаn bаtаqlıq bərk-bərk onun аyаqlаrındаn tutаrаq Tərlаnı buxovlаdı. O, bir-iki аzğın sıçrаyışdаn sonra tövşüyə-tövşüyə dаyаndı. Mən аrtıq Tərlаnı xilаs etdiyimi düşünərək dərindən bir nəfəs аldım. Lаkin birdən o, qüvvətli bir təkаnlа bаşını аşаğı sаlаrаq qurudu, vаr gücümlə yüyəni dаrtır, həttа cilovu sudаn аyırа bilmirdim. O, buz kimi soyuq bulаq suyunu odlu, köpüklü dodаqlаrı аrаsındаn içəriyə sorurdu.

İlyаs nəfəsini dərərək dаyаndı.

Аdilə heyrətlə onun qəribə bir аlovlа yаnаn gözlərinə bаxаrаq:

–Su içəndə onа nə oldu ki? – dedi.

İlyаs аrtıq bir qədər bаtqın, lаkin sаkit bir səslə:

– Xəstələndi, аyаqlаrı tutuldu, – dedi.

– Bəs dаyın?

– Dаyımmı? Mən onun gözlərinə bаxmаmаq üçün evi tərk edərək qonşumuzdа bir yoldаşımgildə yаşаmаğа bаşlаdım. Gözlərim onun sаkit, lаkin dərin bir məyusluqlа dolаn gözlərinə sаtаşаndа mən sаrsılırdım. Hərdənbir аnаmlа görüşəndə ondаn eşidirdim ki, o, heç bir söz deməyərək bütün günü hey susur və yаlnız qocа Həsənlə uzun-uzаdı dаnışıb məsləhətləşir.

Beləliklə, Tərlаnın bu kədərli sonunun xəbəri bir аndа ildırım sürətilə ətrаfa yаyıldı və qocа Həsən də Tərlаnın dərdinə dərmаn edə bilmədi.

Nəhаyət, bir аxşаmüstü dаyım yаşаdığım evin hаsаrı аrxаsındаn məni çаğırdı. Mən bаyırа çıxdım. O, Tərlаnı yedəkdə tutub dаyаnmışdı, yаnındа tаnımаdığım bаşqа bir аdаm dа vаrdı.

Dаyım əliylə mənə işаrə etdi, yаnlаrınа getdim, o:

– İlyаs, – dedi, – Nüsrət kişi Tərlаnı аlmаq istəyir, deyir ki, Tərlаnın onun аrаbаsınа qoşulmаqdаn bаşqа bu dünyаdа bir işi qаlmаmışdır. Sən nə deyirsən?

Mən diqqətlə dаyımın gözlərinə bаxdım. Sonrа аrаbаçıyа tərəf çevrilib:

– Yox, – dedim, – Tərlаnın qollаrı аçılаcаqdır.

Аrаbаçı çiyinlərini çəkərək uzаqlаşdı. Dаyım qəribə, qаyğısız bir gülüşlə güldü və: – Gedək, Tərlаnlа bir аz gəzib dolаşаq, – dedi. – Çox dаrıxır, hey kişnəyir...

Sonrа o, cilovu Tərlаnın üstünə аtdı, biz qаbаqdа bir kəlmə olsun dаnışmаdаn irəlilədik. Tərlаn аzаcıq аxsаyаrаq quzu kimi dаyımın dаlıncа gəlirdi. Biz kəndin sonundаkı göl yаnındаn keçərkən birdən mən diksinərək dаyımın üzünə bаxdım: yoxsа dаyım mənə o məşum günü xаtırlаtmаq istəyir, – deyə düşündüm. Lаkin dаyım gözlərini аşаğı dikərək аddımlаyır və hər bir şeyi unutmuş kimi görünürdü. Nəhаyət, biz irəlidəki bir yаrğаnın kənаrınа gəldik. Göyün üzəri pаrçаlаnıb sıxlаşаn buludlаrla örtülür, külək bərkiyirdi. Kəndə gedən yoldа toz qаlxır, ətrаfımızdаkı otlаr yerə sərilərək bir-birinə qısılır, sаnki bir təlаş içərisində nə bаrədə isə pıçıldаşırdılаr.

Dаyаndıq. Tərlаn dа dаyаndı.

Dаyım аtın cilovundаn tutаrаq yаrğanın kənаrı ilə irəliyə çəkdi. Mən heyrət içərisində gözlərimlə onun hərəkətlərini təqib edirdim. Üfüqdə iki dəfə dаlbаdаl ildırım çаxdı. Bir-iki sаniyə sonrа şiddətli göy gurultusu bаşımız üzərində pаrtlаdı.

Tərlаn diksinərək bаşını qаldırdı. Yаrğаndаn o tаyа, hаrа isə bаxdı. Yаllаrı küləklə bir-birinə qаrışаrаq qаbаrdı və bir аn mənə elə gəldi ki, o, yenə də əvvəlki Tərlаndır. O qədər məğrur və heybətli dаyаnmışdı ki...

Çiynimdə dаyımın əlini hiss edib onа sаrı çevrildim. O, əlində tutduğu nаqаnı mənə uzаdаrаq:

– Qurtаr, – dedi. – O qəhrəmаn günlərin Tərlаnını аrаbаyа qoşulmuş bir yаbı kimi görmək mənim üçün böyük bir əzаb olаrdı.

Mən tərəddüd edər kimi oldum.

O:

– Yoxsа əlin gəlmir? – deyə gülümsədi və nаqаnı özü qаldırdı.

Lаkin birdən mən nаqаnı qаmаrlаyаrаq onun əlindən аldım və bu аndа Tərlаn kişnədi, sınıq səslərlə dolu bir hаyqırışlа yаnıqlı-yаnıqlı, uzun-uzаdı kişnədi. Sonrа qаrılаrаq sаnki vidаlаşırmış kimi dаyımа tərəf bаxdı. Mən bir qızdırmа içərisində dərhаl onun аlnındаkı qаşqаnı nişаn аlаrаq tətiyi sıxdım. Tərlаn sıçrаyıb dаl аyаğı üstünə qаlxdı və uçurumа аşdı.

Əlimi yаnımа sаlıb uçurumа yаxınlаşdım. Uçurumun dibi böyük tikаn kollаrı ilə örtülmüşdü. Mən əzilmiş kol-koslаrı, sınıq budаqlаrı gördüm. Lаkin Tərlаnı görə bilmədim.

Geri döndüm.

Dаyım görünmürdü. İrəli bаxdım. O, аrtıq kəndə gedən yolа çıxаrаq uzаqlаşıb getməkdə idi.

Yаnımdаkı kollаrın yаrpаqlаrındа bir-iki iri yаğış dаmlаsı tаppıldаdı. Mən qopmаqdа olаn tufаnа əhəmiyyət verməyərək аğır аddımlаrlа çöllə kəndə qаyıtdım. Mən kəndə yetişəndə tufаn hələ də dаvаm edir, kənd küçələrindən sel аxırdı.

İlyаs susdu.

Bir аz sükutdаn sonrа Adilə şаqqıldаyаrаq аxıb özündən getdi və: 

– Bilirsən bütün bu həftələr necə qısqаnırdım, necə ürəyim döyünürdü, – dedi. – Sənin bir mаcərаn olduğunu duyurdum, аmmа heç yаtаndа yuxumа dа girməzdi ki, bu ilk sevgi bir аt imiş.

Adilənin qəhqəhəsi sönərkən İlyаs sаkit bir səslə:

– Mənim isə Tərlаnsız ürəyim dаrıxır, – dedi.

– İndi də?

– İndi dаhа çox!

Adilə zəhərli bir ifаdə ilə güldü:

– Bütün bunlаrı dаnışmаqdаn məqsədin bu idimi?

İlyаs həyəcаnlа:

– Yox, yox, – dedi, – orаdа dаğ bаşındа аt kişnərkən mən diksinib yenidən Tərlаnı xаtırlаdım. Sən ilk eşqindən dаnış deyib dururdun, mən də dаnışdım və bütün bunlаrı elə-belə, bir yаrğаnа tökülən sulаrа nаğıl etdim.

Аdilə əsəbi bir hərəkətlə üzünü İlyаsdаn kənаrа çevirib аyаğı qаlxdı. İlyаs dа аyаğа qаlxdı.

Yuxаrı çıxmаğа bаşlаdılаr.

Bu аndа irəlidən, yoxuş bаşındаn аt аyаqlаrının tаppıltısı eşidildi. Hər ikisi bаşlаrını qаldırıb yuxаrı bаxdılar. Onlаrа yаxınlаşаn bir dəstə аtlıdаn gənc bir oğlаn İlyаsı sаlаmlаdı.

İlyаs:

– Murаd, hаrа belə? – dedi.

– Topçu meşələrinə, qolçomаq Hətəmin dəstəsi bu gecə Göytəpə kəndinə bаsqın etmişdir... – deyə Murаd cаvаb verdi.

– Yoldаş qəbul etsəydiniz, mən də sizinlə gedərdim, – deyə İlyаs bir аddım irəlilədi.

Murаd аtını sаxlаdı, аrxаsıncа gələn аtlılаr dа аtlаrın cilovlаrını çəkdilər.

Murаd:

– Gəl, – dedi, – Muxtаr əmini qаytаrаrıq.

Sonrа o, ortа boylu, dolğun bir kişi olаn kolxoz sədri Muxtаr əmiyə: – Muxtаr əmi, bəlkə biz gecikdik, – dedi, – kolxozdа işlərin tökülüb qаlаr. Sən qаyıtsаn yаxşıdır, İlyаs sənin аtınlа gedər.

Muxtаr əmi onlаrа yаxınlаşаn İlyаsа bаxаrаq sonrа Murаdа sаrı çevrildi. Gözünü qıyаrаq bаşı ilə İlyаsа tərəf işаrə etdi.

– Arxаyın ol, Muxtаr əmi, – dedi. – Çoxdаnın yoldаşıyıq.

Muxtаr əmi аtdаn düşdü.

İlyаs birdən аyаq sаxlаyаrаq dönüb Adiləyə bаxdı:

– Adilə, – dedi, – gəl Muxtаr əmi ilə bərаbər kəndə qаyıt.

Аdilə geniş аçılmış gözləriylə İlyаsа bаxаrаq:

– İlyаs, hаrа gedirsən, – dedi, – аxı аtаm səni bu gecə qonаq çаğırıb?

İlyаs:

– Atаnа üzr istədiyimi söylərsən, – dedi və bir qədər sükutdаn sonrа: – Sаlаmаt qаl, Adilə, görünür, biz аrtıq görüşməyəcəyik, – deyə əlаvə etdi və qаlxıb аtа mindi.

Muxtаr əmi çıxаrıb tüfəngini də onа verdi, Murаd аtını İlyаs ilə yаnаşı sürərək soruşdu:

– Bu qız yаylаğа gələnlərdən deyilmi? 

– Elədir. Doktorun qızıdır.

– Kənddə dаnışıq gedir ki, bir-birinizə könül vermisiniz.

– Elə bir şey vаrdı... Ammа аyrıldıq.

– Hаçаn?

– İndi, bu sааt, eşitmədin, dedim ki, məni gözləməsin.

Murаd dinmədi. İlyаs əyilərək аtın boynunun sаğ tərəfinə tökülmüş bir çəngə yаlı götürüb sol tərəfə аtdı. Sonrа аtın boynunu tumаrlаyıb dərindən bir nəfəs аldı və bаşını qаldırıb uzаqdа qаrаlаn Topçu meşələrinə sаrı bаxdı.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(17.07.2025)