Murad Vəlixanov, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

Respublikamızda kino sənətinin yüksəlişi ötən əsrin 60-cı illərinə təsadüf edir. 70-80-ci illərdə Azərbaycan kinosu özünün intibah dövrünü yaşamışdır. Həmin illərdə milli kinematoqrafiya yetkinləşmiş, möhkəmlənmiş və peşəkar təcrübə toplamışdır. Bu illərdə - xüsusilə altıncı onilliyin ikinci yarısında öz dəsti-xətti ilə seçilən, müəlliflərin həyat mövqeyini üzə çıxaran, yaradıcılıq və mövzu baxımından diqqəti cəlb edən əhəmiyyətli filmlər istehsal olunmuşdur.

 

Təkcə 60-cı illərdə C.Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm” kinostudiyasında 40-a qədər bədii film yaradılmışdır. Onların arasında qəhrəmanlıq və məhəbbət mövzularında – "Koroğlu” və "Leyli və Məcnun”, tarixi-inqilabi mövzuda - "Səhər” və "Yenilməz batalyon” filmləri vardır. Filmlərin çoxu müasir mövzu ilə bağlıdır. Məsələn, "Telefonçu qız”, "Möcüzələr adası”, "Əhməd haradadır?”, "Sən niyə susursan?”, "Bir cənub şəhərində”, "Uşaqlığın son gecəsi”, "İstintaq davam edir”, "Qanun naminə” və s.

 

 Yol da filmin bərabərhüquqlu qəhrəmanına çevrilir

 Əgər o vaxtlar bütün ölkədə hay-küyə səbəb olmuş "Bir cənub şəhərində” filmi 1969-cu ilin məhsulu idisə, "Sən niyə susursan?” macəra filmi bundan bir qədər əvvəl, 1966-cı ildə çəkilmiş, o dövr üçün gözlənilməz mürəkkəb mənəvi-əxlaqi problemlərə toxunulmuşdur. Bu film şərəfsizlik, biganəlik, möhtəkirlik, xalq malının talan edilməsi kimi eybəcər hallara qarşı mübarizəyə çağırış idi.

Filmin qəhrəmanı Rasim təhsil almış, texnikum bitirmiş gəncdir. Onun valideynləri yoxdur. Avtomobil qəzasında faciəli şəkildə həlak olublar. O, avtobus parklarından birində növbətçi mexanik işləyir. İş elə gətirir ki, Rasim sevdiyi qızın - Sürəyyanın atası Şirməmmədə - brakonyerə balıqları lazımi yerə çatdırmaqda kömək etməyə razılaşır. Rasim ümid edir ki, bu, sevdiyi qızın ailəsinin ağır borcdan qurtarmasına kömək edəcəkdir. Brakonyerlər Rasimə yetim qızı, dinib-danışmayan Cəmiləni də qoşurlar. Qız bu çətin reysdə gəncə kömək etməlidir. Bir-birini tanımayan, lakin cinayət tərkibli bir işi yerinə yetirməli olan gənclər yolda olarkən müxtəlif adamlarla qarşılaşırlar, insanların necə sakit və rahat yaşadıqlarını görürlər. Rasim başa düşür ki, hətta məhəbbət naminə olsa belə, öz vicdanına qarşı kompromisə gedə bilməz. Filmdə magistral yol rəmzi məna daşıyır. Yol bizim həyatımızdır. Geniş yollar şəhərləri və kəndləri, hətta insanları birləşdirir. Məsələn, yolda avtomobil müfəttişi ilə Rasimin söhbəti diqqəti cəlb edir. Naməlum adam Rasimin maşınına əyləşir. Məlum olur ki, bu milis işçilərinin təqibindən qaçan qatildir. Milisionerlər qatili tutmaq üçün Rasimin maşınından istifadə edirlər. Milis işçilərindən birini - milis mayorunu aktyor H.Turabov oynayır. Kənd müəllimi gecə vaxtı yağışın altında dayanıb maşın saxlatdırmağa çalışır. Yenə də onun köməyinə Rasim gəlir. O, xəstə uşağı xəstəxanaya çatdırır...

Bu yollarla yeni tikintilər üçün materiallar daşınır, yolların kənarlarında ağaclar əkilir. Bu yola insan gərək mənən təmiz çıxsın. Axı, Rasim və Cəmilə brakonyerlərin dəstəsinə təsadüfən düşmüşlər. Filmin qəhrəmanı tədricən bunu başa düşür. Əslində bu cavanlar namuslu və xeyirxah insanlardır. Ona görə də Rasim yola çıxandan sonra ona müraciət edənlərə kömək etməyə çalışır. Yol gəncləri bir-birini başa düşməyə kömək edir. Bir-birilərinə qarşı inam yaradır, onların həyatına daxil olan hər cür natəmiz işlərdən azad olmağa imkan verir. Beləliklə də, magistral yol da filmin bərabərhüquqlu qəhrəmanına çevrilir.

 

 Filip Jolodo bu filmi niyə seçib?

 "Sən niyə susursan?” macəra filminin quruluşçu rejissoru H.Seyidbəyli həm də ssenari müəllifidir. Quruluşçu operator R.Ocaqov həm də II rejissordur. Film çox yüksək peşəkarlıqla çəkilmişdir. Burada istər rejissor, istərsə də operator işi diqqəti cəlb edir. "Sən niyə susursan?” qeyri-adi filmlərdən biridir. Burada əsl sənətin ab-havası duyulur. 1995-ci ildə Nant kinofestivalının direktoru Filip Jolodo Azərbaycan kinosuna həsr olunmuş retrospektiv baxış üçün bu filmi bəyənib seçmiş və kinofestivalda nümayiş etdirmişdir.

Kinofestivalın rəhbərinin diqqətini bu filmdə cəlb edən dövrümüzün son dərəcə aktual və mühüm bir probleminə toxunulmasıdır. Bu problem gənc nəslin həyatda özünə düzgün yol seçə bilməsi ilə bağlıdır. Bu yolda gəncləri min-bir çətinliklər gözləyir, onlar müxtəlif maneələrlə qarşılaşmalı və üz-üzə gəlməli olurlar. Film məhz bu çətinliklərlə mübarizəyə, maneələrin dəf edilməsinə həsr olunmuşdur. Filmin qəhrəmanı səhv də edir, bəzən əsl mənəvi sərvətləri lazım olan yerdə axtarmır, müxtəlif adamlarla, insan taleləri ilə qarşılaşır. O, dövrün böyük həqiqətini - ilk növbədə ədalət uğrunda mübarizə aparmağın vacibliyini həmin an dərk edə bilmir. Buna yiyələnmək üçün o, sınaqlardan keçməməlidir. Çünki məhz bu çətin sınaqlar onun daxilində gizlənmiş böyük insani hisslərin oyanmasına kömək edəcəkdir. Nəhayət, Rasim öz həyat yoluna qalib kimi çıxır və başa düşür ki, insan cəmiyyətimizdə ara-sıra rast gəlinən natəmizlikləri görəndə susmamalıdır, var qüvvəsilə bu cür nöqsanlara qarşı mübarizə aparmalıdır.

Rejissor baş qəhrəmanları minlərlə şagirdin arasından seçib Yazıçı Y.Əzimzadə dostu H.Seyidbəylinin yaradıcılığı barədə yazmışdır: "Həsən povestlərində, romanlarında, ssenarilərində, hekayələrində, hətta oçerklərində bugünkü insanın həyatı və işi haqqında ürək açıqlığı ilə, sadə və aydın söhbət açmağı xoşlayır və bu cəhət onun əsərlərində oxucuya, mən deyərdim ki, tamaşaçıya xoş hisslər təlqin edən səmimiyyətə bağlanır.”

H.Seyidbəylinin filmlərinə baxanda burada diqqəti cəlb edən başqa bir məsələ də ortaya çıxır. Həmin məsələ Həsən müəllimi görünür çox narahat edirdi. Bu, cəmiyyətdə yaşayan və çətinliklərlə üz-üzə qalan qadınların taleyidir. "Telefonçu qız” filmindəki Mehriban, "Möcüzələr adası”ndakı Məryəm, "Sən niyə susursan?”dakı Sürəyya, Cəmilə, "Bizim Cəbiş müəllim”dəki Cəbişin arvadı və Nəcəfovun arvadı, "O qızı tapın”dakı Əminə, "Nəsimi”dəki Şəms və Fatimə, "Xoşbəxtlik qayğıları”ndakı Rüxsarə belə qadınlardandır.

"Onun xoşbəxtlik qayğıları” məqaləsinin müəllifi M.Adilov çox düzgün olaraq qeyd edir ki, H.Seyidbəyli Azərbaycan qadınının, ələlxüsus gənc qızların, azərbaycanlı ailəsinin xoşbəxtliyini arzulayır, buna mane olan problemləri qabardırdı. Onun əsərlərində və filmlərində gənc qadın və ailə problemi qoyulur və müəllif məsələni özünəməxsus şəkildə həll etməyə çalışırdı.

Həsən müəllim "Sən niyə susursan?”  filmi ilə bağlı demişdir: "Mənim bütöv yaradıcılığımın əsas mövzusu insanın xeyirxahlığı, insanın mənəvi gözəlliyi ilə bağlıdır. Əgər əvvəlki filmlərimdə əsas mövzunun ayrı-ayrı hissələrini işləmişdimsə, "Sən niyə susrsan?” filmində bütün bu motivlər ümumiləşdirilmişdir.”

Rejissor baş qəhrəmanları minlərlə şagirdin arasından seçmişdir. Rəna Səlimova və Xəyal Axundzadə inandırıcı və təbii oyun nümayiş etdirmişlər. Maraqlıdır ki, nə Xəyal, nə də Rəna gələcəkdə kinoaktyor olmaq fikrinə düşməmişlər. Amma onların hər ikisi "Cazibə qüvvəsi” novellasında çəkilmişdir. Rəna Səlimova sonralar da bir neçə filmdə iştirak etmişdir. Sürəyya rolunun ifaçısı Zemfira Sahilova  o vaxtlar Moskvadakı Şukin studiyasının tələbəsi idi. Sonralar o, rejissor A.Babayevin "Birisi gün gecəyarısı” macəra filmində əksinqilabçı Ağabəyova və "İnsan məskən salır” filmində Ədilə rollarında çəkilmişdir.

Filmdə aktyorlardan Yusif Vəliyev Şirməmməd, Oleq Xabalov Nəcəf, görkəmli aktyor Yaşar Nurinin atası Məmmədsadıq Nuriyev Arıq, Kamil Qubuşov Bəbir, Sadıq Hüseynov sahə müvəkkili rollarında çıxış etmişlər.

Moskvanın "Romen” Qaraçı Teatrının aktyoru və rejissoru, bir neçə pyesin müəllifi Oleq Xabalov "Qaraca qız” və "Möcüzələr adası” filmlərində maraqlı surətlər yaratmışdır.

Filmin operatoru R.Ocaqovun həm də II rejissor olması təsadüfi deyildi. Çünki o, 10-dan artıq filmdə operator işləyəndən sonra rejissorluğa keçmiş və bu sahədə bir sıra dəyərli filmlər, o cümlədən "Ad günü”, "Tütək səsi”, "Özgə ömür”, "Təhminə”, "Ölsəm, bağışla”, "Otel otağı” və s. ekran əsərləri yaratmışdır.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(11.12.2025)

 

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı yazıçı-dramaturq Ağalar İdrisoğlunun nəsr nümunələrinin dərcini davam etdirir. Növbədə “Qu quşu haqqında əfsanə” pritçasıdır.

 

Bir kəndə getmişdim. Çox qəribə adı vardı - Sonaabad. Kəndin adının mənası ilə maraqlandım. Qonaq qaldığım evin ağsaqqalı məni kəndin kənarındakı qəbiristanlığa gətirib, bir qəbri göstərdi. Qəbir daşının üstündə Qu quşunun şəkli yonulmuşdu. Və bu sözlər yazılmışdı: “Burada Su sonası Qu quşu dəfn olunub. Qoy bütün insanlar paklığı, təmizliyi, vüqarı, sadiqliyi ondan öyrənsinlər”...

 Mən sual dolu nəzərlə ağsaqqala baxdım...

 - Su sonasının, bax bu Qu quşunun şərəfinə qədim ağsaqqallarımız, ulu babalarımız kəndimizi Sonaabad adlandırıb, - deyə həmin ağsaqqal əvvəlcə mənə, sonra isə harasa uzaqlara baxıb nəyisə yadına saldı. Və mənə qəribə bir əhvalat, maraqlı rəvayət danışdı...

- Hə, ağrın alım, çox qədim zamanlarda, artıq tüfəngin “at oynatdığı” vaxtlarda ovçu gülləsinə tuş gələn, qanadından yaralanmış bir Qu quşu öz köçündən ayrılıb göydə müvazinətini saxlaya bilməyib, yerə dəyib tikə-parça olmamaq üçün çox çətinliklə bizim obanın Pənah adlı ağsaqqalının həyətinə qonub. Köçündən perik düşən həmin Qu quşu dəstənin ardınca yazıq-yazıq baxaraq əcaib-qəraib səslərlə qışqırıb, haray qoparıb. Yenidən qanad çalıb uçmaq, öz dəstəsinə çatmaq istəyib. Bacarmayıb. Tamam taqətdən düşən Qu quşu, halsız vəziyyətdə yerə uzanıb. Öz dilində səslər çıxararaq, şivən qoparıb, - deyə ağsaqqal söhbətinə ara verib, əlindəki qəlyanı kibrit çöpü ilə eşələyib, yenidən yandırdı və mənim ona maraqla qulaq asdığımı görüb söhbətinə davam elədi.

Bu əcaib-qəraib səsə evdən çıxan Pənah kişi, onun arvadı Gülsənəm qarı, uşaqları, gəlinləri, nəvələri həyətdə çapalayan, qənirsiz gözəlliyi olan, ağ, üstündə qızılı xalları parıldayan bu Su sonasına heyranlıqla tamaşa eləməyə başlayıblar. Pənah kişi Qu quşunun qanadından axan qanı görüb tez həyətə düşüb. Onun ardınca Gülsənəm qarı, sonra uşaqları, gəlinləri, nəvələri də həyətə düşüb, Qu quşuna yaxınlaşıblar. Qu quşu ona yaxınlaşan adamları gördükdə bir az da ucadan “vay-şivən” qoparıb, onları yaxına buraxmayıb. Pənah kişi Qu quşunun adamlardan qorxduğunu başa düşüb arvadının, uşaqlarının üstünə çımxırıb. Hamı təzədən eyvana çıxıb. Pənah kişi özü yavaşca Qu quşuna yaxınlaşıb. Can verən Qu quşunu kobud, qabarlı əllərilə sığallayıb. Qu quşu elə bil ki, xilaskarını gördüyündən sakitləşib...

Yaralı quş, başını onun yanında dizi üstə oturan və Sonanı mehribanlıqla sığallayan, onunla danışan Pənah kişinin şəfalı əllərinə söykəyib. Su Sonasının ondan imdad dilədiyini başa düşən Pənah kişi ağır Qu quşunu qucağına götürüb, evə gətirib.

Uzun illər Türkəçarə ilə kənd adamlarına loğmanlıq eləyən Pənah kişi Qu quşunu ölməyə qoymayıb, onu da otlardan düzəltdiyi dərmanlarla sağaldıb. Onu ölümün pəncəsindən qurtardığını duyan, hiss eləyən Qu quşu da öz mehrini xilaskarı Pənah kişiyə, onun ailəsinə, uşaqlarına salıb... Onları sevib.

 ... Pənah kişinin həyətinə Qu quşunun düşməsi xəbəri obamızda ildırım sürəti ilə yayılıb. Obanın adamları, uşaqlar tez Qu quşunu görməyə, bu gözəlliyə tamaşa eləməyə gəliblər. Həmin gündən Pənah kişinin evi ziyarətgaha çevrilib bu obanın və qonşu kəndlərin adamları üçün. Hər gələn də Pənah kişinin evinə pay-pürüşlə gəlib. Artıq qısa vaxtda bu ev, bu həyət müqəddəs ziyarətgah olub. Axı, Qu quşu məhz heç kimin yox, obanın ağsaqqalı Pənah kişinin həyətinə qonmuşdu. Deməli, Ulu Tanrı tərəfindən burda nə isə dərin bir hikmət, müqəddəslik vardı...

Yaralı Qu quşunun qanadı bitişib. Sağalıb. Amma Qu quşu heç yerə uçub getməyib. Pənah kişinin evinə, həyətinə, obanın adamlarına öyrəşib. Mehrini bu kəndin camaatına salıb. Kəndin uşaqları ilə dostlaşıb Qu quşu. Hamı ona öz yemək payından gətirib. O, bütün günü obanın tozlu yolunda gəzib, uşaqlarla oynayıb, sonra da qaş qaralanda özü Pənah kişinin həyətinə gəlib, eyvana çıxıb, orda onun üçün məxsusi düzəldilmiş komasına girib, sakitcə öz dilində nə isə danışıb, ayrı-ayrı səslər çıxarıb, mahnı oxuyub...

 Pənah kişi Qu quşunun belə qənirsiz gözəlliyinə görə ona Sona adı qoyub. Kənd adamları, qonşu el-obanın adamları da bu Qu quşunu “Sona” çağırıblar. O da bu ada öyrəşib. “Sona” deyən kimi qanadlarını açıb, şən səslərlə, öz dilində danışaraq, onu çağıran adama yaxınlaşıb.

...Düz bir il kənd əhlinin, qonşu el-oba camaatının da ziyarətgah yeri olub Pənah kişinin evi.

Bir gün Qu quşu Pənah kişinin həyətində çox narahat gəzirmiş. Ora-bura vurnuxurmuş. Öz dilində səslər çıxarır, nə isə deyirmiş. Qu quşunun bu narahatlığını hamı duymuşdu. Hamı da nigaran idi ki, görəsən nə olub Sonaya? Niyə səhərdən heç nə yemir. Həyətdə narahat ora-bura vurnuxur. Tez-tez başını çiyninə əyib, göyə baxır. Özü də çox narahat, qəmli baxışlara...

Bu vaxt birdən Qu quşlarının səsi eşidilib. Göydə qatar kimi bir dəstə Qu quşu kəndin üstündən uçub gedirmiş. Sıra ilə uçan bu durna qatarı öz dillərində səslər çıxarıb, nə isə deyirmişlər. Bu səsləri eşidən Sona tez başını çiyninə əyib bir gözü ilə göyə baxıb. Sonra o da göydə uçan quşların səsinə səs verib. Bu səsi eşidən Qu quşları bir az da səslərini ucaldıblar. Sona da səsini artırıb. Öz dilində “vay-şivən” qoparıb...

 Deməli, göydə uçan durna qatarının onun öz dəstəsi olduğunu duyubmuş, tanıyıbmış Sona. Deməli, bu durna qatarı elə payızda burdan uçub gedən dəstə imiş. Öz dəstəsindən ayrı düşmüş Qu quşu - Su Sonası qanadlarını geniş açıb bu dəfə daha sevinclə səslər çıxarmağa başlayıb. Elə bil o bu səslərlə kənardan onu izləyən Pənah kişiyə, kəndin adamlarına deyirmiş: “Onlar mənim burada olduğumu, sağ qaldığımı bilib sevinirlər. Bu onların sevinc səsləridi. Bax görürsüz? Eşidirsiz onların səsini? Deməli, onlar məni səbirsizliklə gözləyirlər. Bircə uça bilsəydim...”

 Uçmaq üçün özündə güc toplamağa, həyətdə o tərəf, bu tərəfə qaçmağa başlayıb Sona. O, bir neçə dəfə həyətdə o tərəf, bu tərəfə var-gəl eləyib və sonra bütün gücünü toplayaraq, uçub. Artıq uçmağı yadırğamış Sona az qalıb ki, kəndin uca çinar ağaclarına dəysin. Lakin dostlarına, dəstəsinə çatmaq inamı yəqin ki, ona böyük güc, qüvvət verib. Birdən-birə qarşısındakı daha uca çinar ağacına çatmamış dik göyə şığıyıb.

Kəndin adamları bu mənzərəni seyr eləyib, Sonanın öz dəstəsinə çatmasını səbirsizliklə gözləyirmişlər. O, dəstəyə çatıb. Sırada öz yerini axtarıb. Gah sol dəstəyə, gah sağ dəstəyə qarışmaq istəyib. Amma durna qatarı onu öz aralarına buraxmayıb. Çünki Sonanın yarısı olan Qu quşu başqası ilə cütləşmişdi. Amma onu da sizə deyim ki, təxminən yüz il yaşayan Qu quşlarının erkəyi də, dişisi də cəmi biri ilə yaşayırlar. Əgər onların yarı, yəni erkəyi ya, dişisi ölürsə, o biri ömrünün axırına qədər tək yaşayır. Və heç bir Qu quşu ilə cütləşmir. Bax budur qu quşlarının bir-birinə sadiqliyi... Amma indi möcüzə baş vermişdi... Həmin Qu quşu artıq bu bir ildə öz yarısını, öz cütünü tapmışdı... Sona bunu görüb, Sona bunu bilib, duyub, hiss eləyib. Sona başa düşüb ki, o, artıq bu dəstəyə yaddır. Onu bu dəstə unudub... Onun bayaq fikirləşdiyi düz deyilmiş. Bu bir ildə Sona onları səbirsizliklə gözləsə də, onlar Sonanı gözləməyiblər. Sonanı yada salmayıblar. Öz yarısı, yarı isə deyəsən dəstədən də qabaq unudub Sonanı. Yaddan çıxarıb...

Bunu görən Sona durna qatarından ayrılıb. Tək qalıb. Arxada tək uçmaq, yəqin ki, ona ağır gəlib... Göydə bir az qanad çalıb. Sonra Sona geri dönüb. Yavaş-yavaş kəndin üstünə doğru uçmağa başlayıb. Uçuşundan hiss olunurmuş ki, Sona yorulub. Axı o, bir il idi ki, uçmurdu. Su sonası, düz Pənah kişinin evinin üstünə qədər qanadlarını ağır-ağır hərəkət etdirməklə uçub…

Belə rəvayət eləyirlər ki, Sona birdən-birə qanadlarını yığıb, dəhşətli bir səs, “vay-şivən” qoparıb. Onun bu səsi təkcə bizim obada yox, qonşu kəndlərdə də böyük bir əks-səda yaradıb. Aman... Nələr yox imiş o səsdə... Nələr yox imiş o fəryadda... Sonra Sona göydə müvazinətini itirib. Bu vaxt o, böyük bir daş parçası kimi göydən Pənah kişinin həyətinə düşüb. Hamı - obanın yüzlərlə böyüklü, kiçikli adamları Sonaya tərəf qaçıb. O yerə düşəndə artıq ölübmüş. Kim bilir. Bəlkə elə göydə həmin vaxtı dəhşətli səslər çıxarıb, “vay-şivən”, haray qoparanda ürəyi partlayıbmış Sonanın. Öz yarısı, öz dəstəsi onu qəbul eləmədiyindən, unutduğundan bu dərdə dözməyibmiş Sona. O da özünə belə bir cəza növü tapıbmış. Öz yarısına, öz dəstəsinə etiraz əlaməti olaraq, özünə belə qəsd eləyibmiş Sona.

 Qu quşunun - Sonanın ölümü kənddə, qonşu obalarda da matəm kimi qarşılanıbmış. Ona görə də adamlar onu gətirib bax bu qəbiristanlıqda dəfn eləmişdilər. Özü də qəbiristanlığın düz girəcəyində. Qonşu kəndlərə gedən yolun üstündə. Qəbir daşının üstünə də bax bu sözləri yazıblar...

 

Bu əhvalat çoxdan olub. Lap çoxdan... Kim bilir, bəlkə də elə Sonanın qəbir daşı kəndimizdə olan ilk qəbir sayılır... Bilmirəm. Sonanın ölüm tarixini nə bu kənddə, nə də qonşu kəndlərdə heç kim bilmir. Amma bu rəvayəti bizim tərəflərdə uşaqdan böyüyə hamı bilir. Çünki bu rəvayət bizim yerlərin insanlarına uzun illərdi, neçə əsrdi ki, nəsil-nəsil ötürülüb…

Ağsaqqal sözlərini bitirib əlindəki qəlyanı yenidən yandırdı və tüstüsünü acgözlüklə sinəsinə çəkib mənim üzümə baxdı. Onun gözlərində bir cüt alacalanmış yaş gördüm.Həmin yaş ağ saqqalına düşüb, bir parıltıya çevrildi. Bu əhvalat mənə də çox təsir eləmişdi. Ağsaqqal Sona haqqında bu rəvayəti danışdıqca, mən də o səhnələri görürdüm... EIə bil mən də bu hadisələrin iştirakçısıydım.

 … Budur, tozlu yolla hər ikimiz yenə də kəndə qayıdırıq. Heç birimiz danışmırıq. Hərəmiz öz dünyamızdayıq... Öz içimizə çəkilmişik. Qocanın danışdığı bu rəvayət mənə elə təsir eləyib ki, bulud kimi dolmuşam. Öz-özümə fikirləşirəm ki, bu rəvayət yox, əsl həqiqət də ola bilər... Axı, hər bir rəvayətdə çoxlu həqiqətlər də gizlənir…

 Üç gün burada qonaq qaldığım müddətdə hamıdan diqqət, xoş rəftar gördüyümdən, indi başa düşürəm ki, niyə qədim kişilər bu kəndə Sonaabad adı veriblər. Artıq bu ad kəndə təmizlik, paklıq gətirib. Bu kənddə dünyaya gələn hər körpəni də bu ruhda tərbiyə eləyirlər. Bu kənddə tərbiyə beşikdən, addan başlayır... Sonaabadlılar öz əqidə bütövlükləri ilə, paklıqları, təmizlikləri və sifət cizgilərində olan gözəllikləri ilə məmləkətdə ad çıxarıblar... Bu kənddə heç kim, heç kimsənin çörəyinə göz dikmir. Bu kənddə heç kim, heç kimi aldatmır. Bu kənddə tayfabazlıq, yerlibazlıq, paxıllıq, məkrlik, çirkin əməllər, rüşvət adlı murdarlıqlar yoxdur...

Bu vaxt sükutu keşməkeşli bir həyat yaşamış, müdrik ağsaqqal pozdu və ağ saqqalını uzun nazik barmaqları ilə sığallayıb, artıq çuxura düşən, amma həyat eşqini itirməyən gözləri ilə, mehriban baxışları ilə gözlərimə baxıb dedi:

 - Görürsənmi oğlum, Qu quşlarının qanunlarını? Onlar dəstədən ayrılıb, bir özgə qapısında yaşayan Sonanı qəbul etməyiblər. Sona da öz günahsızlığını sübut eləmək üçün özünə qəsd eləyib... Biz - insanlar isə min cür murdar əməllər eləyirik, bir-birimizin ayağının altını qazırıq. Torpaq, Vətən, vicdan satırıq. Yenə də özümüzü təqsirli bilmirik. Eh... Biz adamlar Qu quşları qədər də deyilik. Əgər onlardakı qanunlar bizdə olsaydı, yer üzündə bu qədər qanlar tökülməz, bu qədər mənasız, ağılsız davalar, müharibələr, bu qədər qaçqınlar, köçkünlər, didərginlər, evsiz-eşiksizlər olmazdı. Bu qədər bədbəxt taleli biçarə insanların naləsi göyə, ərşə qalxmaz və Ulu Tanrıya qədər yüksəlməzdi…

 

                                                                             Masallı, Digah kəndi.

                                                                                   İyun, 2000-ci il.                           

                                                              

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(11.12.2025)                         

 

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Bir məktub, bir şeir rubrikasıında əməkdaşımız Nail Zeyniyevin yazdığı“Axı” qəzəlini təqdim edirik.

 

 

Qəlbimdən süzülür köksümə həsrət göz yaşı axır,

Yarı yola çatmamış bezdirdi canımdan axır.

 

İlahi, nə müşkül işmiş bizə sevinc bağışlamaq,

Neyçün gözləri kor keçir yanımdan axı?

 

Zülmətdən qara bir göz gördüm asimanında,

Elə bil doğmamdı, deyil öz qanımdan axı?

 

Üstümdə qəmdən başqa nə varsa yığıb, aparır,

Danışır öz-özünə olmayan sanımdan axı.

 

O ki, nə qüdrətə sahibdir, bilmirəm amma,

Fırtına qopsa uçurar, nə istər damımdan axı?

 

Əksini görsən saf suda, Nail, etibar eyləmə,

Dağlarda dilə gələcək bilirəm ahımdan axı...

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(11.12.2025)

 

 

Dahi Azərbaycan şairi Məhəmməd Füzuli barədə “Ədəbiyyat və incəsənət” portalı məqalələr təqdimini davam etdirir. Sırada Bəkir Çobanzadədir.

 

“Füzuli Şərqin yetişdirdiyi

ən səmimi, ən həssas şairidir”

Mister Gibb

 

Dörd yüz il... Az zaman deyildir. Dörd yüz ildə irmaqlar yataq­larını dəyişdirir, dağlar aşınır, insaniyyət tarixində bir deyil, bir kaç böyük dövrlər gəlir keçir, yüzlərcə hökumətlər, dövlətlər və binlərcə dövlət adamları doğub-ölür. Bununla bərabər, dörd yüz il çox uzun zaman da deyildir. Elmin, fənnin böyük-böyük kəşfləri, icadları sayə­sində dörd yüz, dörd bin, hətta qırx bin sənəlik bir zamandan az-çox məlumatımız vardır.

Füzulidən çox əvvəl gəlmiş-keçmiş türk şairləri, alim və həkim­ləri, filosofları vardır. Füzuliyə gəlincəyə qədər türklər bin ildən ziyadə bir ömrə malik ədəbiyyat və olduqca böyük, şöhrətli, qüd­rətli dövlətlər doğurmuşlar. Bunlardan Orxon, Turfan kitabələrinə, “Kutadqu bilik”, “Divanü-lüğatit-türk”, ümumiyyətlə, uyğur, cığatay namlarilə anılan dövrlərə işarət edərsək, nə demək istədiyimizi anlamış olur.

Bütün bunlara qarşı Füzulinin ayrı bir əhəmiyyəti vardır. Füzuli dörd yüz il əvvəl ədəbiyyatımızın dumanlı-buludlu üfüqlərində doğ­muş, ölməmişdir və bəlkə, daha bir çox əsrlər ölməyəcəkdir. O bizim bu gün də könlümüzdə, xatirəmizdə, məktəb və səhnələrimizdədir. Ona bir müasirimiz, yaşdaşımız dersək, yanılmış olmayız. O, dörd yüz il yaşayan bir insandır. Yuxarıda saydığımız dövrlərin qəhrəman­ları artıq həp tarixi simalar olduğu halda, Füzuli bu günə qədər canlı bir simadır. Digər tərəfdən, azacıq əlinə qələm tutan, bir kaç yazılı nümunə görən türk gəncləri, ixtiyarları arasında bilərək-bilməyə­rək Füzulini oxumayan, eşitməyən, dinləməyən həman yox kibidir.

Füzuli münəvvər təbəqə ilə xalqı ən böyük və ən incəlmiş şairlərimizlə yüzlərcə illərdən bəri, bəlkə də, əlinə heç bir zaman kitab almamış köylülərimizi “Leyli və Məcnun” ilə ağladan, “Şikayətnamə”si ilə güldürən və digər qəzəllərilə coşduran yeganə bir şairi­mizdir.

Məşhur alman müştəşriqi, professor Martin Hartman “Türküs­tanda kitab sənəti” nam əsərində: “Füzuli Daşkənddə, Qazanda, vəlhasil, Asiyanın hər tərəfində təqdirlə oxunur”, – deyir. Demək ki, o – Füzuli bizim türk, hətta Şərq ölkəsinin hər tərəfində qarşımıza çıxır, hər yerində vətəndaşımız, köydaşımızdır.

Füzuli bütün Şərq ədəbiyyatında, bütün Şərq ellərində məlum olduğu, təqdir etdiyi kibi, Avropada da böyük rəğbət və məhəbbətə məzhər olmuşdur.

Avropa müştəşriqləri Füzulini bir çox cəhətlərdən türk və Şərq ədəbiyyatının yeganəsi saymışlardır. “Osmanlı şeirinin tarixi”ni altı cildlik böyük və müəzzəm bir əsərdə izah və təhlil etmiş olan və hökm təqdirində pək ziyadə müşkülpəsənd görünən mister Gibb əsərinin Füzuliyə təxsis etdiyi qismində onun türk və Şərq ədəbiyyatındakı müstəsna mövqeyindən bir kaç kərə yüksək təqdir və səmimi sita­yişlə bəhs ediyor. Məsələn, “Osmanlı şeirinin tarixi” nam əsərinin üçüncü cild ikinci səhifəsində Füzuli haqqında: “Şərqin Şərq olalıdan bəri yetişdirdiyi şairləri içərisində ən səmimisi və ən həssası Füzuli­dir”, – dediyi kibi, eyni əsərin eyni cildinin 86–88-ci səhifələrində Füzulinin “Leyli və Məcnun”u haqqında: “Bu, yəni “Leyli və Məc­nun” şimdiyə qədər yazılan məsnəvilərin ən yüksəyi və ən gözəli­dir”, – sözlərini qeyd etməklə bərabər, yenə Gibb 70-ci səhifədə: “Bütün türk ədəbiyyatında Füzulidən daha böyük bir isim bulmaq mümkün deyildir”, – deyərək təqdirini son dərəcəyə vardırıyor və Füzulini başlanğıcından zamanımıza qədər türk ədəbiyyatında yetişən şairlərin sultanı, yəni sultanüş-şüərası mərtəbəsinə çıxarıyor.

“Türk ədəbiyyatında eşq” namilə yazdığı əsərində Edmon Fazi: “Füzuli Asiya məktəbi-ədəbisinin ən böyüklərinin şairidir. Ondan sonra keçən dörd əsr içində bütün şairlər onu tərənnüm etdilər. Fəqət yenə o həpsinin üstündə məsləyin yeganəsi qaldı”, – sözlərini yazıyor.

“Osmanlı şeir sənəti”nin müəllifi və Avropa türkşünaslarının babası Hammer Bürqştaldan professor Krımskiyə qədər eyni fikir­lərin az-çox dəyişmiş təbirlərlə Avropa şərqiyyatçılarında bulunduğunu görüyoruz.

Avropa üləmasının yuxarıda zikr etdiyimiz fikirlərindən də aşkar olduğu kibi, Füzuli Azərbaycan – Osmanlı türklüyünün və fars-ərəb mədəniyyət dairələrinin on dördüncü, on beşinci, on altıncı əsr­lərin təsadüf və çarpışma nöqtəsi olan Bağdadda böyümüş və çalış­mış olmaqla bərabər, yalnız bir-iki qövmün, hətta yalnız türklüyün şairi saymaq lazım gəlməz. Onun yeri bütün Yaxın Şərqin yetişdir­diyi ölməz böyüklər arasındadır.

İştə bunun üçün professor Krımski “Türk ədəbiyyatı tarixi” nam əsərində: “Füzuli həm fars, həm Azərbaycan və Osmanlı ədəbiyyat­ları tarixinə girər”, – dediyi zaman yanılıyor. Şərqin on yeddinci əsrə qədər ərəbi, farsı, türkü birləşdirən iqtisadi, ruhi, ictimai bir əsası, təməli var idi ki, o təməl də ümumi ruhda yetişən filosoflar, ədiblər, şairlər bütün Şərqin malıdırlar və bunların fəaliyyəti ayrı bir Şərq tarixi, bir Şərq ədəbiyyatı meydana gətirmişdir. Ərəb, fars, türk ruhunu kəndi şəxsiyyətində ən iyi məzc edən bu xəlitələrdən bugünkü cənub türkcələrində (Osmanlı və Azərbaycan) olduğu kibi, sepah, üçayaqlı bir lisan deyil, yekparə bir əsər meydana gətirən Füzuli olmuşdur.

O, ərəb eşqi, fars ruhu və türk qılıcilə qurulan əsrlərin ağır və acıqlı uruşları altında yıxılan Bağdadın ruhunu qavramış, onu bizə duyurmuşdur. Qrek, Bizans, fars, türk, ərəb ruhlarının mənsəbi, bir vaxtlar dünya iqtisadi yollarının kilidi olan Bağdad xarabalarını oxumuş, duymuş və tərcümə etmişdir. Bu cəhətdən o, böyük cahan faciəsini bizə tərənnüm etmişdir.

Bundan başqa, Füzuli kəndi zamanındakı Bağdadı da duymuş­dur. Füzulinin yaşadığı Bağdad o vaxtdakı İran və Türkiyənin qanlı sərhədi idi. Füzuli dövrü şiə-sünni davalarının, islam dünyasında İran və Türkiyə faiqiyyəti, hegemoniyası mücadilələrinin ən ziyadə şiddət qazanmış bir zamanı idi. İqtisadi həyatın gevşəkliyi, siyasi idarələrin keşməkeşi, nəhayət, ruhi həyatın qəvi ümdələrə istinad edəməməsi böylə dövrlərin açıq və ana cizgilərindən sayılır.

İslam tarixində Əli – Müaviyə, abbasi – əməvi, islam – moğol, fars – ərəb, türk – fars və ərəb mücadilələri və doğurduqları böhranlar ayrı dürlü olaraq qeyd olunmalıdır. Bu dövrlərin bütün cahan və insan­lıq tarixi nöqteyi-nəzərindən böyük iqtisadi və ictimai mənası vardır.

Biz burada yalnız şunu qeyd edəcəyiz: böylə dövrlərdə çox dəfə Şərqdə mistik-mütəsəvvif şairlər yetişmişdir. Məşhur ərəb, fars və Əhməd Yasəvi, Yunus İmrə, Aşıq Paşa... kibi türk sufi şairləri böylə dövrlərdə yetişmişdir. Böylə dövrlərin aşağıdan-yuxarıya, bir kənar­dan digərinə qədər bütün Şərqi sardığına bir əlamət də şudur ki, yalnız şairlər deyil, xalq da mistik-sufi ruhunda bulunmuşdur. Əsasən, böyük sufi şairləri xalq ruhunun tərcümanı olmuş və yaxud olmağa çalışmışlardır.

Lakin Füzuli sufi-mistik deyildir. Gerçək sufilər kibi, o da şərab­dan, eşqdən bəhs edər... Gərçi Füzulidə həqiqi sufi parçalar da vardır. Çünki o, İranın, ərə­bin klassik sufi şairlərindən nümunələr görmüş, dərs almış, təsir qap­mış ola bilir.

...Füzuli kəndi hisslərini, həyəcan və ümidlərini, mühitinin və xalqının səfalət zillətlərini o vaxtda mövcud olan ən qüvvətli sözlər, ən səmimi şəkillərlə anlatmışdır. Füzuliyə “mübaliğəçi”, “safdil” deyə biliriz, lakin bu gün də, yarın da “yalançı”, “masalaçı” deyəməyiz. “Ən gözəli – ən yalanı” (“əhsənühü-əkzəbühü”) düsturilə yaşayan Şərq ədəbiyyatında o, ən gözəli, ən doğrusu olan şeirlər, əsərlər meydana gətirmiş birinci şairimizdir.

Füzuliyə “fərdiyyətçi aşiq” demişdik. Bununla bərabər, o, ümumi və ictimai həyata qarşı da laqeyd deyildir. O, zamandakı siyasi, fəlsəfi, ictimai cərəyanları yaxından təqib etmişdir. O həm Şah İsmayıla, həm də onun qanlı düşməni Sultan Süleymana mədhiyyələr yazmasını bilir və hər ikisinin də damarlarını oxşayacaq şeylər bulur. O həm sünni ruhunda nə’tlər, həm də şiə şəklində mərsiyələr yazar.

Biz onun tərcümeyi-halından sünni [və] şiə məzhəbləri arasında bir-iki kərə intiqallar, çevirmələr yapdığını öyrəniyoruz. Vəlhasif, Füzulinin bir sifəti və olduqca mənfi sifəti də iyi bir Şərq məsləhət­çisi, taktiki olmasıdır. O, “bərayi-məsləhət” qələmini gah Təbrizə, gah İstanbula, gah şaha, gah sultana təqdim edərək kəndisinə lazım gələn rahatlıq və salamatı təminə çalışıyor.

O da şeirindən, istedadından hər Şərq şairinin tiranlara vermək məcburiyyətində olduğu vergini ödəmişdir. Lakin Füzuliyə digər saray şairləri kibi dalqavuq və qəsidəçi demək olmaz. Onun həyatını təsvir edən qızıl cizgi hər zaman saraydan və onun ədəbiyyat və cəmiyyət üçün zəhərli ruhundan uzaq qalmasıdır.

O daima kəndisini saray və sultana qarşı müariz və saray şairlərinə qarşı məğrur və müstəhzi tutmuşdur... Şikayətnamə” Füzulinin digər əsərləri kibi, zamanımıza qədər bizi güldürməkdə və ağlatmaqdadır.

...Füzuli şeirlərinin pək çoxunu yalnız təsadüfi olaraq türkcə yaz­mış deyildir. O, farsca daha gözəl yazıldığının və farsca daha ziyadə ədəbi modada bulunduğunun fərqindədir. Lakin o da Aşıq Paşa, Əlişir Nəvai, Yunus İmrə... kibi digər bir çox qüvvətli türk şairləri kibi [...] türkcə kibi işlənməmiş bir dil ilə gözəl şeir yazmaq [mümkün] oldu­ğunu iləri sürmüşdür...

Burada bir məsələ daha qalıyor. Əcəba, Füzuli türkcənin hankı şivəsilə yazmışdır? Füzulidə dilcə rast gəldiyimiz başlıca xarakteristik cəhətlər bəzi sözlər olub, cümlə tərtibində müəyyən şivəyə işarət edəcək xüsusiyyətlər pək azdır. Bu sözlərdən bəziləri şunlardır: mən, dutsaq, tapşırmaq, eyləmən, yaxşı, yaman, özgə, ağ (“aq”), tək (“kibi”), sayru (“xəstə”)... Bu sözlərdən bəziləri bu gün azəri türk şivəsində yerləşməklə bərabər, əski Osmanlı və bugünkü digər şivələrdə də bulunur.

...Burada izahı üzün sürəcək digər bəzi lisani əla­mətlərə dayanaraq, bu sətirləri yazan Füzulini lisanının türkcə qismi etibarilə Azərbaycan şivəsinə daha ziyadə yaxın buluyor. Şivə xüsu­sunda, daha doğrusu, uzun-qısa bir kaç dövr keçirmişə bənzəyir. Yenə eyni surətlə sözü uzatmamaq fikrilə professor Knmskinin Füzulinin kürd olması haqqında iləri sürdüyü iddianı münaqişədən vaz keçiriz. Əsasən, Krımski “Türk ədəbiyyatı tarixi” nam əsərində ibtidadan zamanımıza qədər, Osmanlı sədri-əzəmlərinin üstəsinə nəzirə yapa­raq yetişən türk ədib, həkim və şairlərinin yüzdə doxsanını rum, kürd, arnavud, ərəb çıxarmışdır. Təbii, heç birisində, Füzulidə olduğu kibi, heç bir dəlil və söhbət əlavə etməmək şərtilə, hər halda, Krımskini böylə cürətkar iddialara sövq edən cəhəti bu gün elmdən tış qılmaq lazım gəlir.

Xülasə, Füzuli “Bəngu Badə”si, “Saqinamə”si, “Leyla və Məcnun”u, “Şikayətnamə”si, qəzəlləri və başqa farsca, türkcə şeirləri ilə, yuxarıda da dediyimiz kibi, hər zaman ədəbiyyatımızda tər və təzə qalmış duyğular və şəkillərin mövcidi, təqlid olunamayan ustadı olmuşdur və bir çox əsrlər də böylə qalacaqdır.

...Qərbdə, Avropada da ruhun dediyimiz dərin təbəqələrinə enmək qüdrət və şərəfi, şəksiz, Gete, Şiller... kibi pək az qələm sahib­lərinə müyəssər olmuşdur. İştə bunun üçün Füzuli Avropada bütün türk, ümum Şərq şairləri içərisində bir çox xüsusiyyət və məziyyət­ləri ilə ən çox təqdirlərə məzhər olmuş bir şairdir... İstiqbal Füzuli kibi səmimi şairlərindir.

(Mənbə: Məhəmməd Füzuli. Elmi-tədqiqi məqalələr.

Bakı: Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1958, səh.364–374)

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(11.12.2025)

 

 

Xalq yazıçısı, akademik Kamal Abdullanın əsərlərindən seçilmiş bir sıra qranula – cövhər sayıla biləcək məqamları “Ədəbiyyat və incəsənət” oxucularına təqdim edir.

 

Kamal Abdulla özü seçilmiş bu cövhərlər barədə yazır: “İllərdən bəri yazdığım müxtəlif şeirlərin, esselərin, pyeslərin, hekayə və romanların, publisistik məqalələrin və elmi əsərlərin, verdiyim intervülərin hər birinin içində yer almış və bu gün də öz məzmunu, tutumu, forması ilə diqqətimi çəkən misralar, cümlələr günlərin bir günü sanki dil açıb mənə dedilər ki, bizim bir-birimizdən zaman və məkanca ayrılığımıza son qoy və bizi bir-birimizin yanında yerləşdir. Sən görəcəksən ki, bu zaman biz tamamilə yeni bir cazibədə zühur etmişik. Onlar qeyri-səlis məntiq dili ilə desək, içində olduqları mətnin qranulaları (ilkin vacib hissəcikləri) idi. Qranula, başqa cür ifadə etsək, cümlədən (mətndən) bütün artıq hissələri siləndən sonra yerdə qalan cövhərdir.”

 

Bu günlərdə “Everest” nəşriyyatında müəllifin “Seçmələrin seçməsi-qranulalar” adlı kitabı da işıq üzü görmüşdür.

Beləliklə, hər gün Kamal Abdulladan 7 qranula:

1.

Bu ağır ziyafət bitincə, kimsə səhvən sənin həyatını köhnə paltosu kimi geyinib gedir.

2.

“ Bu nağıllarda olur: qışın qış yeri vardır, yazın yaz yeri vardır – Həyatda belə olmur.”

3.

Məşhur rus alimi Averintsev erkən orta əsrlər Bizans ədəbiyyatı ilə bağlı deyir ki, əgər hər hansı dövr ancaq özü özünə bərabər olsaydı, sonrakı dövr, sadəcə, gələ bilməzdi. Doğrudan da, hər sonrakı dövr əvvəlkinin içindən pardaxlanmağa başlayır. Dövrlər heç zaman özləri özlərinə bərabər olmurlar. Sinergetika!

4.

Mənən qullar bütün qabiliyyətlərini yavaş-yavaş itirirlər - birindən başqa. Bu, dönük çıxma qabiliyyətidir. Onu itirən qəflətən itirir.

5.

Mənim dilimdəki “pintiliklərdən” danışanlara: Mən Azərbaycan dilində yazmıram, əzizi - mənlər, mən Azərbaycan dilinin potensialında yazıram. Oradakı “pintiliklər” isə saysız-hesabsız...

6.

Bütlərə qarşı mübarizə cümlə etalonlarına qarşı mübarizədən başlayır. Onlar da büt lərdir.

7.

Roman qədər “doyumlu” olan kiçik bir hekayə ferzə çıxmağına bir addım qalmış müzəffər piyadadır.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(11.12.2025)

 

 

 

 

Könül, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

11 dekabrda dünyaya gələn ünlülər sırasında Oşonun da adı var. 1931-ci ildə Hindistanda doğulan, adı dillər əzbəri olan din xadimi və filosof Oşonun təlimləri Azərbaycanda çox məşhurdur, onu gənclər sevə-sevə oxuyurlar. Oşonun qızıla bərabər kəlamları var, onlardan bəzilərini seçərək diqqətinizə çatdırıram:

 

Həyat qorxunun bitdiyi yerdə başlanır;

Əgər bir gülü sevirsinizsə onu qırmayın. Çünki siz onu qıranda o gül ölür, sizin sevdiyiniz də ölür. Deməli, əgər gülü sevirsinizsə, qoyun, o yaşasın. Sevgi nəyəsə sahib olmaq deyil, onu qiymətləndirməkdir;

Kədər dərinlik, xoşbəxtlik yüksəklikdir. Kədər kök atır, xoşbəxtlik qol-budaq atır. Xoşbəxtlik başı göylərə dəyən ağac kimidir, kədər isə yerin dərin qatlarına işləyən kök kimidir. Hər ikisi vacibdir. Ağac nə qədər yüksəkliyə qalxsa, onun kökü də dərin olur;

Körpə dünyaya gələndə ana da doğulur. Körpə doğulmazdan əvvəl o qadın idi, ana yox;

Mən bu dünyanı sevirəm, çünki bu dünya mükəmməl deyil. Mükəmməl deyil, ona görə də inkişaf edir. Əgər mükəmməl olsaydı, çoxdan ölərdi, inkişaf etməzdi;

Bu dünyaya çoxlu insan gəlib, sonra bu dünyanı tərk edib. Bu çox yaxşıdır. Onlar daha yaxşılar üçün yerləri boşaldırlar;

Xoşbəxt olmağın çox sadə yolu var. Nə edirsinizsə edin, qoymayın ki, keçmiş sizin beyninizə köçsün, qoymayın ki, gələcək sizi narahat etsin. Çünki keçmiş artıq yoxdur, gələcək isə hələlik yoxdur. Xatirlərdə yaşamaq, xəyallarda mövcud olmaq mövcud olmamaqdır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(11.12.2025)

 

 

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Güney Azərbaycan Poeziyası Antologiyası layihəsində Təbriz təmsilçimiz Əli Çağlanın növbəti təqdim etdiyi şair Əhərdə yaşayan Xan Sənəmdir.

 

 

Xan Sənəm

Əhər

 

I

Bu sevgi halımı çox dolandırır,

Bir öncül insana döndərir məni.

Vəhşicə maşının alır üstümə,

Yeni dünyalara göndərir məni.

 

Bu sevgi bitməyən bir həyəcandır,

Rəvamı içimdə sıxıb boğam mən?

Məryəm öz əsrində doğan İsaya,

Vaxtıdır indi bir bacı doğam mən.

 

Vaxtıdır dilimə silah bağlayam,

Qalxana çevirəm şeri, bitiyi.

Bütün tabloları düzüb yan-yana,

Gözümü qırpmadan çəkəm tətiyi.

 

Sarı saçlarımı sapand eyləyib,

Doğunun göbəyin atam batıya.

Köhnə düşüncəni qoşub tarixə,

Bütün muzeyləri qoyam xataya.

 

Bu sevgi halımı çox dolandırır,

Çəkir qanadsızca məni göylərə.

Səadət qoxuyur, azadlıq doğur,

Bu sevgi sığmayır, sığmayır yerə.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(11.12.2025)

 

 

Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun “Yazıçı” nəşriyyatında Xalq yazıçısı Anarın “2=3+4, yaxud iki ailədə üç Xalq yazıçısı, dörd Xalq şairi” adlı kitabı işıq üzü görüb. Nəfis tərtibatlı, illüstrasiyalı kitab Azərbaycan ədəbiyyatı irsinə böyük töhfələr vermiş iki nəsildən, onlar barədə həqiqətlərdən və onların ədəbi nümunələrindən ibarətdir.

 

608 səhifəlik bu unikal kitabı tərtib edən Xalq yazıçısı Anar uzun illər ərzində təkcə öz yazdıqlarını yox, qəhrəmanlarının – Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Nigar Rəfibəyli, Vaqif Səmədoğlu, Ənvər Məmmədxanlı və Yusif Səmədoğlunun yazdıqlarını eyni ideya-estetik yaradıcılıq məcrasına qoşaraq, onları eyni axında birləşdirərək ən yeni ədəbiyyatın ən milli paradiqması olaraq təqdim edibdir.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı kitabdan hissələri oxucularına təqdim edir.

Bu xatirə Anarın həyat yoldaşı Zemfira Səfərovaya aiddir.

 

 

ZEMFİRA SƏFƏROVA, “MOSKVA İLLƏRİ”

 

Moskvada Vaqif Səmədoğlu bizim evə tez-tez gələrdi, zalda olan royalda məşq edərdi.

Bizim ailə üçün son illərin ağır itkilərindən gənclik dostumuz, yoldaşımız Vaqif Səmədoğlunun dünyasını dəyişməsi oldu. Biz ona Vaqulya deyirdik. O isə mənə “Mamaşa”. Bu barədə onun bizim toyumuzun 50 illiyi münasibətilə yazdığı məqaləsində – təbrikində verdiyi izahı gətirirəm: “... İndiyə kimi Zemfiraya “Mamaşa” deyirəm. Niyə “Mamaşa?” Çünki Anar Moskvada ali ssenari kurslarında təhsil alanda mən də Moskva Dövlət Konservatoriyasında təcrübə keçirdim. Zemfira xanım da orda namizədlik dissertasiyasını yazırdı. Hətta elmi rəhbərinin familiyası da yadımdadır – Rijkin. Doğrudan da, Zemfira bizə Moskvada ana qayğısı göstərirdi, “mamaşalıq” edirdi. Dərslərim, işlərim bitən kimi özümü verirdim Anargilə. Onlar “Dinamo” metrosunun yanında böyük bir otaq tutmuşdular. Onlara gedib yeməklərinə şərik çıxırdım. Ona görə də Zemfira xanıma “mamaşa kormilitsa” deyirdim”.

Vaqulya bizim tutduğumuz evin yiyələri ilə razılığa gəlmişdi ki, onların royalında gəlib məşq etsin, çalsın. Yadımdadır, o, L.V.Bethovenin “Appasionata”sını çalarkən ev yiyəsi, yaşlı qadın Larisa xanım divanda oturub ona qulaq asmağı çox sevərdi, fikrə dalardı, deyərdi ki, gəncliyi yadına düşür, demə cavanlığında Vadim adlı gənci sevirmiş, o da, deyəsən, pianoçu imiş.

Vaqulya cazı da çox sevərdi, bir vaxt televiziya ilə caz haqqında verilişlər aparırdı. Onun özünün caz nümunələrini ifa etməyi yadıma düşür, fortepianoda çaldığı “Reqtaym”ı və “Bassanova”sı indi də qulağımdadır.

Vaqulyanın atası ilə mənim atam dost idilər, xüsusilə birlikdə ova getməyi sevərdilər. Vaqulya özü həmin məqalədə yazır ki, “onların (yəni Anarın və mənim) atalarına əmi demişəm, atamın yaxın dostları olublar”.

Bir dəfə hətta Səməd Vurğunun Reks adlı ovçar cinsindən olan sevimli iti bizim evdə qalmışdı. Nənəm atamdan xahiş edirdi ki, onu yiyəsinə qaytarsın, çünki evimizi darmadağın edirdi, hücum çəkirdi nənəmin çarpayısının üstündəki tül örtüyünə, onu cırıq-cırıq etmişdi. Reks haqqında Vaqulyanın bacısı Aybənizin atasına verdiyi sual yadıma düşür: “Ata, sən, deyəsən, Reksi bizim hamımızdan çox sevirsən?” O isə cavabında: “Dəli olma, hamınızı bərabər sevirəm”, – demişdi.

Vaqulyanın anası Xavər xanım Moskvaya gələndə mənimlə bərabər bizim otaqda qalmışdı. Çünki o vaxtlar “qostinitsa”larda yer tapmaq çox çətin idi. Yusif isə Anarla yoldaşıgildə qalmışdı. Mən Xavər xanımı gəzdirirdim, istədiyi şeyləri tapıb alırdıq. Birdən Xavər xanım mənə baxıb dedi: “Sən nə yaxşı qızsan, gəl elə mənim padruqam, yəni rəfiqəm ol”. Dedim, olum da.

Aybənizlə də biz “Peredelkino”da yazıçıların evində dincələrkən dostlaşmışdıq. Rəhmətlik Aybənizin yasında qızı Aygün (o da çox tez rəhmətə getdi) dedi ki, mama zarafatla nənəyə deyirdi ki, sən də bir-bir mənim rəfiqələrimi əlimdən aldın.

Yusif Səmədoğlu haqqında da son vaxtlar eşitdiyim bir hadisəni gətirmək istədim. Biz Naftalanın “Çinar” hotelində qalarkən masaj edən Vəfa adlı xanım biləndə ki, mən Anarın yoldaşıyam, dedi ki, mən də ədəbiyyatı çox sevirəm və cavanlığımda hekayələr də yazırdım, hətta birini “Ulduz” jurnalına göndərmişdim. O vaxt jurnalın redaktoru Yusif Səmədoğlu idi. Çox tez ondan böyük məktub aldım, indi də bu məktub məndədir. O yazırdı ki, “bu hekayəni çap edə bilmərik, çünki siz öz şəxsi həyəcanlarınız haqqında yazmısız, obraz yarada bilməmisiz”. Mən incidim, həvəsdən düşdüm. Bir müddət sonra mənə dedilər ki, Yusif Səmədoğlu gəlib və sən onu masaj etməlisən, əvvəl etiraz etdim, amma sonra öz narazılığımı ona bildirdim və dedim ki, siz məni həvəsdən salmısız. O, üzrxahlıq etdi və gələn nömrədə mənim hekayəmi tamam dəyişilmiş, gözəlləşdirilmiş şəkildə öz adımla nəşr etdi.

Yenidən Moskva həyatımıza qayıdıram. Bir gün Vaqulya bizdə olanda Bakıdan bacım Elmira zəng etdi və xəbər verdi ki, atamın əməliyyatdan sonra vəziyyəti ağırlaşıb, bilet al, gəl. Biz Moskvada tələbə həyatı keçirirdik. Tələbəlik təqaüdü almağımıza da hələ xeyli vaxt qalmışdı, bilet almağa isə pulumuz çatmırdı. O vaxt Vaqulya bizə lazımi qədər pul verdi və sonralar öz dediyinə görə, mənə həsr olunmuş şeir də yazdı. “Uzaq yaşıl ada” adlı şeir kitabını da mənə avtoqrafla bağışladı. Avtoqrafı və kitabda dərc olunmuş “Royal” poemasından bir parçanı diqqətinizə təqdim edirəm:

“Zemfira xanıma – bacıma, dostuma, dərin hörmət bəslədiyim alimə ən xoş duyğularla “Royal” poemasının ən kövrək xatirəsi kimi...”

 Vaqif. 15.IV.1999

 

Tik-tik-tak...

 Dostum şeirlərini köçürür makinada

 Telefon zəngi...

 Telefon dəstəklərimizin

 Qantel dövranı başlanıb,

 Az ağla, bacım...

 Yarpaq-yarpaq,

 Budaq-budaq,

 Ağac-ağac

 Meşə,

 Burda qar

 Qan rəngindədir.

 Ətrafda kilsə-kilsə,

 Monastr-monastr,

 Məzar-məzar,

 Zavod-zavod

 Rusiya izləri

 Müharibə qaçqınlarıyla

 Dolmuş gəmitək

 Aralanır limandan,

 Ayrılır məndən,

 Qara yelkəni qaldırılmış

 Royal...

 

Vaqulyanın bağışladığı gənclik şəklinin arxasında isə aşağıdakı sözlər yazılmışdı: “Zemfira! Sən şeir yaza bilərdin, nə olsun ki, alimlik edirsən. Allah qoysa, sənə yazdığım şeirlər də çap olunacaq. O şeirlər yaxşı şeirlərdir! Həzrət Abbas haqqı! Var ol, sağ ol, bəxtəvər ol! Məmləkətimizin gözəl mahnılarını unutma! Vaqif”.

Vaqulya son illər xəstəliyi ilə bağlı sevimli həyat yoldaşı Nüşabə xanımla bərabər İsrailə tez-tez gedirdi. Bizə zəng edəndə soruşardım ki, Vaqulya, necəsən? O da deyirdi: “Böyük məsuliyyət hissi ilə qocalıram”. Deyirdim, qoy görək, onda biz nə dəyək? O gün onun “Bəxt üzüyü”nə baxırdım. Nə qədər yeni, unikal, milli obrazlar yaradıb. Orda belə bir replika var. O da elə Vaqulyanın özünün yaradıcılığına aiddir. “Deyirlər, kinonun əvvəli ağlamalıdır, sonu hırıldamalı”. Lap onun komediyaları və şeirləri kimi. Komediyaları gülməli, şeirləri isə ağlamalıdır. Hayıf Vaqulyadan. Onun yeri həm bu gün görünür, həm də sabah görünəcək. Ondan sonra artıq mənə “Mamaşa” deyən olmayıb, yəqin, olmayacaq da.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(11.12.2025)

 

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə Biri ikisində layihəsində bu gün sizlərə Təranə Dəmirin şeirləri təqdim edilir.

 

        

***

 

Döşəməsi  gil, divarı şirəli  evlər vardı,

Pəncərəsi  səmaya  baxardı...

Çəpərləri  qamışdan,

Doqqazları   taxtadan quruluydu,

Qapıları  qonaqlı-qaralıydı.

Dörd  tərəfi  çiçəkli,  otluydu,

Qızları  həyalı,

Oğlanları  ağ atlıydı.

Çörək ətirliydi,

Sevgi  çətirliydi.

Tox  idi  iti, pişiyi,

 tavanından  asılardı  uşaq  beşiyi.

Xallı, xalçalıydı,

Mütəkkəli, nalçalıydı.

Gecələr  hamı lampa  başına  yığışardı,

Nənələr  nağıl  danışardı,

Nəvələr  noğullaşardı. 

Göz  açıb  yumunca  dəyişdi  hər  şey,

Sökdülər döşəməsi   gil,

Divarı  şirəli  evləri,

Qonaqlı evləri,  qaralı evləri.

Divar-divar  sökdülər,

Hasar-hasar  sökdülər.

Yerində  daş  imarətlər  ucaldı,

Bacasından  tüstü  çıxmayan,

Pəncərəsindən  günəş  baxmayan.

Nənələr, babalar köç etdi,

Atalar, analar qocaldı.

Sonra cığırları kol,

Adamları qaramat basdı.

Sevgilər bölündü, azaldı, kiçildi,

Evlər rəngiylə, adamlar paltarıyla seçildi.

Kişiləri adıyla  yox, cibiylə  çağırdılar,

Hasarıyla, qapısıyla, bacasıyla,"Cip"iylə çağırdılar.

Sonra nifrət başladı,

Sonra paxıllıq, bəddua, göz yaşı,

Sonra hamı şeytanı daşladı...

Döşəməsi gil, divarı şirəli evlər  vardı,

Pəncərəsi səmaya baxardı...

 

 

***

 

Tüstüsü  başından  çıxır  buludun,

Hirsini  dağlara, daşlara  tökür.

Tökür  ağaclara, tökür  yollara,

Yuvalara  tökür, quşlara  tökür,

Mənim  bu yağışa  yazığım  gəlir.

 

Kimin baharından keçir, görəsən?

Kimin payızına, qışına yağır?

Kimin ocağına, kimin külünə,

Kimin ürəyinin başına  yağır?

Mənim bu yağışa  yazığım  gəlir.

 

Bulud da  sözünü  yağışla deyir,

Harayı  yağışdı, hayı  yağışdı.

Göyündən  Yerinə əliboş gəlmir,

Sovqatı  yağışdı, payı yağışdı,

Mənim bu  yağışa  yazığım gəlir.

 

Pəncərə-pəncərə yağır  səhərə,

Pəncərə-pəncərə islanır  şəhər.

Yuyunur, daranır  yağışın altda, 

Yağış  paltarında   nazlanır  şəhər,

Mənim bu yağışa yazığım  gəlir.

 

 

***

 

Ağaclar  kökündən  yapışıb durub,

Külək acığını  budaqdan çıxır.

Yayın ortasında, küləyin altda

Ağaclar  neçə qat  yarpaqdan çıxır.

 

Döyür  gözlərini  yenə küçələr,

Edir bir-birinə tənə küçələr,

Təzə  paltarında  köhnə küçələr

Yenə  külək-külək  sınaqdan çıxır.

 

Divarlar  küləklə verir səs-səsə,

Hayları, küyləri  düşür dənizə,

Bu  gün dəli olub küləklər  nəsə,

Gah  qaradan çıxır, gah  ağdan çıxır.

 

Gah  göyə  dırmaşır, gah  yerdə  əsir,

Dənizdə, limanda, sahildə  əsir,

Şəhərin  üstündə  ayrılıq   gəzir, 

Bir  şair  hirsini  varaqdan çıxır.

 

 

***

 

Burda  zaman dayanıb,

Bu nə sükutdu, Allah?

Gün  də  qaçıb  gizlənib,

Hər  yan  buluddu, Allah.

 

Sıra-sıra  məzarlar

Hərəsi  bir  biçimdə.

Dayanıb  yol  gözləyir

Hamı  daşın içində.

 

Burda  gəlib gedənlə

Ölülər  hesab çəkir.

Hərə  öz daşı altda

Görən,  nə əzab  çəkir?

 

Hayana  boylanırsan

Ayrılıqdı, həsrətdi.

Məzar-məzar  qaranlıq,

Şəkil-şəkil  sərhəddi.

 

Hər  daş  yıxıla-dura

Keşik  çəkir  qəbrinə.

İlahi, bu daşların

Səbrinə bax, səbrinə.

 

***

 

Ay  əlləri  qabarlı, 

Üst-başı bulaşıq  qız.

Yanağını gün döyən,

Saçları  dolaşıq qız.

 

Bu şəhərin balaca,

Ac  sakini, gün aydın.

Bilirəm ağlamısan,

Gözündəki  nəm aydın.

 

Yıxılma, dizlərini

Daş qanadır, yer əzir.

Sənin ayaqların yox,

Baxışların  tələsir.

 

Deyirlər dilənçisən,

Öz adın nədi  bəs, qız?

Sevgisi  qəpik-quruş,

Xəyalları  şikəst qız.

 

İnanma  bu şəhərin,

İşığına, balaca. 

Burda  qaranlıq düşür

Adamın  arxasınca.

 

Bu  şəhərin gecəsi,

Gündüzü  yalançıdı.

Açma  ovuclarını,

Göy  üzü  yalançıdı.

 

 

***

 

Yay  gecəsi.

Tənha  otaq.

İçimdə  fırtına,

Gözümdə  qaranlıq,

Qulaqlarımda  cırcırama  səsi

Asılmışam zamandan.

Yanımda  dolaşır  ruhumun  kölgəsi.

Kirpiklərim   yanaqlarımda, 

Ürəyim ovcumda  çırpınır.

Ciyərim  yanır,

Ocaq  qoxuyur  nəfəsim,

Dodaqlarım susayır  göz yaşlarına,

Saçlarıma  sığal  çəkir  barmaqlarım,

Əllərim   utanır.

Baxışlarım  rəsmini  çəkir  darıxmağın,

Gecəylə, bürküylə, sükutla 

baş-başa verib  dadın  çıxarırıq  ayrılığın.

 

 

***

 

Səhərini  günəşlə  birgə açırdım,

İşıqlarını bağrıma  basırdım hər gecə,

Üzüaşağı, uzüyuxarı  ölçürdüm

səni  bina-bina, küçə-küçə.

Sokakların udurdu  addım  səsimi,

bir  də  kirpiklərimin kölğəsini.

Yağışında islanırdı,

Küləyində  sığallanırdı saçlarım,

Dadını  çıxarırdım   bəxtəvərliyin.

Havası  qəhvə  qoxulu,

Səması  qağayı  sevdalı şəhər.

İpək  donlu,

Yaşıl yaxalı,

Dili dualı şəhər,

Ürkək  qıztək utancaq,

Abırlı-həyalı şəhər.

İstanbul!

Səni  dalğa-dalğa, ləpə-ləpə sevirəm,

Dalanlarını, küçələrini,

dağlarını, ormanlarını 

gözümə təpə-təpə sevirəm.

Heç nədən yox,

bircə unudulmaqdan qorxan şəhər,

Çiynini  qala  divarlarına  söykəyən,

Tarixin  qarşısına  alnıaçıq, üzüağ çıxan  şəhər.

Bütün dünyanı   başına  yığan şəhər...

Səni  Boğazdan seyr  etmək  var hələ...

Sularınla pıçıldaşmaq, dalaşmaq,

Dalğalarla  gözü doyunca  sevişmək,

Dənizlə qucaqlaşmaq...

Bir də hay-küylü  Taksimdə   yorulunca  dolaşmaq,

Dolaşdıqca  bütün dünyanı unutmaq,

Unutduqca  tanımadığın insanlara  ürəkdolusu "Mərhaba" demək eşqi...

Sonra  pay-piyada  Eminönünə  düşmək,

Sərinləmək...

Balıq  qoxuyan  sahildə  dayanıb  gedən  gəmilərə əl  sallamaq həvəsi,

Sonra  növbə gözləmək,

Sonra  əlindəki   smiti martılarla  bölüşmək,

Bölüşdükcə  yüngülləşmək,

Yüngülləşdikcə  uçmaq, uçmaq...

Sonra da...

Sonra  da  yenə ayrılıq,

Yenə xəyallar,

Yenə təyyarə səsi,

Yenə  Xəzərin sahilində  səninçün  darıxmaq, darıxmaq...

 

 

***

 

İçimdə  bahar  həvəsi,

Çölümdən ayrılıq  keçir.

Alışıram öz odumda,

Külümdən ayrılıq  keçir.

 

Ruhumda  küləklər əsir,

Gah  yubanır, gah  tələsir,

Baxışlarım sevgi  gəzir,

Dilimdən ayrılıq  keçir.

 

Gözlərimdə   qəm yükü  var,

Kirpiyimdə  nəm yükü  var,

Saçlarımda  dən yükü  var,

Telimdən ayrılıq  keçir.

 

Yaman yorur  xəzan məni,

Nə ağırmış cəzam  mənim,

Hara  çəkir  qəzam məni?

Yolumdan ayrılıq  keçir.

 

Nəyi  var gələn payızın?

Üzümə  gülən payızın,

Dərdimdən  ölən payızın

Könlündən ayrılıq  keçir.

 

 

***

 

Bu bahar  özüylə  sevgi  gətirə,

Döyə  qapımızı  sevgi  bu bahar.

Od  qoya   sopsoyuq  ayrılıqlara,

Bir  ümid  doğula, gözündə  vüsal,

Xəyallanasan.

 

Yadından çıxara  ömrün qışını,

Baxtına  gün doğa  təzədən, Allah.

Tuta  əllərindən bahar  sevdası,

Gözdə qəm  sevinə, saçda  dən, Allah,

Nağıllanasan.

 

Hardansa  bir işıq düşə yoluna,

Gözünün içinə  səadət  baxa.

Sənə  unutdura  xəyanətləri,

Bütün  ağrıların  yadından çıxa,

Sığallanasan.

 

Buludlar  sevgiylə yağa üstünə,

İslana  saçların yaz  yağışında.

Kimsə qulağına eşq  pıçıldaya,

İtəsən, batasan  naz yağışında,

Xumarlanasan.

 

Bu bahar  bizimçün gələ bu dəfə,

Qova  başımızdan həsrəti, nolar.

Çıxara  sevgini   gün işığına,

Üstündən götürə  töhməti, nolar,

Vüsallanasan...

 

 

***

 

Gözlərindən  eşq  damırdı payıza,

Qızınırdı sevdasında xəzəllər.

Elə gözəl  oxşayırdı könlümü

O baxışlar, o sığallar, o əllər –

Oyandım.

 

Heç bilmədim hara tutum üzümü,

Hara getsəm, həsrət  məni izlədi.

Baş götürüb nağıllara yol aldım,

Gedəmmədim axıracan, dözmədim,

Dayandım.

 

Var-gəl etdim payızla qış arası,

Məni yordu bu "kaş ki"lər, "bəlkə"lər.

Xəyallarım göy  üzünə tələsdi,

Bir  mən oldum,  bir  də... bir də  kölgələr,

Yubandım.

 

Tutammadım bir ümidin əlindən,

Çiçək açmaq  bu payıza yad imiş.

Burda hər şey  aldadırmış adamı,

Burda  hər şey  ayrılığa ad  imiş –

İnandım.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(11.12.2025)