“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Güney Azərbaycan Poeziyası Antologiyası layihəsində Təbriz təmsilçimiz Əli Çağlanın növbəti təqdim etdiyi şair Əhərdə yaşayan Xan Sənəmdir.

 

 

Xan Sənəm

Əhər

 

I

Bu sevgi halımı çox dolandırır,

Bir öncül insana döndərir məni.

Vəhşicə maşının alır üstümə,

Yeni dünyalara göndərir məni.

 

Bu sevgi bitməyən bir həyəcandır,

Rəvamı içimdə sıxıb boğam mən?

Məryəm öz əsrində doğan İsaya,

Vaxtıdır indi bir bacı doğam mən.

 

Vaxtıdır dilimə silah bağlayam,

Qalxana çevirəm şeri, bitiyi.

Bütün tabloları düzüb yan-yana,

Gözümü qırpmadan çəkəm tətiyi.

 

Sarı saçlarımı sapand eyləyib,

Doğunun göbəyin atam batıya.

Köhnə düşüncəni qoşub tarixə,

Bütün muzeyləri qoyam xataya.

 

Bu sevgi halımı çox dolandırır,

Çəkir qanadsızca məni göylərə.

Səadət qoxuyur, azadlıq doğur,

Bu sevgi sığmayır, sığmayır yerə.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(11.12.2025)

 

 

Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun “Yazıçı” nəşriyyatında Xalq yazıçısı Anarın “2=3+4, yaxud iki ailədə üç Xalq yazıçısı, dörd Xalq şairi” adlı kitabı işıq üzü görüb. Nəfis tərtibatlı, illüstrasiyalı kitab Azərbaycan ədəbiyyatı irsinə böyük töhfələr vermiş iki nəsildən, onlar barədə həqiqətlərdən və onların ədəbi nümunələrindən ibarətdir.

 

608 səhifəlik bu unikal kitabı tərtib edən Xalq yazıçısı Anar uzun illər ərzində təkcə öz yazdıqlarını yox, qəhrəmanlarının – Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Nigar Rəfibəyli, Vaqif Səmədoğlu, Ənvər Məmmədxanlı və Yusif Səmədoğlunun yazdıqlarını eyni ideya-estetik yaradıcılıq məcrasına qoşaraq, onları eyni axında birləşdirərək ən yeni ədəbiyyatın ən milli paradiqması olaraq təqdim edibdir.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı kitabdan hissələri oxucularına təqdim edir.

Bu xatirə Anarın həyat yoldaşı Zemfira Səfərovaya aiddir.

 

 

ZEMFİRA SƏFƏROVA, “MOSKVA İLLƏRİ”

 

Moskvada Vaqif Səmədoğlu bizim evə tez-tez gələrdi, zalda olan royalda məşq edərdi.

Bizim ailə üçün son illərin ağır itkilərindən gənclik dostumuz, yoldaşımız Vaqif Səmədoğlunun dünyasını dəyişməsi oldu. Biz ona Vaqulya deyirdik. O isə mənə “Mamaşa”. Bu barədə onun bizim toyumuzun 50 illiyi münasibətilə yazdığı məqaləsində – təbrikində verdiyi izahı gətirirəm: “... İndiyə kimi Zemfiraya “Mamaşa” deyirəm. Niyə “Mamaşa?” Çünki Anar Moskvada ali ssenari kurslarında təhsil alanda mən də Moskva Dövlət Konservatoriyasında təcrübə keçirdim. Zemfira xanım da orda namizədlik dissertasiyasını yazırdı. Hətta elmi rəhbərinin familiyası da yadımdadır – Rijkin. Doğrudan da, Zemfira bizə Moskvada ana qayğısı göstərirdi, “mamaşalıq” edirdi. Dərslərim, işlərim bitən kimi özümü verirdim Anargilə. Onlar “Dinamo” metrosunun yanında böyük bir otaq tutmuşdular. Onlara gedib yeməklərinə şərik çıxırdım. Ona görə də Zemfira xanıma “mamaşa kormilitsa” deyirdim”.

Vaqulya bizim tutduğumuz evin yiyələri ilə razılığa gəlmişdi ki, onların royalında gəlib məşq etsin, çalsın. Yadımdadır, o, L.V.Bethovenin “Appasionata”sını çalarkən ev yiyəsi, yaşlı qadın Larisa xanım divanda oturub ona qulaq asmağı çox sevərdi, fikrə dalardı, deyərdi ki, gəncliyi yadına düşür, demə cavanlığında Vadim adlı gənci sevirmiş, o da, deyəsən, pianoçu imiş.

Vaqulya cazı da çox sevərdi, bir vaxt televiziya ilə caz haqqında verilişlər aparırdı. Onun özünün caz nümunələrini ifa etməyi yadıma düşür, fortepianoda çaldığı “Reqtaym”ı və “Bassanova”sı indi də qulağımdadır.

Vaqulyanın atası ilə mənim atam dost idilər, xüsusilə birlikdə ova getməyi sevərdilər. Vaqulya özü həmin məqalədə yazır ki, “onların (yəni Anarın və mənim) atalarına əmi demişəm, atamın yaxın dostları olublar”.

Bir dəfə hətta Səməd Vurğunun Reks adlı ovçar cinsindən olan sevimli iti bizim evdə qalmışdı. Nənəm atamdan xahiş edirdi ki, onu yiyəsinə qaytarsın, çünki evimizi darmadağın edirdi, hücum çəkirdi nənəmin çarpayısının üstündəki tül örtüyünə, onu cırıq-cırıq etmişdi. Reks haqqında Vaqulyanın bacısı Aybənizin atasına verdiyi sual yadıma düşür: “Ata, sən, deyəsən, Reksi bizim hamımızdan çox sevirsən?” O isə cavabında: “Dəli olma, hamınızı bərabər sevirəm”, – demişdi.

Vaqulyanın anası Xavər xanım Moskvaya gələndə mənimlə bərabər bizim otaqda qalmışdı. Çünki o vaxtlar “qostinitsa”larda yer tapmaq çox çətin idi. Yusif isə Anarla yoldaşıgildə qalmışdı. Mən Xavər xanımı gəzdirirdim, istədiyi şeyləri tapıb alırdıq. Birdən Xavər xanım mənə baxıb dedi: “Sən nə yaxşı qızsan, gəl elə mənim padruqam, yəni rəfiqəm ol”. Dedim, olum da.

Aybənizlə də biz “Peredelkino”da yazıçıların evində dincələrkən dostlaşmışdıq. Rəhmətlik Aybənizin yasında qızı Aygün (o da çox tez rəhmətə getdi) dedi ki, mama zarafatla nənəyə deyirdi ki, sən də bir-bir mənim rəfiqələrimi əlimdən aldın.

Yusif Səmədoğlu haqqında da son vaxtlar eşitdiyim bir hadisəni gətirmək istədim. Biz Naftalanın “Çinar” hotelində qalarkən masaj edən Vəfa adlı xanım biləndə ki, mən Anarın yoldaşıyam, dedi ki, mən də ədəbiyyatı çox sevirəm və cavanlığımda hekayələr də yazırdım, hətta birini “Ulduz” jurnalına göndərmişdim. O vaxt jurnalın redaktoru Yusif Səmədoğlu idi. Çox tez ondan böyük məktub aldım, indi də bu məktub məndədir. O yazırdı ki, “bu hekayəni çap edə bilmərik, çünki siz öz şəxsi həyəcanlarınız haqqında yazmısız, obraz yarada bilməmisiz”. Mən incidim, həvəsdən düşdüm. Bir müddət sonra mənə dedilər ki, Yusif Səmədoğlu gəlib və sən onu masaj etməlisən, əvvəl etiraz etdim, amma sonra öz narazılığımı ona bildirdim və dedim ki, siz məni həvəsdən salmısız. O, üzrxahlıq etdi və gələn nömrədə mənim hekayəmi tamam dəyişilmiş, gözəlləşdirilmiş şəkildə öz adımla nəşr etdi.

Yenidən Moskva həyatımıza qayıdıram. Bir gün Vaqulya bizdə olanda Bakıdan bacım Elmira zəng etdi və xəbər verdi ki, atamın əməliyyatdan sonra vəziyyəti ağırlaşıb, bilet al, gəl. Biz Moskvada tələbə həyatı keçirirdik. Tələbəlik təqaüdü almağımıza da hələ xeyli vaxt qalmışdı, bilet almağa isə pulumuz çatmırdı. O vaxt Vaqulya bizə lazımi qədər pul verdi və sonralar öz dediyinə görə, mənə həsr olunmuş şeir də yazdı. “Uzaq yaşıl ada” adlı şeir kitabını da mənə avtoqrafla bağışladı. Avtoqrafı və kitabda dərc olunmuş “Royal” poemasından bir parçanı diqqətinizə təqdim edirəm:

“Zemfira xanıma – bacıma, dostuma, dərin hörmət bəslədiyim alimə ən xoş duyğularla “Royal” poemasının ən kövrək xatirəsi kimi...”

 Vaqif. 15.IV.1999

 

Tik-tik-tak...

 Dostum şeirlərini köçürür makinada

 Telefon zəngi...

 Telefon dəstəklərimizin

 Qantel dövranı başlanıb,

 Az ağla, bacım...

 Yarpaq-yarpaq,

 Budaq-budaq,

 Ağac-ağac

 Meşə,

 Burda qar

 Qan rəngindədir.

 Ətrafda kilsə-kilsə,

 Monastr-monastr,

 Məzar-məzar,

 Zavod-zavod

 Rusiya izləri

 Müharibə qaçqınlarıyla

 Dolmuş gəmitək

 Aralanır limandan,

 Ayrılır məndən,

 Qara yelkəni qaldırılmış

 Royal...

 

Vaqulyanın bağışladığı gənclik şəklinin arxasında isə aşağıdakı sözlər yazılmışdı: “Zemfira! Sən şeir yaza bilərdin, nə olsun ki, alimlik edirsən. Allah qoysa, sənə yazdığım şeirlər də çap olunacaq. O şeirlər yaxşı şeirlərdir! Həzrət Abbas haqqı! Var ol, sağ ol, bəxtəvər ol! Məmləkətimizin gözəl mahnılarını unutma! Vaqif”.

Vaqulya son illər xəstəliyi ilə bağlı sevimli həyat yoldaşı Nüşabə xanımla bərabər İsrailə tez-tez gedirdi. Bizə zəng edəndə soruşardım ki, Vaqulya, necəsən? O da deyirdi: “Böyük məsuliyyət hissi ilə qocalıram”. Deyirdim, qoy görək, onda biz nə dəyək? O gün onun “Bəxt üzüyü”nə baxırdım. Nə qədər yeni, unikal, milli obrazlar yaradıb. Orda belə bir replika var. O da elə Vaqulyanın özünün yaradıcılığına aiddir. “Deyirlər, kinonun əvvəli ağlamalıdır, sonu hırıldamalı”. Lap onun komediyaları və şeirləri kimi. Komediyaları gülməli, şeirləri isə ağlamalıdır. Hayıf Vaqulyadan. Onun yeri həm bu gün görünür, həm də sabah görünəcək. Ondan sonra artıq mənə “Mamaşa” deyən olmayıb, yəqin, olmayacaq da.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(11.12.2025)

 

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə Biri ikisində layihəsində bu gün sizlərə Təranə Dəmirin şeirləri təqdim edilir.

 

        

***

 

Döşəməsi  gil, divarı şirəli  evlər vardı,

Pəncərəsi  səmaya  baxardı...

Çəpərləri  qamışdan,

Doqqazları   taxtadan quruluydu,

Qapıları  qonaqlı-qaralıydı.

Dörd  tərəfi  çiçəkli,  otluydu,

Qızları  həyalı,

Oğlanları  ağ atlıydı.

Çörək ətirliydi,

Sevgi  çətirliydi.

Tox  idi  iti, pişiyi,

 tavanından  asılardı  uşaq  beşiyi.

Xallı, xalçalıydı,

Mütəkkəli, nalçalıydı.

Gecələr  hamı lampa  başına  yığışardı,

Nənələr  nağıl  danışardı,

Nəvələr  noğullaşardı. 

Göz  açıb  yumunca  dəyişdi  hər  şey,

Sökdülər döşəməsi   gil,

Divarı  şirəli  evləri,

Qonaqlı evləri,  qaralı evləri.

Divar-divar  sökdülər,

Hasar-hasar  sökdülər.

Yerində  daş  imarətlər  ucaldı,

Bacasından  tüstü  çıxmayan,

Pəncərəsindən  günəş  baxmayan.

Nənələr, babalar köç etdi,

Atalar, analar qocaldı.

Sonra cığırları kol,

Adamları qaramat basdı.

Sevgilər bölündü, azaldı, kiçildi,

Evlər rəngiylə, adamlar paltarıyla seçildi.

Kişiləri adıyla  yox, cibiylə  çağırdılar,

Hasarıyla, qapısıyla, bacasıyla,"Cip"iylə çağırdılar.

Sonra nifrət başladı,

Sonra paxıllıq, bəddua, göz yaşı,

Sonra hamı şeytanı daşladı...

Döşəməsi gil, divarı şirəli evlər  vardı,

Pəncərəsi səmaya baxardı...

 

 

***

 

Tüstüsü  başından  çıxır  buludun,

Hirsini  dağlara, daşlara  tökür.

Tökür  ağaclara, tökür  yollara,

Yuvalara  tökür, quşlara  tökür,

Mənim  bu yağışa  yazığım  gəlir.

 

Kimin baharından keçir, görəsən?

Kimin payızına, qışına yağır?

Kimin ocağına, kimin külünə,

Kimin ürəyinin başına  yağır?

Mənim bu yağışa  yazığım  gəlir.

 

Bulud da  sözünü  yağışla deyir,

Harayı  yağışdı, hayı  yağışdı.

Göyündən  Yerinə əliboş gəlmir,

Sovqatı  yağışdı, payı yağışdı,

Mənim bu  yağışa  yazığım gəlir.

 

Pəncərə-pəncərə yağır  səhərə,

Pəncərə-pəncərə islanır  şəhər.

Yuyunur, daranır  yağışın altda, 

Yağış  paltarında   nazlanır  şəhər,

Mənim bu yağışa yazığım  gəlir.

 

 

***

 

Ağaclar  kökündən  yapışıb durub,

Külək acığını  budaqdan çıxır.

Yayın ortasında, küləyin altda

Ağaclar  neçə qat  yarpaqdan çıxır.

 

Döyür  gözlərini  yenə küçələr,

Edir bir-birinə tənə küçələr,

Təzə  paltarında  köhnə küçələr

Yenə  külək-külək  sınaqdan çıxır.

 

Divarlar  küləklə verir səs-səsə,

Hayları, küyləri  düşür dənizə,

Bu  gün dəli olub küləklər  nəsə,

Gah  qaradan çıxır, gah  ağdan çıxır.

 

Gah  göyə  dırmaşır, gah  yerdə  əsir,

Dənizdə, limanda, sahildə  əsir,

Şəhərin  üstündə  ayrılıq   gəzir, 

Bir  şair  hirsini  varaqdan çıxır.

 

 

***

 

Burda  zaman dayanıb,

Bu nə sükutdu, Allah?

Gün  də  qaçıb  gizlənib,

Hər  yan  buluddu, Allah.

 

Sıra-sıra  məzarlar

Hərəsi  bir  biçimdə.

Dayanıb  yol  gözləyir

Hamı  daşın içində.

 

Burda  gəlib gedənlə

Ölülər  hesab çəkir.

Hərə  öz daşı altda

Görən,  nə əzab  çəkir?

 

Hayana  boylanırsan

Ayrılıqdı, həsrətdi.

Məzar-məzar  qaranlıq,

Şəkil-şəkil  sərhəddi.

 

Hər  daş  yıxıla-dura

Keşik  çəkir  qəbrinə.

İlahi, bu daşların

Səbrinə bax, səbrinə.

 

***

 

Ay  əlləri  qabarlı, 

Üst-başı bulaşıq  qız.

Yanağını gün döyən,

Saçları  dolaşıq qız.

 

Bu şəhərin balaca,

Ac  sakini, gün aydın.

Bilirəm ağlamısan,

Gözündəki  nəm aydın.

 

Yıxılma, dizlərini

Daş qanadır, yer əzir.

Sənin ayaqların yox,

Baxışların  tələsir.

 

Deyirlər dilənçisən,

Öz adın nədi  bəs, qız?

Sevgisi  qəpik-quruş,

Xəyalları  şikəst qız.

 

İnanma  bu şəhərin,

İşığına, balaca. 

Burda  qaranlıq düşür

Adamın  arxasınca.

 

Bu  şəhərin gecəsi,

Gündüzü  yalançıdı.

Açma  ovuclarını,

Göy  üzü  yalançıdı.

 

 

***

 

Yay  gecəsi.

Tənha  otaq.

İçimdə  fırtına,

Gözümdə  qaranlıq,

Qulaqlarımda  cırcırama  səsi

Asılmışam zamandan.

Yanımda  dolaşır  ruhumun  kölgəsi.

Kirpiklərim   yanaqlarımda, 

Ürəyim ovcumda  çırpınır.

Ciyərim  yanır,

Ocaq  qoxuyur  nəfəsim,

Dodaqlarım susayır  göz yaşlarına,

Saçlarıma  sığal  çəkir  barmaqlarım,

Əllərim   utanır.

Baxışlarım  rəsmini  çəkir  darıxmağın,

Gecəylə, bürküylə, sükutla 

baş-başa verib  dadın  çıxarırıq  ayrılığın.

 

 

***

 

Səhərini  günəşlə  birgə açırdım,

İşıqlarını bağrıma  basırdım hər gecə,

Üzüaşağı, uzüyuxarı  ölçürdüm

səni  bina-bina, küçə-küçə.

Sokakların udurdu  addım  səsimi,

bir  də  kirpiklərimin kölğəsini.

Yağışında islanırdı,

Küləyində  sığallanırdı saçlarım,

Dadını  çıxarırdım   bəxtəvərliyin.

Havası  qəhvə  qoxulu,

Səması  qağayı  sevdalı şəhər.

İpək  donlu,

Yaşıl yaxalı,

Dili dualı şəhər,

Ürkək  qıztək utancaq,

Abırlı-həyalı şəhər.

İstanbul!

Səni  dalğa-dalğa, ləpə-ləpə sevirəm,

Dalanlarını, küçələrini,

dağlarını, ormanlarını 

gözümə təpə-təpə sevirəm.

Heç nədən yox,

bircə unudulmaqdan qorxan şəhər,

Çiynini  qala  divarlarına  söykəyən,

Tarixin  qarşısına  alnıaçıq, üzüağ çıxan  şəhər.

Bütün dünyanı   başına  yığan şəhər...

Səni  Boğazdan seyr  etmək  var hələ...

Sularınla pıçıldaşmaq, dalaşmaq,

Dalğalarla  gözü doyunca  sevişmək,

Dənizlə qucaqlaşmaq...

Bir də hay-küylü  Taksimdə   yorulunca  dolaşmaq,

Dolaşdıqca  bütün dünyanı unutmaq,

Unutduqca  tanımadığın insanlara  ürəkdolusu "Mərhaba" demək eşqi...

Sonra  pay-piyada  Eminönünə  düşmək,

Sərinləmək...

Balıq  qoxuyan  sahildə  dayanıb  gedən  gəmilərə əl  sallamaq həvəsi,

Sonra  növbə gözləmək,

Sonra  əlindəki   smiti martılarla  bölüşmək,

Bölüşdükcə  yüngülləşmək,

Yüngülləşdikcə  uçmaq, uçmaq...

Sonra da...

Sonra  da  yenə ayrılıq,

Yenə xəyallar,

Yenə təyyarə səsi,

Yenə  Xəzərin sahilində  səninçün  darıxmaq, darıxmaq...

 

 

***

 

İçimdə  bahar  həvəsi,

Çölümdən ayrılıq  keçir.

Alışıram öz odumda,

Külümdən ayrılıq  keçir.

 

Ruhumda  küləklər əsir,

Gah  yubanır, gah  tələsir,

Baxışlarım sevgi  gəzir,

Dilimdən ayrılıq  keçir.

 

Gözlərimdə   qəm yükü  var,

Kirpiyimdə  nəm yükü  var,

Saçlarımda  dən yükü  var,

Telimdən ayrılıq  keçir.

 

Yaman yorur  xəzan məni,

Nə ağırmış cəzam  mənim,

Hara  çəkir  qəzam məni?

Yolumdan ayrılıq  keçir.

 

Nəyi  var gələn payızın?

Üzümə  gülən payızın,

Dərdimdən  ölən payızın

Könlündən ayrılıq  keçir.

 

 

***

 

Bu bahar  özüylə  sevgi  gətirə,

Döyə  qapımızı  sevgi  bu bahar.

Od  qoya   sopsoyuq  ayrılıqlara,

Bir  ümid  doğula, gözündə  vüsal,

Xəyallanasan.

 

Yadından çıxara  ömrün qışını,

Baxtına  gün doğa  təzədən, Allah.

Tuta  əllərindən bahar  sevdası,

Gözdə qəm  sevinə, saçda  dən, Allah,

Nağıllanasan.

 

Hardansa  bir işıq düşə yoluna,

Gözünün içinə  səadət  baxa.

Sənə  unutdura  xəyanətləri,

Bütün  ağrıların  yadından çıxa,

Sığallanasan.

 

Buludlar  sevgiylə yağa üstünə,

İslana  saçların yaz  yağışında.

Kimsə qulağına eşq  pıçıldaya,

İtəsən, batasan  naz yağışında,

Xumarlanasan.

 

Bu bahar  bizimçün gələ bu dəfə,

Qova  başımızdan həsrəti, nolar.

Çıxara  sevgini   gün işığına,

Üstündən götürə  töhməti, nolar,

Vüsallanasan...

 

 

***

 

Gözlərindən  eşq  damırdı payıza,

Qızınırdı sevdasında xəzəllər.

Elə gözəl  oxşayırdı könlümü

O baxışlar, o sığallar, o əllər –

Oyandım.

 

Heç bilmədim hara tutum üzümü,

Hara getsəm, həsrət  məni izlədi.

Baş götürüb nağıllara yol aldım,

Gedəmmədim axıracan, dözmədim,

Dayandım.

 

Var-gəl etdim payızla qış arası,

Məni yordu bu "kaş ki"lər, "bəlkə"lər.

Xəyallarım göy  üzünə tələsdi,

Bir  mən oldum,  bir  də... bir də  kölgələr,

Yubandım.

 

Tutammadım bir ümidin əlindən,

Çiçək açmaq  bu payıza yad imiş.

Burda hər şey  aldadırmış adamı,

Burda  hər şey  ayrılığa ad  imiş –

İnandım.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(11.12.2025)

 

Kənan Məmmədli, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

Təqvimdə bu gün – 11 dekabrda doğulan və vəfat edən çox sayda ünlülərin adları qeyd edilib. Bəzilərinə mütləq nəzər salmağımız gərəkiyir.

 1975-ci ildə İstanbulda çağdaş türk ədəbiyyatının zirvələrindən sayılan, böyük türkçü və turançı Hüseyn Nihal Atsız 70 yaşında dünyasını qeyb edib.

1969-cu ilin 11 dekabrı şahmat üzrə ən güclülərdən biri, dünya çempionu, hindistanlı Vişvanatan Anandın doğum günüdür.

1953-cü ildə “Maşina vremeni” rok-qrupunun solisti Andrey Makareviç dünyaya gəlib, ölkəmizdə onun pərəstişkarları həddən artıq çoxdur.

1945-ci ildə stratosferdə Yer kürəsini zərərli ultrabənövşəyi şüalardan qoruyan ozon qatının olmasını kəşf etmiş fransalı fizik Şarl Fabri dünyadan köçüb.

1933-cü ildə Azərbaycanın görkəmli yazarı, maarifçisi Əbdürrəhman bəy Haqverdiyev dünyadan köçüb.

1918-ci ildə rus dissident yazıçısı Aleksandr Soljenitsin doğulub. Onun “QULAQ arxipelaqı” əsərini yəqin ki, oxuyanlarınız az deyil.

Soljenitsin ilə eyni gündə Azərbaycanın xalq yazıçısı Bayram Bayramov da dünyaya gəlib. Sovetlər dönəmində ulduzu parlayan bu yazıçının müstəqillik dönəmində bəxti gətirməyib. Uzun söhbətdir.

1913-cü ildə bir vaxtların ən kult filmi olan “Fantomas”da baş rol almış məşhur fransız aktyoru Jan Mare dünyaya gəlib.

1882-ci ilin 11 dekabrı Nobel mükafatçısı, kvant mexanikasının banisi, alman fiziki Maks Bornun doğum günüdür.

1864-cü ildə soyğunçu Qaben obrazı ilə tarixə düşmüş fransız yazıçı Moris Leblan anadan olub.

1856-cı ildə marksizm ideoloqu, filosof Georgi Plexanov doğulub.

 1843-cü ildə isə Nobel mükafatçısı, vərəmin müalicəsini tapmış alman mikrobioloqu Robert Kox dünyaya gəlib.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(11.12.2025)

 

 

İmran Verdiyev,

Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi. “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Oğuz təmsilçisi

   

Mənbələrə istinadən deyə bilərik ki, Qarabulaq areal (təkrar olunan) toponimdir. Faktlar göstərir ki, nəinki Azərbaycanda (Qarabağ, Füzuli, Gədəbəy, Göygöl, Xızı, Xocalı, Qax, İsmayıllı, Xanlar və s. regionlarda), eləcə də Qərbi Azərbaycanda (ən azı 4 yerdə), Cənubi Azərbaycanda və İran ərazisində (20-yə yaxın yerdə), Gürcüstanda, Qazaxıstanda, Qırğısıstanda, Özbəkistana, İnquşetiyada, Çeçenistanda, İraqa, Türkiyədə, Bolqarstanda, Rusiyada (Saratov vil.) və digər yerlərdə də bu adda kəndlər, dağlar, çaylar, meşələr, qışlaq yerləri, istirahət mərkəzləri olmuşdur və çoxu indi də var.

 

Qarabulaq adlı kəndlərdən biri də Oğuz rayonundadır. Bu kənd rayon mərkəzindən 36 km. cənubda, Türyançayın sağ sahilində, Baş Qafqaz silsiləsinin yamacında, dəniz səviyyəsindən 550 metr yüksəkdə yerləşir. Böyük Söyüdlü İnzibati Ərazi Vahidinə daxildir.

Qarabulaq kəndinin yaxınlığındakı qədim xristian məbədlərinin xarabalıqları bu ərazinin əzəldən yaşayış yeri olduğunu sübut edir. Haqqında söhbət gedən Qarabulaq kəndinin indiki ərazidə mövcudluğu isə XX əsrin 30-cu illərinə təsadüf edir. Tarixi mənbələr, o cümlədən kameral təsvirlər göstərir ki, XX əsrin 20-ci illərinə kimi bu kəndin yerində və ya çox yaxınlığında Xoşkaşen adlı kənd mövcud olmuşdur. Bu kəndin sakinləri isə əsasən udilər, molakanlar və ermənilər olub.

AXC-nin yaratdığı Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının (FTK-nın) üzvü Ç.B.Klossovskinin ermənilərin vəhşilikləri haqqında məruzəsindən belə bəlli olur ki, 1918-ci ildə Qutqaşının (Qəbələnin) Kürd kəndində çoxu qadın və uşaq olan 68 kənd sakininin və Savalan kəndi yaxınlığında ləzgi millətindən olan 7 nəfərin ağılasığmaz vəhşiliklə qətlə yetirilməsində Xoşkaşenin erməni silahlıları (udu və malokanlarla birlikdə) da fəal iştirak etmişlər.

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, haqqında söhbət gedən Qarabulaq kəndinin indiki ərazidə mövcudluğu XX əsrin 30-cu illərinə təsadüf edir.

“Azərbaycan toponiomlərinin ensiklopedik lüğəti”ndə (I cild, səh: 19) göstərilənlərə görə, bu kəndin adı Şəki rayonunun Oxud kəndindən çıxmış (bəlkə də 1877-ci ildə oralarda baş vermiş üsyana görə) ailələrin Filfilli kəndi yaxınlığında Qarabulaq adlı yerdə məskunlaşması nəticəsində yaranmışdır. (Maraq üçün qeyd edək ki, vaxtı ilə (1877) Oxud kəndindən çox da uzaq olmayan ərazidə də Qarabulaq adlı yer olub.)

Kəndin əsasını bir nəfər molla qoyduğuna görə əvvəl Molla Qarabulaq adlanmışdır. Sonralar burda Fıy keçidindən keçib gəlmiş ləzgi qardaşlarımız da məskunlaşmışlar. XX əsrin 30-cu illərində həmin kəndin sakinləri keçmiş Xoşkaşen kəndinin ərazisinə köçmüş və Qarabulaq adını da özləri ilə bura gətirmiş, yeni yerləşdikləri kəndi də Qarabulaq adlandırmışlar. Onu da qeyd edək ki, Qarabulaq kəndinin yaxınlığında eyni adlı dağ da var.

Oykonimin mənası “gur sulu, daim çağlayan, aşıb-daşan (böyük) bulaq” kimi şərh olunur. Demək olar ki, əsasən, belə də qəbul olunub. Haqqında söhbət gedən kəndin adını da belə şərh edənlərin yadına salmaq istərdim ki, axı bu kəndin adı ora hazır gətirilib, necə oradakı - o ərazidəki gur sulu bulaqla, yaxud da "qara su" (içməyə yarmayan su) ilə əlaqələndirilə bilər?! Bəs həmin adda olan dağ, meşə, qışlaq yerləri necə olsun?! Həm də  yuxarıda qeyd etdik ki, bu adda toponimlər çox sayda çox ölkələrdə var. Bəyəm, bu kəndlərin, dağ, meşə, qışlaq yerlərinin hamısının yanında “gur sulu, daim çağlayan, aşıb-daşan (böyük) bulaq"lar və ya "qara su" olub ki, hamısı Qarabulaq adlanıb!? Bəzilərinin deyilən səbəbdən Qarabulaq adlandırılmasına inanırıq. Amma hamısının eyni səbəblə Qarabulaq adlandırılması inandırıcı deyil. Və yaxud bunların bir qismi də çay adıdır. Çayın adının bulağın adını daşıması da bir qədər mübahisəlidir. Bu çayların hamısının yanında bulaqların olmasının iddia edilməsi isə absurddur. Əhalinin onlarla və özü də müxtəlif olkələrdə olan qarabulaqlara bir Qarabulaq yaşayış məntəqəsindən yayılması da ağıl kəsən deyil. Yəni hamısının adının bir kəndin adından götürülməsi boş söhbətdir. Bunun daha əsaslı səbəbi olmalıdır!

Bizcə, bu oykonim türkmənşəli, bütün türk ölkələrinə yayılmış qədim Qarabulaqlılar tayfasının adı ilə bağlıdır. Mən “daim çağlayan, aşıb-daşan böyük” təyinini də bulağa yox, həmin tayfaya, onun üzvlərinə aid edirəm. Yəni "daim çağlayan, aşıb-daşan, kükrəyən, böyük Qarabulaqlılar".

Tarixi mənbələr də belə bir etnosun, tayfanın varlığını təsdiq edir. İndiki Füzuli şəhərinin adı 1403-cü ildən 1905-ci ilədək həmin tayfanın adını daşıyıb, yəni Qarabulaq adlanıb. Osmanlı mənbələrində 1593 və 1727-ci illərdə adı çəkilən Qarabulaq qışlağı da o tayfanın adı ilə bağlılıdır. K.Arsenyev özünün "Qısa Ümumi Coğrafiya" (Moskva, 1841) adlı kitabında həmin dövrdəki Qafqaz tayfalarından bəhs edərkən Qarabulaqlar tayfasının da adını çəkir. Digər bəzi mənbələrdə isə onlar Qafqaz silsiləsinin dağlıq və dağətəyi bölgələrində yaşayan xalq kimi təqdim olunurlar. Qarabulaqlar XIX əsrin sonları XX əsrin başlanğıcında ruslara qarşı ən geniş mübarizə aparan xalq olub. Bu səbəbdən rus çarı I Aleksandr qarabulaqların qadınlı-kişili, qocalı-cavanlı tamamilə məhv edilməsi haqqında əmr evrib. Bu əmrdən sonra çar ordusu qarabulaqlara aid çoxlu kəndi yandırıb, böyük qırğınlar tərədib. O zaman sağ qala bilən qarabulaqlar dağlara çəkilib və vaynaqların içərisində əriyib. Bir qismi isə Türkiyəyə və digər ölkələrə deportasiya olunublar. Yerdə qalanlar da digər xalqlara qarışmışlar.

Çeçenstan Respublikasının Prezidenti C.Dudayev deyirdi ki, “Mən əslən Qarabulaqlı türküyəm”.  

Azərbaycan Respublikasının Əqli Mülkiyyət Agentliyinin İdarə Heyətinin sədri K.İmanov Qarabulaqlıları orta əsr Subarlarının ən güclü qollarından sayır. O, yazır ki, “Qafqazın Qarabulaq adlı toponimlərinin çoxu (Qarabağdakılar da daxil olmaqla) Subar-Sabirlərin eyniadlı qolunun adı ilə bağlıdır”).  

Mənbələr Qarabulaqlıların Azərbaycan ərazisində də yaşadıqlarını sübut

edir. Onların əsas məskəni əsasən Naxçıvan olub. Qarabulaqlılar Kəngər tayfalar birliyinin bir qolu sayılırlar. (Zənnimizcə, Qərbi və Cənubi Azərbaycanda və İran deyilən ərazidə bu adda toponimlərin sayca çox olması da buraların Naxçıvanla ərazi yaxınlığı -bir vaxtlar eyniliyi- ilə əlaqədardır.)

Qarabulaqlılar tayfasının sonralar (xüsusən Səfəvilər dövründə) bütün Azərbaycana və türk ölkələrinə yayıldığı söylənilir. Səfəvilər dövründə onlar xüsusi imtiyazlar əldə etmiş, ən yaxşı otlaqlara sahib olmuş, əsasən yarımköçəri həyat tərzi keçirmiş, heyvandarlıqla məşğul olmuşlar. Çox güman ki, onların məskunlaşdıqları və yaşadıqları məntəqələr və ərazilər tayfanın adına uyğun olaraq Qarabulaq adlanmışdır. Sonralar bu ərazilərdə əvvəldən mövcud olan və daha sonra salınmış kəndlər, buradakı çaylar, dağlar, meşələr, bulaqlar onların adını daşımışdır.

Nə isə, çox uzatmayaq. Biz də Qarabulaq toponiminin qədim türk tayfasının (Qarabulaqların) adı ilə bağlı olduğunu iddia edirik.

Tayfa adı olan “Qarabulaq” oykonimi “qara” və “bulaq” sifət və isminin birləşməsi ilə formalaşıb. Burada “qara” rəng yox, “böyüklük, yenilməzlik, mərdlik” mənasındadır. Tədqiqatçılar göstərirlər ki, etnotoponimlərdə “qara” sözünün işlədilməsi etnosların güc və qüdrətini ifadə etməkdən əlavə, həm də nəsildən nəslə keçən bir aləmətin göstəricisi kimi çıxış edir. “Bulaq” isə rəmzi mənada olub, “daim çağlayan, aşıb-daşan, kükrəyən” deməkdir. “Qarabulaq” tayfasının üzvlərinin böyük, yenilməz, igid; bulaq kimi aşıb-daşan, daim çağlayan və kükrəyən insanlar olması anlamını daşıyır.

 

Tayfanın adı da burdan gəlir, bizcə. Yəni yenilməz, igid, uca, böyük; həmişə kükrəyən, çağlayan insanların birliyi – tayfası.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(11.12.2025)

 

 

 

Təqdim edir: Ülviyyə Əbülfəzqızı, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

“44 günlük Vətən müharibəsinin bədii-publisistik salnaməsi: Əli Abbasovun ‘Mən orada idim’ əsərinin poetikası, ideyası və struktur təhlili”

 

Giriş

2020-ci il Vətən müharibəsi Azərbaycan ədəbiyyatında yeni bir mərhələnin başlanğıcı kimi çıxış edir. Bu mərhələnin ən qiymətli mənbələrindən biri müəllifin birbaşa iştirakçı olduğu xatirə salnamələridir. Əli Abbasovun “Mən orada idim” kitabı bu baxımdan həm sənədli, həm bədii, həm də psixoloji aspektləri ilə xüsusi seçilən əsərlərdəndir. Əsər müəllifin Füzuli–Qubadlı–Şuşa istiqamətində döyüş yolu üzərində şəxsi təcrübəsinə söykənir və 44 günlük savaşın canlı şahidinin dilindən yazılmışdır.

 

Əsərin janrı və poetik mahiyyəti

Kitab müxtəlif janr elementlərini birləşdirən sinkretik quruluşa malikdir:

Xatirə-povest

Sənədli publisistika

Psixoloji roman

Fəlsəfi-etiqadi monoloq

Bu sinkretik struktur əsəri sırf hərbi gündəlikdən fərqləndirir və onu bədii dəyər daşıyan nümunəyə çevirir.

 

Nəql üslubu

Əsərdə birinci şəxsin nəqli hadisələrin real təəssüratını qoruyur. Müəllifin səmimi, bəzən isə ağrı dolu, çılpaq monoloqları oxucunu döyüşçünün iç dünyasına daxil edir. Realizm poetik dili üstələsə də, bədii simvollara və metafizik elementlərə də geniş yer verilir.

 

Kompozisiya və struktur

Əsərin kompozisiyası üç əsas xətt üzərində qurulmuşdur:

-Döyüş salnaməsi xətti

Müəllif hər bir döyüş mövqeyini, yürüşləri, gecə əməliyyatlarını, qarşıdurmaları, itkiləri və qalibiyyət anlarını ardıcıllıqla verir. Bu xətt həm sənədli funksiyanı yerinə yetirir, həm də tarixi faktları qoruyur.

-Psixoloji xətt

Əsərin nüvəsi məhz budur. Müharibə yalnız fiziki qarşıdurma deyil, insanın daxili dünyasının parçalanması, yenidən qurulması, özünü tanımasıdır.

Müəllif monoloqlarında: qorxu ilə əzm,ölüm anlayışı ilə mənəvi yüksəliş,insanın özünə hesabatı,şəhidlik fəlsəfəsi kimi mövzuları işləyir.

-İnsan taleləri və obrazlar xətti

Əsərdə onlarla obraz var. Onların arasında xüsusilə seçilənlər:

Məmmədzadə – həm ağıl, həm qardaşlıq rəmzi

Pərviz – təmənnasız fədakarlıq

Kərəm – şəhidliyin təcəssümü

Bəşir – döyüş yoldaşlığının ruhi dayağı

Rafael, Eyvaz, Elvin və b. – bir tağımın canlı psixoloji panoraması

Bu obrazlar müharibəni statistik faktlardan çıxarıb insan hekayələrinə çevirir.

 

Əsərin əsas ideyası

-Vətən naminə fədakarlıq

Kitab yalnız qəhrəmanlıqdan danışmır, onun arxasındakı psixoloji yükü, məsuliyyəti və ağrını göstərir.

-Şəhidlik fəlsəfəsi

Müəllif şəhid olmuş yoldaşlarını təkcə xatırlamır, həm də onları fəlsəfi mənada “yaşadan” mətni yaradır.

-Müharibənin insan üzərində izi

Əsərin ən dəyərli məqamlarından biri budur: müharibə insanı dəyişdirir və bu dəyişimin izləri müəllifin hər səhifəsində duyulur.

- Tarixin şəxsi yaddaşda yaşadılması

Kitab milli yaddaşın bir hissəsinə çevrilir.

 

Bədii ifadə vasitələri

-Simvolika

Daşaltı – həm coğrafi ölüm çuxuru, həm də ruhun sınma məqamı

Qaranlıq – bilinməzlik, qorxu, ölüm nəfəsi

Səslər – şəhidlərin ruhani davamlılığı

-Daxili monoloq

Əsərin ən güclü poetik vasitələrindəndir. Monoloq hadisələri yada salmır, onları yenidən yaşadır.

-Realist təsvirlər

Gecə soyuğu, torpağın qoxusu, güllə səsi, səngər həyatı—oxucu hadisələri sadəcə oxumur, hiss edir.

 

Nəticə

“Mən orada idim” yalnız müharibə haqqında yazılmış kitab deyil, həm də bir insanın vicdan salnaməsidir. Əsər həm ədəbiyyat, həm tarix, həm də psixologiya baxımından qiymətli mənbədir.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(11.12.2025)

 

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

Bəli, Zemfira Məhərrəmli Azərbaycan publisistikası tarixinə məhz qadın döyüşçülər və şəhidlər barədə unikal əsərlərin müəllifi kimi düşübdür – götürək elə "Döyüşə qızlar gedir” kitabını. O kitabı ki, onu əlinə aldıqda qırağa qoya bilmirsən.

 

Bu gün hörmətli, dəyərli Zemfira xanımın doğum günü – 70 illik yubileyidir. Böyük sevgilərlə onu təbrik edir, belə şux. Sağlam, gənc qalmaqla ona uzun ömür, cansağlığı və yeni-yeni yaradıcılıq uğurları arzulayırıq.

Zemfira Məhərrəmli 11 dekabr 1955-ci ildə Bakı şəhərində ziyalı ailəsində anadan olub. Orta təhsilini Bakı şəhəri, Cəfər Cabbarlı adına 187 saylı orta məktəbdə alıb. 1978-ci ildə Bakı Dövlət Universitetinin Jurnalistika fakültəsini fərqlənmə diplomu ilə bitirib. Universitet auditoriyasında müəllimi olan ustad jurnalist Nəsir İmanquliyevin yaratdığı "Bakı" və "Баку" şəhər qəzetlərində 1978-ci ildən əmək fəaliyyətinə başlayaraq müxbir işləyib, elm, təhsil və mədəniyyət şöbəsinin müdiri vəzifəsində çalışıb.

Zemfira Məhərrəmli insan hüquqlarına, o cümlədən mənəvi problemlərə dair çoxsaylı publisistik yazıların müəllifidir. Azərbaycan Jurnalistlər (1979) və Yazıçılar (2003) birliklərinin üzvüdür. AYB-nin Hərbi vətənpərvərlik bölməsinin üzvüdür. 1990-1992-ci iliərdə Azərbaycan televiziyasında müntəzəm efirə çıxan populyar “Ana sözü” qadınlar üçün ictimai-siyasi proqramın ssenari müəllifi və aparıcısı olub.

 2003-cü ilin aprelindən 2016-cı ilin yanvar ayına qədər Azərbaycan Respublikası İnsan Hüquqları üzrə Müvəkkili (Ombudsman) Aparatının İnformasiya və ictimaiyyətlə əlaqələr sektorunun müdiri vəzifəsində çalışıb, Mətbuat xidmətinin rəhbəri olub. Fəaliyyəti ilə bağlı 30-dək xarici ölkəyə səfər edib, çoxsaylı beynəlxalq konfransların və seminarların iştirakçısı olub.

1991-ci ildən mətbuatda həm də hərbi mövzuda yazılarla çıxış edib. Dəfələrlə “qaynar” nöqtələrdə olmuş, Qarabağ müharibəsinin dəhşətləri, torpaqlarımızın bölünməzliyi uğrunda çarpışan oğul və qızlarımızın hünərini əks etdirən silsilə cəbhə reportajları yazaraq dərc etdirib. Z.Məhərrəmli “Döyüşə qızlar gedir” (1997), “Qarabağda savaş var” (İstanbul, “Turan” yayın evi, 1999), “Ötür durna qatarı” (2000), “Qırx qız dastanı” (2003) kitablarının müəllifidir.

 

- Döyüşə qızlar gedir

- Qarabağda savaş var

- Ötür durna qatarı

- Qırx qız dastanı

- Bir ömürdə yaşanan üç həyat

- Ömür bitər, yol bitməz...

- Oyuncaq

- Söz adamı

- Sonbaharın Ilgımları

- Qarabağ müharibəsi: zərif talelər

 

2003-cü ildən Azərbaycan Vətən Müharibəsi Veteranlar Birliyinin Fəxri üzvüdür. Müharibədə iştirak edən qadınların döyüş şücaətini işıqlandırdığına görə Veteran Qadınlar Təşkilatının və Şəhid Anaları Xeyriyyə Mərkəzinin Fəxri Fərmanları ilə mükafatlandırılıb

İngilis dilində nəşr olunan “Garabagh war witnessed by women” (“Qarabağ müharibəsi qadınların şahidliyi ilə”) (2005) və Rusiya Federasiyasının Sankt-Peterburq şəhərində çapdan çıxan “Карабахская война: сражались и женщины” (2005) kitablarına görə Beynəlxalq Avrasiya Mətbuat Fondunun “Qarabağ” Ali mükafatını alıb.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(11.12.2025)

 

 

 

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

Səhnə qrasiyasi, səhnə etikası və kübarlığına malik çoxmu xanım ifaçılarımız var? Bəzilərinin səsi, bəzilərinin libası, bəzilərinin siması əngəllidir. Bu çatışmazlıqlar içində parlayan bir ad var – Nigar Şabanova. Bu gün onun doğum günüdür, özü də 37-ci.

 

Azərbaycanın əməkdar artisti Nigar Şabanova 11 dekabr 1988-ci ildə Bakı şəhərində anadan olub. 111 nömrəli tam orta məktəbdə təhsil alıb. 2000-ci ildə Bülbül adına orta ixtisas musiqi məktəbinə qəbul olunub. Qəzənfər Abbasovun sinfində təhsil alıb. Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin Solo oxuma ixtisasında oxuyub.

2007-ci ildə "Xalq ulduzu" televiziya layihəsində iştirak edib. 2011-ci ildə Heydər Əliyev Fondunun dəstəyi ilə keçirilən "Muğam Televiziya Müsabiqəsi 2011"-də iştirak edib və 3-cü yerə layiq görülüb. İlk xarici səfəri Fransaya olub. Sonradan İtaliya, Norveç, Argentina, Yunanıstan, İspaniya, Amerika, Türkiyə, Rusiyada böyük səhnələrdə çıxış edib.

Fransada Kann festivalının səhnəsində simfonik orkestrlə çıxış edib. 2018-ci ildə Əməkdar artist adına layiq görülüb. Özbəkistanın Şəxrisəbz şəhərində keçirilən I Beynəlxalq Muğam Forumunda iştirak edib və burada 1-ci yerə layiq görülüb.

Müsahibələrində qeyd edir ki, həmişə böyük hədəflərə can atır. Əlbət ki, bu gözəldir. Xırda hədəflər və hədəfsizlik insanı cılızlaşdırar.

Mən əminliklə bu ifaçını ən azı Xalq artisti kimi görəcəyimizə də inanıram.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(11.12.2025)

 

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

Ötən əsrin 70-80-lərində Azərbaycan sovet gəncləriinin əlindən düşməyən romanlardan biri də "Mənim bəlalı sevgim" olub. Xalq yazıçısı Bayram Bayramovun yazdığı roman sevgi faciələrini ümumiləçdirən, əsl sevginin təsnifatını verən, yolayrıcında azıb qalanlara yol göstərəm bir roman idi.

 

Bayram Bayramov 1918-ci il dekabrın 11-də Cavanşir qəzasının Şıxavənd kəndində (indiki Ağdam rayonunun Əlimədədli kəndi) ziyalı ailəsində anadan olub. Yeddiillik kənd məktəbini bitirib Ağdam Pedaqoji Texnikumunda təhsilini davam etdirib. Tərtər rayonundakı Qusanlı kənd natamam orta məktəbində müəllim, Müsəlmanlar kəndində natamam orta məktəbin tədris hissə müdiri, Xoruzlu kənd yeddiillik məktəbində məktəb müdiri işləyib.

 Böyük Vətən müharibəsində Mozdok uğrunda döyüşlərdə iştirak edib, ağır yaralanıb. Hərbi xəstəxanada sağaldıqdan sonra altı ay Yevlax rayonunun Qoyunbinəsi kənd yeddiillik məktəbində müdirlik edib. 1943-cü ilin aprelində yenidən Sovet Ordusu sıralarında qulluq edib. Bayram Bayramov bədii yaradıcılığa 1950-ci ildə "Azərbaycan gəncləri" qəzetində çıxan "Körpü" adlı ilk hekayəsi ilə başlayıb. Həmin vaxtdan dövri mətbuatda müntəzəm çıxış edib. Bayram Bayramov ilk əsərlərindən başlayaraq, müasir Azərbaycan kəndinin həyatına, məişətinə dərindən bələd olan bir yazıçı kimi tanınıb.

 60-cı illərin sonlarına doğru bilavasitə şəhər mövzusunda, əsasən intelektual peşə adamlarının həyatından bəhs edən romanlar yazıb. Yazıçı ondan artıq roman, çoxlu hekayə və on beşdən çox povest yazıb. Ədibin ilk povesti olan "Tək adam" 1954-cü ildə qələmə alınmışdır. Yazıçı povestin mövzusunu kənddən almışdır. Həmin povesti qələmə alanda bir neçə hekayəsi və oçerki çap edilmişdir. Ədibin ikinci povesti olan "Müqəddəs vəzifə" 1955-ci ildə qələmə alınıb. Kollektivləşmə dövrünün hadisələrindən bəhs edən "Yasəmən" povesti istisna olmaqla, ədibin, demək olar ki, bütün əsərlərinin mövzusu müasir həyatdan, əsasən, yazıçının şahidi olduğu hadisələrdən, yaxşı tanıdığı adamların həyatından alınıb.

Bayram Bayramovun "Karvan yolu" epopeyasında görkəmli yazıçı-demokrat Cəlil Məmmədquluzadənin həyatına müraciət edilib. Ədib "Mən ki gözəl deyildim" povestində namuslu əməyin, halal zəhmətin və alıntəri ilə qazanılan çörəyin insana gətirdiyi sevinci və qürur hissini öz müsbət qəhrəmanlarının timsalında əks etdirib. Müəllifin 1960-cı ildə çap olunan "Gördüyümüz günlər" povestində sosializm mühitinin, onun bərqərar etdiyi birgə yaşayış prinsiplərinin müsbət, tərbiyəedici təsiri qabarıq göstərilib. "Gördüyümüz günlər" povestində də "Mən ki gözəl deyildim…" və "Sənsz" povestlərindəki kimi konkret bir gəncin həyat tarixçəsi, daha doğrusu, həyatının bir mərhələsinin təsviri və tənqidi öz əksini tapıb.

 

Romanları

 

"Xəzinə"

"Yarpaqlar"

"Mənim bəlalı sevgim"

"Fəhlə qardaş"

"Cıdır düzü"

"Tək palıdın kölgəsi"

"Şəhərdən gələn qız"

"Gün batanda"

"Yazılmamış kitab"

"Arakəsmələr"

 

Povestlər

"Sənsiz"

"Bələdçi"

"Sərinlik"

"Qoz ağacı"

"Ayna"

"Sevirsə qayıdacaq"

"Gördüyümüz günlər"

"Mən ki gözəl deyildim..."

 

Ömrünün sn dönəmində Qarabağın azadlığı cəbhəsində olub, parlamentdə yer qazanıb. Qarabağa Xalq Yardımı Komitəsinə rəhbərlik edib. 9 noyabr 1994-cü ildə vəfat edib.

Allah rəhmət eləsin!

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(11.12.2025)

 

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

Klassik ədəbiyyatımızın adı yaddaşlara həkk olunmuş nümayəndəsi - Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev!

Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli dramaturqu, dram janrının püxtələşməsində rol alan ilklərdən biri Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev həm dramaturq, həm nasir, publisist, həm də ictimai xadim idi. O, XX əsrin əvvəllərində milli teatrın, dramaturgiyanın və maarifçilik hərəkatının inkişafında böyük rol oynayıb.

 

"Uşaqlıq və Gənclik İlləri"

 

1870-ci il, 17 may tarixində Şuşanın məşhur Haqverdiyev­lər nəslində anadan olub. İlk təhsilini Şuşa real məktəbində alıb (bu məktəbdə ayrıca təbiət elmləri, dil, riyaziyyat və incəsənət dərsləri tədris olunurdu). Sonra Tiflisə gedərək Nersisyan seminariyasında oxuyub. Burada bir neçə Avropa dillərini – rus, fransız, gürcü dillərini öyrənib. 1891-ci ildə Sankt-Peterburqa yollanıb və Mühəndislik İnstitutuna daxil olub. Şəhərin zəngin teatr mühiti, Avropa dramaturgiyası ilə yaxından tanışlığı onun yazıçı kimi formalaşmasında mühüm rol oynayıb.

 

"Yazıçı və Dramaturq kimi Formalaşması"

 

Haqverdiyev gənc yaşlarından bədii yaradıcılığa maraq göstərib:

1892–1900-cü illər — ilk yaradıcılıq dövrü

İlk hekayələri və dramları:

“Dağılan tifaq”

“Bəxtsiz cavan”

“Pəri cadu”

“Ata və oğul"

“Yeyərsən qaz ətini...”

Bu əsərlərdə əsas mövzular cəmiyyətdə cahillik və mövhumat, köhnə ailə münasibətləri, qadın hüquqsuzluğu, təhsilin vacibliyi olub.

 

"Ədəbi İrsinin Əsas Xüsusiyyətləri"

 

1. Realizm və sosial tənqid

Haqverdiyev realist ənənənin davamçısıdır:

gerçək həyatın sərt tərəflərini göstərib, sosial ədalətsizlikləri ifşa edib, kənd və şəhər həyatını canlı təsvir edib, obrazların psixologiyasını dərindən açıb.

2. Satira ustası

Xüsusilə “Xortdan” seriyası ilə tanınır:

“Xortdanın cəhənnəm məktubları” - satirik janrda yazdığı bu əsərdə cəhalət, bürokratiya, rüşvətxorluq, ikiüzlülük kəskin tənqid olunur.

 

3. Psixoloji dram ustalığı

 

Xüsusən “Bəxtsiz cavan”, “Dağılan tifaq”kimi əsərlərində maarifçi ideyalarla yanaşı, ailə dramlarını, insan talelərini incə şəkildə təsvir edir.

 

"Əsərlərinin ətraflı siyahısı"

 

"Dramlar"

- Dağılan tifaq

- Bəxtsiz cavan

- Pəri cadu

- Marallar

- Ağaməhəmməd şah Qacar

- Yeyərsən qaz ətini, görərsən ləzzətini

- Nə əkərsən onu biçərsən

- Bomba (satirik səhnəcik)

 

"Nəsr əsərləri"

- Xortdanın cəhənnəm məktubları

- Mozalan bəyin səyahətnaməsi

- Şeyx Şaban

- Bakının işıqları

- Laqeydlik

- Psixoloji hekayələr

 

"Tərcümələri"

Şekspir, Molyer, Ostrovski, Lermontov və başqalarının əsərlərini Azərbaycan dilinə uyğunlaşdırıb.

 

"İctimai–Siyasi Fəaliyyəti"

 

1. Maarifçilik

Cəmiyyətin tərəqqisi üçün maarifin yayılmasını təbliğ edib. Məktəblərdə dərslik və təhsil islahatları ilə bağlı təşəbbüslərdə iştirak edib.

2. Mətbuat və publisistika

“Molla Nəsrəddin” jurnalının fəal yazarlarından biri olub. Cəmiyyətin nöqsanlarını satirik şəkildə tənqid edib.

3. Rusiyada təhsil və parlament fəaliyyəti

1905–1907-ci illərdə baş verən ictimai-siyasi hadisələrdə iştirak edib. Bir müddət Rusiya Dövlət Dumasının müsəlman fraksiyası ilə əməkdaşlıq edib.

4. Diplomatik və mədəni fəaliyyət

1918–1920-ci illərdə ADR dövründə Tiflis və Batumda diplomatik işlərdə iştirak edib. SSRİ dövründə müxtəlif mədəniyyət komitələrində çalışıb.

 

"Son illəri və ölümü"

 

Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra Bakı Dövlət Universitetində, teatr sahəsində, mədəniyyət qurumlarında fəaliyyət göstərib.

 

"Ədəbiyyat və mədəniyyətdə rolu"

 

Azərbaycan realist dramaturgiyasının banilərindən biridir.

Modern ədəbi düşüncənin formalaşmasına böyük təsir göstərib.

Satiranın klassik nümayəndəsidir.

Onun əsərləri bu gün də teatr repertuarının əsas hissəsini təşkil edir.

Yazıçılar, dramaturqlar, rejissorlar üçün ilham mənbəyidir.

 

Əbdürəhman bəy 1933-cü il, 11 dekabr tarixində Bakıda vəfat edib. Fəxri Xiyabanda dəfn olunub. SSRİ dövrü üçün orada dəfn lunmaq çox nadir şərəf idi.

Allah rəhmət eləsin!

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(11.12.2025)