Adilə Nəzər, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Qulu Ağsəsin “Xankəndi və M.Zəkiyə” şeiri Qarabağ torpağına həm sevgi, həm ağrı, həm də qayıdış həsrətinin poetik etirafıdır. Şeirin ilk misralarında Xankəndi adi coğrafi məkan kimi deyil, sanki ümumi yurd – binə kimi təsvir olunur: “Tavanı - göy şüşəli, döşəməsi - meşəli”. Bu bənzətmə Xankəndinin təbiətini gündəlik məişət obrazına çevirərək həm sadəlik, həm də doğmalıq yaradır.

“Ovçunun yuxusunda marala bənzəyir o” misrası isə daha çox tarix və münaqişə kontekstindən doğan məna daşıyır. Buradakı “ovçu” – düşməndir, (burada: erməni tərəf) Maral isə həm zərifliyini, həm də cazibəsini qoruyan Qarabağın özüdür. Əsrlər boyu bu torpaq düşmənin nəzərində belə cəlbedici olub, ovçunun yuxusuna girəcək qədər dəyərli görünmüşdür. Bu bənzətmə əslində Qarabağın, o cümlədən Xankəndinin gözəlliyinin necə arzuolunan, necə həsəd doğuran bir nemət olduğunu xatırladır.

“Dağların yaxasında medala bənzəyir o” misrası isə artıq başqa bir məqamı – Zəfəri tamamlayan son nöqtəni işarə edir. Medal burada təkcə bənzətmə deyil, həm də Xankəndinin azad edilməsi ilə Qarabağ Zəfərinin tamlığı, bütövlüyü simvolizə olunur. Yəni Xankəndi dağların qoynunda parlayan, qələbəni təsdiqləyən son medaldır.

Şeirin ortasında Qulu Ağsəs torpağın insan yetişdirmə gücünə toxunur: “Burda doğulmur adam, əkilir şitil kimi”. Bu misra həm poetik, həm də fəlsəfi anlam daşıyır, belə ki, bu torpaq insanı yalnız doğmur, həm də yetişdirir, formalaşdırır. Şair özünü bu torpağın yazdığı sətrə, bir misraya bənzədir və “şütüyən sətir kimi” yurd-yurd dolaşsa da, sonunda yenə öz “Xanım”ına, yəni Xankəndinə dönür.

Buradakı “Xanım” müraciəti əslində çoxqatlı simvolik məna daşıyır. Bu söz həm Xankəndinin adındakı “Xan”a işarədir, həm də Qarabağ musiqisinin səsini – Xan Şuşinskinin irsini çağırır. Beləliklə, şair təkcə torpağa yox, bu torpağın səsinə, musiqisinə, xatirəsinə də dönür.

Şeirin ən yüklü misralarından biri isə “Yaşamaq vaxtı öldük, ölmək vaxtı yaşayaq!” misrasıdır. Burada müəllif şəxsi həyatının illərini Qarabağın taleyi ilə eyniləşdirir: onun gənclik illəri Qarabağdan qaçqın düşdüyü dövrlərə, qocalıq çağı isə geri dönüşün mümkün olduğu zamana təsadüf edir. Yəni yaşamalı olduğu çağlarda – ömrün baharında itirmiş, ağrı çəkmiş, ömrün payızında isə yenidən o torpağa qovuşmaq nəsib olub. Bu misra həm tale acısını, həm də gec də olsa qayıdış sevincini özündə cəmləyir.

Bütün bu məna qatları şeiri sırf nostalji mətn etmədən, həm tarixi, həm mənəvi, həm də bədii çalarlarla dolu olan çoxqatlı bir poetik etirafa çevirir. Qulu Ağsəs bu şeirdə Xankəndini həm maral kimi həzin, həm medal kimi dəyərli, həm də ev kimi doğma göstərərək Qarabağın üç halını bir yerdə təqdim edir: şeirdə itirilən gözəllik, ulduz kimi parlayan Zəfər və gec də olsa qayıdışın sevinci var.

Qulu AĞSƏS

Xankəndi və M.Zəkiyə

 Tavanı - göy şüşəli,

Döşəməsi - meşəli...

Ovçunun yuxusunda

Marala bənzəyir o.

Dağların yaxasında

Medala bənzəyir o.

Burda bahar payızı,

Qış yayı məst eləyir.

Bu yerlərin havasın,

Bu göylərin yağışın

Üzeyir bəstələyir.

Burda doğulmur adam

Əkilir şitil kimi.

Adladım yurddan yurda

Şütüyən sətir kimi.

Gəzdim düzü, dünyanı

Bu düz-dünya tükəndi.

Sənə dönmüşəm, Xanım,

Sənə dönmüşəm, kəndim.

Dünyada nələr gördük

Həyatımız baş-ayaq:

Yaşamaq vaxtı öldük,

Ölmək vaxtı yaşayaq!

Tavanı - göy şüşəlim,

Döşəməsi - meşəlim...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.11.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Güney Azərbaycan Poeziyası Antologiyası layihəsində Təbriz təmsilçimiz Əli Çağlanın növbəti təqdim etdiyi şair Ərdəbildə yaşayan Həkimə Babakişizadədir.

Həkimə Babakişizadə

Ərdəbil

Qapsamlı ümidsizlik sindromu

Sam yeli kimi əsir içimizə

Lallıq kəndirindən asılır

Qan ağızın dillənməyən dili.

Ümidsizlik hörümçəyi

Hüceyrəmizdə tor toxuyan çağ

İnsanın qalın gönü başlayır öyüd məsləhətinin vərin tutmağa

Həyata bir meyilli var olmaqdan

Qurumlayır ürək evinin qara damın

Tapmacalarda kilkəli qızın saçları.

Qaranlıqlarda batan ümid tozanı

Daşınır işıq əllərilə

Bacadan çəkilən uzun yollara

Allah dərd də verib, dərman da deyib

Möcüzələr yoluna göz tikir bəşər.

Ümid allahdır

Ümidsiz şeytandır deyir.

Başını dişi kimi ağardan analar

Analar!

Analar qorxaq yaşayırlar xəstəlik qoxusunda

Leşi batmış arzuları görən zaman...

Keçdi

Sevgililər əl-ələ verib

Qızımız arzu

Oğlumuz ümid doğulacaq deyib qoşulub qaçan zamanları.

İndi sevgili oğlan ya gözdən düşür,

Ya damdan.

Qızların da qapısı şahsız evin

Bayquş xarabasıdır.

Qızların gömülmüş qızıllığının üstündə

İlan yeyib əfi olan ümidsizlik yatıb

Yalqız bağrında daş yatan kimi.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.11.2025)

Xalq yazıçısı, akademik Kamal Abdullanın əsərlərindən seçilmiş bir sıra qranula – cövhər sayıla biləcək məqamları “Ədəbiyyat və incəsənət” oxucularına təqdim edir.

Kamal Abdulla özü seçilmiş bu cövhərlər barədə yazır: “İllərdən bəri yazdığım müxtəlif şeirlərin, esselərin, pyeslərin, hekayə və romanların, publisistik məqalələrin və elmi əsərlərin, verdiyim intervülərin hər birinin içində yer almış və bu gün də öz məzmunu, tutumu, forması ilə diqqətimi çəkən misralar, cümlələr günlərin bir günü sanki dil açıb mənə dedilər ki, bizim bir-birimizdən zaman və məkanca ayrılığımıza son qoy və bizi bir-birimizin yanında yerləşdir. Sən görəcəksən ki, bu zaman biz tamamilə yeni bir cazibədə zühur etmişik. Onlar qeyri-səlis məntiq dili ilə desək, içində olduqları mətnin qranulaları (ilkin vacib hissəcikləri) idi. Qranula, başqa cür ifadə etsək, cümlədən (mətndən) bütün artıq hissələri siləndən sonra yerdə qalan cövhərdir.”

Beləliklə, hər gün Kamal Abdulladan 7 qranula:

1.

“ Məni başqasından gizlətmək çətin,

Sənin hər yerindən görünərəm mən.

 Üzündən, gözündən görünmək asan

Səsindən, sözündən görünmək asan

Sənin kölgəndən də görünərəm mən.”

2.

Ölüm ayağında Beyrək Qazana belə bir xəbər göndərir: “Aruz oğlu Basat gəlmədən, evimi, obamı çapıb talamadan, ağca üzlü halalımı (yəni, Banu çiçəyi) əsir edib aparmadan Qazan özünü mənə yetirsin.”

Bu cümləyə heç vaxt heç kim diqqət yetirməyib. Beyrək və Basat münasibətinin “pərdəarxası” nələrdən danışa bilərmiş?!

3

Mükəmməl əsərləri təxəyyülü olmayanlar üçün yazmaq lazımdır. Təxəyyülü olanlar üçün mükəmməl olmayan əsərlər də yetər.

4.

Şərq nağıllarının əvvəli nəşəli, ortası müəmmalı, axırı isə xoşbəxtliklə doludur. Göydən üç alma hökmən düşür. Bütövlükdə qəmlidir.

5.

Azərbaycan ədəbiyyatından artıq yerləri Okkam ülgücü ilə doğrayıb atsaq, yerdə nə qalar barədə düşünmək belə qorxuludur.

6.

“ Dözən oğlu Alp Rüstəm, sənmisən?!

Dəli Dondar, sənmisən?!

Şirşəmsəddin, Qanturalı, Qarabudaq…

Bəy yigidlər yaşıl-yaşıl, budaq-budaq

Gəlib girdilər uyğuma...

7.

Nitsşe: “Səhra böyüyür.”

Bu, yer üzünü ala biləcək ən böyük təhlükədir.

 Nitsşenin səhrası yaddaşın itməsi deməkdir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.11.2025)

Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun “Yazıçı” nəşriyyatında Xalq yazıçısı Anarın “2=3+4, yaxud iki ailədə üç Xalq yazıçısı, dörd Xalq şairi” adlı kitabı işıq üzü görüb. Nəfis tərtibatlı, illüstrasiyalı kitab Azərbaycan ədəbiyyatı irsinə böyük töhfələr vermiş iki nəsildən, onlar barədə həqiqətlərdən və onların ədəbi nümunələrindən ibarətdir.

608 səhifəlik bu unikal kitabı tərtib edən Xalq yazıçısı Anar uzun illər ərzində təkcə öz yazdıqlarını yox, qəhrəmanlarının – Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Nigar Rəfibəyli, Vaqif Səmədoğlu, Ənvər Məmmədxanlı və Yusif Səmədoğlunun yazdıqlarını eyni ideya-estetik yaradıcılıq məcrasına qoşaraq, onları eyni axında birləşdirərək ən yeni ədəbiyyatın ən milli paradiqması olaraq təqdim edibdir.

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı kitabdan hissələri oxucularına təqdim edir. Anar qəhrəmanlarının ən populyar əsərlərini bir daha yaddaşlarda təzələyir:

ANAR, ŞEİRLƏR

ANARA,

yəni özüm-özümə

Roman yazdı – uzandı,

Pyes yazdı – usandı,

Çıxış etdi – utandı,

Hərdən şeir yazardı.

Bir gün başa düşdü ki,

Şairlik bir azardı, –

Hərdən-birdən tutandı.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.11.2025)

Rəqsanə Babayeva,

Beyləqan rayon Mədəniyyət Mərkəzinin rejissoru, “Gənclik” xalq teatrının rəhbəri, yazıçı. “Ədəbiyyat və İncəsənət” üçün

Rənglərin altındakı mədəni yaddaş

Bəzən bir xalçaya baxanda sadəcə toxuculuq sənətinin incəliyini görürük. Rənglər, naxışlar, düyünlər… lakin yüzillər boyunca nəslin-nəslə ötürülmüş gizli bir yazı, sükut içində danışan bir dil də var orada. Azərbaycan və Anadolu xalçaçılığı bu baxımdan həm gözəlliyi, həm də dərin mənası ilə seçilir: hər ilmə bir xatirə, hər simvol bir tarix, hər rəng bir intonasiya kimidir.

Ustadlar bu dili danışırdılar. Onların əlləri ipə toxunduqca bir millətin yaddaşı ilmə-ilmə toxunurdu. Bu gün həmin ustaların bir çoxu aramızda olmasa da, əsərləri hələ də danışır. Sadəcə biz bəzən onları eşitməyə tələsmirik.

Xalça — coğrafiyadan köçməyən sənət

Azərbaycan və Anadolu xalçaçılığı arasında əsrlər boyu təmaslar, paralellər və ünsiyyət olub. Göç yolları, ticarət karvanları, ustadların bir diyardan o birinə keçməsi, toxuculuq məktəblərinin bir-biri ilə rəqabət və əməkdaşlıq içində olması bu sənəti ortaq kültürün simvoluna çevirib.

Qarabağ xalçalarında rast gəlinən bəzi damğalar Anadolunun orta bölgəsində, Konya və Sivas xalçalarında da özünü göstərir. Təbriz ustalarının yaratdığı incə medalyon sistemi Osmanlı saray toxuculuğuna ilham verib. Anadoludakı bəzi qırmızı tonları isə Qafqaz dağlarının kermesi ilə rənglənmiş çeşnilərin davamıdır.

Bu ortaq tarixin içində yalnız gözəllik deyil, həm də bir sükutlu anlaşma var: sənət köçsə də, mahiyyəti köçmür.

Simvolların gizli aləmi

Xalçanı xalça edən yalnız texnika deyil — onun dili, simvol sistemi, mifoloji qatlarıdır.

 “Günəş” və “Həyat ağacı” — yenilənmənin nişanəsi

Günəş motivi həm Anadolu, həm də Azərbaycan xalçalarında qoruyucu ramz sayılır. Həyat ağacı isə insanın öz kökü ilə əlaqəsini xatırladır. Bu simvol çox zaman gənc toxuculara ustadlar tərəfindən “davamlılığı unutmamaq” üçün öyrədilirdi. Nəsli, dili, bu torpağın ruhunu davam etdirmək — ilmələrin içində gizlənmiş ən böyük dərs budur.

“Koçbuynuzu” — gücün sükutlu poetikası

Yeni yetmə oğlanlara toxunan xalçalarda bu simvol çox görünərdi. Bu gün biz onu sadəcə dekorasiya sanırıq, amma əsrlər əvvəl ailənin güc və dayanıqlıq arzusu idi.

“Qazayağı” və “S” naxışı — yolun, ömrün metaforası

Ustadlar deyərdi ki, qazayağı naxışı insanın yolunun açıq olması üçün toxunur. “S” naxışı isə axarlıq, həyat ritmi kimi şərh olunurdu. Bu simvollar Azərbaycanın Quba məktəbi ilə Anadolunun Uşaq məktəbi arasında gözə görünməyən bağlar qurur.

Unudulan ustaların izi

Bu gün bir çox qədim xalça ustalarının adları yalnız kənd yaddaşlarında yaşayır. Onlar heç vaxt ekran qarşısına çıxmadı, müsahibələr vermədi, sənədli filmlərin mövzusu olmadı. Lakin onların əllərindən çıxan xalçalar dünyanın muzey və kolleksiyalarında ən çox axtarılan sənət nümunələrindəndir.

Onlar üçün toxuculuq peşə deyil, niyyət idi.

Bir ailəni dolandırmaqla yanaşı, bir yurdu qorumaq idi.

Bir millətin ruhunu gözəlliklə bükmək idi.

Ustad Afaq xalanın bir sözü yaddaşıma həkk olunub:

“Xalça toxuyan qadın evi deyil, tarixi bəzəyir.”

Onun toxuduğu xalça rəflərdə deyil, zamanın içində yaşayır.

Modern dövrün çağırışı: Gənclərin biganəliyi

Bu gün gənc nəsil ənənəvi toxuculuğa əvvəlki kimi maraq göstərmir. Təbii ki, zaman dəyişir, texnologiya sürətlənir, həyat tərziləri çevrilir. Amma sənətin dərini dərk etmədən keçib getmək də mədəni yaddaşa xələl gətirir.

Xalçaçılıq bu coğrafiyanın vizual arxividir. Onu unutmaq yalnız bir sənəti deyil, həm də simvolik yaddaşımızı zəiflətməkdir. Mədəniyyətin köklərinə sahib çıxmaq isə təkcə nostalji deyil — milli davamlılığın sakit, ancaq güclü ifadəsidir.

Bu da elə o incə sətirlərdən biridir ki, anlayan anlayar.

Sənət yenidən doğulurmu?

Son illərdə həm Azərbaycanda, həm də Türkiyədə xalçaçılığın müasir versiyalarını yaratmağa çalışan gənc dizaynerlər ortaya çıxır. Ənənəvi naxışlar yeni kompozisiyalar və rənglərlə yenidən interpretasiya olunur. Bu, unudulmuş ustaların ruhunu çağıran bir hərəkətdir — vaxtilə onların ilmələrə yüklədiyi hikməti müasir dillə yenidən danışmaq.

Kimi rəssamlar xalça naxışlarını rəqəmsal sənətə daşıyır, kimi moda dizaynerləri onları tekstil məmulatlarında canlandırır, kimi də sənət yönümlü sənədli filmlərdə bu ustadların izinə düşür. Bütün bunlar bir daha göstərir ki, sənət heç vaxt tam itməz — ona qulaq tutacaq kimsə varsa, yenidən danışmağa başlayar.

Sükutla danışan bir irs

Xalça bizim torpağın qəlbi kimidir — görünməz sızıntılarını, sevincini, yaddaşını içində saxlayır. Biz bu gün bir xalçaya baxanda yalnız naxışları görmürük; gözlərimiz o ilmələrin arasından bir xalqın tarixini oxuyur.

Unudulan ustalar isə bu tarixin səssiz qəhrəmanlarıdır.

Onlar bir millətin ən gözəl hekayələrini ipə sarıdı, ilməyə düyünlədi, xalça boyu səpdilər.

Bizə düşən tək şey var: o hekayəni duya bilmək.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.11.2025)

Könül, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Tatarıstanın tanınmış şairi, publisisti və filoloq-alimi Lenar Şeyxin “İsti ürək, buzlu yol…” adlı yeni poetik toplusu Bakıda gün üzü görüb. Kitab Dünya Gənc Türk Yazarlar Birliyi (DGTYB) ilə Regional Hüquqi və İqtisadi Maarifləndirmə İctimai Birliyinin (RHİMİB) birgə layihəsi əsasında nəşr olunub.

Bu nəşr Lenar Şeyxin Azərbaycanda çıxan ilk kitabıdır və çağdaş tatar poeziyasının ruhunu, lirizmini, milli yaddaşını oxuculara təqdim edir. Topluda sevgi, gənclik duyğuları, özləm, vətəndaş səsi, həmçinin Türk dünyasının ortaq ağrıları və ümidləri poetik dillə ifadə olunur.

“NC Poliqraf”da çıxan kitabın layihə rəhbəri, redaktoru və önsöz yazarı Əkbər Qoşalı, layihənin məsləhətçiləri İsmət Orucəliyev və Arzu Bağırova, rəyçisi İntiqam Yaşar, koordinatoru Nilufər Lətif Abbasdır.

Şeirləri dilimizə tatarca və ruscadan Afaq Şıxlı və Əhməd Şəfəqli uyğunlaşdırıb; illüstrasiyaları isə tatar rəssamı Rüstəm Həbibullin çəkib.

“Şairin misralarında həm gənclik duyğuları, həm millət sevgisi, həm də yaşamın dərin fəlsəfəsi boylanır. O, oxu­cunu saf məhəbbət dünyasına da aparır, tarix və yaddaş yükünü bölüşməyə də çağırır. Hər şeir bir iz buraxır – kiminin qəlbində ümid, kiminin gözündə nur, kiminin yad­daşında özləm...

DGTYB ilə RHİMİB-nin or­taq işi olan bu kitabın gün üzü görməsi bizim üçün sadəcə bir dəstək aktı deyil, həm də mənəvi borc kimi xarakterizə oluna bilər. Çünki sevgi ilə yazılan misralar gələcək nə­sillərin ruhuna işıq saçır, dilimizin və mədəniyyətimizin gücünü yaşadır”. – RHİMİB sədri Arzu Bağırova kitaba yazdığı “sevgi dolu hissələrin gümüş ilməsi” adlı ürək sözündə belə vurğulayır.

“Lenar Şeyxin poetik dünyasında bir leytmotiv də var: insanın insana ehtiyacı! “Bir isti söz…” şeirində şairin könül istəyi təkcə sevginin yox, həm də insan mü­nasibətlərinin mahiyyətinə çevrilir. “Soyuqdan da soyuq buzu əridəcək isti bir söz…” – istəyi həm şəxsi, həm də ictimai mühitin diləyi olsa gərək...

“İsti ürək, buzlu yol...” kitabı, oxucunu həm anların içinə aparır, həm də onları anıya çevirir. Bu şeirlər oxunanda bir tərəfdən şəxsi duyğularla isinir, digər tərəfdən millətin bütöv taleyinə qovuşursan.

Lenar Şeyx – tatar poeziyasının yeni nəsil səsi – bu ki­tabda həm öz gəncliyini, yaşantılarını, sabahını, həm də ulusunun səsini, nəfəsini ifadə etməyə çalışır. Onun mis­ralarında sevgiyə susamış könül də dilə gəlir, tarixə həssas vicdan da danışır.

Əminik ki, bu kitabı vərəqləyən hər kəs öz “an”ını və öz “anı”sını tapacaqdır”. – Bunlar isə Əkbər Qoşalının önsözündəki vurğulardır.

Topludakı şeirlər içində “Dan qızına”, “Bir isti söz…”, “Oyan, tatar!..”, “Ey Krım!”, “Təkər”, “Göy yasəmən”, “Qara yorğa at verin…”, “Payız” kimi örnəklər özəlliklə diqqət çəkir. Kitab həm gənclik romantizmini, həm milli özünüdərk çağırışlarını, həm də insan ruhunun incəliklərini poetik şəkildə birləşdirir.

Nəşr həm Azərbaycan–Tatarıstan ədəbi bağlarına, həm də ümumtürk mədəni inteqrasiyasına daha bir uğurlu töhfədir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.11.2025)