Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun “Yazıçı” nəşriyyatında Xalq yazıçısı Anarın “2=3+4, yaxud iki ailədə üç Xalq yazıçısı, dörd Xalq şairi” adlı kitabı işıq üzü görüb. Nəfis tərtibatlı, illüstrasiyalı kitab Azərbaycan ədəbiyyatı irsinə böyük töhfələr vermiş iki nəsildən, onlar barədə həqiqətlərdən və onların ədəbi nümunələrindən ibarətdir.

608 səhifəlik bu unikal kitabı tərtib edən Xalq yazıçısı Anar uzun illər ərzində təkcə öz yazdıqlarını yox, qəhrəmanlarının – Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Nigar Rəfibəyli, Vaqif Səmədoğlu, Ənvər Məmmədxanlı və Yusif Səmədoğlunun yazdıqlarını eyni ideya-estetik yaradıcılıq məcrasına qoşaraq, onları eyni axında birləşdirərək ən yeni ədəbiyyatın ən milli paradiqması olaraq təqdim edibdir.

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı kitabdan hissələri oxucularına təqdim edir.

GÜNEL ANARQIZI.“VAQİF ƏMİ, İSTƏMİRƏM ÖLƏSİZ”

Bilmirəm, bəlkə də mən bu yazını status kimi yox, böyük, sanballı məqalə şəklində yazmalıydım. Bəlkə də yazacam hələ, kim bilir? Ancaq bir şeyi dəqiq hiss edirəm, ona mütləq nə zamansa nəsə ithaf edəcəm. Vaxtilə onunla bir neçə müsahibə (jurnal və TV-də) hazırlamışdım, çəkilməyən filminin ssenarisi haqqında məqalə yazmışdım, o da, öz növbəsində, mənim ilk kitabıma yazılan ön sözün müəllifi idi. Uşaqlıqdan bəri tanıdığım, şeirləri və pyesləri ilə böyüdüyüm, sevdiyim, mənəvi atam kimi qəbul etdiyim, evimizin hər zaman ən əziz qonağı olan nəhəng bir adam üç gün öncə dünyasını dəyişdi.

Bütün bu günlər özümə yer tapa bilmədiyimdən hisslərimi nə burda, nə də başqa bir yerdə ifadə edə bildim. Bu miqyasda adamlar həyatdan köçəndə, demə, belə olurmuş. Bir dəfə ona zəng vurdum. Deyəsən, soyuq bir payız axşamıydı. Bağdaydı. Təkdi. Səsimi eşidib sevindi, bir xeyli söhbət etdik. Məncə, o an əhvalı yaxşı idi. Bir müddət keçəndən sonra görüşəndə saralmış bir bloknot səhifəsində yaşıl qələmlə yazdığı şeiri mənə uzatdı. Demə, həmin şeiri o telefon söhbətindən sonra yazıbmış. Şeiri sizinlə də bölüşmək istəyirəm.

Yer üzünün bir küncündə,

Yalqızlığın bir günündə,

Nə Allahdan, nə bir dindən,

Dünyanın bütün yükündən,

Əyilmiş insan çiynindən,

Zavallı yorğun beyindən,

Təngə gəldiyim bir anda,

Sən demə, özgə bir yalqız

Varmış yalqızlıq yanında.

Telefondan bir səs gəldi,

Gözəl bir avaz gəldi:

– Bir sirrim var, istəyirəm biləsiz,

Vaqif əmi, istəmirəm öləsiz.

Vaqif əmi, o gündən bu günə heç nə dəyişməyib. Allah Sizə rəhmət eləsin.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(18.12.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə Biri ikisində layihəsində bu gün sizlərə Elvin Paşanın şeirləri təqdim edilir.

HEÇ OLMASA DÜZÜNÜ DE

Yenə hardansa soyuq gəlir.

Bir az bu səs-küylü biganəlik titrədir,

Bir az boynuma sarılan əllər üşüdür.

Danışırıq atıb gedənlərdən…

Sonra susuruq

dünyanın ən qəddar adamlarında…

Sonra hərəmiz bir küncdən qaldırırıq əllərimizi,

Bir az Davudun səsindən

kövrəlirik,

bir az sonumuzu düşünürük,

danışırıq axşam-axşam.

Gələni gözləyirik.

Yenə susuruq dünyanın ən qəddar adamlarında,

hərə bir ad çəkir:

Yezid, Hitler, Səddam…

Bu dəfə hərəmiz eyni küncdən qaldırırıq əllərimizi.

Bəlkə, sən də dəyişərsən?

Düşünürəm ürəyimdə,

nə bilmək olar, dünyanın işidir,

biz nə qədər çox susuruq,

Allah daha çox eşidir.

İkimizə bir mələk var başımızın üstündə,

bizi hər duamızda pusur.

sənin təsəllilərinə,

“Xoşbəxtəm, mən xoşbəxtəm” yalanına

Tanrı özü də susur…

Mənəm də,

məni boş ver.

Heç olmasa düzün de,

hələ də bilmirsənmi

səndən sonra nələr oldu,

neçə ildi alnımdakı qırışları pozuram…

İndən belə,

bəlkə, ölümünə belə ağlamadım…

Mən 14 yaşımda məsciddə

əllərimi göyə qaldırıb

təslim oldum,

indi ölümünə də

ikiəlli hazıram…

***

And olsun köksünü geniş qıldığın kəsə,

birdən içimi ölüm qorxusu bürüyür;

ölüm cazibə qüvvəsidi, adamı yerə çəkir…

Yaşadıqlarım öz oxu ətrafında fırlanır başıma,

bir səs fısıldanır qulağıma küləkdə:

Varam, varam – günahkar olma.

Üzünü gördüyüm bir adam gəlir yaddaşıma,

özümü unuduram,

peşmanlıqdan əyilirəm “vav” kimi,

alnımı torpağa qoyuram.

“Çətindi” “çətindi” zikri

edir dilim.

Özüm öz sözümü kəsirəm,

qulağım bir səs alır müəzzindən:

İnnəma məal usri yusrən…

NİGARAN

Görəsən, nə bişirir?

İndi, görən, nə yeyir?

Kimə baxıb danışır?

Ürəyində nə deyir?

Nə bəhanə gətirir

yeməyi çiy bişəndə?

Düşündüyü mənəmmi

qaşıq yerə düşəndə?

Bəlkə, əlindən düşüb

stola duz dağılır.

Mən yoxam, nə ürəyi

nə stəkan qırılır…

Gecələri diksinib

yuxudan oyanırmı?

"Hər şey yaxşı olacaq" –

hələ də inanırmı?

Necə yatır, oyanır?

Döyürmü gün üzünə?

Neçə yuxu danışıb

bu vaxtacan özünə?

MƏNİ ELƏ SEV Kİ

Məni elə qoru ki,

bu gün də, sabah da

zövq almağa bir bənd şeirin olsun.

Məni elə sev ki,

bir fincan çayı da gətirməyə

bir ömür həvəsin olsun...

Məni elə sev ki,

gözlərim gözlərindən

asılı qalsın,

unutsun ətrafın cazibəsini.

Məni elə sev ki,

dünyanın səsindən, küyündən ayıra bilsin

pas atmış qulağım

incə səsini…

Məni elə sev ki,

ən çətin işimiz küsülü qalmaq,

ən asan işimiz barışmaq olsun.

Məni elə sev ki,

sükutum səs-küylü dalaşmaq olsun.

Məni elə sev ki,

yad ocaqlar soyutsun məni,

başqa qapılar tanış gəlməsin.

Məni elə sev ki,

Məcnun olduğuma inanım hər gün,

özgə Leylilərə gözüm düşməsin.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(18.12.2025)

Nemət Tahir, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Qarabağ təmsilçisi

Mikelancelo Buonarroti və Leonardo da Vinçinin demək olar ki, bir-birinə nifrət etdiyini az adam bilir. Rəssamlar eyni dövrdə yaşasalar da, müxtəlif nəsillərə mənsub idilər və sənətə baxışları da kökündən fərqli idi.

Bir gün hər iki usta Florensiyanın bələdiyyə binasındakı Böyük Şura Palatasının bəzədilməsində iştirak etməyə dəvət edilir. Şəhəri idarə edənlər florensiyalıların pizanlılar üzərindəki hərbi qələbələrini əbədiləşdirmək istəyirdilər və bu işi görməyə görkəmli rəssamlara həvalə etmək qərarına gəlirlər. Leonardo da Vinçi o zamanlar artıq tanınmış ustad idi, şöhrət qazanmışdı. Mikelancelo isə sənət karyerasına təzəcə başlasa da, lakin böyük ümidlər verirdi.

Leonardo və Mikelanceloya rəsmləri sarayın əks divarlarında  çəkmək tapşırılır.  Da Vinçi rəsm üçün döyüş bayrağı uğrunda döyüşən süvarilərin epizodunu seçir. Mikelancelo isə Leonardodan tamamilə fərqli bir tablo yaratmağa çalışır. Buna görə də o, əvvəlcə planlaşdırdığı qəhrəmanlıq döyüş səhnəsini deyil,  adi bir məişət səhnəni seçir: çayda çimən kişiləri qəfil döyüş siqnalı yaxalayır və onlar  tələsik toplaşmağa başlayırlar.

Titanların bu yaradıcı işlərini  bütün Florensiya izləməyə başlayır. Ancaq təəssüf ki, onlara bu işləri başa çatdırmaq mümkün olmayır. Ustalar arasındakı gərginlik o qədər böyük idi ki, onlar otağın əks divarlarında işləsələr də, bir yerdə belə qalmaq istəmirdilər. Onlar freska üzərində işləyən zaman bir-birlərini təhqir edərək dəhşətli dərəcədə mübahisə edirdilər. Nəticədə, layihə üzərində iş kifayət qədər ləng getdiyindən, rəssamlardan heç biri freskalarını tamamlayıb, başa çatdıra bilməyir və iş yarımçıq qalır.

Bu, Mikelancelo və da Vinçinin eyni layihədə birlikdə işlədiyi yeganə hal olur.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(18.12.2025)

Cahangir Namazov,

"Ədəbiyyat və incəsənət" portalının Özbəkistan təmsilçisi.

Elə yazıçılar var ki, roman tutumlu böyük mövzuları kiçik bir hekayənin içində ustalıqla cəmləyə bilirlər.

Bu isə yazıçıdan yalnız ilahi istedad deyil, eyni zamanda uzunmüddətli yaradıcılıq təcrübəsi, zəhmət və davamlı estetik axtarışlar tələb edir. Nazilə Gültac da məhz belə yazıçılardandır — sözün yükünü bilən, tənhalığın səsini eşidən, insan ruhunun incə qatlarına enə bilən və bütün bu mənəvi zənginliyi yığcam, lakin dərin mənalı mətnlərdə ifadə etməyi bacaran sənətkardır.

Onun “İki limon” hekayəsi bu baxımdan kiçik həcmin içində böyük həyat fəlsəfəsini daşıyan nadir bədii nümunələrdəndir və müasir Azərbaycan nəsrində kiçik detallarla böyük mənalar yaradan incə psixoloji hekayələr sırasına daxildir.

Hekayə zahirən sadə, hadisə baxımından minimaldır; lakin onun semantik dərinliyi, simvolik yükü və emosional enerjisi oxucunu uzun müddət tərk etmir.

Müəllif burada tənhalığı, insan münasibətlərindəki səmimiyyəti və ümidin gözlənilməz anda doğuluşunu yüksək bədii zövqlə təqdim edir.

Hekayənin başlanğıcında qəhrəmanın işdən sonra evə getmək istəməməsi, ayaqlarının onu sahilə aparması müasir şəhər insanının daxili boşluğunu və qaçış psixologiyasını ifadə edir.

Yeni il ərəfəsi kimi kollektiv sevinc zamanı tək qalmaq hissi bu boşluğu daha da kəskinləşdirir.

Metro isə burada sadəcə nəqliyyat məkanı deyil — insan talelərinin kəsişdiyi simvolik məkandır.

Əsərin mərkəzi simvolu olan limon adi məişət əşyası olmaqdan çıxaraq bədii-fəlsəfi obraza çevrilir. Müəllif sarı rəngin bədbinliklə assosiasiya olunmasına qarşı çıxaraq onu həyat eşqi, təravət və işıq rəmzi kimi təqdim edir. “Kim deyir ki, sarı rəng bədbinlik rəmzidir?” cümləsi hekayənin ideya açarıdır. Limonun ətri, rəngi və “gülümsəməsi” mətndə sinestezik təsir yaradır; oxucu yalnız oxumur, həm də hiss edir.

İki yeşik limon gətirən yorğun kişinin davranışı hekayənin humanist zirvəsidir. Onun limonları pulsuz verməsi və bunu yeni il hədiyyəsi kimi təqdim etməsi insani mərhəmətin və səssiz xeyirxahlığın təcəssümüdür. Bu epizod göstərir ki, bəzən bir anlıq diqqət, bir cüt limon belə insanın ruhunda iki günəş yandıra bilər.

Qəhrəman qadının limonu doğramağa əlinin gəlməməsi təsadüfi detal deyil; bu, onun ümidə toxunmaqdan çəkinməsi, sevincin itməsindən qorxmasıdır. Yeni ili iki limonla qarşılamaq isə artıq tənhalığın məğlubiyyəti, daxili barış və ümidin qələbəsidir. “O, tək deyildi” cümləsi oxucuda dərin fəlsəfi rezonans doğurur.

Nazilə Gültacın dili sadə, lakin poetikdir; cümlələri yığcam, mənaca isə çoxqatlıdır. Müəllif təsvirlə təhlili ustalıqla balanslaşdırır, pafosdan uzaq qalaraq emosional təsiri maksimuma çatdırır. Metaforalar (iki balaca günəş) və antropomorfizmlər (limonların gülümsəməsi) hekayənin bədii keyfiyyətini yüksəldir.

“İki limon” hekayəsi göstərir ki, ədəbiyyat böyük hadisələrdən deyil, böyük hisslərdən doğur. N. Gültac oxucuya sadə bir həqiqəti xatırladır: insan bəzən tək olmadığını anlamaq üçün yalnız bir cüt limona, bir az diqqətə və bir damla səmimiyyətə ehtiyac duyur.

Nəticə etibarilə, bu hekayə  ədəbiyyatda humanist estetikaya, incə psixoloji müşahidəyə və simvolik düşüncəyə uğurlu nümunədir.

Kiçik həcmli olmasına baxmayaraq, roman tutumlu düşüncə dərinliyi və fəlsəfi ümumiləşdirmə gücü ilə oxucuda uzun və düşüncəli bir romanın yaratdığı təsir bağışlayır; oxucunu həm düşündürür, həm də isidir.

Nazilə Gültac

İKİ LİMON

 İşdən bir neçə saat bundan əvvəl çıxsa da, evə getməyə həvəsi olmadı, ayaqları onu dartıb sahilə apardı. Xeyli dolaşdıqdan sonra üzündə, gözündə yeni il ərəfəsi bir neçə gün evdə tək və tənha olmağın kədəri ilə metroya endi. Gecə saat on ikiyə az qalırdı. Xeyli adam qatar gözləyirdi. Bir kişi iki yeşik limonu gətiib, düz onun yanındaca yerə qoydu. Hiss olunurdu ki, kişi bərk yorulub, üz-gözündən yorğunluq yağırdı, limonlarsa adamın üzünə gülürdü. Getdikcə ətrafa qəribə bir xoş rayihə yayılmaqda, sanki hər tərəf limon rənginə boyanmaqdaydı. “Kim deyir ki, sarı rəng bədbinlik rəmzidir.” Ilk dəfə sarı rəngin nə qədər gözəl bir rəng olduğunu düşündü. Limonların rəngində həyat eşqi, təravət vardı. Hərə bir-iki limon aldı. O da limon almaq istədiyini bildirdi. Kişi ona iki limon seçib verdi, amma nə qədər israr etsə də, limonların pulunu almadı. “Gözəl qadına hədiyyə edirəm, məndən yeni il hədiyyəsi olsun, ikiniz də gözəlsiniz - sən də, limon da”, - dedi. Yeni il hədiyyəsi olan iki limon stolun üstündə sarı-sarı gülümsəyirdi, elə bil ki, evdə iki balaca günəş doğmuşdu. Özünə çay süzdü, əli gəlmədi limonu doğramağa. Yeni ili bu bir cüt limonla bərabər qarşıladı. “Hər şey gözəl olacaq”, -deyərək, limonlara baxıb gülümsədi. O, tək deyildi.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(18.12.2025)

KübraQuliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Onlar öldükdən sonra da bir-birini tərk etməyi bacarmadılar.

Bədən torpağa qarışdı, adlar unuduldu, amma aralarındakı bağ qırılmadı.

Sevgi burada xoşbəxtlik deyil, qaçılmazlıqdır.

Bir-birinə sarılmaları ehtiyacdan çox məhkumluğa bənzəyir.

Sanki ayrılmaq üçün artıq çox gecdir.

Onlar azad olmaq istədikcə bir-birlərinə daha da bağlandılar.

Bu qucaqlaşma təsəlli vermir, sadəcə dözməyi öyrədir.

Çünki bəzi sevgilər insanı xilas etmir, onu saxlayır.

Ruhlar uçmalı idi, amma geridə qaldılar.

Keçmişin içində, deyilməmiş cümlələrin arasında.

Hər susqunluq yeni bir zəncirə çevrildi.

Onlar bir-birini sevdilər, amma sevmək kifayət etmədi.

Bəzən sevgi də gecikir.

Bəzən doğru insan yanlış zamanda qalır.

Bu iki ruh da zamanın səhv yerində ilişib qaldı.

Ölüm onları ayırmadı, sadəcə daha da yaxınlaşdırdı.

Çünki yaşarkən bacarmadıqları şeyi, susaraq etdilər.

Onların səssizliyi ən ağır etirafdır.

Azadlıq seçimdir, amma onlar seçə bilmədilər.

Bir-birini buraxmaq cəsarətini tapmadılar.

İndi nə qayıtmaq var, nə də getmək.

Sadəcə eyni boşluqda birlikdə qalmaq var.

Bu birlik romantik deyil, yorğundur.

Amma yenə də tək qalmaqdan qorxurlar.

“Azad olmayan ruhlar” məhz budur.

Sevginin bitmədiyi yox, azad buraxılmadığı yerdə qalanlar.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(18.12.2025)

İmran Verdiyev,

Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi. “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Oğuz təmsilçisi

Söhbət Xaçmaz rayonundan və Xaçmaz şəhərindən yox, Oğuz (keçmiş Vartaşen) rayonundakı çox qədim və keçməkeşli tarixə malik Xaçmaz kəndindən gedir. Rayon mərkəzindən 40 km. şərqdə, Filfilli kəndindən 10 km cənubda, dəniz səviyyəsindən 760 metr yüksəklikdə Nəzərçayın sağında, Qalaçayın solunda, qədim Alban (Xaçmaz) keçidinin qarşısında yerləşən, eyni adlı İnzabati Ərazi Vahidinin mərkəzi olan Xaçmaz kəndindən. Rayonun ən böyük kəndindən.

Kəndinin 2 km. şimal-qərbində, Qalaçayın zirvəsindəki Xaçmaz Gavurqalası (Qız qalası, Xaçmaz qalası da adlanır- VII əsr), 5 km. şimal-şərgində Balaşum yaşayış yeri (XI–XII əsrlər), qədim qəbiristanlıqlar, ölkə və yerli əhəmiyyətli digər arxeoloji abidələr, kəndin adının qədim, həmçinin VII əsrə aid olan mənbələrdə (o cümlədən Herodot və Strabonun əsərlərində) çəkilməsi, kənddəki məsçidlər (XIX əsr) və s. buranın çox-çox qədimdən türk mənşəli tayfaların və xalqların yaşayış məskəni olduğunu sübut edir. Gevond (VIII əsr) özünün “Xəlifələrin tarixi” əsərində Kürün şimal tərəfindəki yaşayış yerlərinin adlarının sırasında indiki Oğuz ərazisindəki “Xozmas” (Xaçmaz) kəndinin də adını çəkmişdi. Xaçmaz uzun illər Şəki qəzasının ən böyük mahallarından biri olub. 1863-cü ildə bu mahalda 48 kənd birləşmişdi.

1       886-cı il siyahıya almasına görə, həmin il Xaçmaz kəndində 4755 nəfər yaşamışdır. Bunlardan bircə nəfər müstəsna olmaqla hamısı azərbaycanlı olmuşdur. 1912-ci il üçün "Qafqaz Təqvimi"nə görə isə, kəndin əhalisi 5995 nəfər olubmuş.

Amma bizim məqsədimiz heç də çox zəngin tarixə malik Xaçmaz kəndinin tarixindən bəhs etmək deyil. Düzü, heç buna iqtidarımız da çatmaz. Biz sadəcə kəndin adı, toponimin tarixi barədə bildiklərimizdən söhbət açacıq.

Bəri başdan deyək ki, alimlər “Xaç” tərkibli toponimlərin Azərbaycanda geniş yayıldığını bildirirlər. Hazırkı Xaçmaz rayonu və oradakı Xaçmaz şəhəri, Oğuzdakı Xaçmaz və Xaçmazqışlaq, Xocalı rayonundakı Xaçmaç(z), Daşkəsəndəki Xaçbulaq (indiki adı Xoşbulaqır), Beyləqandakı Xaçınabad kəndləri və b. bunlara misal ola bilər. Bundan əlavə bu adda Xocavənddə dağ, Qubada çay, Kəlbəcər, Ağdam və Bərdədən keçən bir başqa çay da var. AYB və AJB-nin üzvü, “Oğuz xəbərləri” qəzetinin redaktoru, Prezident təqaüdçüsü, yazar N.Hüseynli özünün “Qədim türk yurdu Xaçmaz kəndi” (2015) kitabında yazır: ”Xaçmaz toponimi Oğuz rayonunda eyni adlı kəndin adı olmaqla bərabər bir çox coğrafi obyektlərin də adıdır. Kəndin kənarından axan Qala çayı həm də Xaçmaz çayı adlanır. Kəndin şimalındakı Qaladağın zirvəsindəki Govurqalaya paralel olaraq Xaçmaz qalası da deyilir. Kənddən şimalda Xaçmaz dərəsi və adına mənbələrdə tez-tez təsadüf olunan Xaçmaz keçidi var. Mənbələrdə kəndin ətrafındakı dağlar və meşələr Xaçmaz dağları, meşələri adlanır…”. Maraq üçün onu da qeyd edək ki, M.F.Axundzadənin məşhur “Hekayəti-Molla İbrahimxəlil kimyagər” komediyasının üç şəklində hadisələr məhz bu Xaçmaz dağlarında baş verir.

Digər toponimlər kimi, “Xaç” tərkibli bütün toponimlərin (o cümlədən “Xaçmaz”ın) etimologiyası haqqında da müxtəlif fikir və mülahizələr söylənmiş və söylənməkdədir. Onların sizə də maraqlı ola biləcəyini zənn etdiyim üçün bir neçəsini qeyd edirəm.

Məsələn, bəzilərinə görə, “Xaç”–“od, atəş, Günəş” anlamındadır (Ə. Fərzəli) “Maz”–“maq”ın dəyişilmiş formasıdır. “Maq”– tayfa adıdır, leksik mənası “bərkimiş od” dur. Belə də Xaçmaz və xaçmataqlar (heçmetaqlar) - “Od nişanlı maqlar, od nişanı qəbul etmiş oğuzlar, indiki azərbaycanlılar” kimi düşünülməlidir”.

“Xaç” sözünün türk dilində ““dörd guşəli”, “maz/mas”ın isə “böyük” demək olduğunu söyləyənlər də var.

Bir başqaları “Xaçmaz” sözünü “xaçpərəst xalq” kimi izah edirlər ki, bunun da ciddi sübuta ehtiyacı vardır.

“Xaçmaz” toponimini “xaç + asmaz”, (ikinci komponent qeyri-qəti gələcək zamanın inkarlıq bildirən -maz şəkilçisi ilə) yəni xaç asmayanlar kimi də izah edənlər vardır. Guya onlar Albaniya dövlətində dövlət dini kimi mövcud olan xristianlığı qəbul etməmiş, qədim atəşpərəstlik dininə ibadət etməyə davam etmişlər. Hətta Ş.Sədiyevin “Dil haqqında hekayələr” əsərində göstərilir ki, xaçdan (xristianlıqdan) qurtulmaq istəyən xaçmazlılar kənddən indiki Xaçmaz (bəlkə də Quba) rayonuna qaçmış və bura sığınmışlar. (Onu da qeyd edək ki, bəzən bu əhvalatı əksinə təsvir edənlər də vardır.) Ona görə də, “Xaçmaz” “xaç sındıran”, “xaçı qəbul etməyən” və “xaç asmayanlar” deməkdir. Bu iddianın elmi sübutu yoxdur.

Bəzi “ağıllılar” da heç bir məntiqi əsas olmadan “Xaçmaz” sözünü "xaçamaz qoz" kimi tat sözü (qoz ağacı) ilə də əlaqələndirlər. Guya bu ərazidə qoz ağacı çox olduğuna görə, kənd də qozlu kənd (“xaçamaz qoz”) adlandırılıb. Açığı, bu “tat mənşəli versiya” həm gülünç, həm də absurdur. Ona görə də bu barədə söhbəti uzatmağa heç bir ehtiyac da yoxdur. Rəvayət və nağıldan başqa bir şey deyil.

Qeyd edək ki, “Xaçmaz” toponiminin yaranması barədə ən geniş yayılmış versiya tayfa adı olması versiyasıdır. Toponim qədim Hun və ya Alban (xeçmatek/xaçmatak/heçmatiq…) tayfalarının adı ilə bağlanır. Tanınmış və görkəmli alimlərimizdən M.Seyidov, Z. Bünyadov, M.İsmayılov, S.Aşurbəyli və digərləri də bu fikirdədirlər.

Türkoloq V. A. Juçkeviç Xaçmaz sözünün Qafqaz köklü olduğunu bildirmişdi. Tarixi qaynaqlarda Xaçmaz bir tayfa adı olaraq kecır. V əsrdə yaşamış Bizans tarixçisi Fövst Bizand Xeçmatek yerinin adını vermişdir. Ərəb coğrafiyacı İbn Hövgel isə öz xəritəsində Xeçmateklərin yerleşdikleri yeri də göstərmişdir... Gösterilen sübutlar, burada “Xaçmaz”ın Xeçmatek oymağıyla ilişkisini sübut edir. Çağdaş araşdırmalarda da Xaçmaz sözcüyünün Xeçmatek oymağından geldiği vurgulanır. Y.Yusufov da Xaçmaz adının Xeçmatek oymağının adından geldiyini qeyd etmişdir”. (https://dergipark.org. tr/tr/download/article-file/16707)

Filologiya elmləri doktoru, professor N.Xudiyev də özünün “Xaçmaz” əsərində (“Təhsil” EİM, Bakı-2010, səh: 11) yazır: “Düşünmək olar ki, Xaçmaz toponimi eyni adlı tayfanın adı ilə bağlıdır. Son dövrlərdə bəzi tədqiqatçıların əsərlərində Xaçmaz toponiminin yaradılması massaget mənşəli "xəz” və "mas” sözlərinin birləşməsindən və ya alban tayfalarından biri olan "heçmatek"/ "xeçmatek" tayfalarının adından ibarət olması qeyd olunur”. Bu baxımdan Xaçmaz etnotoponimdir.

Tədqiqatçılar arasında Xaçmaz sözünün əsli-orjinalı hesab olunan “(xeçmatek/xeçmatak/ heçmatiq” sözünün mürəkkəb olmaqla üç hissədən ibarət olması barədə fikirlər vardır. Biz isə həmin sözü iki hissəli hesab edirik: xaç + matek.

“Xaç” sözünün günəşi, odu, alovu bildirdiyi söylənilir. Görkəmli mifoloq-folklorşünas, Əməkdar elm xadimi M.Seyidov özünün “Azərbaycan xalqının soykökünü düşünərkən” (1989) adlı əsərində “xaç” barədə belə yazır: “...Biz təbii bir hadisəni yada salmaq istəyirik. Günəş şüası–yaruqu gözdə, suda, şüşədə, aynada xaç– artar (bir çox türk dillərində) kimi əks olunur. Əski oğuzlar və bir çox türkdilli qəbiləbirləşmələri bu təbii hadisəni müşahidə etmiş, onu özlərinin Günəş, sonralar təktanrılıq, sonsuzluq inamları ilə bağlamışlar. Deməli, artar – xaç xristianlıqdan qabaq mifik təfəkkürdə olmuşdur və Günəşin, odun bəlgəsidir”. (http://mireli-seyidov.com/kitablar/Mireli-Seyidov-pdf.pdf, səh:385)

B.Məmmədov isə özünün “Kuzeydoğu Azerbaycandaki bazı toponimlər üzerine” (türkcə) əsərində bu barədə belə izah verir: “Xaçmaz sözcüğündeki “xaç” ne demektir? Araştırmacılar bu sözcükteki xaç hecesinin, hristiyanlığın simgesi olan “haç” ile eşleştirmektedirler. Bizce, bu sözler arasında hiçbir bağlantı yoktur”. O, davamında öz fikrini əlavə edərək bildirir ki, “Bize göre Xaçmaz sözcüğündeki “xaç” hecesi, Hazar boyunun adındaki haz (xaz) hecesinin ses değişikliğine uğramış biçimidir. Tarihe bakacak olursak, kuzeydoğu Azerbaycan topraklarında Hazarlar egemenlik sürmüşlerdir. Bu bakımdan bu son açıklama akla en çok yatandır”. (https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/16707). (Yeri gəlmişkən əlavə edək ki, akademik N.Vəlixanlının “Azərbaycan ərəb xilafətinin tərkibində (VII əsrin ortaları – IX əsrin I yarısı” məqaləsində yazdığına görə, hətta 763/764-cü ildə Xəzər qoşunları digər ərazilərlə yanaşı, Xoz(ç)ması (Xaçmazı) da tutmuşdular.)

Biz “xaç” sözü ilə bağlı görkəmli mifoloq M.Seyidovun fikrinə tərəfdarıq.

Sözün ikinci hissəsinin (matek/matak/matiq…) isə birbaşa tayfanın konkret adını bildirdiyini fikirləşirik. Bu adda tayfanın varlığını professor, dr. Soltanğa Ataniyazovun “Türkmən boylarının keçmişi, yayılışı bugünkü durumu və gələcəyi” adlı əsərində də (səh:28) görürük. Orada Matek tayfasının Ersarı boyunun Günəş bölümündə Omar uruğunun Qızılqoyun tirəsinə daxil edildiyinin şahidi oluruq. “Mate/matek”lərin hunların yaratdığı Mazqut və ya Masqut adlı dövlətin, eləcə də qəhrəman hun xanı Mete xanın adlarına fonetik cəhətən az-çox dərəcədə bənzərliyi də maraq doğurur. Yəni deformasiya və transformasiya məsələlərini nəzərdən tuturuq.

Azərbaycan alimi, tarixçisi və şərqşünası, tarix elmləri doktoru S.Aşurbəyli “Şirvanşahlar dövləti” əsərində yazır ki, “...VII əsrin əvvəlinə aid anonim bir mənbədə Cənubi Dağıstanda, Şirvanda və Xəzər dənizinin qərb sahillərində məskunlaşmış tayfalar sadalanır. Mətndə adları çəkilən və ehtimal ki, bəziləri istisna olmaqla, ölkənin avtoxton əhalisi olan ləklər, hunlar, xəzərlər, zekenlər (tsekanlar), xenuklar (xenavilər), kaspilər, şərvanlar, xsranlar, təvəsparlar, XEÇMATAKLAR, ijmaxlar, bakanlar, pikonaklar (peçeneqlər), maskutlar Dərbənd, Şəki, Muğan düzü, Şirvan, Siyəzən, Xızı, Beşbarmaq, Təbərsəran, Xaçmaz, Şamaxı, Bakı və Quba zonaları hüdudlarında yayılmışdılar...Xaçmataki, Xozmas toponimi, ehtimal ki, Oğuz (keçmiş Vartaşen) rayonunda, yaxınlığındakı Qaladağın zirvəsində Govurqala adlandırılan əlçatmaz Xaçmaz qalasının yerləşdiyi indiki Xaçmaz kəndi ilə lokallaşır...Xeçmataklar tayfasının adı Vartaşen (indiki Oğuz - S.A.) rayonundakı Xaçmaz kəndi və qalasının, habelə Xəzər dənizi sahilindəki Xaçmaz şəhərinin adında qalmışdır”.

Bəli, indiki Xaçmaz kəndinin ərazisinə gəlib çatanların içində burda adı çəkilən “xeçmataklar”/”xaçmataklar da olmuşlar. Sonralar tayfanın, oymağın adı tarixən deyişmiş, transformasiyaya uğramış ve Xaçmaz şəklinə dönüşmüşdür.

Bizcə, indiki “Xaçmaz” toponiminin mənasını cəld, igid, od tək qaynar, od nişanlı “matek”/“matak”/matiq... tayfasına aid olan insanların kəndinin adı kimi anlamalıyıq.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(18.12.2025)

Rəqsanə Babayeva,

Beyləqan rayon Mədəniyyət Mərkəzinin rejissoru,"Gənclik' xalq teatrının rəhbəri, yazıçı. “Ədəbiyyat və İncəsənət” üçün

Bir vaxtlar səssizlik oxumağın təbii fonu idi. Kitab vərəqlərinin xışıltısı, qələm səsi, düşüncəyə çəkilən insanın susqunluğu. Bu gün isə səssizlik dəyişib. Ekranlar səssizdir, amma təsirləri yüksək səsli. Gənclər saatlarla telefona baxır, sürüşdürür, izləyir, amma getdikcə daha az oxuyur. Bu, çox zaman “tənbəllik”, “maraq itkisi” və ya “nəsil fərqi” kimi sadə izahlarla bağlanır. Halbuki məsələ daha dərin, daha strukturlaşmış və daha dövrə xasdır.

Bu yazı gəncliyi ittiham etmək üçün deyil. Əksinə, sual vermək üçündür: oxumaq niyə geri çəkilir və biz bunu doğrudan da itiririkmi?

Oxumaq nə idi, nə oldu?

Oxumaq təkcə informasiya əldə etmək üsulu deyildi. O, düşünmə forması idi. İnsan kitab oxuyarkən təkcə mətnlə deyil, özü ilə dialoqa girirdi. Sətirlər arasında dayanır, geri qayıdır, bəzən razılaşır, bəzən etiraz edirdi. Oxumaq vaxt istəyirdi və bu vaxt düşüncə yaradırdı.

Bu gün isə informasiya bol, vaxt isə parçalanıb. Gənc bir insan eyni anda musiqi dinləyir, mesaj yazır, video izləyir və sosial şəbəkədə paylaşım edir. Bu çoxlu fəaliyyət “aktivlik” kimi görünür, amma dərinlik yaratmır. Oxumaq isə dərinlik tələb edir. Dərinlik də səbr.

Rəqəmsal sürət və diqqətin parçalanması

Müasir gənclik “sürət əsri”nin içində doğulub. Bildirişlər, qısa videolar, sürətli montajlar, 15 saniyəlik mətnlər. Beyin bu ritmə uyğunlaşır. Uzun mətnlər isə bu ritmi pozur.

Bir romanın ilk 30 səhifəsi bəzən personajları tanıtmaq üçündür. Hadisə tələsmir. Amma bu gün gənc oxucu “nə baş verir?” sualına dərhal cavab istəyir. Çünki alışdığı məzmun belə işləyir: dərhal təsir, dərhal nəticə.

Burada məsuliyyət yalnız gənclərin üzərində deyil. Platformalar da sürəti təşviq edir. Alqoritmlər diqqəti uzun müddət saxlayan deyil, tez reaksiya doğuran məzmunu önə çıxarır. Oxumaq isə reaksiyanı gecikdirir, düşüncəni uzadır. Bu da rəqəmsal iqtisadiyyatda “effektiv” sayılmır.

Məktəb oxumağı sevdirə bildimi?

Oxumağın azalmasında təhsil sisteminin rolu xüsusi diqqət tələb edir. Bir çox gənc üçün kitab oxumaq məcburiyyətlə, qiymətlə, imtahanla assosiasiya olunur. Ədəbiyyat dərsi bəzən mətnin ruhunu deyil, sual-cavab mexanizmini öyrədir.

Şagird “bu əsər nə demək istəyir?” sualını vermədən, “burada müəllif nə demək istəyib?” cavabını əzbərləyir. Bu isə oxumağı kəşf yox, tapşırıq halına gətirir.

Oxumaq azadlıqdır. Amma azadlıq öyrədilməyəndə, kitab da yükə çevrilir.

Sosial media: düşmən, yoxsa alternativ?

Sosial media çox zaman oxumağın düşməni kimi təqdim olunur. Amma bu tam doğru deyil. Sosial şəbəkələrdə də oxu var: paylaşımlar, statuslar, şərhlər. Sadəcə bu oxu səthi və parçalıdır.

Problem ondadır ki, sosial media oxumağı “sürüşdürülən” hala gətirir. Oxucu mətni yarımçıq qoyur, digərinə keçir. Bu vərdiş zamanla dərin oxuya qarşı dözümsüzlük yaradır.

Amma eyni zamanda sosial media kitabları tanıtmaq, müzakirə etmək üçün də platforma ola bilər. Burada məsələ istifadədədir. Alət pis deyil, məqsəd zəifdir.

Kitab bahalıdırmı, yoxsa dəyərsizləşib?

Bir arqument tez-tez səslənir: “Kitab bahalıdır”. Bu, müəyyən qədər doğrudur. Amma məsələ təkcə qiymət deyil. Əgər kitab zəruri ehtiyac kimi görülmürsə, ən ucuz kitab belə “bahalı” hiss olunur.

Gənclər texnoloji cihazlara böyük məbləğlər xərcləyir, amma kitab üçün tərəddüd edir. Bu, oxumağın dəyərinin şüuraltında azalması ilə bağlıdır. Kitab “lazım olanda” alınan əşyaya çevrilib, gündəlik həyatın bir hissəsi deyil.

Rol modellər və görünən mədəniyyət

Cəmiyyət gənclərə nə göstərir? Hansı insanlar “uğurlu” kimi təqdim olunur? Oxuyan, düşünən, yazan insanlarmı, yoxsa daha çox görünən, daha tez məşhur olanlar?

Əgər mədəni mühitdə oxumaq prestijli görünmürsə, gənc də ona can atmır. Oxuyan insan səssizdir, amma səssizlik bu dövrdə görünmür. Görünməyən isə təqlid edilmir.

Oxumaq doğrudan da azalırmı?

Bəlkə də sualı başqa cür verməliyik: gənclər daha azmı oxuyur, yoxsa fərqli cürmü oxuyur?

Bəzi gənclər klassik roman oxumur, amma esse oxuyur. Kitab yox, bloq oxuyur. Kağız yox, ekran. Bu da oxudur. Amma məsələ yenə dərinlikdədir. Dərin oxu azalıb. Düşünərək oxumaq, sual verərək oxumaq.

Bu dəyişimi tamamilə rədd etmək yox, anlamaq lazımdır. Çünki hər dövr öz oxu formasını yaradır.

Çıxış yolu varmı?

Oxumağı geri qaytarmaq üçün nostalji kifayət etmir. “Bizim vaxtımızda…” cümlələri gənclik üçün arqument deyil. Oxumaq yenidən mənalı hala gətirilməlidir.

– Kitablar müzakirə edilməlidir, əzbərlədilməməlidir

– Gənclər oxuduqlarını ifadə edə bilməlidir

– Oxumaq tək qalmaq deyil, paylaşmaq kimi təqdim olunmalıdır

– Mədəniyyət siyasəti səssiz dəyərləri dəstəkləməlidir

Oxumaq yenə səssizlikdir, amma bu səssizlik düşüncənin səsidir.

Son söz əvəzi

Gənclik oxumağı tərk etməyib, sadəcə başqa cür yaşayır. Amma əgər cəmiyyət dərin düşüncəni itirərsə, təkcə kitab yox, anlayış da azalacaq. Sürətli məzmun sürətli qərarlar yaradır. Sürətli qərarlar isə həmişə doğru olmur.

Oxumaq lüks deyil. O, mədəni refleksdir. Bu refleksi qorumaq təkcə gənclərin deyil, bütün cəmiyyətin məsuliyyətidir. Çünki oxuyan gənclik təkcə savadlı deyil, sorğulayan, anlayan və gələcəyi düşünən gənclikdir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(18.12.2025)