“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı şair Qulu Ağsəsin unudulmaz sənətkar, Xalq artisti Qədir Rüstəmovun buaykı 90 illik yubileyi münasibətlə yazdığı "Qədir gecəsi" adlı xatirə yazısını təqdim edir.

— Ə, qaqa, maşın mənim, ev dostumun, bə bunlar nə adnan gəlib doluşublar içəri?..

Adil müəllim Qədiri bir də bağrına basdı, “şofer”ə əl uzatdı, Zöhrabla hal-əhval elədi, mənə yaxınlaşanda oğurluq üstdə tutulan uşaq kimi qızardım, başımı əvvəl aşağı, sonra tavana sarı qovzadım, Qədirin atmacası havada üzürdü...

Montajdan çıxıb redaksiyaya girəndə uşaqlar nahardaydı, stolun üstündəki “zapiska”da “Qulu, Zöhraba (“Azadlıq”) zəng vur” sözləri elə pintiliklə yazılmışdı ki, Sitarənin “poçerk”i gendən çağırırdı.

“-Alo, zəhmətolmasa, Zöhrab Əmirxanlını...”- Salam. - Salam. -Necəsən? -Necəsən? -Yenə “Azadlıq”dasan? — Yenə radioda çürüyürsən?” — Zöhrabınsəsindənhisselədimki, diabetinindilinin şəkəriylə tərs-mütənasibvaxtlarıdı, yənikefikökdü, taleyindənrazıdı, burnumakababiyigəldi. “Ağdamlı Adil müəllim zəng vurmuşdu, dedi, Qədir Bakıdadı, danışmışam, sənə müsahibə verəsidi, götür gəl Ələtə...” Bir şey kəsdirəmmədim, ancaq sual verməyin də mənası yoxuydu, Zöhrab ki başladı, dəndiyində söz saxlayan deyil.

“Dur gəl “Azadlıq”a, gedək “Kubinka”ya, beşin yarısı Qədir dostunun maşınında bizi gözləyəcək, istəyirəm, ikimiz bir yazı hazırlayaq”. “Kubinka”ya çatanacan sözü bir yerə qoyduq ki, Qədiri maşından saldıraq, müsahibəni elə Bakıda alaq, Adil müəllimdən zəng vurub üzr istəyərik. Qədir çatan kimi üstünü aldıq, Zöhrab sağdan, mən soldan, birimiz havadan, o birimiz qurudan hücuma keçmək istədik. Sözü kimə deyirsən?

Qədir daş atıb başın tutdu: “Ə, əvvəla, mən heç sizi tanımıram, Adilə hörmətim var, ona görə bəlkə sizi də maşına götürdüm. İkincisi, mən Bakıda karıxıram, sözümü-hərəkətimi bilmirəm, heç Əliyev mənə orden verəndə ağızdolusu təşəkkür də eləyə bilmədim. Siz kimsiniz, ə?” Çar-naçar maşına oturduq. “Mənim adım Zöhrabdı”, “Mənimki Quludu”, sürücü geri qanrılıb güldü: “Mən də Qədirin şoferiyəm”. Qədir tərsikdi: “Şofer nədi, ə, sən bunların ikisindən də mərifətli oğlansan...” (Allah, sən özün Zöhraba səbr ver!) Zöhrab deyən məni eşitdi, üzündəki göy qurşağı əriyib itdi, başını irəli uzadıb Qədirdən nəsə soruşmaq istədi. Qədir dönüb gözlərini elə bərəltdi ki, ikimiz də mumladıq: “Ə, başımı qatmayın, bu saat avariya eliyəjəm” (Allaha and olsun, sükanda ayrısıydı, amma biz inandıq...).

Ələtə xeyli var... 96-nın payız aylarıdı gərək ki. Bizdə heylə demirlər ha. Vay odu bir ağsaqqaldan nəyinsə yaşın soruşasan, o saat qayıdacaq ki, Keçicığırı altındakı dağdağanı ildırım vuran ili... dəyirman Məhəmmədi yer çəkəndən azca irəli... güneyin dalından beləməsinə qalxanda Salmanlar kəhrizinin baş quyusuna şappa düşəndə... Divangirin gamışı Qalaya qaçanda... Amma mən sizə dəqiq vaxt deyirəm: Qədir Rüstəmov təzəcə “Şöhrət” ordeni alıb, ev alıb, yenə nəsə bağışlayıblar, şəhərdə min cürə şayiə gəzir, indi bir-bir özündən soruşacam, bircə Ələtə çataq. Postdan keçəndə “QAİ” saxladı: “Sənədləri!”. “Sənəd mən!” — Qədir buyğur polisə çəmkirdi. “Bay, Qədir müəllim, sizə qurban olum, nətərsiz?” Postdakılar maşını dövrəyə aldılar. içəridən biri qaça-qaça gəldi ki, rəis Qədiri görmək istəyir, deyir, ayağını yuxarı qoysun, mənim yanıma. Di dur Qədirin qabağında, Azərbaycan polisi, görüm necə durursan?! “Ə, mən q...bəyəm-zadam, yanına çağıra, sən öl, kişiyə deyərəm, onun şalvarını çıxartdırar” (Vaxtın sürətini artırıram — müəl.). Polis üzrxahlıq eləyir: “Ötən dəfə Rəmiş də gəlmişdi...” Rəmişin adını eşidəndə Qədir lap hövüllənir: “Rəmiş kimdi, ə, sən məni ona tay tutursan? Sür, ə!..” Zöhrab qulağıma pıçıldayır ki, bundan müsahibə verən olmaz. Qədir Zöhrabdan iş yerini xəbər alır. Duet başlayır. Zöhrab Elçibəyi, Qədir Əliyevi müdafiə eləyir. Axırı Zöhrab “pas” gedir, Qədirsə kirimək bilmir: “Çox da mənə xalq artisti adı verib, amma ondan prezident olmaz. Elə bil, Rəmişi padşah qoymusan, adamın dədəsinin goruna söyərlər, sən öl. Gördün də Elçibəyi. Bizi qoydu Leylanın düzündə”.

Mən partlayıram: “Qədir müəllim, bunu indi niyə deyirsiniz?”

“Havaxt deyim, bəs? Bəri bax, ağsaqqal mənə orden verib — verib, ev verib — verib, noolsun içində yaşamayanda?! Heç yaxşı kişilər şikəst balasına heylə baxmırlar...” Şoferin dünya vecinə deyil, arabir Qədirlə məzələnir: “Leylanın düzün yaman dedin e. Haradı ora?” Qədir sözü boynundan atır: “Mən nə bilim haradı, bu “açkili” oğlanlardan xəbər al...” Ələt xaraba nə uzaqmış? Tərslikdən Adil müəllim evdə yoxdu, harasa çıxıb, ikinci mərtəbədəki stolların üstü naz-nemətlə doludu, ev sahibi gəlsə, “bismillah” eləyərdik.

...Zöhrab Adil müəllimlə məni əməlli-başlı tanış eləməyə ehtiyac duydu, Qədirin yolda çıxardığı oyunlardan danışdı, üstündən də and-aman elədi ki, bizi boş qaytarmasın. Çörəkdən sonraya razılaşdıq (Vaxtın sürətini təzədən artırıram — müəl.). Stola araq sel kimi axır, Adil müəllim şeiri şeirin, sağlığı sağlığın dalınca qoşur.

Qədir deyilən Allah bəndəsi əlini süfrəyə uzatmır, vur-hay qəlyanı körükləyir. At minnətinə sözü ona veririk. Diktofonu yavaşca stolun üstünə qoyuram, düyməsini sıxmamış Qədirin gözü alır, çörək burnumuzdan gəlir (A bədbəxt, guya Qədir nə deyəsidi ki? Gözəl bilirsən ki, onun möcüzəsi səsindədi), biz üzr istəyirik, diktofonu qulaqlayıb o biri evə atırlar. Zöhrab Adil müəllimi öyrədir soruşsun ki, Hacıbaba nətər oxuyanıydı? Qədirin cavabı hazırıymış: “Allah rəhmət eləsin, əziyyət çəkirdi”. Bəs Ağaxan, Arif, Süleyman? — “Sağ olsunlar, zəhmət çəkirlər”. Zöhrab girəvədən istifadə eləyir, üzünü Adilə tutub Qədirə eşitdirir: “Şamaxıda bir qız peyda olub — Elnarə, qeyri-adi səsi var, stili də özünəməxsusdu”. Qədir tora düşür: “Ə, mənim ağzımı açmayın, yerindən qalxan özünə bir stil qayırır. Ayrı şeyi bilmirəm, muğamatın bircə yolu var: Xan yolu. Bu, el yoludu. Mən də o yolu gedirəm — dədə-baba. Bunlar qıraqdan gedirlər, qaçaq-quldur yoluynan”.

Zöhrabın tükü durulur, üzünü şəstlə Qədirə tutub: “Alim Qasımov xaricdə zənciylə oxuyandan sonra Az.TV ona hücuma keçib, Habil Əliyev o günü Alimi “vapşe” yıxıb sürüdü, deməli, siz də onunla həmrəysiz, eləmi?” — soruşur. Qədirə bu söz bəsiymiş ki, təzədən “öz ampluasına” qayıtsın: “Habil özünə gülür, Xan əmimə ayaq verən kamançada bu durub “Cücələrim” çalır. O kimdi Alimə sataşır?” Sonra təzədən mülayimləşir: “Allah başlarından töksün, hamısı zəhmət çəkir”. Gecədi, saat on ikiyə işləyir, heç nə alınmadı. Zöhrab getmək üçün məclisdən izn alır. Adil müəllim bizi buraxmaq istəmir, o biri otaqda yerimiz hazırdı, Qədir “Gecdi, getsələr yaxşıdı” — deyir. Səhərdən bəri onun əlindən canı boğazına yığılan Zöhrab tələsik plaşını geyir. Mənim paltomu hirslə üstümə atır: “Getdik!” (“Qəzeti də belə-belə olsun, səni də...”) Adil müəllim əl-ayağa düşür, Qədir özünü sındırmadan yerindən qalxır: “Bunları özüm evlərinə qoyajam”. Bizi yola salmaq üstündə qırğın düşür, Qədir dediyindən dönmür, “şofer”i divanın üstündən paltoları yığışdırır... Birdən: “Ə, bə mənim ordenim hanı?” — hamı Qədirin yaxasına baxır, ora Leylanın düzü kimi bomboşdu, irəlidən də gərək ki, bir şey yoxdu. Adil müəllim yazıq stolun altına baxır, mən qorxumdan ciblərimi eşirəm, Zöhrabın hirsindən üzü səyriyir, “şofer” qanımızın arasına girir: “Qədir, bəlkə evdə qoymusan?” (Bir azdan ağlımıza gələcək ki, orden və medalların vur-tut eskizi hazırdı...) Qədir sürətlə otaqdan çıxır, səhərki qaydayla “Jiquli”də tərkləşirik. Saat bir olar. Arabir maşının qabağından qurd-quş keçir, Qədir cuşa gəlir: “Üstünüzdə tüfəng olanınız yoxdu?”.. Kamal Abdulla yazır ki, Bakıya təşrif buyuran Oljas ağanı (Süleymenov) rayona qonaq aparmışdıq, yedik-içdik, dərdləşdik, şeir dedik, Oljas ağa təkidimizə baxmayaraq, dodağın dodağından ayırmadı. Geri qayıdanda, heç kəsin unamadığı yerdə başladı, nə başladı... Əsl oxumalı gecəydi, yorğun adamlar, maşında da Qədir Rüstəmov. Qədir oxumadı, dinmədi, danışmadı. Biz də ağzımıza su alıb oturduq. Düşəndə yalandan əl tutduq.

Mən:

— Qədir müəllim, icazə verin, bu gecəni yazım? Siz oxumadız, oxumadız...

Qədir Rüstəmov:

— Səni məhkəməyə verərəm.

— Sonra da yazmaq olmaz?

— Sonra... nə bilim, ə, nə olar, nə olmaz? Allah-zadam?

Mən Qədir oxumayan gecəni Allahın izniylə yazdım. Üstündən üç il yarım keçəndən sonra. Qədirə gənəşmədən, Zöhrabdan xəbərsiz. Bilib nə deyəsidilər: Allah deyillər ki?..

(Fevral, 2000)

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(23.12.2025)

Nemət Tahir, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Qarabağ təmsilçisi

İnsanlar bəzən gözgörəsi həyatın dibinə atılırlar. Xüsusən, bu, narkotikaya alüdə olanlarda belədir.

Pakistanlılar əqrəblərdən narkotik vasitə kimi istifadə edirlər. Əqrəbi öldürdükdən sonra onları günəşin altında qurudur, toz halına gətirir, qızdırır və tüstüsünü nəfəs alırlar. İstifadəçilərin fikrincə, eyforiya hissi 10 saata qədər davam edə bilər. Alınan ləzzət o qədər güclü olduğu deyilir ki, hətta heroini də üstələyir. Bununla belə, orqanizm ölümlə nəticələnə bilən toksinlərə uyğunlaşarkən, ilk 6 saat dözülməz dərəcədə ağrılara davam gətirməlidir.

Bu narkotikin aktiv maddəsi əqrəb sancmasından gələn zəhərdir. Buna görə də, tüstünü nəfəs aldıqdan sonra ilk 6 saat bədən zəhərə uyğunlaşana qədər ağrılı olur  və yalnız bu müddətdən sonra “kayf” başlayır. Bununla belə, ölüm halları da qeydə alınıb.

Maraqlıdır ki, bu təkcə pakistanda deyil, digər Cənubi Asiya ölkələrində də yayılaraq, bir problemə çevrilib. Əslində, əqrəblərdən narkotik vasitə kimi istifadə edilməsi aludəçiliyi hələ 2007-ci ildə məlum oldu. O vaxt Əfqanıstanda narkotiklər haqqında kitab yazan amerikalı sosioloq Devid Makdonald təkcə Kabildə təxminən 60 000 əqrəb həvəskarının olduğunu təxmin edirdi.

Rəsmi olaraq əqrəb narkotik sayılmadığından, ondan istifadə ilə bağlı heç  bir qadağa yoxdur və bu məqsədlə də kütləvi şəkildə tutulur. Bu səbəbdəndir ki, Pakistanın bəzi bölgələrində onların sayı həddən çox dərəcədə aşağı və yox səviyyəyə düşüb.

Əqrəblər əslində olduqca faydalıdır, çünki onların zəhərindən xərçəng və İnsan immunçatışmazlığı virusua qarşı dərman hazırlamaq üçün tibbdə çox istifadə olunur.

Məlumdur ki, əqrəb zəhəri dünyada ən qiymətli zəhər sayılır və onun 1 litri təxminən 10,3 milyon dollara başa gəlir. Onu əldə etmək olduqca çətindir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(23.12.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə Biri ikisində layihəsində bu gün sizlərə Elxan Zalın essesi təqdim edilir.

Elxan ZAL

SEVGİLƏR FONTANI

Peyğəmbərlərə vəhy gəlir, şairlərə ün. Mən ünlə yazıram.

Ün çox yerdən gələ bilər – Tanrıdağdan da, Ana Kaha – Erkeneqondan da, Xəzərin sahilində doğan günəşi salamlayan mələk xorundan da, Tovuzdakı Haça qayadan da, Nigar Rəfibəyli və Rəsul Rza küçələrinin qovuşuğu yerdən də. Bizim şair ilhamımız isə lütf edilən səsləri eşitmək bacarığıdır.

Ün gələndə qəfil gəlir, çatar-çatmaz könül qopuzunun simlərini titrədir və sən hərflərə çevirməyə çalışırsan bu səsi. Bu səslər daş bitiklərə həkk olunmuş əbədi kitabın sətirləridir. Onlar həmişə olub, həmişə də olacaq. Zamanı gələndə aldığın nə varsa, yazdığın nə varsa, yenə də qayıdıb əbədi kitabda qalacaq.

Tanrıya xoş olan bir gözəl anda könül anteninə qonaq gəlir ün. Mələk xorunun oxuduğu əbədi nəğmələr hər səhər mesajtək paylanır könüllər saytında. Eştuqlar eşidir, könüllər həzm edir, sağırlar yan gedir.

Ay Atam və Ay Ava xəlq olunandan bəri onlara ün eşitmək bacarığı da verildi Qızıl Almalı bağda. Əbədi kitabda ən sirli qatlardan, qanadlı atlarda muzalar busəsi gətirdi bu səsi.

Sevginin, savaşın əbədi kitabı dad verdi ruhuna xəlq olan insanın. İnsanlıq bu dadla yaşadı, sevgi də, savaş da həmişə qoşadı. Hərəkətin nizamı var olmaq üçün verilib bu savaş. Bu savaş bitəndə qiyamət gələcək.

         Biz sevdik, savaşdıq, savaşdıq və sevdik, duamız rəng verdi göylərə. Göylərdən gələn ün göylərə qayıtdı, torpaqdan gələn ün torpağa çevrildi səninlə.

Ün gəldi, biz sevdik, biz sevdik, ün gəldi. Sevdikcə savaşdıq, savaşıb yol açdıq yaranış eşqinin sirrinə. Var olmaq alın yazımızdır, Sevgi savaşımızdır, şairlik muradımız,  şeir könül yazımız.

Bu səhər, bu şəhər, bu kəhər! Xəzərin sehrində rəqs edir nəğmələr. Üfüqün köşkündə atəşdə qovrulan qan çalası. Taissanın balası səni salamlayır, Qız qalası. Vəcdinin sehrində uçuşan şairlər kitaba həkk etmək istəyir bu anı. Xan Günəş, Dan üzü və Qürub  yaşamın eşqinə axıdır bu qanı, mərhəmətini bizdən əsirgəmə, Mehri Banu.

Ün gəlir, yazırıq, yazırıq, ün gəlir, Bakıda hər səhər uyqudan oyanan bu şəhər göy kəhər eşqində ümidlər qurarkən dalğalar ritmində rəqs edir nəğmələr.

         Nəğmələr sonsuzdur, Tanrıtək, insan var olduqca bu ün də gələcək...  

***

Nigar Rəfibəyli və Rəsul Rza küçələrinin qovuşduğu nöqtədə, düz “Xaqani” ticarət mərkəzinin qənşərində var olan bir məkanda, buradan didərgin salınmış rəssamların özləriylə apardığı xoş bir ovqatın rənglərini düşünərkən mavi donlu, saçları kare, ləbləri püre bir muza ün gətirdi.

İndi beynimdə məmur qabiliyyətsizliyinin bu yerin aurasından sildiyi rənglərin pıçıltılarının dolaşdığı bir andı. Və gözəlim Muza qənşərimdə dayandı. Duyğular qasidi,  bir əşar busəsi – bu sözü, bu səsi O verdi, mən aldım...

Sentyabr sıcağında addım-addım gəzinmələr həvəsinə doğru irəliləyən insan selinin baxış təbəssümü çox sönük görünür. Dünyanı çulğalayan virus salğını öz hüzn möhürünü Bakı küçələrinə də vurub. Adamların yerişində əvvəlki əda yoxdur. Bakılılar az qala yankilərin sındırdığı Belqrad əhalisinə bənzəməyə başlayıb. Amma yenə də... həyat qaynayır, həyat davam edir. Adamlar ən hüznlü anda belə özlərinə bir bəxtiyarlıq hücrəsi yapmağa çalışırlar.

 İndi mənim dayandığım nöqtə bəxtiyarlıq hücrəsinə və sevgi fontanına açılan bir yolun girişidir. Bura iki şairin, muzaların busəsindən tamsınmış iki sevdalı insanın maddi dünyada yenidən  qovuşa bildiyi bir nöqtədir.

Sevgilər fontanına gedən yoldur.

Sevgilər fontanı sevgilərdən doğar.

Onlar əsl şairlər kimi sevərək yaşadılar, sevilərək getdilər, gedəndə də, demək olar ki, bir-birindən xəbərsiz də olsa, bir yerdə getdilər. Təzədən qovuşmaq üçün getdilər.

İki sevdalı insan, iki şair – Rəsul Rza və Nigar Rəfibəyli.

                                                       ***

Bu küçə dənizə gedən yoldur, yolun sonunda məni dəniz gözləyir. Adamların bənizləri azcana hüznlüdür. Nigar Rəfibəyli 24-də bir zaman Bakının rənglərindən doğulan saqqallı və saqqalsız rəssamların rəngarəng rəsmlərinin yaratdığı xoş əhval aurasından əsər-əlamət qalmayıb. Dollar yaşılından başqa rəng tanımayan rəngsiz məmurlar buranı da rəngsizləşdirdilər.

Yüz ilin şahidi bu dilsiz binalar gələnə-gedənə bulanıq baxırlar.

Hər tərəf dükandır, “LEDİ ŞARM”, “MADAME COCO”, Bakını basdırmış əcnəbi adlar, təzə səslər sorağında radar qoşmuş qulaqlara həkk olunan soyadlar.

Önümdəki parkın girişində tənha palma dayanıb, bəlkə də, dimdik durub desəm, daha doğru olar. Bir vaxtlar mən ona “qılaflı palma” deyirdim, çünki qışda qılafa salırdılar, üşüməsin deyə. Ayını əhliləşdirən insan palmanı da əhliləşdirər. Bu palma da qılafa girə-girə əhliləşdi, amma öz bədəvi görkəmini itirdi. Başında bir-iki yarpaq qalıb, lap çılpaq zənci repçilərinə bənzəyir. Yəqin, belə düşünürlər ki, “LEDİ ŞARM”, “MADAME COCO” “Torqovı”ya Paris ovqatı gətirirsə, palma da Məkkənin ovqatını gətirəcək. Orda qabaqda kilsə var, o tərəfdə sinaqoq. Palma da bir növ məscid proyeksiyasıdır. Bu düşüncəylə palmanı keçib parka girirəm.

Sol tərəfimdə işsiz dayanmış fontan qəfil işə düşür. Bakı meriyası da mənim kimi, yəqin, ilhamla işləyir, nə vaxt gələsi, o vaxt tutuzdurur. Fontanın yanında iki uşağıyla dayanmış cins şalvarlı qadın fontanın qəfil oyanışından diksinir. Mən bu fontana hələ ad qoymamışam, hələlik adsız fontan deyək. Ad qoyma məsələsi Bakı meriyasının zəif yerdir. Mən bilən, onlar pullu idarədir, bir az baş işlətsələr, məsləhətçi kimi bir mini Dədə Qorqud” tapa bilərlər. Bəlkə də, bunlar düz eləyirlər, yer adlarıdı, dükan adlarıdı, kafe, bar... nə bilim, daha nələri birbaşa xaricdən ixrac eləyirlər, daha öz müdrik başlarını nəyə görə işlətməlidirlər ki?

Nə isə... düşüncələrimə qoşulub gedirəm. Bura Nigar Rəfibəyli küçəsində bir adsız parkdı. İçində yolkalar da var, palmalar da. Bu şam ağaclarını biryolluq kəssələr, adını palma parkı qoyardıq. Gözəlim muza belə bir şeir xatırladır:

Yoluna yavuz baxar dəniz,

Palma parkı geyər kəfən.

Gülüşün otelə dönməz

İzini öpüncə qumsal.

Amma burada qumsal yoxdur. Yerə əlvan daşlar döşəyiblər, mozaika yaradıblar. Yəqin, belədə oturacaqda əyləşib iştahla dönər yeyən qadının əhvalı daha mozaikalı və musiqili olur.

Sentyabr sıcağında sevginin dadını çıxaran gənc oğlan və qız palma kölgəsinə sığınıblar. Bəlkə də, bu anda beyinlərindən keçir ki, bu palmanın yerinə bir çinar ağacı olsaydı, keyfimizin madyanları dördnala çapardı. Amma indiki halda palmanın altında oturub, çinarı abstrakt təsəvvür eləməyə məhkumdular. Hər halda, Nigar Rəfibəyli küçəsindədir bu park. Azərbaycanda çinar deyəndə isə öncə Rəsul və Nigar yada düşür. Yəqin ki, bir də mənim “Ulu Çinar” jurnalım. Bəzən düşüncə sərinliyi palma sərinliyindən daha praktik ola bilir. Sevgi məsələlərində ən əsası bir yerdə olmaqdır. Necə deyərlər, biz biriksə, dünya bizə kiçikdir.

                                                        ***

Qabaqda Nizami Gəncəvinin heykəli var, muzeyin divarlarından baxan bir dəstə ulu şair isə ustadın hüzurunda poz verir. Bu məkan Şeyx Nizaminin səltənətidir, amma hökmündə bircə muzey qalıb.

Həzrəti biznesin saksaulları boş qalan yerləri kölgələyiblər.

Qayğılar qumunda ağnayan şəhər isə dollar yaşılının ritminə takt tutmağa məhkumdur.

Misterlər və müsyolar üstümüzə dollar yaşılı ilə gəlirlər.

Hücum var üstümüzə, hər tərəfdən hücum var.

Çox şeyə şahiddir bu qala divarları...

Bir vaxtlar burda, palma parkında Nizaminin “Yeddi gözəl”inə bir abidə quraşdırmışdılar. Sasani sarayının yeddi məlaikəsinin daş baxışları öz qədim ehtiraslarını qarşılarında çağlayan fontanın sərin sularında soyudardılar.

Ehtiras və suyun doğurduğu enerji öz ətrafına çoxlu gənc toplayardı.

Bu sevginin hələ öz əsrarını qoruduğu zamanlarıydı.

Biz sevmək üçün yaşayar, yaşamaq üçün sevərdik.  Sevda yanğılarından mənalı bir şey varmı insanın yaşamında? Duyğularımıza yanğılardan yana yasa vermişmi Tanrı?

Sənin könlündəki sevda dəni yanğı dəyirmanında üyüdülür, seviş sobasında bişir və sən sevgidən bişirilən bu çörəkdən tamsına – tamsına Sevgi Fontanına doğru gedirsən.

         Sonra da arzularının toranını aydınlatmaq üçün cibindən çıxarıb qəpik atırsan hovuzdakı sulara,  sevda ilahəsinə nəzir atırsan ki, sevginin fontanı daha da çox çağlasın...

İndi, Nigar Rəfibəyli və Rəsul Rza küçələrinin qovuşduğu məkanın yanında, Şeyx Nizami səltənəti hövzəsində mən böyük sevgilər barədə düşünürəm. Beynimdə misralar yaranır, yanımda Muzam da var. Qaraxanlı Talıbın və Taissanın oğlu tovuzlu Elxan Zal Bakının nəğmələrini belə yaradır:

anam Taissanı zikr edirəm mən,

kainat ovcumda nöqtə sayağı.

sevgi fontanları həzz verir mənə,

mənim sevdiklərim ilahələşir.

                                                        ***

Burası Nigar Rəfibəyli küçəsi. Zəngin supermarket vitrinlərindən manekenlərin baxışları gecənin əsrarında qızğın dəvələr kimi boylanır.

Xalq arasında “Torqovı” adıyla məşhur olan Nizami caddəsi  Bakının ən ecazkar küçəsidir, bura sevgi ilahəsinin hökmündədir.  Burada hər yanda sevgi ətri  var, burada bütün görüntülər könül rəngindədir. Xüsusən də gündüz saatlarında. Amma indi gecədir, binaların sinəsində almaz kolye kimi parıldayan reklam işıqları, beton cəngəlliyə bənzər şəhərin üstünə çökmüş qaranlığın zəhmli vahiməsində ürkək ahu kimi görünür.

Mən reklam işıqlarının və ulduz yağışının  səssiz musiqisi altında dənizə doğru addımlayıram. Orada yovşan qağayıların yakamoz parıltısında dalğa rəqslərini seyr edəcəm. Atəşgahlı anılarda Ötükən havalarını yaşadan  Bakının ruhu, böyük Xəzər xaqanlığının mistik ritmlərini qağayı nəğməsi şəklində yaşadan bu dənizdən əsrlər boyu güc alıb. Mən doğma sahillərdə anamız Umayin şəninə səssiz himnlər oxuyan qağayılara doğru gedirəm. Yazıçı dostum Elçin Hüseynbəylinin “yovşan qağayı”larına doğru. Onların uçuşlarında bir kauçuk ləngəri var.

Burnum yovşan qoxusu axtarışındadır, düşüncəm qağayı kimi uçunur. Mən yovşan iyini çox sevirəm, mənə elə gəlir ki, bu qoxu həmişə mənimlə olub. Bəlkə də, hansı babamsa (bəlkə də, nənəm) yovşan kolunun üstündə bətnə düşüb. Biz bozqır millətiyik və bir Allah bilir, neçə nəslimiz yovşan kolunun ovsunlu qoxusuyla mayalanıb. Neçə dünya fatehi toxumu göydən göndərilən bu sirli kolların üstündə dünyaya gəlib. Bu qoxu Bakıda neft iyinə qarışsa da, Turan çöllərindən Qızıl Alma sevdasını yelli dalğa atları belində gətirən xəzri, içimizə yovşan qoxulu bir sərinlik çiləyir. Və həsrətin gil kitabları düşüncələrimizdəki unutqanlıq yanğılarını lövhələr üzərinə çiviləyir.

Belə bir misra düşünürəm: “Göy səma altında, yovşanlı bir yataqda bir vaxt bətnə düşüb şanlı Atilla”. Fəqət indi Atillalar doğulmur, çünki adamlar yovşan iyini unudublar, indi  düşüncələr də qağayı uçuşlu deyil. Üç tərəfi bozqır olsa da, indi Bakıda step havası duyulmur. Bakı oturaqlığın ətalətindən lırtlaşıb, o çox həvəssiz və yorğundur. Neft pullarının törətdiyi hərəkət və qalxınma görüntüsü tamam parıltısızdır, çünki bu hərəkətin mayasında yovşan qoxusu yoxdur. Yovşan iyi çatmır bu şəhərdə, qağayılı düşüncə çatmır. Mən sahilə doğru gedirəm – yovşan qağayıların uçuşuna baxmağa. Onlar da yovşan iyi kimi dosdoğmadı, dosdoğma.  Və bir qalib xəzər süvarisi sayaq yağma həvəsi keçir könlümdən...

Sentyabr sıcağında addım-addım gəzinmələr həvəsinə doğru irəliləyən insan selinin baxış təbəssümü çox sönük görünür. Beynimdə məmur qabiliyyətsizliyinin bu yerin aurasından sildiyi rənglərin pıçıltılarının dolaşdığı bir andı. Və gözəlim Muza qənşərimdə dayandı. Duyğular qasidi,  bir əşar busəsi – bu sözü, bu səsi O verdi, mən aldım...

sel kimi axır izdiham,

meydan top model sərgisi,

qonub eşqli dodaqlara

boyalı reklam şərqisi.

daş cəngəllik səhnəsində

rejissorsuz bir teatr.

bura bizim Brodveyimiz,

bura bizim Monmartr.

Dayandığım nöqtə bəxtiyarlıq hücrəsinə və sevgi fontanına açılan bir yolun girişidir. Bura muzaların busəsindən tamsınmış iki sevdalı insanın maddi dünyada  qovuşa biləcəkləri mistik bir nöqtədir. Sevgilər fontanına gedən yoldur.

Sənin könlündəki sevda dəni yanğı dəyirmanında üyüdülür, seviş sobasında bişir və sən sevgidən bişirilən bu çörəkdən tamsına – tamsına Sevgi Fontanına doğru gedirsən. Həyatının ən şirin anlarını xatırlayırsan.

Sevgilər fontanı sevgilərdən doğar...    

Dan tanrısı hər səhər şam yandırır sevgi fontanının şəninə.

sevgilər fontanında

şəkillənmiş eşq anı.

bir az mərhəmət çilə,

anamız Mehri Banu.

yanğılı pıçıltılar

qalxır gizli qatlara.

şəfqətli su şırnağı

yaşam verir otlara.

quruş atırıq suya –

ilahə qır ovsunu.

taleyin mələkləri

bəxtimizə ov sunur.

bura bizim Bakımız,

yaşamı həvəslidir.

könlümüzün rübabı

cənnətquşu səslidir.

aşiqlik ritmindədir

türk əsrinin modası.

bizə mesaj göndərir

işvəli eşq odası.

Hələlik isə fontanlar çağlamır. Adamların bənizləri azcana hüznlüdür. Nigar Rəfibəyli 24-də bir zaman Bakının rənglərindən doğulan saqqallı və saqqalsız rəssamların rəngarəng rəsmlərinin yaratdığı xoş əhval aurasından əsər-əlamət qalmayıb. Dollar yaşılından başqa rəng tanımayan rəngsiz məmurlar buranı da rəngsizləşdirdilər. Yaşatdığımız sevda anları kenquru həvəsi ilə hoppanışır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(23.12.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Güney Azərbaycan Poeziyası Antologiyası layihəsində Təbriz təmsilçimiz Əli Çağlanın növbəti təqdim etdiyi şair Əhərdə yaşayan Xan Sənəmdir.

Xan Sənəm

Əhər

Səhərdən-axşama danlaq altdayam,

Anam qurtarınca babam başlayır.

“Qızdamı bu qədər?” “Qızdamı belə?”

Kəlmələr ruhumu yenə daşlayır.

Dolğun yaşlarıma çatsam da hələ,

Xəyalım qapıdan uzaq getməyib.

Ramizin şerində “atam balası”,

Belə mənim qədər söz eşitməyib.

Saxlaya bilmirəm asi ruhumu,

Boy atıb, gəlişib, uçmaq istəyir.

Nadanlıq devinin əsarətindən,

Qurtarmaq istəyir, qaçmaq istəyir.

Yaman darışlıqdı evin dünyası,

Dırmaşıb divardan aşır marağım.

Pambığam, qınımı yırtaram, əgər –

Qapıdan o yana keçsə ayağım.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(23.12.2025)

Xalq yazıçısı, akademik Kamal Abdullanın əsərlərindən seçilmiş bir sıra qranula – cövhər sayıla biləcək məqamları “Ədəbiyyat və incəsənət” oxucularına təqdim edir.

Kamal Abdulla özü seçilmiş bu cövhərlər barədə yazır: “İllərdən bəri yazdığım müxtəlif şeirlərin, esselərin, pyeslərin, hekayə və romanların, publisistik məqalələrin və elmi əsərlərin, verdiyim intervülərin hər birinin içində yer almış və bu gün də öz məzmunu, tutumu, forması ilə diqqətimi çəkən misralar, cümlələr günlərin bir günü sanki dil açıb mənə dedilər ki, bizim bir-birimizdən zaman və məkanca ayrılığımıza son qoy və bizi bir-birimizin yanında yerləşdir. Sən görəcəksən ki, bu zaman biz tamamilə yeni bir cazibədə zühur etmişik. Onlar qeyri-səlis məntiq dili ilə desək, içində olduqları mətnin qranulaları (ilkin vacib hissəcikləri) idi. Qranula, başqa cür ifadə etsək, cümlədən (mətndən) bütün artıq hissələri siləndən sonra yerdə qalan cövhərdir.”

Beləliklə, hər gün Kamal Abdulladan 7 qranula:

1.

“ Üzümə baxma, üzüm səni aldadar,

 Gözümə baxma, gözüm səni aldadar.

Heç inanma, sözüm səni aldadar

Mənim özümü aldadıb…”

2.

“ Yarımçıq əlyazma” romanı bizim dastanı vaxtilə oxumuş adamları bir daha onu vərəqləməyə məcbur etdi: “görüm, bu nankor Kamal Abdulla dastanın filan yeri ilə bağlı düz yazıb, ya yox?!”

3.

“ Kitabi-Dədə Qorqud” dastanı insan cəmiyyətini bir qədim Təbiət dövründən başqa bir qədim dövrə - Mədəniyyət dövrünə keçirən körpüdür. Bu körpü Dəli Domrulun quru çayın üzərindən saldığı haman sınıq körpü olmasın?!

4.

Möhtəşəm Odissey nəhəng Basat və nəhəng Beyrək xətlərini bir tək özündə birləşdirir.

5.

Buğac natamam Edipdir və Dirsə xan natamam Laydır. Buğacın da, Dirsə xanın da taleyi xoşbəxt sonluqla bitir. Amma məlumunuz olsun ki, xoşbəxt sonluqlar bu dünyada az adamı dü şündürür. Onlar tez yaddan çıxırlar. Onlar bədbəxtlik rəmzi olan Edip və Lay qədər yaşamırlar.

6.

Salur Qazanın dastanda ədalətsiz hərəkət lərinin təsviri yox deyil. Ən böyüyü budur. O öz evini qədim Oğuz adətinə uyğun olaraq hər il bir dəfə yağmaladardı. Bu yağmada İç Oğuz, Dış Oğuz bəyləri birlikdə iştirak edərdilər. Qədim primitiv demokratik adət. Bir dəfə isə Salur Qazan yağmaya Dış Oğuz bəylərini dəvət etmir. Əslində, o bununla demokratik ənənəni pozur. Acı nəticə özünü gözlətmir. Dış Oğuz üsyan edir - Beyrək öldürülür. Üsyan yatızdırılır - Aruz Qoca öldürülür. Əsl günahkar kimdir?

7.

Biri günaha batan Edip, o biri eyni günaha “namizəd” olan Buğac. Bədbəxt və bədbəxtliyi ilə yüz yerə şaxə atan Edip və xoşbəxtliyi ilə heç bir tərəfə şaxə ata bilməyən, başqa heç bir boydan əks-sədası gəlməyən Buğac.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(23.12.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı dahi şair Məhəmməd Füzuliyə həsr edilmiş məqalələrin dərcini davam etdirir

 Biz batan günəşin üfüqlərdə yaratdığı əlvan mənzərəyə, rənglərin daxili ahənginə nə qədər baxmış, baxmaqdan doymamışıq. Qürub həmişə qürubdur. Lakin bəzən bizə elə gəlir ki, dünənki qürub bugünkü qədər gözəl deyildi. Bugünkü qürubda nəsə tamam başqa rənglər, başqa çalarlar tapır, buna görə də tamaşasından doymuruq. Təbiətə hər baxanda onda əvvəl görmədiyimiz gözəllikləri tapdığımız kimi, Füzuli şeirini də hər oxuyanda onda yeni hisslər, yeni duyğular, yeni fikirlər tapır və bu böyük sənətdən doya bilmirik. Çünki sözlər mənalı, fikirlər dərin, duyğular səmimidir.

Düşünən, duyan, hiss edən, sevən, nifrət edən – bir sözlə, sözün geniş mənasında yaşayan hər kəs Füzuli şeirindən öz sualına cavab tapa bilər.

Füzuli şeiri elə bir mahnıdır ki, biz onu ömrümüz boyu eşitsək, “yoruldum” – demərik. Həyat eşqi ilə dolu bir ürəyin nəğmələri bizi yaşamağa, yaratmağa, özü də ürəklə yaşamağa, ürəklə yaratmağa, duymağa, düşünməyə, dərk etməyə, sevməyə çağırır. Budur Füzuli şeirinin əzəməti!

Xalqımızın zəngin musiqi irsi içərisində bizi düşündürən, arzularımızın qanadında uçuran, yüksəldən, dərindən kədərləndirib, dərindən fərəhləndirən ən təsirli musiqi hansıdır, sualının cavabı hamıya məlumdur:

Muğamat!

Füzuli şeiri də muğamat qədər zəngin, rəngarəng, dərin və mənalıdır. Füzuli şeiri həm formaca, həm də məzmunca muğamatla əkizdir. İndi də Füzuli şeirini muğamatsız, muğamatı Füzulisiz təsəvvür etmək olmaz.

Analarımız bizə beşik başında laylanı muğam üstündə demişlər:

Sən yat şirin yuxuda,

Çəkim keşiyin, laylay –

sözləri – ana qəlbindən süzülən bu doğma kəlmələr, muğamdakı incə xallar, Vətənimizin zəngin tarixini, mübarizəsini, fərəh və kədərini, nəhayət, onun gözəl təbiətini – quşlarının cəh-cəhini, çaylarının şırıltısını, çiçəklərinin rəngini bizim ruhumuza hopdurmuşdur.

Vətənimizin və xalqımızın doğma ruhunu, təbiətini analarımız südlə bərabər bizim ürəyimizə, mənəviyyatımıza elə hopdurmuşlar ki, heç bir qüvvə onu bizim ruhumuzdan, qəlbimizdən çıxara bilməz. Atalar demişkən, südlə girən, sümüklə çıxar. Elə buna görə də biz hər an eşitdiyimiz muğamatdan doya bilmirik. Biz onu hər dəfə eşidəndə onda yeni duyğular, yeni mənalar tapırıq.

Füzuli şeiri də belədir. Muğamat kimi, Füzuli şeiri də xalqımızın həyatı, mənəvi aləmi, mübarizəsi, ruhu və düşüncəsindən doğmuşdur. Muğamın hər pərdəsi xalq həyatının bir sarsıntısını, bir kədərini, bir sevincini ifadə etdiyi kimi, Füzuli şeirinin hər beyti də xalqın bir sevincini, bir kədərini ifadə edir.

Dust bipərva, fələk birəhm, dövran bisükun,

Dərd çox, həmdərd yox, düşmən qəvi, tale zəbun –

beytini oxuyan xanəndə şikayət dolu bu üsyankar sözləri muğamın müəyyən bir pərdəsi üzərində deyərkən babalarımızın müəyyən bir tarixi dövrdən etdiyi şikayəti gözlərimiz önündə canlandırır.

Məhəbbət Füzuli şeirinin özəyi, canıdır. Daha doğrusu, məhəbbət nəinki bir şair kimi, bir insan kimi də Füzuli həyatının mənasıdır, onu yaşadan bir qüvvədir. Bu eşqi yalnız müəllimi Həbibinin qızına yetirdiyi məhəbbətlə məhdudlaşdırmaq olmaz; bu eşq çox böyük üfüqlər fəth edir. “Eşq pirim, nəqdi-can nəzrim” deyən şair üçün eşq hər şeydir. O, eşq pirinin yolunda canını nəzir demişdir. Eşq onu “daxili əhli-kamal” etmişdir. Füzuli eşqin gücü ilə həyatın mənasını, kainatın sirlərini öyrənir. Füzuli bu eşq ilə düşünür, hiss edir, duyur, kədərlənir, sevinir, yaşayır. Buna görə də Füzuli: “Tərki- eşq eylə, dedin, tərki-dili can etdim” deyə eşqsiz həyatı həyat saymır.

Xəyal ilə təsəllidir, könül meyli-vüsal etməz,

Könüldən dişrə bir yar olduğun aşiq xəyal etməz –

deyə eşqi ülviləşdirir.

...Füzuli dili obrazlarla zəngin, poetik bir dildir. O, qələmə aldığı hər bir fikri obrazlı, mübaliğəli şəkildə deməyi üstün tutur... Misal gətirdiyimiz misralar Füzuli eşqinin yalnız böyüklüyünü, yüksəkliyini, təmizliyini və saflığını ifadə edir.

Füzuli qəzəlləri yanıb-yaxılan bir ürəyin alovudur. Bu ürək hiss edir, duyur, sevir, böyük arzular bəsləyir, lakin bu arzulara çatmaq üçün çox böyük maneələrə rast gəlir. Buna görə də kədərlənir, öz içində alışıb-yanır. Bu şeirləri həyatla əlaqəsi olmayan, mücərrəd ideyaların ifadəsi kimi anlamaq düzgün olmaz. Füzuli qəzəlləri həyat eşqindən məhrum olan bir ürəkdən qopa bilməzdi. Bu şeirlərdə adi insani hisslər o qədər səmimi, o qədər incə deyilmişdir ki, hər kəs bunlarda öz hisslərini, öz duyğularını tapır.

Bu nə sirdir sirri-eşqi demədən bir kimsəyə

Şəhrə düşmüş mən səni sevdim deyən avazələr –

beytində hansı mücərrəd, ilahi mistik fikir ifadə olunmuşdur? Məgər bu, sevən, adi bir insanın ürək çırpıntıları deyilmi? Bəzən Füzuli məhəbbət aləminin elə konkret, elə real, həyati hallarını təsvir edir ki, adam hisslərin reallığına, həyatiliyinə heyrət etməyə bilmir:

Ey Füzuli, yar əgər, cövr etsə, bundan incimə,

Yar cövrü aşiqə hərdəm məhəbbət təzələr.

yaxud:

Ey xoş ol günlər ki, rüxsarın mənə mənzur idi,

Çeşmi-ümmidim çirağı vəsldən pürnur idi –

beyti vüsaldan sonra ayrılığa düşən bir aşiqin səmimi ürək çırpıntısından başqa bir şey deyildir. Nəhayət, Füzuli yer gözəlini “ilahi qüvvədən” üstün tutaraq, onun mövqeyini ən uca bir mərtəbəyə qaldırır:

Bütü növrəsi namazə şəbi-ruz raqib olmuş,

Bu nə dindir, Allah, Allah, bütə səcdə vacib olmuş.

Füzuli şeirinin uzun əsrlər boyu yaşamasının ən böyük sirrini də məhz bu şeirin həyatiliyi, təbiiliyi və insaniliyində axtarmaq lazımdır.

Ömrünü qürbətdə keçirən Füzuli vətən həsrəti ilə yanıb-yaxılmışdır. Onun şeirlərində doğma vətəninin adı çəkilməsə də, şeirlərinin ümumi ruhu vətən sevgisi və həsrəti ilə doludur. Ərəb və fars dillərinin hökmran olduğu bir dövrdə Füzulinin öz doğma dilində yazıb-yaratması ən böyük vətənpərvərlik nümunəsi deyildimi? O, bu dildə elə böyük fikirlər, dərin hisslər ifadə etmişdir ki, biz bu şeirin əzəmətinə, böyüklüyünə heyran qaldığımız kimi, doğma dilimizin də böyüklüyünə, qüdrətinə heyran oluruq. Füzuli, özü dediyi kimi, “düşvarı asan edərək”, vaxtilə çoxlarına zəif görünən kəlmələrdən böyük incilər, nadir daş-qaşlar yaratmış və ana dilimizi çox yüksək bir zirvəyə qaldırmışdır.

Füzuli hər beytdən böyük sənət imarəti qurmuşdur. Bu beytləri oxuyarkən sənətin yüksək zirvəsinə qanadlanır, oradan baxırıq, gözümüz qaralır, istər-istəməz deyirik: sözdə də bu qədər qüdrət olarmı? Bəli, olar! Sözün gücü çox böyükdür. Söz “hər ləhzə yoxdan var” yaradır. Burada əsas məsələ sözdən istifadə etmək bacarığında, az söz ilə böyük fikirlər ifadə etmək məharətindədir. Füzuli özü demişkən:

Gər çox istərsən, Füzuli, izzətin, az et sözü,

Kim çox olmaqdan qalıbdır çox əzizi xar söz.

Biz şairlər çox zaman sözün zəifliyindən şikayət edirik. Bəzən bizə elə gəlir ki, hisslərimiz çox güclü, söz isə çox acizdir. Hisslərimizi ifadə etmək üçün söz tapa bilmirik. Lakin Füzuli heç zaman sözün yoxsulluğundan şikayət etməmişdir, sözə bir neçə məna verməyi bacarmışdır. Söz Füzulinin əlində mum kimidir. O, sözə istədiyi şəkli, istədiyi mənanı verir, ondan istədiyi kimi istifadə edir. Sözün bütün mənalarını, həm məcazi, həm lüğəti mənalarının dəyərini, ağırlıq və yüngüllüyünü, çalarlarını bütün dərinlik və incəliyi ilə qavramışdır. Söz Füzuli ürəyində qaynayır, ürəyin bütün tellərindən keçir, sonra şeirə çevrilir. Bu sözlər yanan şair ürəyinin qanından qida alıb lələ, cəvahirə çevrilir. Buna görə də Füzulinin sözləri kağız üzərində alışıb-yanır. Onlar dörd yüz ildir öz hərarətini itirmir, yanır və bizi də öz alovunda qızdırır.

                         (1978)

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(23.12.2025)