Ağalar İdrisoğlu,
Əməkdar incəsənət xadimi, yazıçı, rejissor, jurnalist. “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Mən həmişə belə fikirləşmişəm ki, tibb sahəsində çalışan həkimlər, tibb işçiləri və hətta orada  işləyən  texnki işçilər belə Ulu Tanrının yerdə olan elçiləridir. Axı Ulu Tanrı onlara insanların taleyini tapşırıb. Adicə texniki işçi belə xəstəyə etinasız olsa, bu, həmin xəstəyə pis təsir edir. Tale də mənə həmişə bu insanların ən müsbət cəhətlərini görməyi nəsib eləyib. Təkcə özüm xəstəxanada yatanda və xəstəliyimlə bağlı onlara müraciət edəndə yox, ən yaxın adamlarımı xəstəxanaya aparanda  belə onlardan yalnız böyük diqqət, qayğı və xoş münasibət görmüşəm.

Məndən Bakıda, yəni paytaxda işləyən tibb işçiləri inciməsin, Sumqayıt səhiyyəsində çalışanlar mənə elə gəlir ki, bu sahədə daha diqqətcil, qayğıkeş  və mehribandırlar. Çünki Sumqayıtda bu sahəyə  çox savadlı həkim, öz işinin peşəkarı və yüksək təşkilatçı insan Elnur həkim Azadxanov rəhbərlik edir. O, Sumqayıt səhiyyəsinə rəhbərlik etdiyi gündən əlindən gələni edir ki, bu şəhərdə səhiyyə yüksək səviyyədə olsun və bu sahədə çalışanlar da xəstələrə qarşı çox cavabdehli olsunlar. Mən Sumqayıtdakı bütün tibb müəssisələrində  bunun bir daha şahidi oluram.  Bəli. Rəhbər yerində olanda və öz işini biləndə bu çox yaxşı olur.

Sumqayıtdakı 1 nömrəli xəstəxanada və onun poliklinkikaslnda olanda, burada çalışanların da  təkcə mənə qarşı yox, bütün xəstələrə böyük mehribançılığını görürəm.  Bu yaxınlarda həmin xəstəxananın poliklinikasında olanda,  Qangötürmə otağında bir xanım mənə mehribançlıqla yaxınlaşıb salam verdi və məni çox yaxşı tanıdığını da bildirdi. Təvazökarlıqdan uzaq olsa da mən  respublikada  həm yazıçı, həm rejissor-altyor və jurnalist kimi üzdə olan insanlardan biriyəm. Məni hətta küçədə tanıyıb yaxınlaşan, salam verən insanları da çox görürəm. Amma həmin xanım belə dedi:

-Mən sizi təkcə rejissor-aktyor, yazıçı-jurnalist kimi yox, həm də atamın dostu kimi tanıyıram.

-Atanız kimdir,-deyə mən ona sual verdim.

-Mən, Məhərrəm həkim Kazımovun qızıyam.

Bu vaxt gözlərim qarşısında nurani, gülərüz, uca boylu, çox mehriban, müdrik insan olan Məhərrəm həkim canlandı. Həmin vaxtlar biz cavan idik. O, ağ saçlı, uca boylu və təkcə xəstəxanada yox, həm də xəstələr arasında böyük nüfuz sahibi olan  xeyirxah şəxsiyyət idi. Və xanımın sifətinə baxanda gördüm ki, bir suyu elə Məhərrəm həkimə oxşayır. O, təkcə həkim yox, həm də çox təşkilatçı insan idi. Belə ki,  Məhərrəm Kazımov uzun illər 1 nömrəli xəstəxanada baş həkimin müavini olmuşdu. Şəhərin bütün işlərində də yaxından iştirak edirdi.

-Mənim  adım Səadətdir. Bu adı atam qoyub və istəyib ki, mən hər işlərimdə səadətə çatam... Amma səadətə çatmaq indiki zəmanədə çox çətindir...

-Səadət xanım. Niyə elə deyirsiz? Bayaq mən dəhlizdə dayananda  otaqdan çıxan xəstələr sizin haqqınızda çox xoş sözlər deyirdilər. Hamısı da bu sözləri deyirdi:

-Çox mehriban tibb bacısıdır.  Özü də işinin peşəkarıdır. Adamdan qanı elə ustalıqla alır ki, heç adamın ruhu da incimir.

Mənim bu sözlərimdən sonra  Səadət xanım  gülümsünüb belə dedi:

-Atam həmişə deyirdi ki, xəstə tibb işçisinə müraciət edəndə onu özünə pənah qapısı bilir. Ona görə də xəstəni öz doğman kimi qəbul eləməlisən və çox diqqətlə qulaq asmalısan ki, hər şeyi sənə deyə bilsin. Səni özünə ən mərhəm adam bilsin. Mən də həmişə atamın bu vəsiyyətinə əməl edirəm. Artıq  iyirmi  ildir ki, bu sahədə çalışıram və təvazökarlıqdan uzaq olsa da  sevinirəm ki, həmişə hamı məndən razı qalıb.

- Səadət xanım mən çox istərdim ki, sizin haqqınızada yazım və qoy oxucularımız da görsünlər ki, atasının davamçısı olan, öz sənətinin vurğunu olan necə tibb işçiləri var.

Əvvəlcə razılaşmaq istəmədi, amma mən təkid edəndən sonra razılaşdı. Beləliklə, əziz oxucular Sədaət xanım haqqında sizə qısa məlumat verim.

Qısa arayış:  Səadət Məhərrəm qızı Babayeva 1974-cü ilin  noyabr ayının 17-də Sumqayıt səhərində anadan olub. O, Sumqayıt şəhərindəki 28  nömrəli tam orta məktəbi bitirib. Həkimlik sənətinə sevgi  onda rəhmətlik  atası  sayəsində  yaranıb. Belə ki, həmin vaxtlar atası Məhərrəm Kazımov çox tanınan bir insan idi. Məhz buna görə də belə məşhur həkimin qızı olamaq  ona həmişə qürur verirdi. Axı Sumqaylt səhiyyəsində Məhərrəm həkimin oz dəsti xətti və ensiklopedik tibbi biliyi  vardı. Səadət xanım da, qardaşı İlham da tibb sahəsində ondan cox sey öyrənirdilər.  Qardaşı İlham, həkim olub və bu gün də atası Məhərrəm həkimin bir vaxtlar işlədiyi 1 nömrəli xəstəxananın  Dializ şöbəsinin həkimidir. Səadət xanımın da arzusu həkim olmaq olub. Məhz buna görə də Moskavaya gedib və orada əla qiymətlərlə Tibb İnstitutuna daxil olub. Amma ayrı-ayrı səbəblərdən iki il sonra təhsilini yarımçıq qoyub, Azərbaycana qayıdıb və burada məktəbəqədər tərbiyəçi təhsilini alıb. Amma tibb sahəsində çalışmaq ona rahatlıq verməyib. Məhz buna görə də Azərbaycan Respublikası Səhiyyə  Nazirliyinin nəzdində olan və Sumqayıtda yerləşən Əziz  Əliyev adına Tibb  Texnikumuna daxil olub.  2005-ci ildə həmin texnikumun “mamallq isi” ixtisasl uzrə fakültəsini  bitirb. Amma tibb bacısı işləmək arzusu çox olduğuna görə həmin vaxtdan o da bir vaxtlar atasının işlədiyi və baş həkimin müavini olduğu 1 nömrəli xəstəxananın poliklinikasında tibb bacısı kimi fəaliyyətə başlayıb. Bu il onun tibb bacısı kimi fəaliyyətinin iyirmi ili tamam olub. Əlbəttə, iyirmi il böyük müddətdir. Artıq insan öz işində püxtələşir.

-Səadət xanım, sizin atanız Məhərrəm həkim çox yaxşı həkim idi və Sumqayıt səhiyyəsi üçün əvəzsiz işlər görmüşdü. Bir övlad kimi bu haqda nə deyə bilərsiniz?

- Mənim övlad kimi atamı tərifləməyim bəlkə də etik cəhətdən düz deyil. Amma atam uzun illər həm həkim, həm şöbə müdiri və həm də baş həkimin müavini olduğuna görə Sumqayıt camaatı ilə həmişə təmasda olub. Şəhərin bütün ictimai işlərində yaxından iştirak edib. Ona görə də bura gələn yaşlı xəstələr biləndə ki, mən Məhərrəm həkimin qızıyam mənə çox böyük hörmətlə, sevgi ilə yanaışırlar. Bu, mənim üçün ən böyük mükafatdır. Həm də belə məşhur həkimin qızı olmaq da məndə özümə qarşı böyük cavabdehlik yaradır. Çalışıram ki, öz işimlə həm kollektivdə, həm də xəstələr arasında həmişə hörmət qazanım. Atamın başını uca edim.

-Siz Moskvada təhsil alırdınız. Valideynləriniz də bununla fəxr edirdilər. Bəs  necə oldu ki, təhsilinizi yarımçıq qoyub, Vətənə qayıtdınız və tibb bacısı olmağa qərar verdiniz?

- Bəli. Həkim olmaq böyük arzum idi. Əla qiymətlərlə də  Moskvada ali məktəbə qəbul olmuşdum. Amma sən saydığını say, gör tale nə sayır... Ailə vəziyyətilə əlaqədar olaraq, təhsilimi yarımçıq qoydum. Bəli. Əgər Moskvada təhsilimi bitirmiş olsaydım, indi mən də saylb- secilən həkimlərdən biri olardım. Əfsus ki, həyatda hər şey biz arzuladıgımız kimi nəticələnmir.. .  Bəli, bitirsəydim... kas ki...  Amma ali məktəbi  bitirə  bilmədim ...

Ancaq düşünürəm ki, ən ali zirvə gozəl ailə basçısı  olmaqdı və bu yük çox erkən yaşlarımdan mənim çiynimə düşdü. Beləliklə, bu gün mən ali zərvədə olan bir anayam. İki igid oğul böyütmüşəm. Böyük oğlum Emin Kazlmov 44 günlük Vətən müharibəsində iştirak edib. Çoxlu orden, medallar alıb və Zəngilanda üç rəngli bayarağımızı qaldıran igidlərimizdən biri olub. İkinci oğlum Mehdi  ( Mixaylo) bu gün Azərbaycan ordusunda layiqincə xidmət edir.  Deməli, hər iki oğlum Vətən qarşısında öz borclarını yerinə yetiriblər. Ana üçün məgər bunadna da böyük fəxaraət olarmı?

 - Siz Sumqayıt şəhərindəki 1 nömrəli xəstəxanada çox cavabdehli bir sahədə çalışırsıznız. Bu xəstəxanaya da daha çox xəstələr gəlir. Hər gün də sizə çoxlu xəstələr müraciət edir. Mən görəndə siz onları necə səbrlə, mehribanlıqla qarşıalyıb, onlardan qan görürüsüz və necə mehribançılıqla da yola salırsız, buna heyran qalıram. Açığı özü də heç kim qan vermək istəmir. Əsasən də kişilər qan verməkdən qorxurlar. Siz bunu necə edirsiniz ki, heç kim sizdən narazı qalmır? Siz bilən əsl tibb işçisi necə olmalıdır?

-  ( Gülümsünür) Tibb sahəsində çalışan insanlar ona müraciət edən xəstələrə öz doğmaları kimi yanaşmasalar, bu sahədə uğur qazana bilməzlər. Bunu mən atamda görmüşəm və çalışıram ki, onun nəsihətlərinə, vəsiyyətlərinə əməl eləyim. Bəli. Bu gün xəstəxanalara müraciət edən insanlarımız çoxdur. Axı biz otuz il Qarabağ kimi cənnətməkan torpaqların dərdini çəkmişik. Oradan Sumqayıta gələn yüz minlərlə qaçqınları, köçkünləri görmüşük. Hələ üstəgəl Qərbi Azərbaycandan da üç yüz mindən çox qaçqın, köçkünlərimiz olub. Onların da böyük bir hissəsi  Sumqayıtda məskunlaşıb. Mənim atam Qərbi Azərbaycandan idi. Onun necə torpaq həsrəti çəkdiyini biz hər zaman görürdük. Deməli, həmin cənnətməkan yerlərimizdən zorla çıxarılan insanlarımızda stresslər, depressiyalar yaranıb. Stress və depressiya da çoxlu xəstəliklərin ilk ocağı olur... Çoxlu xəstəliklər yaradır. Ona görə də bizə müraciət edən xəstələrə biz ən əziz  doğmamız kimi baxırıq ki, onlar bizdən narazı olmasınlar. Özü də sizi inandırım. Əgər tibb  işçisi bir xəstəyə laqeyd yanaşsa, həmin xəstə bir də həmin tibb işçisisnin yanına getməz. Həm də həmin tibb işçisi haqqında həmişə pis danışar. Deməli, xəstələrimiz bizim ən böyük təbliğatçılarımızdır. Ona görə də əsl tibb işçisi özünü  Böyük Yaradanın yerdə elçisi bilməli və xəstələrə də belə mehribançılqla yanaşmaldır.

-Sizin xəstəxananın baş həkimi Mətləb həkim Musayev həm yaxşı təşkilatçı, həm yaxşı həkim və həm də böyük ziyalıdır. Həddindən artıq səbrə malik bir insandır və xəstəxanaya müraciət edən insanlarla da çox mehribandır.  Bəs onun  iş yerində işçilərə münasibəti necədir?

- Xəstəxanamızın bas həkimi Mətləb Musayev  uzun illər bu xəstəxanada həkim işləyib. Yəni bu xəstəxananın “mətbəxini” yaxşı bilir. COVİD-19 dəhşətli xəstəliyi vaxtı onu bu xəstəxanaya baş həkim vəzifəsinə irəli şəkdilər. İnanın ki, o, hər gün, günün 24 saatını xəstəxanada olurdu və bu işə çox böyük səbrlə, peşəkarlıqla rəhbərlik edirdi. O, özü iki dəfə COVİD xəstəliyinə tutulsa da bu çətin işdən geri çəkilmədi. Bütün həkimləri, tibbi işçilərini, texniki işçiləri bu işə həvəsləndirdi ki, hamı xəstələrin sağalması üçün əlindən gələni etsinlər. Mən özüm də həmin vaxtı bütün günü burada olurdum. Yaxşı işimə görə həmin vaxtı mənə fəxri fərman da verdilər.  Məhz buna  görə də bizim xəstəxanada  bütövlükdə  respublika üzrə  COVİD-19-dan ölən xəstələr çox az oldu.

Mətləb həkim  bütün işçilərə qarşı çox səmimi insandır. Və həm də bizə  ozguvənimizə stimul verir. Biz də çalışırıq ki, öz işimizlə  onun etimadını doğruldaq. Deməli, belə mehriban, hamıya eyni gözlə baxan, öz işinin peşəkarı, yüksək təşkilatçı insanla çox işlər görmək olar və biz də həmin işi görürük. Məhz buna görə də bütün xəstələr bizim xəstəxanadan razı gedirlər. Bilirsiniz ki, rəhbər yerində olanda məhz belə də olur. Elə Sumqayıt şəhər Səhiyyə Şöbəsinin müdiri Elnur həkim Azadxanov da bu şöbəyə rəhbərlik etdiyi gündən əlindən gələni edir ki, bu şəhərdə səhiyyə yüksək səviyyədə olsun. Elnur həkim də, Mətləb həkim də hər ikisi  dəyərli insanlardır. Onlar gozəl urəyə malik xeyirxah olduqlarına  görə, bu şəhərdəki bütün tibb müəssisələrində çalışanlar  özguvənlik qazanıblar. Və onların  simasında da butun həkimlərimizə, tibb işçilərimizə  öz minnətdarlığımı bildirirəm . Məhz buna görə də xəstələr də həmişə həkimlərimizdən, tibb işçilərimizdən  razılıq  edirlər. Uzun illərdir ki, Sumqayıt səhiyyəsi respublikada birinciliyi qoruyub saxlayır. Bu, elə özü böyük fəxarətdir.

-Siz böyük ziyalı və vətənpərvər insanın tərbiyəsini alıbsınız. Atanız təkcə yaxşı həkim və zıyalı yox, həm də vətənpərvər insan idi. Biz artıq Qarabağdakı qələbəmizin beş illiyini qeyd edirik. Bu haqda siz nə deyə bilərsiniz?

-Bəli. Qarabağdakı qələbəmizdən, Zəfər sevincimizdən beş il ötür. Bu qələbəni, Zəfər sevincini  bizə yaşadan şəhidlərimizə hər bir azərbaycanlı borcludur. Şəhidlər bizim qürur yerimizdir. Biz həmişə onları böyük  ehtiramla yad edib, onlara rəhmət diləyirik. Qazilərimizə can sagllgl arzulayırıq. Əlbəttə, bu qələbəni əldə etməyimizdə əsas qüvvə və insan Ali Baş Komandanımız cənab İlham Əliyev olub. Bunu heç bir azərbaycanlı yadından çıxarmamalıdır. 44 gunluk  Vətən muharibəsi  mənim də həyatıma, sağlamlığıma  boyuk təsir edib. Belə ki, boyuk oglum Emin Kazlmov da bu cətin muharibənin, canlı  mubarizənin qəhrəmanlarlndan biridir.  Açığı həmin 44 gündə demək olar ki, mən yatmadım. Həmişə televizorun qarşısında əyləşib və Qarabağda gedən müharibəni böyük həyəcanla, bir əsgər anası kimi izləyirdim. Təkcə öz oğluma görə yox, döyüşdə olan bütün oğullara görə həyacanla  izləyirdim. İgidlərimiz torpaqlarımızı qarış-qarış azad etdikcə və bu haqda deyildikcə sevinirdim və həmişə də sevnc  göz  yaşı axıdırdım.

Sevinirəm ki, üç rəngli bayragımızın  Zəngilanda dalgalanmasına, ucalmasına səbəb olan igidlərdən biri  də məhz mənim oğlum Emindir. Kiçik oglum  Mehdi (Mixaylo)  da bu gün Cəbrayılda sərhəddə keşik çəkən sərhəd qosunlarında xidmət edir. Mən azərbaycanlı analarımızı, qadınlarımızı  dünyanın ən qüdrətli anaları cərgəsində görürəm. Çünki onlar belə igid övladlar yetişdirib, Vətənə əmanət veriblər. Bilirsiniz ki, tibb aləmində belədir ki, oğlanlar məhz anaların genlərinin daha çox daşıyıcısıdırlar. Deməli, bizim övladlarımız-oğullarımız  igidliyə  görə Tomris, Taclı bəyim, Həcər xanım, Tuti Bikə kimi nənələrimizdən dərs alıblar. Onların davamçılarıdırlar. Amma ermənilər Anahid kimi tərbiyəsizin davamçılarıdırlar... Bu 44 günlük Vətən müharibəsində bizdən bir nəfər belə fərari olmadı, amma ermənilərdən on mindən çox fərari oldu. Bu da mənim yuxarıda dediklərimə bir sübutdur.

-Bu gün xəstəlik çox artıb. Mən hər dəfə xəstəxanada olanda ora gələn xəstələrin günü-gündən çox olduğunun şahidi oluram. Siz tibb sahəsində böyük təcrübəsi olan mütəxəssis kimi insanların xəstələnməməsi və xəstəxanaya gəlməməsi üçün onlara nə təkliflər verərdiniz?

 - Mən bayaq yuxarıda xəstəliklərin artamsının səbəblərini dedim. Otuz illik Vətən həsrəti, qaçqınlıq, köçkünlük sağlamlığımıza  öz təsirini göstərib... Bir tərəfdən də yediyimiz qidaların təmiz olmaması, insanlarımızın yoxsulluq içində yaşaması, uşaq pullarının verilməməsi istər-istəməz insanlarımıza təsir edir. Təbiətin də çirkin olması öz növbəsində. Dünyada bu qədər müharibələrin  olması da  hamıya təsir edir. Bütün bunlar da ayrı-ayrı xəstəliklər yaradır. İnsanlarımızın xəstələnməməsi üçün hər kəs öz həkimi olmalı və ən azından ildə iki dəfə tam müayinədən keçməlidir. Yediyi yeməklərə fikir verməlidir.  Dünya şöhrətli məşhuh təbib İbn Sina dediyi kimi, hər bir insan  yediyi yeməyi orqanizminə dərman bilməlidir.  Çox yeməməlidir. Hər bir yeməyində də pəhriz saxlamalıdır. 

Tibb sahəsində çalışanlar da  öz işlərini sevməli və öz sənətlərinin peşəkarı olmalıdırlar ki, xəstələrə lazım olan kimi xidmət edə bilsinlər. Mən də öz isimi sevirəm. Mənim işim  həm çətin,  həm də məsuliyyətlidir. Belə ki, Qanalma otagına orqanizmində olan butun xəstəliklərlə bagll muraciət edirlər həddindən artıq  çoxdur. Ona görə də çallsıram hər kəsi oz dogmam kimi qarsılayım və böyük segi ilə də yola sallm. İşlədiyim  xəstəxananı  və mənimlə çallsan kollektivimizi də çox sevirəm. İşimlə, peşəmlə qurur duyuram. Sevilən tibb bacısı olmaq və  xəstələrin hörmətini qazanmağa çalışıram. Həmişə də şöbəmizin adını yuksək tutmaga çalışıram. Hər hansı  ağrı ilə otağımıza girib qan verən adamın üzündə gülüş, sevinc yaradlb, səadət bəxs edə bilirəmsə o zaman adımın Səadət olmagına çox sevinirəm. Dünyanın belə qarışıq vaxtında, qazan kimi qaynadığı dövrdə  hər bir insanın xoş sözə, diqqətə, mehribançılığa böyük ehtiyacı var.Məşhur rus yazıçısı Fyodor Dostoyevskinin  belə maraqlı kəlamları var: “Dünyanı gözəllik xilas edəcək”. “Dünyada qalib olmaq istəyirsənsə, əvvəl özünə qalib ol”. Ona görə də hər bir insan səbrlə, dözümlə özünə qalib gəlib, sağlamlığını qoruya bilər və güzəranını da yaxşılaşdırar. Əgər biz başa düşə bilsək ki, dünyada ən böyük var-dövlət sağlamlıqdır, onda özümüzə fikir verərik. Sağlamlığımızı da qoruyarıq.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(19.11.2025)

Xalq yazıçısı, akademik Kamal Abdullanın əsərlərindən seçilmiş bir sıra qranula – cövhər sayıla biləcək məqamları “Ədəbiyyat və incəsənət” oxucularına təqdim edir.

Kamal Abdulla özü seçilmiş bu cövhərlər barədə yazır: “İllərdən bəri yazdığım müxtəlif şeirlərin, esselərin, pyeslərin, hekayə və romanların, publisistik məqalələrin və elmi əsərlərin, verdiyim intervülərin hər birinin içində yer almış və bu gün də öz məzmunu, tutumu, forması ilə diqqətimi çəkən misralar, cümlələr günlərin bir günü sanki dil açıb mənə dedilər ki, bizim bir-birimizdən zaman və məkanca ayrılığımıza son qoy və bizi bir-birimizin yanında yerləşdir. Sən görəcəksən ki, bu zaman biz tamamilə yeni bir cazibədə zühur etmişik. Onlar qeyri-səlis məntiq dili ilə desək, içində olduqları mətnin qranulaları (ilkin vacib hissəcikləri) idi. Qranula, başqa cür ifadə etsək, cümlədən (mətndən) bütün artıq hissələri siləndən sonra yerdə qalan cövhərdir.”

Bu günlərdə “Everest” nəşriyyatında müəllifin “Seçmələrin seçməsi-qranulalar” adlı kitabı da işıq üzü görmüşdür.

Beləliklə, hər gün Kamal Abdulladan 7 qranula:

1.

Balığı at dəryaya, bunu balıq da bilməlidi, bunu xaliq də bilməlidi, bunu dəryadakı o biri balıqlar da bilməlidi.

2.

Nazim Hikmət: “Arıya bənzər bir yeri yox, amma yenə də bənzəyir arıya.” Dərinliyinin hüdudu olmayan misralar şairi - Nazim Hikmət.

3.

Məqamın sirri vardı - donuqluğundaydı.

4.

“ Üç almayla nağıl sehri açılmaz.

Sehr əgər sehrdisə - sirdi.

Yol da elə. Kömək edir az-maz,

Yaşamağa kömək edir. Edirdi!”

5.

Böyük Zaman və onun ətrafında hər biri öz balaca, çəlimsiz vaxtı ilə atılıb-düşən bizlər...

6.

Demokratiya ölkəni yox, ölkə demokratiyanı doğmalıdır.

7.

Volter: “Mən sənə nifrət edə bilərəm, amma mən həyatımı verərəm ki, sən öz fikirlərini sərbəst şəkildə ifadə edə biləsən.”

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(19.11.2025)

Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun “Yazıçı” nəşriyyatında Xalq yazıçısı Anarın “2=3+4, yaxud iki ailədə üç Xalq yazıçısı, dörd Xalq şairi” adlı kitabı işıq üzü görüb. Nəfis tərtibatlı, illüstrasiyalı kitab Azərbaycan ədəbiyyatı irsinə böyük töhfələr vermiş iki nəsildən, onlar barədə həqiqətlərdən və onların ədəbi nümunələrindən ibarətdir.

608 səhifəlik bu unikal kitabı tərtib edən Xalq yazıçısı Anar uzun illər ərzində təkcə öz yazdıqlarını yox, qəhrəmanlarının – Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Nigar Rəfibəyli, Vaqif Səmədoğlu, Ənvər Məmmədxanlı və Yusif Səmədoğlunun yazdıqlarını eyni ideya-estetik yaradıcılıq məcrasına qoşaraq, onları eyni axında birləşdirərək ən yeni ədəbiyyatın ən milli paradiqması olaraq təqdim edibdir.

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı kitabdan hissələri oxucularına təqdim edir. Anar qəhrəmanlarının ən populyar əsərlərini bir daha yaddaşlarda təzələyir:

ANAR, ŞEİRLƏR

SON BAHAR ŞEİRİ

“Bu sevda nə sevdadır”,

İnsanın ağlını başından alır,

Bir gün hər şey dağılır, çökür,

Sevgidən kədərli şeirlər qalır.

Nə sən günahkarsan, nə mən gühahkar,

Qismətim bax belə yazılıb, yəqin.

Mənim İLK saydığım təkrarmış, təkrar,

Köhnə kinoları seyr etmək təkin.

Mən də bu sevgiyə aldanmış idim,

Bu sevgi də, demə, növbəti yalan.

Bir başqa sevgidə yaşanılandan

Mənə ötənlərdən mirastək qalan.

Mənə söylədiyin o incə sözlər

Öncə söylənibmiş bir başqasına.

Ürək param-parça parçalanmasın,

Necə tab gətirsin, səbr etsin buna?!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(19.11.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə Biri ikisində layihəsində bu gün Şeir vaxtıdır, sizlərə çağdaş türk dünyasının gənc şairlərinin şeirləri təqdim edilir.

Dauletkerey KA­POĞ­LU

(Monqolustan)

9 av­qust 1977-ci il­də Mon­qo­lus­tan Res­pub­li­ka­sın­da ana­dan olub. Əl-Fə­ra­bi adı­na Qa­zax Mil­li Uni­ver­si­te­ti­ni bi­ti­rib. “Çi­yə­lək düş­mə­yə­nə­dək”, “Ağ ala­-qaran­lıq” ki­tab­la­rı­nın mü­əl­li­fi­dir. 

***

Muştuluğumu ver!
Bu gün ağcaqayın çiçəklədi.
Nurundan göydəki ay da parıldadı.
Lakin cövlan edən şimal küləyi
yavaş-yavaş təzə ağacın
 “əllərini” göyə qaldırdı.

Aprelin gözəlliyini
müşahidə etdiyim zaman
külək ruhumu titrədir...
Burada ağcaqayın çiçəklədi.
Lakin mən
Altayda qoyub gəldiyim
yalnız ardıc ağacı üçün darıxıram...

Uyğunlaşdırdı: Rəsmiyyə Sabir

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(19.11.2025)

Eltən Törəçi,

dəyər yaradıcısı, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Meşə cığırı boyu çiyində yol çantası, əlində ağac, saqqallı, əynində çölə uyğun geyim olan bir adam yeriyirdi.

Ətrafına elə heyranlıqla baxırdı ki, elə bil gözündən hansısa yarpağın tərpənişini, meşədə rastına çıxan quşların budaqdan budağa qonmaq üçün qısa uçuşunu qaçırsaydı dünya dağılacaqdı...

Acgözlüklə ətrafına baxa-baxa yeriyərək, meşənin içərisindəki talada üç yurd çadırı olan Çölçü obasına çatdı. Obanın girişində təxmini üç metr hündürlüyündə gözətçi çardağı var idi. Gözətçi onu görən kimi böyük davula iki üç dəfə vurdu...

Obanın ortasındakı çadırdan uzun ağ saqqallı gümrah bir kişi çıxdı, qonağı görüb gülümsədi...

-Ooooo, Tufan bəy, Çölçü Obasına xoş gəldiniz, Sizi görmək nə xoş... Çölçülərim qonağımızın çantasına yardım edin.

Obadakı Çölçülər ona yaxınlaşıb çantanı aldılar və saxsı kuzədə su verdilər. Qonaq suyu içib yaxınlaşmaqda olan ağsaqqala sayğıyla yüngülcə baş əydi, sağ əlini sinəsinə qoyub:

-Xoş gördük, Çölçü Bilgəm... Məndə sizi özləmişdim, dedim gəlim Sizlə bir az çağlayaq…

-Buyur gəl, oğlum. Qəhvəni ocağa qoyum, danışaq...

Çölçü Bilgənin başında quzu dərisindən qəhvəyi rəngdə bir börk, əynində börkün rənginə uyğun əski türk biçimində bir qaftan, baş barmağında oxçu üzüyü, qollarında dəri və iplərdən hörülmüş biləkliklər, üzündə və qollarında qəribə döymələr vardı. O qəhvə qabını ocağa qoyub, göytürk tamğaları ilə bəzədilmiş üzərinə bəyaz qoyun dərisi atılmış taxtdan olan qoltuqlu oturacağına əyləşdi.

-Hə, oğlum, buyur otur görək, indi Çölçülərimiz yeməyi hazırlasın biz də ona qədər anlayaq görək sənin beynini bulandıran hansı sıxıntılardır ?

Yol Tufan bəyi yormuşdu, uzun saçları üzünə tökülmüş saqqalı dolaşmışdı... 25-28 yaşlarında olmasına rəğmən yaşlı görünürdü. Üzü tutqun, gözləri isə sönük idi. O, dərindən nəfəs alıb Çölçü Bilgənin göstərdiyi oturacağa əyləşdi. Üst köynəyinin cibindən bir kiçik kəndir çıxarıb saçlarını arxadan bağladı, saqqalını əli ilə tumarlayıb səliqəyə salmağa çalışdı. Bilgənin ona diqqətlə baxdığını görüb dərin nəfəs aldı, sözünə başladı.

-Mən son aylarda çox sıxılıram, Bilgəm, şəhərin hay-küyü, televizyalardakı verilişlərdə bilərək və bilməyərək yayılan dayaz fikirlər məni qorxudur, ətrafımda artıq heç kim heç kimin üzünə belə baxmır, dostlarımla görüşürəm guya danışmaq üçün, hamının əlində bir telefon internetdən bağımlı olur gündən günə... Dayaz danışıqlar, axmaq zarafatlar...Hələ saytları, qəzetləri demirəm... Məmləkətdə bir ovuc ziyalı, aydın saydığım adamlar var, bunlar da bir-biri söz savaşına giriblər, düşük-düşük mövzuların üstündə didişirlər... sosial şəbəkələrdə atmaca atan atana... Bezmişəm...

Çölçü Bilgə gülümsündü.

-Dur oğlum, ayağa qalxaq. Oxun-yayın yanındadır? Gedək bir az ox ataq, sənin hal-hazırda fikirlərin çox dağınıqdır, bir az durulmağın və beynini bu danışığa kökləməyin gərəkdir.

Çölçü Obasının üç tərəfində meşə, bir tərəfində isə iki sərt qayalıqlı dağla əhatələnmişdi. Bu iki dağın arasından tökülən şəlalədən sağ tərəfə axan çaya gedirdi. Çayın üstündə su dəyirmanı, sahilində isə bumbuz sulu bulağı var idi.

Obanın ərazisində at, mal-qara və qaz, toyuqlar üçün ayrıca tövlələr var idi. Çölçülərin ərazidə əkin sahəsi, yaradıcılıq işləri üçün emalatxana, təndirxana və digər gərəkli tikililəri var idi. Onlar kənardan heç nəyə ehtiyac duymamaq üçün gərəkli yaşam biçimi yaratmışdılar. Çölçülərin arasında demək olar ki, hər ixtisaslı adamlar var idi, elm adamları, həkimlər, sənətkarlar, müəllimlər.

Onlar Çölçü Obasının dağa yaxın tərəfində yerləşən ox təlimi meydançasına gəldilər. Burda buta formasında üç hədəf var idi. Əvvəlcə yayları əlləri ilə tumarlayıb qızışdırmağa başladılar, çünki girişi dərhal taxmaq yaya zərər vura bilərdi. Girişi yaya taxıb atış duruşunu aldıqdan sonra ox atmağa başladılar.

Tufanın atdığı oxlar çox az hallarda hədəfə saplanırdı. Çölçü Bilgə ona diqqətlə baxır, boşa gedən oxdan sonra onun necə hirsləndiyini, əllərinin əsdiyini izləyirdi. Birdən gülümsəyib ucadan dedi:

-Dur oğlum, dərin bir nəfəs al! Beynindəki sıxıntıları unut... İplər gəriləndə düyünləri açmaq olmaz, rahatlan, sakitləş, durul... Nəfəs al, ətrafa bir bax, ağaclara, göy üzünə bax, gör onlar necə sakitdirlər. Oxu və kamanı yerə qoy... Bilgə Kağan kimi bardaş qurmanı istəyirəm. Hər əlinin üç barmağını birləşdir, öz çağlama edək...

Tufan bəy bardaş qurub gözlərini yumdu, hər iki əlinin üç barmağı sinəsinin önündə birləşdirərək, özünü durultmağa, özünə axmağa, öz çağlamağa başladı. Bu ritualı ona Çölçü Bilgə öyrətmişdi. O, ürəyinin necə döyündüyünü barmaqlarının ucunda duymağa başladı, ürəyinin hər ritminə uyğun nəfəs almağa və ritmləri yavaşlatmağa başladı... Bir azdan o, uçmaq çağında idi... Ruhu durulurdu sanki. Çölün gözəlliyini özünə toplayırdı... Saniyələr içində qulaqları daha çox səs eşitməyə, burnu daha çox qoxu duymağa başladı... Özünü unudub sanki oturduğu torpağın bir hissəsinə, üzərinə kölgə salan ağacın bir budağına çevrilmişdi... Tufan bəy sakitləşmiş, durulmuş, üzünə qəribə bir işıq qonmuşdu... O, gözlərini açdı. Çölçü Bilgə gülümsədi...

-Hə, Bəyim, atışa hazırsan, Hu!!!

Tufan bəy kamanında olan oxları bir-bir hədəfə qondurdu...

Gülümsəyib “həə, danışmağa hazıram Bilgəm” dedi!

Onlar ocağın başına qayıdanda Çölçü Bilgənin yanında öyüd alan Çölçülərdən biri artıq qəhvəni hazırlamış və taxta fincanlara süzmüşdü...

Çölçü Bilgə Çölçünün üzünə gülümsəyib, var olasan paşam, - dedi və fincanını götürüb qəhvəsindən bir qurtum içdi, Tufan bəyə sağ tərəfində yer göstərdi...

-Buyur Tufan bəyim, - dedi...

Tufan bəy qəhvəsini götürdü, bir qurtum içib sözünə başladı...

-Bilgəm, mənim canımı sıxan odur ki, toplumumuzdakı aydın, ziyalı dediklərimizin içində hələ də başqa millətlərin mədəniyyətinin köləsi olanlar var. Onlar millətimizə aşağıdan yuxarı baxır, toplumu öz tənqidi fikirləri ilə əzməyə davam edirlər. Onsuz da biz torpaqlarımızı itirdiyimiz üçün millət olaraq bir məğlub kompleksi içindəyik, düzdü heç birimiz bunu etiraf etmək istəmirik, amma içimizdəki bu yarımçıqlıq hissi bizi didib parçalayır. Biz çıxış yolu kimi Çölçü yaşam biçimini ortaya qoyuruq, millətin ruh yüksəkliyini qaldırmaq üçün çıxış yolları göstəririk, onlar bizi dinləmək belə istəmirlər. Anladıqları halda anlamamazlıq göstərir bizə qarşı aqressivləşirlər, sadəcə bizə deyil, özlərinə də...

Çölçü Bilgə dedi:

-Oğlum, çağdaş toplumdakı aydınların demək olar ki, hamısı o olduqları yerlərə öz özlərini yetişdirərək, bir çox əngəlləri aşaraq gəliblər. Bizim dövlətimiz gəncdir, 70 ilə yaxın bizi ruslar idarə edib, bu adamlar bəlli işlər görə bilmək üçün nələrindən keçiblər heç ağlına da gələ bilməz. Bizim toplumun üzərində aparılan manipulyasiya əməliyyatları çox sərt olub, adımız türkdən, tatara sonra da azərbaycanlıya çevrilib, əlifba iki-üç dəfə dəyişdirilib, düşünən beyinlər sovetin vaxtında repressiyaya uğrayıb, bu ərəfədə folklorumuzda əfsanələr, nağıllar, atalar sözləri, dastanlar, musiqimiz dəyişdirilib, bizi özümüzdən çıxarmağa çox çalışılıb. İndi üzdə olan aydınlar isə bütün bu mədəni işğala rəğmən yaşamlarında vətən, millət düşüncəsində qalıblarsa bu günümüzə sevinməliyik. Onların bizə qatılacağı gün uzaqda deyil, hər insan bir qıfıllı qapıdır, doğru açarı tapana qədər çalışmaq gərəkdir.

Bu gün çağdaş toplumda qloballaşma adı manipulyasiya davam edir. Milli düşüncə, dövlət sevgisi, ailə sevgisi yerinə xarici peyk kanallarında, internetdə və xarici kinolarda bütün dünyada fərdiyyətçi insan modeli formalaşdırılmağa çalışılır, fərdi inkişaf təlimçiləri meydan sulayır, vəhşi kapitalist düşüncə yayılır, adamları alış-veriş manqurtuna çevirən neyromarketinq hiylələri çoxalır - bunlar hər biri ailə, toplum dəyərlərini darmadağın etməyə, törəni tam bitirməyə çalışır. Bu gün sivilizasiyası ilə öyünən böyük dövlətlərdə belə cinsi ayrıseçkilik, irçilik, millətçilik gizli-aşkar hökm sürür. Biz bunları görürük.

Amma unutma oğlum, biz küllərimizdən yenidən doğuluruq, hər gün keçdikcə özümüzü daha yetişdiririk, dövlətimiz güclənir, təcrübə qazanır. Biz Çölçülər heç kimə yeni heç nə öyrətmirik, təkcə unudulanları xatırladırıq.

Biz Çölçülərik, insanları, toplumu bu mədəni beyin işğalının, manipulyasıyanın Çölünə çıxartmağa çalışırıq, özümüzə qaytarmağa çalışırıq, öncə öz millətimizi dövlətimizi sevməyə çağırırıq. Biz heç kimdən yüksəkdə deyilik, heç kimdə bizdən yüksək deyil.

Tufan bəy diqqətlə Çölçü bilgəni dinləyir, bu arada içində düşünürdü, bunları mən də bilirəm, Bilgəm bunları mənə niyə təkrarlayır...

Çölçü Bilgə gülümsündü:

-Bəyim, düşünürsən ki bunları bilirsən, mən sənə təkrar-təkrar nəsə deyirəm, hə?

Tufan bəy özünü itirdi...

-Bilgəm, düzü həə, amma Siz bunu hardan bildiniz?

Çölçü Bilgə:

-Tufan bəy, bax, bizim ən birinci əngəlimiz içimizdəki məndir. Bizim bəzən bildiyimiz hesab etdiyimiz, amma əslində bilmədiyimiz bilgilər var. Bilgini yaşamında işlədə bilmirsənsə demək ki tam öyrənməmisən, yarımçıqsan...

Tufan bəy qızardı, başını aşağı saldı...

Çölçü Bilgə:

-Bəyim, başını aşağı salma, dik tut... Yolda hələ yenisən, yeni davam edirsən... Elə biz də öyrənirik, ancaq biz hələ də yarımçığıq... Dünya hər gün dönür, döndükcə yenilənir... Biz də çağlamalıyıq hər gün...

Tufan bəyin gözləri işıqlandı...

-Bilgəm, mən öyüdümü aldım, icazənizlə mən gedim...

Çölçü Bilgə başını buladı...

-Yox, bəyim, bu gecə Çölçü Obasında qalacaqsan... Gecə ulduzların altında uyuyub, yenilənib, yeni enerji ilə yüklənib, geri dönəcəksən. Çağdaş toplum öz köklərindən qopub, bizim işimiz onları yenidən Çölə qaytarmaq və onları yeniləyəcək enerjini onlarla paylaşmaqdır. Onlar çağlayınca yaşamımız çox daha gözəlləşəcək...

Tufan bəy səhər Obanı tərk etdiyində artıq daha əmin addımlarla gedirdi...

Gözlərindəki işıq sanki səhərin alatoranlığında yolunu işıqlandırırdı...

O bu işığı beton cəngəlliklərin içərisində yaşamağı unutmuş, süni qəliblərin içində boğulan, yaşamlarını monitorlardan izləyənlərin içində sönmüş Çölçü ruhunu alovlandırmağa aparırdı...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(19.11.2025)

Könül, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Mən heykəltaraşlıq işlərini çox sevirəm. Amma nədənsə uca abidələrdən daha çox ruhuma yazın olan büstlərdir. Bəlkə ona görə ki, həcmcə kiçik olan büstlər görmə dairfəsində daha yaxşı əks edilir deyə daha yaxşı qavranır.

Bu yazını yazmağımın sabəbkarı isə bir büst oldu. O qədər canlı, o qədər əzəmətlidir, sadəcə heyran qaldım.

Viktor Hüqonu uşaqlığımdan sevirəm. “Səfillər”i yeniyetməliyimdə oxuyub vurulmuşam. Və əsərlərini oxuduqca mən Hüqonu öz xəyalımda canlı yarada, onunla söhbətləşə bilirəm. İndisə gördüm ki, Elxan Zeynalovun yaratdığı Hüqo eynən mənim xəyalımdakı Hüqodur, birəbir özüdür ki var.

Heykəltəraş Elxan Zeynalov Naxçıvan Dövlət Universitetinin müəllimidir. Mənimlə söhbətində dedi:

-Viktor Hüqonun büstünü təxminən bir ay ərzində işləmişəm. İşə başlamazdan əvvəl onun müxtəlif dövrlərə aid foto materiallarını, üz quruluşunu, anatomik xüsusiyyətlərini və dövrün geyim detallarını araşdırmışam ki, obrazı dəqiq və düzgün təqdim edim. Obraz üzərində işləyərkən əsas diqqətimi Hüqonun tanınan sima xüsusiyyətlərinə yönəltmişəm: alın burun xətti, yanaq sümüklərinin quruluşu, saqqal- bığın forması, göz çevrəsinin dərinliyi və ümumi ifadə plastikasının xarakterə uyğunluğu. Baxışların istiqamətini və üzdəki ciddi ifadəni seçəndə məqsədim onun xarakterini mümkün qədər dəqiq vermək olub. Geyim hissəsində qatların forması, yaxa xəttinin dövrə uyğunluğu və ümumi həcm balansını nəzərə almışam. Ümumi kompozisiyada isə obrazı sabit, təmkinli və xarakterinəuyğun ciddi təqdim etməyə çalışmışam. Hüqonun ədəbi mövqeyi və ictimai nüfuzu nəzərə alındığı üçün plastik həlli də ölçülü saxlamışam. Obrazı hazır şəkildə tam yekunlaşdırmışam.

Əziz oxucularım, buyurun. Baxın və özünüz qiymət verin. Məncə, bu büstü fransızlar görsələr, dahi yazıçıya layiq bilərək onu yazıçının doğulduğu Bezanson şəhərində pyedestala qoyarlar.

Bu yerdə mütləqdir deyim ki, Elxanın çox uğurlu işləri var, yetər ki əlaqədar şəxslər bu işləri görüb də onlara qiymət versinlər. Belə istedadlar hər zaman yetişmir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(19.11.2025)

Şakir Albalıyev

AMEA-nın aparıcı elmi işçisi, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent. “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Xalqımızın etnomədəni dəyərlər sistemində, ailə-məişət həyatında, bir sözlə, qədim dünyagörüşündə, mifologiyasında, folklorunda və bundan qaynaqlanan ədəbi-mənəvi irsimizdə at kultu özünəməxsus mövqeyə malikdir. Kənd təsərrüfatı sahəsində, xalqımızın dolanışığında – güzəranında da at ən qədim zamanlardan əhliləşdirilmiş bir ev heyvanı kimi çox mühüm əhəmiyyətə malikdir.

Dəvəçilik Ərəbistan səhrasında hansı dərəcədə böyük rol daşıyırsa, ərəb xalqı üçün necə müstəsna funksiyanı yerinə yetirirsə, at da Azərbaycan xalqı üçün, türk dünyası üçün o dərəcədə qutsal məna daşıyır. “Dəvəsi ölmüş ərəb” məsəlində ərəb üçün dəvəsinin ölümü nə qədər faciəvi hal sayılırsa, dəvəsiz qalan ərəbin gününün-güzəranının necə ağır olacağı düşünülürsə, türk üçün, tərəkəmə – elat həyatı üçün də atsız qalmaq piyada qalmaq, atının ölməsi böyük dərd hesab edilmişdir. Dəvənin ölümü ərəbin özünün ölümü ilə müqayisə edildiyi kimi, atın da ölümü türkün (tərəkəmənin) ağır faciəsi kimi anlaşılmışdır.

Bir atalar məsəlimiz bu məqama belə məna verir: “Tərəkəmənin atası öldü, dedi: “vaxtı çatıbdı”; atı öldü, dedi: “belim sındı”. (Bax: “Soy” elmi-kütləvi dərgi. Xüsusi buraxılış. Muğanlılar. Bakı – 2008, s.114).

Göründüyü kimi, atın ölümü tərəkəmə üçün, türk-elat camaatı üçün “belin sınması”, yəni atın sahibinin ömürlük şikəst, zəlil qalması kimi mənalandırılır ki, bu da atın kənd təsərrüfatında, ailə-məişət həyatında nə dərəcədə müstəsna xidmətinin olduğunu ifadə edir. Tərəkəmə ifadəsi burada məhdud mənada anlaşılmamalıdır. Tərəkəmə sözü ömrü-həyatı at belində keçən və aran-yaylaq həyatı yaşayan türk qövmlərinə işarə etsə də, bütövlükdə at belində dünyanı fəth eləyən qədim türk xalqlarına müncər edilməlidir. Çünki qədim türklərin həyatlarını atsız təsəvvür etmək mümkün deyildi. Əbəs deyil ki, əski mədəniyyətimizi öz şeirlərində ilhamla təsvir və tərənnüm edən şair Əkbər Qoşalı “Altaylardan qopan atlar” şeirində bu amili belə səciyyələndirir:

Altaylardan qopan atlar

getdiyi göy yoluydu.

Altaylarda doğan Aylar,

biz çıxanda doluydu.

Altaylardan qopan atı

daha kimsə minmədi,

Altaylardan qopan atlar

ağ köpüklü dənizlərə

çatmayınca dinmədi.

Biz çıxanda Ay doluydu,

Biz getdikcə Ay Yolu,

ayağımız üzəngidə əyildi;

Yay-oxumuz qırılanda,

Ay göylərdə bir yay kimi gərildi.

Biz çıxanda Ay doluydu,

çıxdıq oldu Aypara.

Ay Altayda dolunaydı,

Avropada Aypara.

Altaylardan qopan atı,

bir də, bir də minərmi olam?!

Altaylardan qopan atın

ağ köpüklü dənizədək

dinmədiyini görərmi olam?!

Altaylardan qopan atlar

Avropanı nə vaxt adlar? (s.18-19).

Diqqət edək şeirin məzmununa: Altaylardan gedən atların yolu göy yolu – Tanrı yolu kimi, ucalıq – fatehlik yolu kimi müqəddəs tutulur. Burada atın mifik və real cizgiləri vəhdətdə götürülür. İslam dünyasından məlum olan Məhəmməd peyğəmbərin merac səfəri mindiyi Buraq adlı at vasitəsilə göylərdən uçub getməklə gerçəkləşdiyi haqda dini əfsanəyə uyğun olaraq Əkbər Qoşalı da türk atlarının Altaydan göy yoluyla hərəkət etməsini göstərir. Koroğlunun Qıratının qanad çıxarmasına uyğun olaraq bəzən uçaraq qəhrəmanı ağır döyüş meydanından uzaqlaşdırması kimi məqamlar da epik təsvirçilik ənənəsində atın xalq təfəkküründə mistik ilahi gücə malik olduğunu açıb göstərir. Əbəs deyil ki, atın məhz türk – Altay xalqları ilə birbaşa bağlılığı şeirdə birbaşa vurğulanır: “Altaylardan qopan atı daha kimsə  minmədi”. Türklərdə at murad hesab olunur və sahibini arzu-istəyinə çatdıran əsas yardımçı funksiyasını yerinə yetirir. At türklərin ta əzəldən etibarlı yol yoldaşı, dar gününün xilaskarı hesab olunub və bu məqamlar şeirdəki misraların dilində bədii inikasını tapıb. Tənqidçi –ədəbiyyatşünas Vaqif Yusiflinin də diqqətini bu şeir cəlb edib:

“Əkbər Qoşalı türkçülüyü tərənnüm edən şairdir. Bəziləri kimi tribunada “mən türkəm, türk oğluyam” deyibən qışqıranlardan deyil. Türkçü olmaq türkün mədəniyyətini, adət-ənənəsini, koloritli dünyasını, azman döyüş ruhunu, basılmaz cəngavərliyini, “Altaylardan qopan atlarını” və əlbəttə, türkün dünyaya hökm edən fatehlərini şeirdə əbədiləşdirməkdir:

Altaylarda qopan atlar

Getdiyi göy yoluydu.

Altaylarda doğan Aylar

Biz çıxanda doluydu.

Yaxud:

Ürəyim hey atlanar –

ürəyim elə atlanar,

yada düşər Altaylar.

və bu mövzuda olan digər şeirlərini də oxusaq, biz qədim türkün bədöy atlarının hənirtisini, döyüş cəngavərlərinin qılınclarının şaqqıltısını, cəng səslərini eşidərik. Əkbər Qoşalı bu şeirlərində AT obrazını qəhrəmanlığın simvolu kimi ümumiləşdirə bilir” (s.7-8).

Bir daha bu fikirlərdə də ifadə olunduğu kimi, burada “At obrazı qəhrəmanlığın simvolu” olaraq təqdim olunub. Atları dünyada ilk dəfə türklərin minik atı kimi, eyni zamanda döyüşlərdə silahdaş kimi və s. işlətməsi inkarolunmaz faktdır. Bu amil də istər-istəməz atların məişətdə – təsərrüfat həyatında, nəqliyyat vasitəsi kimi, habelə döyüşlərdə əvəzolunmaz rolunu açıq-aşkar şəkildə göstərir. Atı minik atı kimi əhliləşdirən, ondan müxtəlif məqsədlərlə istifadə etməyin mümkünlüyünü tarixdə ilk dəfə icad edən türklər ta əski çağlardan atçılığı inkişaf etdirmiş, onu müxtəlif ölkələr və xalqlara satış məqsədilə və s. ixrac etmişlər. Təbii ki, real həyatda olduğu kimi, mifoloji düşüncədə də atın türk dünyasında özünəməxsus mövqeyi var: “Türk mitolojisində at” oçerkindən bir parçaya nəzər salaq:

“At, evcilleştirildiği tarihten itibaren insanın en yakın yardımcısı olmuştur. Ulaşım, taşıma, eğlence, ticaret ve savaşlarda kullanılan at Türkler için hayvandan öte bir kardeş, dost ve arkadaştır. Atın “dost” olaraq görülmesi ata özel bir kişilik verir. Dede Korkut Kitabı`nda Beyrek atına şöyle seslenmektedir: “At dimezem sana kartaş direm, kartaşumdan yig // Başuma iş geldi yoldaş direm yoldaşumdan yig”. Altay destanlarında da aynı algıyla karşılaşılır: “Tüşte bolzo kanadım / Tünde bolzo nökörim (Gecede kanadım / Gündüzde ise arkadaşım)”. Türkmen atasözleri içinde yer alan “Sabah kalktığında önce atanı, sonra atını gör” sözü atın Türk hayatındaki yerini gösterir. Bir kişi için iyi bir ata sahip olmanın önemini ise Divanu Luğati`t-Türk`te geşen “Kuş kanatın er atın (Kuş kanadıyla, er atıyla) sözü belirtmektedir. Jean Paul Roux Altaylıların dünyasında ilk bakışta hayvanların tüm yaşamın arka planında yer aldığını söyler. Bu hayvanlar arasında da at ön sıralarda yer alır.

Kaynaklar atı Türklerin evcilleştirdiği konusunda hemfikirdir. Ata veya at sürüsüne yunt, yılkı; atın dişisine kısrak, erkeğine aygır; tüylerinin rengine don denilmiştir. Türklerin yaşadığı bölge at yetiştiriciliğine uygun bir bölgedir. Kafesoğlu`ndan özetle söylersek Türklerin dahil oldğu “bozkır kültürü” olaraq tanımlanan kültür tipinin merkezinde at yetiştiriciliği ve çobanlık yer almaktdadır. Moğollar atı tanımamakta; Arabistan ve Kuzey Afrika`da at ancak MÖ 1200`lerde görülmekte; Kuzey Kafkaslar`da ve İran`da at ile ilgili arkeolojik buluntular MÖ 900-500 yıllarına tarihlendirilmektedir. Çinliler ata binmeyi ancak MÖ 300`lere gelindiğinde Asya Hunları`ndan öğrenmişlerdir. Asya`da ilk at kalıntıları, Türk anayurdu bölgesindeki Afanasyevo kültürü (MÖ – 2500-1700) ile onun devamı olan Andronovo (MÖ 1700-1200) kültüründe görülmüştür ve Andronovo kültürü çevresine giren yerlerde hep at kalıntıları ile karşılaşılmaktadır. Atı evcilleştirip binmek insanlığın kültür tarihinde çok önemli bir adımdı. Kafesoğlu`na  göre asıl önemli olan atın yük ve araba hayvanı olarak değil, binek heyvanı olaraq kullanılmasıdır. Binicilik kısa zamanda askeri değer kazanarak bozkır savaşçılığının temeli olmuşur. Ona göre Türkler;

“at sayesinde sağladığı – iptidai, uyuşuk “yerli” kütleleri zihin durgunluğundan kurtararak, insan iredesine sonsuz faaliyet ufukları açan-sürat kavramı və maddi araç olaraq sahip bulunduğu demir vasıtası ile kendilerine bağladıkları insanları idare etmek üzere yeryüzünde ilk siyasi kadroları vücuda getirmiş, ilk kanun koyucu millet olmuştur”.

Bu ifadelerden yola çıkarak Türklerin Dünya tarihinde tuttuğu yerle, atın Türk mitolojisindeki değerinin birbirini ortaya çıkardığını söyleyebiliriz, Jean Paul Roux`nun da dediği gibi, “Altay uygarlığında, yalnızca oldukları biçimden dolayı değer kazanmış hayvanlar yok gibidir. Her biri farklı nedenlerle ilahi macerayı tanıma şansını elde eder. Bir hayvanın evrensel bir nitelik kazanabilmesinin nedeni, ona özel bir ilgi gösteren toplumun siyasi alanda olağanüstü bir başarı kazanmasıdır”.

At, Türklerin siyasi, dini, iktisadi ve sosial hayatında merkezi bir konumdadır. “Türkler, sürüler halinde yetiştirdikleri atın etini yerler, onu kurban olaraq sunarlar ve her sene özellikle savaş atlarından binlercesini yabancı ülkelere ihraç ederek ekonomilerini sağlarlardı”.

Çin`in, savaş atlarını daha çox ipekle mübadele ettiği zaman-zaman bir Türk atı karşılığında on, otuz, elli top ve ya parça ipek verildiği kaynaklarda kayıtlıdır. Türkler hakkında bilgi veren Batı, Çin, Bizans, Rus, Süryani, İslam kaynaklarında Türklerin atla olan ilişkilerinin yer aldığını belirten Kafesoğlu`nun bu kaynaklardan alıntılarının bazıları şöyledir...”

Türkiyədə nəşr olunmuş kitabdan gətirdiyimiz bu hissədən də öyrənirik ki, atı türklər əhliləşdirmiş, ondan sadəcə bir ev heyvanı kimi yox, nəqliyyat, əyləncə (idman oyunlarında və s.), ticarət, döyüş və s. vasitəsi kimi istifadə edilmişdir. Bundan başqa, ata dost, sirdaş, silahdaş kimi sayğı bəslənilməsi haqda “Kitabi-Dədə Qorqud”da Beyrəyin dilindən atın öyülməsi, Altay dastanlarında “gecədə qanadım, gündüzdə arkadaşım” deyə alqışlanması, habelə türkmən atalar sözündə “Sabah yerindən duranda öncə atanı, sonra atını gör”, “Divani-lüğət-it-türk”də “Quş qanadıyla, ər atıyla” tipli ifadələr yer almışdır ki, bütün bunlar atın ta qədimdən türk dünyasında müqəddəs tutulmasını və müstəsna dərəcədə mühüm yerə malik olduğunu göstərir.

Sitatdan da aydın görünür ki, ta qədimdən türklərdə at hərbi, iqtisadi-siyasi və sosial həyatda mühüm rol oynamışdır. Belə ki, atın əti yeyilmiş, südü içilmiş, atı qurban kəsmişlər. Həmçinin savaş atlarını başqa ölkələrə satar və ölkələrinin iqtisadiyyatını bu yolla gücləndirərdilər.

Qeyd olunduğu kimi, atın ilk olaraq əhliləşdirilməsi faktı türklərə məxsusdur. Deməli, uzaq keçmişlərdə nəqliyyatın, rabitənin inkişaf tapmadığı dövrlərdə belə bir vacib funksiyanı türklər ram edib əhliləşdirdiyi atlar vasitəsilə görmüşlər. Bu gün sivil dünyada nəqliyyat vasitələri olan maşının sürəti-gücü ölçü vahidi olaraq at gücü ilə hesablanır və filan maşın filan qədər at gücü qüvvəsinə malikdir deyilir. Bu da atın həm ilk nəqliyyat vasitəsi olmasından, həm də atın hədsiz gücə və yetərincə sürətə (qaçış qabiliyyətinə) malik olmasından irəli gəlir. Başqa cür ifadə etsək, “filan maşının gücü filan qədər at gücündədir” şəklində maşının dartı gücü ifadə olunur.

Deyildiyi kimi, texnikanın olmadığı, nəqliyyatın olmadığı qədim zamanlarda dünya fatehliyi zamanı türklər atların gücüylə hərəkət edirdilər. Şair Əkbər Qoşalının digər bir şeirində atın bu funksiyanı yerinə yetirməsi ilə bağlı və atın türk həyatında, məişətində buraxdığı təsirlərin əks-sədası ilə bağlı oxuyuruq:

Atlar ayaqlandı Altay tərəfdən,

Atlar qanadlandı Günbatan səmtə;

Soyuqdan əsəndə yüyən tutan əl,

Buğ qalxanda atların, adamların

ağzından,

və sırsıra tutanda kirpikləri-qaşları,

at özü qoparıb şah damarını

içirtdi qanını süvarilərə...

fışqıran o qaynar qanıydı elə -

işlədi iliyə, qarışdı qana,

azarlar-bezarlar qaçdı ordudan.

İgidlər atdan düşüb atlandı yenə;

yeni atlar ilə tərpəndi elat.

Sonradan uşaqlar atağız oldu,

bulaqlar Atbulaq,

yollar atyolu,

aşırımlar dəyişib Atyalı oldu...

Yorğun atlar yetişəndə mənzilə,

günbatan torpağı çiçəkləyirdi.

Atımızın təriylə sulanırdı biçənək...

O ağır, o ləngər, ahəngli yeriş

bərəkət qatırdı torpağa lay-lay...

Günbatanda batdılar

o igidlər, o atlar,

Gün kimi doğsaydılar..! (s.20)

Fikir verin: Altay tərəfdən türklər – türk atlıları Günbatan səmtə - Avropaya doğru ayaqlandılar – qanadlandılar. Atın ayaqlanmağı əslində “qanadlanmağı” ifadəsilə əvəzlənir sonradan. Çünki nəqliyyat vasitəsinin olmadığı o çağlarda ata minib atlanmaq elə quş kimi qanadlanmağa bərabər bir hal sayılırdı. Məhz bu at qaçışına – at sürətinin hesabına türklər Şərqdən Qərbə - Avropaya doğru yürüyüb fatehlik hünəri göstərdilər. “At işlər, ər öyünər” tipli bir el məsəlimiz var ki, burada atın işləməyi müqabilində ərin – çaparın öyünməyi əbəs yerə deyilməyib. Çünki atı yelqanadla çapa bilmək, at belində döyüşkənlik ruhu nümayiş etdirmək əslində (atı işlətmək) məhz ərin – igidin işi – hünəridir. Əbəs deyil ki, atı igidin qardaşı – dar gündə köməyi saymışdır babalarımız. Məhz şair Altaylardan atların qanadlanması ifadəsini işlədərkən, burada atı özünə  ram edib hünərlər göstərən Altayları nəzərdə tutmuşdur.

Sonrakı misralarda Əkbər Qoşalı yazır ki, bumbuz soyuqlar düşdükdə, soyuqdan igidlərin donmaması üçün “at öz şah damarının isti qanını içirtdi süvarilərə”. Beləcə, içdikləri atın qanıyla coşan-kükrəyən igidlər yenidən atlanıb yürüşü davam etdirdilər. Əslində bununla şair demək istəyir ki, atı ram edib əhliləşdirən babalarımız atın ətini - ən keyfiyyətli, kalorili ət hesab olunan atın ətini yeməklə, südünü içməklə bütün azar-bezardan uzaq oldular. Şair bu məqamı belə mənalandırır ki, “uşaqlar atağız oldular, bulaqlarımız Atbulaq, yollar atyolu, aşırımlar da dəyişib Atyalı oldu”...

Bu poetik ifadələrdən çıxan məntiq odur ki, at belində böyüyüb – kişiləşən igidlərimiz özləri də sonradan atağızlı oldular – yəni at kimi yekəağızlı, iricüssəli, pəhləvan görkəmli cəngavər igidlər oldular demək istəyir.  Bu anda yada “atı atın yanında bağlarsan, həmrəng olmasa da, dönüb həmxasiyyət olar” məsəlimiz düşür. “Kitabi-Dədə Qorqud”dakı Alp Aruza verilən “Atağızlı Aruz” epitetindəki Atağızlı sözü necə ki, Aruzun nəhəng cüssəli bir igid olması nişanını verir, eləcə də şairin yuxarıda dediyi uşaqların böyüyüb atağız olmaları da eynən bu anlama gəlir. Daha doğrusu, epik dastan təhkiyəsindən gələn Atağızlı Aruz epiteti müasir dövrdə poetik yaddaşda yenidən yaşarılıq qazanmışdır. “Qardaşın kimdir, yoldaş olmamışam” mükaliməşəkilli məsəlimizin bir məna qütbü də digər bir məsəlimizdə açılır: “Dostunu mənə göstər, sənin kim olduğunu deyim”. Yəni insan dost-yoldaş olduğu insanla eyni əqidədə olub dostluq-yoldaşlıq elədiyi kimi, türk igidinin də dostu – yoldaşı, qardaşı epik təhkiyəçilik ənənəsindən üzü bu günümüzədək at hesab olunursa, onda türk oğlunun da – igidinin də ata oxşaması – Atağızlı olması tam məqbul haldır. Deməli, igidin atı da özünə tən gəlir, igidin özü ilə bərabər atı da ona yoldaş olub, hünərlər qazanmasında yardımçı olur.

Yuxarıdakı misralarda Atbulaq, Atyalı toponimləri, atyolu ifadəsi də şeirə təsadüfi gətirilməyib. Bütün bunlar mədəniyyətimizdə at kultunun tamamilə oturuşmuş bir hala gəlməsini göstərir. Yuxarıda qeyd etdim ki, nəqliyyat vasitələrinin gücü at gücü vahidi ilə ölçülür. Eyni zamanda xalq arasında müəyyən bir məsafəni qət edib mənzilbaşına yetişmək üçün atyolu anlayışından istifadə olunur. Tutaq ki, hardan harasa məsafəni bildirmək üçün bir at yolu qədər məsafə var və s. şəklində fikir bildirilir. Yəni bu tip ifadələr atın qət edə biləcəyi müəyyən məsafəlik yol nəzərdə tutulmaqla işlədilir. Bundan başqa, Atbulaq və Atyalı adlı kəndlər, qəsəbələr də vardır ki, bunlar da toponimlərimizdə də atla bağlı ifadələrin özünə yer aldığının göstəricisidir. Bunlar da, şübhəsiz ki, atın ta qədimdən türklərin həyatında misilsiz rolunun olduğunu  göstərir. At adlarının toponimlərdə “doğulmasına” bədii yozum verən Əkbər Qoşalı yazır:

Yorğun atlar yetişəndə mənzilə,

Günbatan torpağı çiçəkləyirdi,

Atımızın təriylə sulanırdı biçənək...

O ağır, o ləngər, ahəngli yeriş

bərəkət qatırdı torpağa lay-lay...

Türk fatehləri atları ilə günbatana yetişəndə, orda torpaq “çiçək açırdı” deyir şair. Deməli, atın təriylə suvarılan torpaq bərəkətli olurdu, mübarək olurdu, - deyilir poetik dillə. Əlbəttə, bunlar bədii sözdür, obrazlı ifadələrdir. Ancaq bu sözlərin bədii məna qatından real həqiqətlər də dolayısı ilə özünü büruzə verir. Yəni yer-yurd adlarında – toponimlərdə at adlarının özünə yer alması təsadüfi hal daşımır, bunlar at kultu ilə bağlı Xalq düşüncəsinin yer-yurd adlarında proyektiv təzahür şəklidir. Xalqımızın mədəniyyətində, məişətində mövcud olan atla bağlı təsəvvürlərin müxtəlif səviyyələrdə özünü şəkilləndirən paradiqmalarıdır. Ona görə də heç təsadüfi deyil ki, xalqımızın şair oğlu Ə.Qoşalı şeiri arxaik təsəvvürlərə köklənməklə arzu-istək şəklində belə tamamlayır ki:

Günbatanda batdılar

O igidlər, o atlar,

Gün kimi doğsaydılar!..

At belində Avropanı fəth etmiş cəngavər oğullarımızın Günbatanda gün batımı kimi batdıqlarını qeyd edən müəllif təbii ki, onların yenidən gün kimi doğuşunu arzulayır...

Beləliklə, xalqımızın epik düşüncəsində mövcud olanlara və bu epik düşüncə qatından baş alıb gələn bədii mətnlərə istinad etməklə at kultunun xalqımızın mədəniyyət sistemində tutduğu yeri gözdən keçirdik. Atın istər real həyatda, istər bədii-poetik düşüncədə, istərsə də etnik təfəkkürdə daşıdığı qutsal dəyərlər keçmişdə də, indinin özündə də atın xalqımızın həyatındakı müstəsna əhəmiyyətini anlamağa imkan verir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(19.11.2025)

Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və İncəsənət”

Qərbi Azərbaycan aşıq ənənəsi, bölgənin türk etno-mədəni irsini əks etdirən, həm şifahi, həm də instrumental ifadə formalarını birləşdirən zəngin bir folklor qatıdır. Bu ənənənin ən görkəmli nümayəndələrindən biri Aşıq Ələsgər (1821-1926) olmuşdur.

O, Şərqi və Qərbi Azərbaycan türk aşıq məktəblərinin poetik və musiqi xüsusiyyətlərini birləşdirərək zəngin bir repertuar yaratmışdır. Aşıq Ələsgərin əsərlərində xalqın gündəlik həyatı, sosial ədalət, sevgi və vətənpərvərlik mövzuları ön plandadır. Onun şeirlərində arxaik türk leksikası və qədim Azərbaycan xalq musiqisinin motivləri qorunmuşdur.

Aşıq Ələsgərin repertuarı genişdir; onun şeirləri əsasən dastan və bayatı janrında formalaşıb, sevgi, təbiət təsvirləri, sosial ədalət, qəhrəmanlıq və vətənpərvərlik kimi mövzuları əhatə edir. Onun yaradıcılığında xüsusi diqqət çəkən məqam, xalqın mənəvi və etno-mədəni dəyərlərinin qorunmasıdır. Şifahi və instrumental ifadə formalarını harmonik birləşdirən Ələsgər, sazı yalnız müşayiət aləti kimi deyil, həm də poetik mesajın ötürülməsi üçün əsas vasitə kimi istifadə etmişdir.

Ələsgərin əsərlərində söz və musiqi birliyinin yüksək səviyyəsi, ritmik quruluşun zənginliyi və melodik çeşidlilik diqqəti çəkir. Aşıq Ələsgərin sənəti, həmçinin bölgənin folklor mühitində şifahi ədəbiyyatın qorunub saxlanması və nəsildən-nəsilə ötürülməsi baxımından əvəzsiz bir rol oynamışdır.

Tarixi mənbələr və tədqiqatlar göstərir ki, Ələsgər yalnız aşıq və şair kimi deyil, həm də ictimai fəal və mədəniyyət daşıyıcısı kimi çıxış etmişdir. O, kənd və qəsəbələrdə təşkil olunan mərasimlərdə, toy və bayram süfrələrində aşıq sənətini təmsil etmiş, xalqın mədəni dəyərlərinin qorunmasına xidmət etmişdir. Onun yaradıcılığı, həmçinin sonrakı aşıq nəsillərinə nümunə olmuş və Qərbi Azərbaycan aşıq məktəbinin inkişafında əsas dayaqlardan biri kimi qəbul edilmişdir.

Nəticə etibarilə, Aşıq Ələsgər Qərbi Azərbaycan aşıq sənətinin simvolik fiquru, həmçinin xalqın milli-mədəni kimliyinin qoruyucusu kimi qiymətləndirilir. Onun əsərləri yalnız tarixi və musiqi dəyərə malik deyil, həm də dil, folklor və etnoqrafik araşdırmalar üçün zəngin material təqdim edir. Onun yaradıcılığı, bölgənin türk mədəniyyətinin canlı göstəricisi olaraq, müasir dövrdə də öyrənilməyə və qorunmağa davam edir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(19.11.2025)