Heyran Zöhrabova, “Ədəbiyyat və incəsənət”

"Bir gün getsən, unutma

Unutma, geridə qoyub getdiyini

Getsən də, xoş get. Əlvidasız, səssiz səmirsiz

Çayını soyut get

Son məktubunda heç nə yazmadan get

Xatirələri çamadana yığıb yandır, sonra məni də unut get

Elə get ki, bir də dönməyəsən geri

Elə get ki, utanmadan başı dik get

Dünya kiçikdir, üz-üzə gəldik, bəlkə...

Elə get ki, üz-üzə gəlsək utanma..."- demişdin mənə.

Amma… amma dünyanın işinə, həyatın ironiyasına bir bax, gün gəldi, çıxıb gedən özün oldun.. Hansı ki, elə getdin ki, bir gün üz-üzə gələsi olsaq, utanacaq olan da elə yenə sən olacaqsan.

Əgər bir gün çıxıb gedəsi olsam, məndən başı dik getməmi istəyən sən, bəs özün niyə elə getmədin, iki gözüm?

"Bir gün getsən unutma

İtirən sən olacaqsan

Sən getsən, mən bir qələm itirəcəm

Sən bir yazı itirəcəksən"- demişdin.

Amma qələmi də, yazını da, deyəsən, özün itirdin axı...

"Bəlkə, mən nə vaxtsa, bir qələm tapdım, amma sən getsən bir də çətin o yazını tapasan"- demişdin. Lakin qələmimdən süzülən hər sətir mürəkkəbdə sən vardın. Mən oxuduğum hər bir yazıda səni tapmışdım sən bunu bilmədin.

"Fikrini dəqiqləşdir getmədən öncə

Son dəfə yoxla çamadanları.

İçinə bəhanələri qoyduğundan əmin ol"- demişdin.

Maraqlıdır, görəsən, sonda hansımızın "bəhanələri" daha keçərli, daha tutarlı oldu?

"Son dəfə dilindən qopsun əlvida sözü"- demişdin. Bəs özün niyə vidasız getdin?

"Son dəfə göz yaşların yusun getdiyin yolu

Son dəfə üzül..."- demişdin. Sən gedərkən ağladınmı, iki gözüm? Sən üzüldünmü bizə heç? Bir dəfə olsun arxana baxdınmı gedərkən? Az da olsa, içində bir tərəddüd etdinmi?

"Elə yerə get ki, orda itirdiklərin qazandıqlarına dəysin"- demişdin. İndi soruşuram səndən, getdiyin yerdə qazandıqların itirdiklərinə dəydimi barı? Qəlbin, vicdanın rahatdırmı?

"Elə yerə get ki, ahım da tapa bilməsin səni 

Sorağıma da gəlib çata bilməyəsən

Elə yerə get ki orda tanrı da unutsun səni 

Bir gün getsən unutma

Mən o mən olmayacam

Gedişinlə dəyişib başqa aləm olacam

Nə yoluna çıxaram, nə üzünə baxaram"- demişdin.

"Üz-üzə gələcəyimiz şəhərdən çıxıb gedərəm bir yolluq

Bir gün getsən, elə get ki

Addımların əzməsin ayaqlarının altında qalan xəyallarımı"- demişdin.

Bəs sənin gedişinin tapdaladığı xəyallarım, xəyallarımız necə olsun? Gedərkən onları ayaqıladığın zaman qəlbin heç sızlamadımı yəni?

"Kaşkiləri, bəlkələri al yanına get. Heç bir ümid qoyma mənə

Yazmadığın son məktub kimi unudum səni.

Getsən, elə get ki, göz yaşların yusun günahını"- demişdin.

Sənin günahını nə yuyacaq bəs? Sənin də varmı barı günahını yuyacaq göz yaşların?

"Ən üşüdüyün anda xatırla getdiyin yeri,

gəlib ağlına təxəyyülündə isidim səni 

Bir gün getsən, unutma

Bu gedişin vüsalı müşkül,

Ölüb gedənlər kimi get.

Qoy torpaqdan alım qoxunu

Torpaqdan boylanan hər çiçək xatırlatsın gül üzünü

Hər solmuş yarpaq xatirəmiz olsun

Sonra güllər solanda geri gəl

Qürurumu tapdala gəl gəldiyin yolda

Mən gəl deyirəmsə, qürurumdan keçmişəm sənin üçün... 

Gəl son dəfə ağla məzarım üstə.

Torpaq sən qoxurdu deyə torpağa qarışdım...

Elə həmin güldə məzarım üstündə solmuşdu.

O gül sən idin, hər ləçəyi xatirələr"- demişdin.

Amma sonda məzar olan mən oldum, içimə gömülənsə sən və xatirələrimiz oldu.

Bəli, səni də, xatirələrini də içimə gömüb gedişinlə bir məzara çevrildim mən.  

Yad edilməyən, çiçəksiz, kimsəsiz bir məzara.

"Bir gün getsən bunları düşün get"- demişdin. Sən gedərkən bunları heç düşündünmü, iki gözüm?

"Sənə görə qürurumdan keçərəm"- demişdin, "Səndən heç vaxt keçə bilmərəm. İnanmıram ki, kiməsə görə səndən keçim"- demişdin. Amma elə ən asan keçdiyin mən oldum sənin.

Halbuki mənim ən böyük qürurum elə bizim sevgimiz idi.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(18.11.2025)

Şəfa Vəli, “Ədəbiyyat və incəsənət”

İnsan illəri yorur... Sonra da özünü günahkar çıxarmamaq üçün deyir: “İllər məni yorub”.  Və birdən illər dilə gəlsə, yapışsa ha insanın  yaxasından, desə: “Bura bax, sən məni gözəl yaşamamısansa,  mən neynim?!”, onda nolar axırımız?

Hə, hamımız eyni anda çiynimizi çəkdik...

Yorulmadığımız və yormadığımız il yoxdur ömür təqvimimizdə. Qərib Mehdinin təbirincə, “Qırmızı gün” də yaman çoxdur bu təqvimdə. Di gəl, özümüzün qırmızıladığımız, ya da qırmızılamağa cəhd etdiyimiz günlər dəqiq olmur.  “Keçən ilin bu günü” deyə başlamırıq söhbətə, “O gedəndən sonra”, “Güllər açan vaxtıydı”, “Yayın istisiydi”  kimi ifadələrlə nərdivan salırıq xatirə yollarına.

Xatirə yolları...

Əntiqə Səməndər-Kərimzadə mənim xatirə yollarımın kəpənəksevər yolçusudur.    Şeirlərindən birində deyir: “Mən içimdən kiçilirəm, Bölünürəm hissələrə, budaq-budaq…”  Budaqlanır, tumurcuqlanır, hətta bar verir şair dərdin əlində. 

Əntiqəylə bir-birimizə ünvanlı o qədər şeirimiz var... Sayını itirmişik. Oturub saymağa zaman tapılar, uzağı, 15 dəqiqə çəkər, “həvəs yoxdur” desəm, bəhanə olar. Ürəyim gəlmir o şeirləri saymağa... Ürək anlaşılmazdır, izaholunmazdır, dərd bilsə də, dilqanmazdır.

1994-cü il may ayının 16-da Ağdam rayonunda anadan olub Əntiqə Səməndər-Kərimzadə. Bakı Slavyan Universitetinin məzunudur. AYB üzvüdür. Kitablarının sayını soruşdum, demədi... Mən də bilmək istəmirəm. “Ədalət” qəzetinin əməkdaşıdır.   “Özün haqqında danış” deyəndə gülümsəyir, deyir:

-Oxucu mənim ancaq yazılarımı oxuyur. Mənimlə dostluq etmir axı, xasiyyətim, xarakterim ona maraqlı olsun. Özüm haqqında yalnız bunu deyə bilərəm ki, sən sözü sevən, ədəbiyyatı sevən bir insanla söhbət edirsən.

...Bir dəfə  soruşmuşdum: “Hopuram sözlərinə, yaz məni, dostum, varaq-varaq…” misralarını kimə ünvanlamısan? Səni yazacaq dost varmı səncə?

Baxışından hiss etmişdim ki, inciyib. Gözlədiyim cavab bu idi: “Sənin mənə yazdığın şeirləri hara qoyub bu sualı verirsən?” Amma o, başqa cavab verdi:

-Bu dünyada ünvansız nə var ki? Məncə, heç nə ünvansız deyil… Çox şeirimin səbəbi sənsən… Şeirləşən vaxtlarımızda sənə yazmışdım. Hərdən mənə buna bənzər suallar verirlər. Mənim hamıya cavabım bu olur: “Desəm ki, məni məndən soruşmadan yazın, ən gözəl yazını Şəfa yazar”.

Sevinərək utanmısınızmı heç? Ya da bədiiləşdirim: utancaq bir sevinc bəzəyibmi çöhrənizi? Mən onu yaşadım bu cavabı eşidəndə.  Əntiqədən bəhs edən yazı yazmaqmı? Yox, hələ yazmamışam... Bəzi şeylər yazılmamalı, yaşanmalıdır axı!

“Taleyin aldığı bir anlıq sevinc”in kimin gözündə “gizləndiyini”  soruşdum Əntiqədən. Sualıma peşman oldummu? Bir anlığa... 2012-ci ildə amerikalı şair Əlison Məndəvilə şeirimi oxumuşdum. Ardınca izah etmək istəmişdim ki, mədəniyyət, təfəkkür fərqimizə görə, birdən anlamaz nəyisə. Sözümü kəsib irad bildirmişdi: “Şair şeirini izah etməz!”  İkinci an isə özümə bəraət tapmışdım: oxucu kimi deyil, elə şair kimi soruşuram.

- “Kimin” yox, bəlkə “nəyin” deyək? –demişdi Əntiqə: -Taleyin aldığı bir anlıq sevinc demək istəyib demədiyim sözlərdə gizlənib.  Bir də, illərin astanasında özünü itirmiş gəncliyin…

Bir şeirində “yaşamaqdan yaşamağa köç etməyin” şeir olduğunu deyir Əntiqə.  O günü mənə deyir ki, hekayə yazmağa başlayıb. “Hekayələr kimin, nəyin köçüdür?”-soruşdum. Cavabı yenə özünəməxsus idi:

-Hekayələr də yaşantıların köçüdür. Ancaq düşünürəm ki, belə hekayələri yazmaq daha ağırdır, daha çətindir. Beyin də hər “köç”ü qəbul etmir. Vərəqlərin nazik kağız parçası olmağına baxma, Şəfa. O nazik kağız bəzən ürəyimizdən dözümlü olur. O, yazdıqlarımıza dözürsə, demək, ürəyimizdən dözümlüdür-dedi və güldü...

Qəlbimin ən isti yerində

gözlərində ümid,

 ürəyində həsrət,

əllərində şeir -

bir qadın ağlayırdı.

Gözümün ən soyuq yerində,

misraların birində,

 sonuncu şeirimdə

adın ağlayırdı.

Hə, Əntiqə qadın ağlamağından yazıb, mən qadın gedişindən. O deyir:

-Ağlamaq qadından-qadına dəyişir. Qadın var ki, ucuz ağlayır. Yəni ancaq həyatın maddi tərəflərini görür. Qadın da var ki, onun göz yaşı daha çox mənəvi kədəri ifadə edir.

Mənsə, öz şeirimi pıçıldamışdım: “Hər gedən qadın əlini arxaya uzadıb gedir”. İkimiz də gülmüşdük. Haradasa üçüncü qadın vardı və bizi qınayırdı: “Sirr açılmaz!”

Şəhadət barmaqlarımızı  uzaqlara tuşlamışdıq: “Bizə şeiri dedirdən var!” 

Onu da bilirik ki, “uzaqlar” hamı üçün eyni deyil. Hərənin öz “uzaqlar”ı var.  Əntiqənin də...

-Günəş var “uzaqlarda”! Əlbəttə! Günəş ümiddir. Ümid də tükənməz axı… İnsan bütünlüklə zülmətə ona görə dözür ki, sübhdən günəşi görəcək. Bu səbəbdən günəş ümiddir…   

Kəpənəksevərdir Əntiqə. Bu aşiqliyinin bəsit izahı var:  kəpənəklər ona gözəl olan hər şeyin azömürlü olduğunu xatırladır.  Mənimsə, bu mənada yaddaş kitabçam “Bu da keçər” adlı nağıldır. 

Şeirlərində özünün axtarışına çıxdığını deyir həmişə Əntiqə. Taleyin insanla etdiyi zarafatın da, onu imtahana çəkməyinin də təsəllisidir şeir onunçün. Ramiz Qusarçaylının “Qurudub göndərmə bənövşələri” deməyini eşidəndən bəri, gülləri dərməyə qıymır.

Əntiqə ilə  xoşbəxtlikdən də danışırıq  hərdən.  Qəribə yanaşması var. Onun  fikrincə, xoşbəxtlik problemsizlikdir. Problemsizliksə,  problemdir. Hətta “dünyanın ən xoşbəxt ölkələri” siyahısındakı Skandinaviya ölkələrində intiharların sayının xoşbəxtik-problemsizlik səbəbiylə artmasını misal çəkərək deyir:

         - Düşünürəm ki, ədəbiyyat elə  çatışmazlıqları ilə, qüsurları ilə maraqlıdır. Burada hər şey şəffaf olsaydı, diqqətimizi nə çəkərdi? Nəyi müzakirə edərdik? Nədən yazardıq? Ədəbiyyatın qüsursuzluğunu “xoşbəxt ölkələr”ə bənzədirəm. İnsan tez bezər, tez yorular…  Həm də, biz mübariz insanlarıq axı, qüsursuz ədəbiyyatın nəyi ilə mübarizə aparardıq ki?!

         Jurnalistikanın yazardan nəyi oğurladığı da hərdən müzakirə mövzumuz olur. Harada yolumuz haçalandı, harada qaçdıq xəbər dalınca, harada qoyduq yarımçıq  hekayələrimizi, “ölü doğulan şeirlər”imizi... - yada salır,  qürur duyur, peşmanlayır, axırda deyirik: “Bizi verənə şükür!” 

Təbəssümümün öləziyən yerində Əntiqə mənə təsəlli verir:

-Tək jurnalistika belə deyil, Şəfa. Bu, həyatın qanunudur. Bir şeyi verirsə, mütləq digərini almalıdır ki, balans pozulmasın. İxtisasım müəllimdir, jurnalistikanı sevməsəydim, indi hansısa orta məktəbdə  müəllim işləyirdim. Bu baxımdan jurnalistika bir müəllimi oğurlayıb. Amma sevdiyim peşənin mənə qazandırdıqları da var. Ölkəmin ziyalılarını, sənətkarlarını, hətta ömür dostumu məhz bu peşənin sayəsində tanımışam. Bütün bunlara görə, ürəklə deyə bilərəm: “Nə xoş mənim halıma ki, jurnalistika məni müəllimlik peşəsindən oğurlayıb!”

...Elə bu gün “Günahlar var” adlı bu şeiri göndərib mənə Əntiqə... Hələ qərar verməmişəm ki, bu şeiri özümə “götürüm”, ya yox?

Sabahlar var, sabahlar,

Dünəndən qısa sabahlar...

Nələri yazacaq,

nələri alacaq...

Özüm kiçildikcə,

içimdən böyük

günahlar var, günahlar...

Leysanlar da yuya bilməz,

Sərt küləklər tozun silər,

Min laylayla uya bilməz,

günahlar var, günahlar...

Məni misralar gizlədər,

şeirlər bələyər,

xatirələr unudar...

Şeirimə çəkdiyim

çox ahlar var, çox ahlar...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(18.11.2025)

Nemət Tahir, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Qarabağ təmsilçisi

İsa bulağı Şuşa şəhərindən təxminən 4 kilometr məsafədə, dəniz səviyyəsindən təxminən 1500 metr yüksəklikdə, sıx və əsrarəngiz bir meşədə yerləşir. Azərbaycan təbiətinin nadir incilərindən biri sayılan bu bulaq, həm mənzərəsi, həm də tarixi ilə diqqət çəkir.

Yer adı ilə bağlı yerli əhalinin rəvayətlərinə əsasən, bulağın adı XVIII əsrdə qalın meşəlikdə onun mənbəyini ilk dəfə kəşf edən İsa adlı bir çobanın adından götürülüb. Bulağın büllur kimi təmiz suyu və ətraf mühitin təbiət gözəlliyi bu ərazini ziyarət edənlər üçün unudulmaz bir məkana çevirir.

İsa bulağı təkcə Azərbaycanın təbiət sərvəti deyil, həm də xalqımızın tarixi yaddaşını yaşadan qiymətli bir abidədir. 80-ci illərdə İsa bulağını ziyarət etmiş hər kəs bu bulağın başında yanıqlı zəngulələri ilə bülbülləri qısqandıran Mürsəl kişini yaxşı xatırlayır. Söhbət İsa bulağının daimi xanəndəsi Mürsəl Hacıyevdən gedir. O, uzun illər İsa bulağına dincəlməyə gələnləri öz ifası ilə feyziyab edib. Hətta o zamanlar Şuşada olub, İsa bulağına getməmək, Mürsəl kişinin səsinə qulaq asmamaq ayıb kimi bir şey idi. Arıq, ortaboylu, başında həmişə tipik azərbaycanlı kişilərin qoyduğu “aerodrom” kepka olan Mürsəl Hacıyev qavalı da xüsusi məharətlə çalarmış. Mürsəl kişinin dolanışığı elə İsa bulağından çıxırmış, uzunömürlü sənətkarın yaşı 90-nı ötsə də, oxumaqdan yorulmazmış. “Şuşanın dağları” mahnısını xüsusi şövq­lə ifa edərmiş.

Ömrünü bu bulağa bağlamış qocanın taleyi də Şuşanın taleyinə bənzəyib. O, 1988-ci ildə ermənilər tərəfindən vəhşicəsinə qətlə yetirilib. Həmin vaxt Mürsəl kişinin 110 yaşı varmış.

Həmin vaxtdan düz 30 il Şuşamıza və İsa bulağımıza həsrət qaldıq. Bulağımız qan ağladı, Şuşamız qara bağladı.

“Daha arzuların çin olan vaxtıdır!”

Şuşa işğaldan azad olunana qədər İsa bulağı və onun yerləşdiyi ərazi erməni vandalları tərəfindən dağıdılmış, əvvəlki görkəmi tamamilə itirmişdi. Bir sözlə, Şuşanın tarixi abidələri kimi çox acınacaqlı bir vəziyyətə düşmüşdü. Şuşa işğaldan azad olunandan sonra yaradılan Şuşa Şəhəri Dövlət Qoruğu İdarəsi İsa bulağının da təmir və bərpa işlərinin başlamasına start verdi. Fikrimcə, çox qısa müddətdə İsa bulağı İstirahət Kompleksi yenidən bəpa edildi. Mövcud olan binalar yeni ənənələrimiz vasitəsilə, tarixi memarlıq surətinə uyğun bir şəkildə bərpa edildi. Burada 4 böyük qonaq evi və restoran fəaliyyət göstərir. İyulun 5-dən etibarən İsa bulağı İstirahət Kompleksi xalqımızın istifadəsinə verilib.

Unutmayaq ki, İsa bulağında Azərbaycan xalqının çox görkəmli şəxsiyyətlərinin – Üzeyir Hacıbəyli, Səməd Vurğun, Xan Şuşinski və digərlərinin izi var.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(18.11.2025)

Ramazan Siracoğlu,

professor. “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Məzhəb və təriqət mənsubları tarix boyu əhalinin iqtisadi-siyasi problemlərindən yararlanıb öz ideyalarını əhali arasında yaymağa çalışmış, tərəfdarlarını məqsədyönlü şəkildə həmin istiqamətə yönləndirmişlər. Bu baxımdan Teymurilər xanədanlığı zamanında təşəkkül tapıb böyük bir sürətlə yayılan hürufilik hərəkatı da istisna deyildir. Hürufilər batini və zahiri bütünlüyə çox diqqət edir, davranışlarında ciddiyyətlərini qoruyur və  xarizmatik görünməyə çalışırdılar. “İnsan bütün varlıqların əşrəfidir” düşüncəsinə sarsılmaz inam bəslədiklərindən mümkün qədər qüsursuz olmağa, forma və məzmun vəhdətindən qopmamağa üstünlük verirdilər. ( Bax:  حسین میرجعفري، تاریخ تحولات سیاسی اجتماعی اقتصادي و فرهنگی ایران در دوره تیموریان و ترکمانان .تهران: انتشارات سمت، 1379 ،ص 207 ـ

Tarixi mənbələr göstərir ki, XIV əsrin 80-ci illərində Bakı şəhəri hürufiliyin geniş yayıldığı məkana çevrilmişdi. Fəzlüllah Nəimini Bakıya gətirən başlıca səbəb də məhz bu amil idi.    Nəsimi təxminən 16-17 yaşlarında Bakıda Nəimi ilə  tanış olanda Fəzlullah 50-ni haqlamaqdaydı.  Nəiminin şövq ilə şeir söyləməsi, bəlağətli rəvan və təsirli  nitqi onu dinləyənləri, o cümlədən gənc Nəsimi heyran eləmişdi. O zamanlar  dost- tanışları bu gənci hələ əsl adıyla— Əli kimi tanıyırdılar. Ona “Seyyid” adını Nəimi əlavə etmiş, gənç Əli də heyranı olduğu ustadın təxəllüsünə uyğun olaraq özünə Nəsimi təxəllüsünü götürmüşdü. ( Bax: راوندی،1378، بخش‏1ج‏8، 627).  Nəiminin sözlərinə görə, ALLAH bütün adları Adəmə öyrətdiyi, onu bütün canlılardan üstün yaratdığı üçün,  mələklər və şeytan İnsan qarşısında həmişə acizdir. Nəimi iddia edirdi ki, Bəqərə surəsinin 30-cu ayəsində ALLAH bütün mələklərə “ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الأَرْضِ خَلِيفَةً – İnni cailu fi-l ardi xəlifətən— Mən Yer üzərində bir xəlifə yaradacağam” buyurduğu üçün və  həmin surənin  31-ci  ayəsində-  وَعَلَّمَ آدَمَ الأَسْمَاء كُلَّهَا– Və əlləmə Adəmə-l- əsmaə kulləha- Və Adəmə bütün adları öyrətdi”-  bəyan edildiyinə görə,  İnsanın özü ən böyük dəyərdir. Nəimi böyük bir ustalıqla gənc Nəsiminin təsəvvürlərində İnsanı ucaltmışdı. Nəimi öz müridlərini inandırmışdı ki, insanın sifətində açıq-aşkar ALLAH sözü yazılıb: burun “əlif” hərfidir, burun pərləri “lam”, gözlər isə “hə”dir.  Onun məntiqinə görə, mələklər sadəcə öyədilənləri bilirlər, İnsan isə həm də özü öyrənib özünü təkmilləşdirmə qabiliyyətindədir. Mələklər də özlərinin məhdud bilik sahibi olduqlarının fərqindədirlər. Nəimi öz iddialarını doğrulamaq üçün yenə də Qurani-kərimə istinad etmişdi: قَالُواْ لاَ عِلْمَ لَنَا إِلاَّ مَا عَلَّمْتَنَا- Qalu lə ilmə ləna illa ma əlləmtəna- Dedilər sənin bizə öytətdiyindən başqa bir biliyimiz yoxdur” (Bəqərə, 32). İnsan özü bir kiçik aləmdir (aləmi- səğir ), insanın üzü ilahi kitabdır, əslində, İnsan “ALLAHın danışan kitabıdır” (کتاب االله ناطق - Kitabullahi natiq ). Hürufilərdən başqa heç kim bu həqiqəti bilmir. Hürufilər səbr və əzmlə bu həqiqəəti insanlara izah etməlidir. Gənc Nəsimi böyük maraq və heyrətlə Nəimini dinləmişdi:

Ərş üstündə mələklərlə hər gecə “yahu” söylərəm

Sufi olanlar “la” deyər, mənsə “illahu” söylərəm.

Mən bayquyam, divanəyəm, yüz şəhərlik viranəyəm

Qıy vuraram  saraylarda,  şah tacında “qu” söylərəm.

Mənim yanımda Qazi kim? Müfti neylər dərgahımda?

Göz olmasan məkanımdan hökmlə “yarğu” söylərəm.

Ey karvan, ey sariban,  gecə oğrusu deyiləm

Pəhləvanam əldə qılınc, sözü “rubəru” söylərəm.

Nəiminin söylədiyi fikirlər  Nəsimini bütün günü düşündürmüşdü: Aləm üç mərhələyə bölünür— 1-ci mərhələ nübubuvvət mərhələsidir, Adəmlə başlamış, Həzrəti-Muhəmməd əleyhüssalamla tamamlanmışdır; 2-ci mərhələ imamətdir, Əmir-əl möminin Həzrət Əli ibn Əbu Taliblə başlamış on birinci imam  Həsən Əsgəri ilə tamamlanmışdır; üçüncü mərhələ uluhiyyət mərhələsidir ki, Fəzlullah Nəimi ilə başlayır. Nəimi sözarası əlavə etmişdi ki, Mehdi Sahibi-əz- Zaman elə onun özüdür.

Nəsimi ertəsi gün utancaq bir tərzdə yənicə yazdığı  şeiri Nəimiyə təqdim etmişdi:

Dinin günəşi, dünyada imanım əfəndi,

Alimlər ümidi, məhi-tabanım əfəndi.

Könlüm, gözümün nuru, vücudumda həyatım,

Hər dəm damarımda yеriyən qanım əfəndi...

Bağım, İrəmim, rövzə ilə huri-cinanim,

Bülbüllər üçün tazə gülüstanım əfəndi.

Kanım, gühərim, mə’dəni-yaquti-rəvanım,

Qiymətli olan lə’li-bədəхşanım əfəndi.

Nəimi bu gənc şirvanlı balasının istedadı qarşısında heyrətini gizləyə bilməmişdi: “Ustadına bərəkəllah! Sən yaxın gələcəkdə hürufilərin əmiri olacaqsan”.  Həqiqətən də, çox qısa bir zaman içində Nəsimi öz qabiliyyəti və şəxsiyyəti sayəsində Nəiminin ətrafında olan bütün mürüdlərini, o cümlədən,  Əliyyü’ əla kimi məşhurlaşmış Əbu’l Həsən İsfahanini, Nəiminin ən yaxını sayılan İzəddin Əbdülməcidi, Kamal Haşimi və Mahmud kimi tələbələrini ötüb keçmişdi. Tərəddüdsüz qeyd etmək lazımdır ki, türk, ərəb və fars ədəbiyyatında Hürufi məzmunlu şeirlər yazmış heç bir şair— Gülşəni, Nədimi, Ərşi, Muhiti, Kəlimi, Niyazi Misri, Gül Baba, Qasım Ənvar və başqaları  heç vaxt Nəsimi səviyyəsinə yüksələ bilməmişlər. Ən yaxşı halda, onlar Nəsimini zəif şəkildə təqlid etmişlər. 

Nəsimi öz ustadı Fəzlullah Nəimidən öyrəndiklərini az sonra Mənsur Həllacın fikirləri əsasında dərinləşdirmişdi. Taleyin işi qəribədir: Nəimini hürufiliyə görə, onun tələbəsi Nəsimini isə Mənsur Həllacın fikirlərinin təbliğinə görə ittiham edib qətlinə fərman vermişdilər:

چو حق بنوشت بر رویش تمامی اصل قرآن را /  رخ او مصحف خوبی و خطش ترجمانسـتی

Çün Həqq üzünə  tam yazmış bütün Quranın əslini  

Xub çöhrəsi müshəfdürür, xətti onun tərcümanı.

Haqqında bir-birinə zidd xəbərlər söylənilən,  təvəllüdü və vəfatı haqqında müxtəlif mənbələrdə fərqli tarixlər təsbit olunmuş Nəsimi  qısa zaman içində Azərbaycanda çox məşhurlaşmışdı. İnsanlara azadlıq və ədalət təbliğ edən hürufiləri Teymurilər  öz xanədanlıqları üçün böyük təhlükə mənbəyi olaraq görürdülər. Teymurilərin müşahidəsinə görə, hürufilər başqa dərvişlərdən fərqli idilər, vird oxumur, zikr etmirdilər. Əlincə qalasını özlərinin həcc yeri adlandırması, onun ətrafına dövrə vurmağı özlərinə borc bilmələri, hər səhər “Baba” adlandırdıqları təriqət başçısını ziyarət etmələri, dini mətnləri öz tərzlərində “təvil” adlanan üsulla açıqlamaları, hərfləri gizli mənaları dərk etmək vasitəsi saymaları Teymuri xanədanlığını ciddi əndişələndirirdi. Buxara ilahiyyatçıları (fəqihləri) Nəsiminin bu beytini yanlış şərh edərək Əmir Teymuru qəzəbləndirməyi bacarmışdılar:

لوح محفوظ است پیشانی وقران روی دوست / كُلُّ شَيْءٍ هَالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ لاریب اندر شان اوست

(Yarın alnı Lövh-əl-məhfuz, çöhrəsi Quran ayəsidir, “Qəsas” surəsinin 88-ci ayəsindəki “Onun özündən başqa hər şey yox olacaqdır” hökmü, şübhəsiz ki, dostun üzünə görədir. )

 Miranşah  atası Əmir Teymurun israrı ilə bir qrup üləmanı toplayıb Fəzlullah Nəiminin və ardıcıllarının  zındıq olması barədə hökm verdi. Maraqlananlar üçün xatırlatmaq lazımdır ki, hürufiləri zındıq adlandırmanın hüquqi əsası yoxdur. Ərəblər atəşpərəstlərə “məcusi”, Zərdüştə aid edilən “Zənd” kitabına iman gətirənlərə isə  “ زندیق -zəndiq” deyirdilər. Əslində, bu söz pəhləvicədir- “زندیك– zendik”. Sonralar batində islami ehkamları qəbul etməyib zahirən özünü müsəlman kimi göstərənlərə də “zındıq” deyilməyə başlamışdı. Ümumiyyətlə, islam hüququnda islam dininə qarşı çıxan fərqli qruplara müəyyən tanımlamalar var: mürtəd, mülhəd, müşrik, kafir, laməzhəb, asi vs.  ( Bax: المزهر سیوطی و المعرب جوالیقی ص 166  )

Hurufilərin ALLAHa inanmaması haqqında irəli sürülən mülahizələr doğru deyildir. Hətta bir ara bizdə də belə bir yanlış fikir irəli sürülmüşdü ki, “Nəsimi “Məndə sığar iki cahan” yox, “Məndə sığar ikən cahan” yazıb. Axı o dinə inanmırdı, iki cahan deməzdi” (!?)

Fəzlullah Nəimi və onun xələfi İmadəddin Nəsimi Şirvani də daxil olmaqla bütün hürufilər iliklərinə qədər müsəlmandırlar. Sadəcə, onların mütləq həqiqət olan ALLAHa qovuşmaq prinsipləri ənənvilikdən fərqlidir. Hürufilər  təsəvvüfdə mövcud olan “ صحو بعد المحو  - Səhv bə’d-əl- məhv-  Yox olduqdan sonra oyanıb özünə gəlmək“ prinsipini qəbul edib onu daha da dərinləşdirmişdilər. Sufilərin (və də hürufilərin ) etiqadına görə, ilahi eşqin on mərtəbəsi var: məhəbbət, iradət, şəbabət, ğəramət, vədadət, şəğavət, eşq, tətəyyüm, təəbbüd, hüllət. Hüllət, sonuncu mərtəbə, “- فناء فی‌اللّه وبقاء باللّهfəna fillahi  və bəqa billahi – ALLAHda yox olub ALLAHda əbədi qalmaq” dərəcəsidir.  Həmin dərəcəyə yüksələ bilənlər ALLAHa qovuşub onda yox olub əbdiyyətə qovuşurlar.  Hürufilərin düşüncəsinə görə, insan  əngin ümmana qovuşduqdan sonra yox olmuş  kimi görünən çaya bənzəyir. Başqa sözlə, çay ümmana qovuşduqda,   həm də ümman olursa, Haqqa qovuşan insan da Haqqın bir zərrəsi şəklində həm də Haqq olur. Bu mənada hürufilər Mənsur Həllacın məşhur “ اناالحق - Ənə-l- Həqq- Mən Haqqam” fikrini qəbul etmişdilər. Nəsimi az sonra bu fikri “Haq mənəm, haq məndədir, haq söylərəm” şəklində poetikləşdirmişdir. 

Xanədanlığa xidmət edən, rəsmilərin verdiyi pulla fəaliyyət göstərən ilahiyyatçılar fürsət düşdükcə hürufiləri vurmağa, xalq arasında onları nüfuzdan salmağa çalışır, bacardıqları dərəcədə onları zərərsizləşdirmək üçün bütün mümkün bəhanələrdən yararlanırdılar. Belə bəhanələrdən biri, hürufilərin istinad gətirdikləri “  من عرف نفسه فقد عرف ربه  - Mən ərəfə nəfsəhu fəqəd ərəfə rəbbəhu- Özünü dərk edən, əslində Rəbbini dərk edər” hədisi oldu. Din rəsmilərinin iddiasına görə, həmin hədisi hürufilər qəsdən dəyişdirmiş, İnsanı əzəmətli, güclü, heç bir şeyə möhtac olmayan, heç nədən asılı olmayan varlıq olaraq  göstərmiş və beləliklə,  avam kütləyə insanın ilahlaşdırılmış bir varlıq olduğu fikrini aşılamağa çalışmışlar. İddiaya görə,  o hədis əslində tam fərqli şəkildəymiş:

 من عرف نفسه بذلها وعجزها وفقرها عرف الله بعزه وقدرته وغناه الله من بعد– Özünün zəifliyini, dəyərsizliyini və acizliyini dərk edən şəxs, gerçəkdən də,  ALLAHın əzəmət, qüdrət və zənginliyini idrak edər”. Hürufilərin düşüncəsinə görə, bütün varlıqların görüntüsü, həcmi, ölçüsü, çəkisi olduğu üçün bu xüsusiyyətlər  Mütləq Varlığın özünə də aiddir və ALLAH özünü hərflər  və o hərflərin tələffüzü zamanı yaranan səslər şəklində təcəlli etdirmişdir.  İstinad olaraq da İslam Peyğəmbərinin dilindən söylənmiş bir hədisi gətiridilər. ( Bax: خياوي، روشن؛ حروفيه تحقيق در تاريخ، آراء و عقايد، نشر آتيه، اول،1379هـ ش، تهران، ص215   )

Miranşahın əmri ilə Nəimi Əlincə qalasında  xüsusi amansızlıqla qətl edildikdən sonra Nəsimi Kiçik Asiyaya gedir. Bursa şəhərində onu zındıq elan etdikləri üçün çar-naçar oranı tərk edib Ankaraya, Hacı Bayram Vəlinin yanına  gəlir, bir müddət sonra Hələb şəhərinə getməyə qərar verir. Hələb o zaman çərkəz məmlüklərinin idarəsindəydi. Hələbdə Nəsiminin gizli təkkəsi yaranır və onun müridləri orada fəaliyyətə başlayırlar. Hicri qəməri 811-ci ildə ( miladi 1408 ) yazılmış “کتاب بشارت‌ نامه- Bəşarətnamə kitabı”na görə, Nəsimi hicri qəməri 807-ci ildə ( miladi 1405 ) ildə qətlə yetirilmişdir. Tədqiqatçılar M. Fuad Köprülü, A. Gölpınarlı və  A. Hüseyn də həmin tarixi Nəsiminin qətl tarixi hesab etmişlər.  Müdərris Təbrizi “Reyhanatu’l ədəb” əsərində 1405 tarixinin daha mötəbər olması fikrindədir.   “Bəşarətnamə” əsərində qeyd olunur ki, Nəsimi 36 yaşında qətlə yetirildi. “Ə’lamu’n nubəlai bitarixi Hələb” və “Kunuz  zəhəbiyyə fi tarixi Hələb” kitabında  İmadəddin Nəsiminin qətli barədə qeydlər var.  Həmin qeydə görə, Nəsiminin qətlinə Hələb sultanı Müəyyəd Şeyx əl-Mahmud fərman və  şeyx Şəhabəddin ibn Hilal fətva vermişdir. Tarixi mənbələrə görə isə, məmlük Müəyyəd Şeyx əl-Mahmudun hökmranlıq illəri 1412 - 1421-ci illərə təsadüf edir.  Bu dəqiq tarixdir. O zaman, Nəsiminin 1405-ci ildə qətl edilməsi haqqında fikirlər özünü doğrultmur. Nəsiminin Hələb şəhərindəki məzar sanduqəsində isə onun qətl edilməsi tarixi hicri qəməri təqvimlə 824-cü il ( miladi 1421 ) olaraq göstərilmişdir. Bizcə, bu tarix də dəqiq deyil.

İmadəddin Nəsimiyə olan sevgisini, məfkurə bağlığını göstərmək üçün çox şair öz şeirlərində Nəsimini xatırlayıb, hətta onun təxəllüsünü qəbul edib şeir yazmışdır. Ara-sıra müxtəlif kitabxanalarda  Nəsiminin nəşr olunmamış şeirlərinin aşkar edilməsi  xəbərləri də gəlir.  Bu bir tərəfdən yaxşıdır, digər tərəfdən  isə sonra  müəyyən problemlər yarada bilər. Nəsimişünaslar bu məsələdə çox ciddi olmalıdırlar. Fürsətdən istifadə edib mətbuatda Nəsiminin daha bir yeni əlyazmasının aşkarlanması haqqında subyektiv fikrimi bildirmək istəyirəm.

Maraqlıdır ki, Nəsiminin farsça “Divan”ında “دیوان فارسی حضرت سلطان العارفین و برهان المحققین و مالک طه و یس، ابوالفضل امیر سید نسیمی - قَدَّسَ الله سَرُّهُ العَزیز“- Divan-e farsi həzrət sultan’ul arifin və malik-e Taha vo Yasin, Əbu’l fəzl əmir Seyyid Nəsimi qəddəsə-l-lahu sərruhu’l əziz” sözləri yazıldığı halda, Azərbaycan türkcəsindəki divanında bu epitetlər bir qədər qısaldılmışdır: Divani- həzrət Seyyid Nəsimi qəddəsə sərrihu’l əziz”. Yeri gəlmişkən, “ - قَدَّسَ الله سَرُّهُ  - Qəddəsə-l-lahu sərruhu” ifadəsi böyük şəxsiyyətlərə ehtiram əlaməti olaraq işlənilir və “ALLAH onun məzarının torpağını pak etsin ” mənasındadır.

Ey sifati- bəhr- i zatın kövsəri-zat-i Xuda

Mə’dəni- fəzl-i vücudun ya Rəsuli- Kibriya.

Surətin “Taha” vü “Yasin”, zülfi-ənbəri- şanınız

Fərtəqib təti-s- səmavat duxani” “qul kəfa”

Surətin “İnna fətəhna”dır, cəmalın “qaf” imiş,

Ey yüzün misli “təbarək”, “sidr’ül müntəha”.

“Kuntu kənz”in mənisi səndən açıldı aləmə

Ey sifətin elm şəhri, vey dəlilin rəhnüma…

Sadəcə ilk dörd beyt əsasında  ( hürufilər bütün varlığın təməlində dörd ünsürün— su, od, torpaq, hava- olduğunu iddia edir, dördü müqəddəs bilirdilər  ) mülahizə yürütmək istədiyimiz örnək parçada xeyli üslubi və qrammatik səhvlərin olması bizdə “bu şeir doğrudanmı İmadəddin Nəsimiyə aiddir?” şübhəsi yaradır.

Örnək parçanın ikinci beytinin ilk misrasında yanlışlıq var: “Surətin “Ta Ha” vü “Ya Sin”, zülfi- ənbər şanınız”.  “Ta” “Ha” və “Ya” “Sin” “hurufi- muqəttəə”- “kəsilmiş hərflər” adlanan və Qurani-kərimdə 29 yerdə mövcud olan, mənalarını indiyədək dəqiq şəkildə  heç kimin aça bilmədiyi ilahi hikmətdir. Ayrı-ayrı oxunur, طاها və یاسین şəklində yazılması düzgün deyil,  həmin “hurufi- muqəttəə” müvafiq olaraq  طهvə یس  şəklində yazılmalıdır. Misranın yanlış orfoqrafiyası həm də şeirin təfiləsinin pozulmasına səbəb olub. Əruz şeirində “əlif”, sait kimi oxunan “vav” və “yə” hərfləri qapalı heca yaradır, uzun və qısa saitlərin düzümü isə  şeir arxitektonikasını yaradan önəmli amildir. 

“Fərtəqib təti-s- səmavat duxani” “qul kəfa” ( Duxan surəsinin  10-cu ayəsinə aid olan bu ifadə, təhrif olunub, əslində , السَّمَاء بِدُخَانٍ– “səmau bi duxanin” şəklində olmalıdır ) – Göylərdən seyrək duman gələcəyini gözlə” , “söylə: yetər” ( “ qul kəfa” sözü də yanlış yazılmışdır, İsra surəsinin 96-cı ayəsindən götürlmüş həmin ifadə “əlif bi surəti-yə”-ilə yəni, “a”- kimi oxunan “yə” ilə yazılmalıdır: “كَفَى“ ) Nümunə gətirdiyimiz mətndə “sidr’ül müntəha” ifadəsi də yanlış yazılmışdır. Nəcm surəsinin 14-cü ayəsinə aid olan həmin ifadənin düzgün yazılış şəkli “  سِدْرَةِ الْمُنْتَهَى   - sidrət’ul muntəha“dır. İnanca görə, “sidrət’ul muntəha” göyün yeddinci qatında bitən  ağacdır, “Mələkut” aləmindən “Cəbərrut” aləminə keçid məqamında yerləşir. Oradan o tərəfə hətta  Həzrət Cəbrail də keçə bilməz. Daha sonra “Lahut” aləmi gəlir. O aləm haqqında heç kim heç nə bilmir. Əshabələri bir dəfə İslam Peyğəmbərinə “o aləmdə görəsən nə var?”- deyə soruşduqlarında Rəsulillah qısaca “   فیه ما فیه – Fihi ma fihi- O aləmdə o aləmdə olan var”- söyləmişdi. Çox sonralar Mövlana o sözə eyniadlı bir əsər yazmışdır.

Örnək parçanın sonuncu beytinin ilk misrasındakı “kuntu kənz” ifadəsi də yanlış yazılmışdır. İslam aləmində məşhur olan həmin ifadə əslində “ كنت كنزا مخفيا فأحببت أن أعرف فخلقت خلقاً  - Kuntu kənzən məxfiyyən fəəhbəbtu ən urifə fəxələqtu’l xəlqən- Mən bir gizli xəzinə idim, bilinmək istədim və məxluqu yaratdım“ şəklindədir və çox yayğın olan  hədisi-şərifdən alıntıdır. Nəsimi kimi dahi söz sərrafının kiçik bir parçada bu qədər yanlışlığa yol verməsi əsla və əsla mümkün deyil. Nəsimi hesab edirdi ki, ALLAH “qeyri-məhsus” qüdrəttir. “Qeyri-məhsus”, insanın sahib olduğu beş duyğu— “görmə, eşitmə, lamisə, dadbilmə, qoxu”—üzvünün heç biri ilə inikas etməyən misilsiz və əbədi güc anlamındadır. İnsan öz yaradıcısı ilə yalnız SÖZ vasitəsi ilə bağlantı qura bilər. SÖZdən başqa heç bir vasitə İNSANın istək, dilək və yalvarışlarını o ilahi dərgaha yetirə bilməz. Bütün hürufilər kimi, Nəsimi də sözə çox böyük diqqət və önəm vermişdir. Unutmaq olmaz ki, Nəsimi hürufiliyin banisi Nəiminin xələfidir, Nəimi özü ona “seyyid” titulu vermişdi, hürufilərin hamısı Nəsimiyə “əmir” deyə müraciət edirdilər.

Divan ədəbiyatının qaydasına görə, şeirin ilk beytinin ölçüsü bütün şeir boyu gözlənilir. Çox nadir hallarda, ( mütəvvəl qəsidələrdə, məsnəvilərdə ) şairlər yeknəsəkliyi aradan qaldırmaq naminə bilərəkdən şeirin bəhrini dəyişirdilər. Örnək parçanın ilk beyti “müzare” bəhrində ( məf’ulu fa’ilatu məfailu failun ), sonrakı beytlər isə rəməl bəhrindədir ( failatun failatun failatun failun ).  Eyni zamanda, bu iki fərqli bəhr, həm də əruzun müxtəlif  dairələrindəndir. Məlum olduğu kimi, rəməl bəhri “daireyi- müctəlibə”, müzare bəhri isə, “daireyi-müştəbihə” qrupundandır. Sözə böyük önəm verən, şeir sənətini mükəmməl bilən Nəsimi divan ədəbiyatının tələblərini əla bildiyi üçün başlanğıcda belə yazması təəccüblü təsir bağışlayır. Bu yanlışlığı yazını köçürmüş, qələmə almış katibin adına çıxmaq isə  inandırıcı görünmür. Ehtimal ki, bu örnək şeiri hürufilərdən kim isə çox sonralar yazmış, Nəsimiyə olan sevgisindən  o şeri Nəsimi adıyla tamamlamışdır, yaxud da  bu şeir XVII əsrdə yaşamış və özünü Qul Nəsimi adıyla Anadoluda  tanıtmış, Bəktaşi təriqətinə mənsub olan bir şairə  aiddir.  Bəktaşilərin hürufilərin xələfləri olması faktı  isə inkarolunmaz bir gerçəklikdir. Nəsiminin başqa şairin şeirinə ehtiyacı yoxdur.

Nəsimiyə kafir deyən cahil, onun gözəl şeirlər yazdığını inkar edə bilmir: هذا الرجل كان كافرا ملحدا  وله شعر رقيق أ  - “Bu adam kafir və dinsiz idi, lakin zərif şeirləri vardı”. ( Bax: سبط ابن العجمي، موفق الدين    الجزء : 2  صفحة : -١٢٥ )

Axı bu kəlamları söyləyəni dinsizlikdə necə ittiham etmək olardı?

Kə’bə üzündür canıma, еşq ilə məscudam ana,

Еy zülfü kafir, gör nеcə gеrçək müsəlman olmuşam!.

Bəndə Nəsimi görəli nuri-Xuda üzündə mən

Indi şəhadət əhliyəm, çün əhli-iman olmuşam.        

Məşhur şairimiz  haqqında olan rəvayətlərdən birində deyilir ki, Nəsimi qətlə yetirildiyi günün ertəsi, erkən sübh çağı şəhər qapıçıları onu Hələb şəhərindən çıxan görüblər. Üst-başı al qan içində imiş. Qapıçılardan biri heyrətlə “bu vəziyyətdə haraya gedirsiniz, necə gedəcəksiniz?”- deyə soruşanda Nəsimi qətiyyətlə “Azərbaycanda bizimkilər  xəbər tutublar, gələcəklər  məni aparmağa! Onları qarşılamağa gedirəm” deyərək  qeyb olub…

Çox istərdim ki, şəhid Nəsiminin Hələb qapıçılarına söylədikləri gerçək olsun…

Qapaq şəklində: İmadəddin Nəsiminin Hələb şəhərindəki məzarı. Məzar sanduqəsində  belə yazılıb: Əlfatihə.  Həzə mərqədu’ş şəhidu’l mutəəbbədu’s sufi, əl kəbiru’l arifu billahi vəliyullah əş-Şəyx Əli İmadəddin Nəsimi. İstəşhədə fi sənəti 824 hicri. Rəhməhu’llahu Təala və qəddəsə sərruhu.

Fatihə. Bu məzar, ALLAHın və onun vəlisinin böyük bilicisi, sufi inancına etiqad edən Şəhid Şeyx Əli İmadəddin Nəsiminindir. Hicri 824-cü ildə ( miladi 1421-ci ildə) şəhadətə yetirilmişdir. Uca ALLAH  rəhmət eləsin, məzarının torpağı pak olsun.)

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(18.11.2025)

Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun “Yazıçı” nəşriyyatında Xalq yazıçısı Anarın “2=3+4, yaxud iki ailədə üç Xalq yazıçısı, dörd Xalq şairi” adlı kitabı işıq üzü görüb. Nəfis tərtibatlı, illüstrasiyalı kitab Azərbaycan ədəbiyyatı irsinə böyük töhfələr vermiş iki nəsildən, onlar barədə həqiqətlərdən və onların ədəbi nümunələrindən ibarətdir.

608 səhifəlik bu unikal kitabı tərtib edən Xalq yazıçısı Anar uzun illər ərzində təkcə öz yazdıqlarını yox, qəhrəmanlarının – Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Nigar Rəfibəyli, Vaqif Səmədoğlu, Ənvər Məmmədxanlı və Yusif Səmədoğlunun yazdıqlarını eyni ideya-estetik yaradıcılıq məcrasına qoşaraq, onları eyni axında birləşdirərək ən yeni ədəbiyyatın ən milli paradiqması olaraq təqdim edibdir.

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı kitabdan hissələri oxucularına təqdim edir. Anar qəhrəmanlarının ən populyar əsərlərini bir daha yaddaşlarda təzələyir:

ANAR, ŞEİRLƏR

HƏSRƏT MAHNISI

1993-cü ildə yeddi ay İstanbulda Memar Sinan Universitesində dərs dedim. Mən Bakıya qayıdandan bir neçə il sonra Emin Sabitoğlu da İstanbulda ali məktəbdə dərs deməyə başladı. 1997-ci ilin payızında 60 yaşı ərəfəsində Bakıya gəlmişdi. Üçümüz – Rasim Ocaqov, Emin, mən görüşən zaman Emin qürbətdə keçirdiyi hisslərdən danışırdı. Bu hisslər mənə də tanış idi. Rasim: “İkiniz də eyni duyğuları yaşamısınız, – dedi, – bu barədə bir mahnı yazın”. Bu fikir bizi tutdu. Bir neçə gün sonra mətni yazıb Eminə verdim. Emin bircə axırıncı sətrə etiraz etdi. Axırıncı sətir belə idi: “Altmış yaşım nə yaxındır, on beş yaşım – necə uzaq”. Emin qocalığı heç cür qəbul etmirdi, odur ki, mən də gələn il özümün də altmış yaşımın tamam olacağını gözümün önünə alaraq axırıncı misraları indi burda verildiyi kimi və sonralar mahnıda səslənən kimi dəyişdirdim.

Minarəli İstanbulda

Hər gün Bakı düşür yada.

Könül istər bu həsrətə

Kədərli mahnı həsr edə.

Gəl qoşulaq durnalara,

Vətən sarı ucaq... ucaq...

Dərs dediyim məktəb yaxın,

Oxuduğum məktəb uzaq.

Taleyim gətirdi bura,

Bakı hara, bura hara.

Göy Bosforda gəmi üzər,

Yada düşər mavi Xəzər.

Gəl qoşulaq durnalara,

Vətən sarı uçaq... uçaq...

Qocalığım nə yaxınmış,

Cavanlığım necə uzaq.

Bakıdan gələn yuxular,

Aylar keçdikcə yox olar.

Günlərimin sayı qədər

Dolubdur qəlbimə kədər.

Gəl qoşulaq durnalara,

Vətən sarı uçaq... uçaq...

Altmış yaşım nə yaxınmış,

...qocalığım necə uzaq.

                 1 oktyabr 1997

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(18.11.2025)

Rəqsanə Babayeva,

Beyləqan Rayon Mədəniyyət Mərkəzinin rejissoru, “Gənclik” Xalq Teatrının rəhbəri, yazıçı. “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Son illərdə Azərbaycan cəmiyyətində hiss olunan bir dəyişiklik var — bu, sükutun içindən gələn bir oyanış kimidir. Gənclərin səsi artıq təkcə sosial şəbəkələrdə deyil, incəsənət meydanlarında, ədəbiyyat səhnələrində, qısametrajlı filmlərdə, alternativ teatr tamaşalarında, hətta küçə divarlarında da eşidilir. Bu səs bəzən etiraz, bəzən axtarış, bəzən də sadəcə yaşamaq istəyi kimi səslənir. Amma bir məna dəyişməz qalır: yaradıcılıq artıq gənclik üçün sadəcə hobbidən daha çoxdur — bu, kimliyini təsdiqləmək yoludur.

Yeni nəsil – yeni baxış

Əgər 1990-cı illər nəsli müstəqillik duyğusunu milli kimliklə yoğururdusa, 2020-ci illərin nəsli artıq bu kimliyi yaradıcılıq vasitəsilə ifadə etmək istəyir. Onlar üçün incəsənət bir ideologiyanın tərənnümü deyil, fərdi baxışın estetik dəyərə çevrilməsidir.

Bakı və regionlarda yaranan yeni “art space”lər, gənc rejissorların eksperimental tamaşaları, rəqəmsal illüstratorların sosial mediada gördüyümüz işləri — bunlar hamısı eyni xəttin müxtəlif qollarıdır: yaradıcılığın sərbəstliyi.

Bu sərbəstliyin kökündə təkcə istedad yox, həm də cəsarət dayanır. Çünki gənc yaradıcı üçün ən böyük sınaq istedadın çatışmazlığı deyil, onu ifadə edə biləcəyi mühitin məhdudluğudur. Buna baxmayaraq, Azərbaycan gəncliyi bu maneələri tədricən yararaq öz mədəniyyətini yenidən qurur — rəsmi strukturların yanında “alternativ mədəniyyət” adlanan yeni bir sahə yaranır.

Yaradıcı sənayelər nədir və niyə vacibdir?

Bütün dünyada “yaradıcı sənayelər” termini artıq iqtisadiyyatın ayrılmaz hissəsinə çevrilib. UNESCO-nun təyin etdiyi kimi, bu, mədəniyyət və texnologiyanın birləşdiyi sahələrdir — kino, dizayn, moda, musiqi, rəqəmsal media, oyun sənayesi, reklam, ədəbiyyat və s.

Azərbaycan da bu istiqamətdə son illərdə konkret addımlar atır. 2024-cü ilin “Yaradıcı sənayelər ili” elan olunması təsadüfi deyildi. Bu qərar, əslində, dövlətin gənclərin potensialını strateji resurs kimi görməsinin göstəricisidir.

Amma burada bir incə məsələ var: yaradıcılıq sadəcə iqtisadi kateqoriya deyil. Onun arxasında dəyərlər, estetik düşüncə, mədəni yaddaş dayanır. Əgər bu yaddaşla bağ qırılarsa, sənaye yalnız “istehsal” səviyyəsində qalar, amma mədəniyyət səviyyəsinə yüksəlməz. Bu mənada Azərbaycan modeli fərqlidir: burada gənclərin yaratdıqları işlər çox vaxt milli ruhdan doğur, amma qlobal vizual dilə çevrilir. Məsələn, “içərişəhər” motivlərini rəqəmsal rənglərlə birləşdirən rəssamlar, xalq nağıllarını müasir qrafik roman formasında təqdim edən gənclər, ya da milli musiqi elementlərini elektronik janrda ifadə edən DJ-lər – hamısı milli və müasir olanın harmoniyasını axtarır.

Mədəniyyətin sərhədsiz məkanı: Rəqəmsal platformalar

Ənənəvi mədəniyyət institutları — teatrlar, qalereyalar, ədəbiyyat dərgiləri — hələ də mədəni dəyərin əsas daşıyıcılarıdır. Amma XXI əsrdə mədəniyyət artıq təkcə bu divarların içində yaşamır. Instagram səhifəsində minlərlə izləyicisi olan bir rəssam, YouTube-da film çəkən bir gənc rejissor, Spotify-da mahnısını paylaşan bir bəstəkar artıq öz müstəqil mədəniyyət ocağını yaradır. Bu, həm də demokratikləşmədir: hər kəsin səsi eşidilə bilər. Əlbəttə, bu səs çoxluq içində itə də bilər, amma fərqli olanlar — özünə və kökünə sadiq qalanlar — yadda qalır. Məsələn, son illərdə sosial mediada yayılan “qısa sənədli filmlər” trendi Azərbaycan reallığını yeni baxışla təqdim edir. Gənc sənətçilər gündəlik həyatı — metro səhnələrini, kənd həyətini, yaşlı insanların üz ifadələrini — sənət obyektinə çevirirlər. Bu, həm sənət, həm də sosial şüurdur.

Ədəbiyyatın gənc nəfəsi

Ədəbiyyat sahəsində də oxşar dəyişiklik hiss olunur. Gənc yazarlar artıq “klassik forma”ya sadiq qalmaqdan çox, mətnin içində öz həqiqətlərini axtarırlar. Onların dili bəzən sərtdir, bəzən ironik, bəzən də poetik dərəcədə səmimi. Sosial medianın sürətli ritmi ilə böyüyən bu nəsil uzun romanlardan çox, mikrohekayələr, poetik statuslar və mətn-kollajlarla düşünür. Amma bu qısalıq ideyasızlıq deyil — əksinə, fikrin sıx formasıdır. Ədəbiyyat festivallarında, gənclər yazı müsabiqələrində və “spoken word” performanslarında gördüyümüz dinamika göstərir ki, Azərbaycan gəncliyi artıq ədəbiyyatı oxumaqla kifayətlənmir, onu səsləndirir.

Teatrda və kinoda eksperiment dövrü

Son illərdə bir çox gənc rejissorların səhnə və ekran işlərində fərqli axtarışlar görünür. “Azad səhnə” formatında çəkilmiş tamaşalar, “zero-budget” qısametrajlı filmlər, minimalist səhnə həlli ilə təqdim olunan müasir adaptasiyalar — bütün bunlar teatr və kino sənayesində yeni nəfəs yaradır. Əgər klassik teatr “tamaşaçını düşündürmək” məqsədi daşıyırdısa, bugünkü gənc teatr tamaşaçını hiss etdirmək istəyir. Onlar üçün forma məzmun qədər önəmlidir. Məsələn, səhnəyə çıxan aktyor monoloqunu tamaşaçının arasında söyləyir, səhnə ilə zal arasındakı sərhəd aradan qalxır. Bu, həm də tamaşaçıya inamın artmasıdır — gənc yaradıcı auditoriyanı passiv izləyici deyil, həmfikr kimi görür. Kino sahəsində də oxşar tendensiya var. Son illərdə bir sıra beynəlxal təşəbbüslər gənclərə öz platformalarını verir. Burada əsas məqsəd kommersiya deyil, mənalı vizual dil tapmaqdır. Və bu, milli kinonun gələcəyi üçün çox önəmlidir.

İncəsənətin sosial funksiyası

Yaradıcı sənayelərin bir başqa dəyəri onların ictimai təfəkkür formalaşdırmaq gücüdür. Cəmiyyətin emosional ritmini, duyğusal yönünü incəsənət qədər dəqiq heç nə əks etdirə bilmir. Bugünkü gənc nəsil mədəniyyət vasitəsilə təkcə özünü deyil, həm də cəmiyyətin ağrılarını ifadə edir: qadınların sənətdə rolu, ekoloji narahatlıqlar, şəhərləşmənin insan ruhuna təsiri, yaddaş və kimlik mövzuları...Bu mövzular artıq gənc yaradıcıların işlərində təkcə estetik deyil, etik məsələ kimi qaldırılır. Onlar incəsənətlə sosial məsuliyyət arasında körpü qururlar.

Gələcəyin sənət xəritəsi

Azərbaycanmədəniyyətitarixənköklü, çoxqatlı və estetikbaxımdanzənginolub. Ammahərdövr özyeniləşmə dalğasını gətirir. Bugünodalğagəncliklə gəlir. Əgərbuenerjinidoğruistiqamətə yönəltməkmümkünolsa — yənidövlətdəstəyi, təhsilsistemininadaptasiyası və mədəniinstitutlarınaçıqplatformaolması təminolunsa — Azərbaycanregionunyaradıcı sənayemərkəzlərindənbirinə çevrilə bilər. Artıqbununilkinnümunələrigörünür: İncəsənətuniversitetlərində startapdüşüncəsi, Dizaynvə rəqəmsalmediatəhsiliningüclənməsi, Gənclərinbeynəlxalqmədənilayihələrdə iştirakı, Dövlətvə özəlsektorarasındayeni əməkdaşlıqlar. Mədəniyyətheç vaxtyalnızkeçmişinmirası olmayıb. O, hərnəsildə yenidəndoğulancanlı orqanizmkimidir. Bugünoorqanizmin ürəyigəncləriniçində döyünür. Onlarhəmmirasınqoruyucusudurlar, həmdə gələcəyinyaradıcıları. Azərbaycanmədəniyyətiningələcəyiartıqdövlətinplanlarındadeyil, yaradıcılığacəsarətedənfərdlərin ürəyində yazılır. Və bu ürəyinritmidəyişməzbirhəqiqətixatırladır:

 Mədəniyyətyaşamaq üçündeyil, yaşatmağın əngözəlyoludur.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(18.11.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Şeir saatı rubrikası üçün bu dəfə öz şeirlərini Cavidan Hacıyev göndəribdir.

TELEFON ZƏNGİ

"...İşlər yaman artıbdır. Yoxlama bir tərəfdən.
İnan, itib-batmışam, bezdim kağız-sənəddən.
Arada «at iş-gücü», dəli şeytan "çıx" deyir.
Amma, özün bilirsən, ipoteka çox gəlir.
Elə könlüm istəyir, çıxıb gəlim rayona,
Oturaq səhərəcən, dərləşək ana-bala.
Səhər tezdən oyadıb, bir şirin çay süzərsən.
Saçımı darayasan, mənə «keçi» hörəsən.
Amma əlimdə yazı bilirsən nə qədərdi?
«Deadline»-nını ötürsəm, o qədər iş hədərdi.
Gecə-gündüz yazıram, çatım "ölüm xəttinə".
Nə fərqi var? — daha çox təzə iş gəlir yenə.
Ana, sənin tananı dünən işə taxmışam...."
Zəng vurdu, qız oyandı: «Səsinə darıxmışam»
Dedi, sonra kiridi. Yanaqdan yaş axıbdı.
Gözyaşı uşaq kimi nə vaxt sözə baxıbdır?
Durub gözünü sildi, işə getməli yenə, 
Axı keçən təyinat alıb yeni vəzifə.
İndi boş vaxtı da var, heç maaşı da pis deyil.
Əlavə iş də olur, qalır beş-üçdən xeyir.
....
Zəng üçün götürsə də, açmadı heç çantasın:
Bir vaxt vaxtı yox idi, indi isə anası.
Tez-tez yuxularında dediyi o sözləri
Bir vaxt demək istərdi zəngdə bəhanə kimi.
Zəngdə üzrxaxlıq da edərdi uzaqbaşı,
Axı onun işi çox, göstərin anlayışı.
Amma sonuncu zəngdə sadəcə bunu duydu:
«Anan daha dözmürdü, xəstəlikdən qurtuldu»...

...O, daim gözləyirdi işdə "ölüm xəttini",
Ölümsə gözləmədi, keçdi ana səddini.
Ölüm bugünə sadiq, ölüm pozmur vədəsin.
Ölüm ki insan deyil, vəfasızlıq eyləsin.

Qızın qəlbi doludur deyilməmiş sözlərlə
Dərd qızı şair edib, şeir yazdırar hələ.
Qızsa sadəcə deyir «Darıxmışam» kəlməsin.
Şeir yazmağa nə var? — olsa dinləyən kəsin.



KAMANÇA 

Bir vaxt dəcəl, bir vaxt şıltaq saçı hörülməmiş qız,
Qarlı qışda nəğmə çalan bir dilənçi nəvəsi*.
Baban yoxdur, kaman yoxdur — səni yalqız sanarız.
Fəqət səni tərk etməyib kamançanın naləsi.

Soyuq deyil sənə görən? — sən ki qışda qalmısan.
Çıxıbmı zərif canından şaxtaların azarı?
Ömrü boyu qarabəxtli, sən qarğışda qalmısan:
Səni vəsv edən şairin heç tapılmır məzarı.**

Zaman keçdi, yaşın artı, dərdlərin də böyüdü:
Bir az İsaya bənzədin — heç görmədin atanı.  
Tək soyuq yox, indi həm də qayğılar da üşüdür:
Dündən qalmış para əkmək doyurarmı balanı?

Biri sənə rəsm çəkdi, şairləşib əyişdi - 
Hərdən onun ürəyində coşqunlaşdı fırtına***.
Ancaq doqquz qızılgülü on qərənfil dəyişdi.
Sənsə kamança naləsin duyururdun laylandan.

Gülü pula dəyişən var — ruhlarından atıldı.
Məhv olurlar gur parlayan işıqlara gələrək.
O qadına kəm baxanın elə çoxu atadır:
Hansı ata istəyər ki, qızı olsun kəpənək?

Bəxti qara edilmiş  qız, artıq saçın bəyazdı.
Taleyinin baharı da qışla bir ahəngdədir.
Dərddən saçlarının rəngi artıq ağ günə çıxdı.
Dərdverənlər unudur ki, kəfən də ağ rəngdədir.

Dərdverənlər unudurlar, amma Tanrı unutmur.
Tanrıdan ki heç yayınmaz dünyanın hər bir daşı.
And verirəm bu şeirə, sən məndən də gendə dur:
Mən də adi bir insanam, çox zəifdi yaddaşım.


_____________________________________________________
* — Mikayıl Müşfiqin “Dilənçi” şeirinə göndərmə. Şeirin lirik qəhrəmanı   “Dilənçi” şeirindəki kiçik qızdır.
** — Mikayıl Müşfiqin nəşi dəqiq məlum deyil.
*** — “Yenə o bağ olaydı” şeirinə göndərmə.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(18.11.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə Biri ikisində layihəsində bu gün Şeir vaxtıdır, sizlərə çağdaş türk dünyasının gənc şairlərinin  şeirləri təqdim edilir.

Cəmil CƏMİLBƏYLİ

(Azərbaycan)

GÖRÜŞ

Görüşüb söhbətləşdik,
O ondan danışdı,
Mən səndən.
Çox sevdiyini dedi,
Necə qucaqladığını başa saldı,
Əlini necə tutduğunu.
Necə unutduğumu söylədim,
Daha doğrusu, unutmadığımı.
Görüşdükləri bütün yerləri
göstərdi mənə,
Sənə yazdığım şeiri göstərdim ona,
Hansı ki, göstərməmişdim sənə.
Ən sevdiyim şokoladdan danışdım ona,
Şokoladı onun dodaqları imiş,
Belə dedi onda.
Sevdiyi yeməklərin adını çəkdi,
Göz yaşı tökdü.
Mən də kövrəldim,
Sənin çox gözəl olduğunu
söylədim.
O mənə onun yaraşığından,
Duruşundan, baxışından danışdı.
Gözlərin düşdü yadıma,
Yenə könlüm yandı, alışdı.
Birgə izlədikləri filmlərin adlarını
not dəftərimə yazdım.
Vərəqlərin arasından şəklin
sürüşüb düşdü,
Baxsın deyə, ona uzatdım.
Gözəl imiş dedi,
Bütün rəfiqələrindən gözəl imiş...
Sonra çayımızı içib qurtardıq,
İki sevgi nağılını bizə verilən
bir saata sığdırdıq.
Qulaq asdıq bir-birimizə,
İkimiz də kövrəldik.
Bir-birimizə sual verdik,
Biz bura niyə gəlmişdik?!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(18.11.2025)

Gənc şair Elroman Əlizadə “Bayatınamə” adlı bayatılar silsiləsindən ibarət şeirində folklorun bədii-estetik yükünü şəxsi hisslər kontekstində dəyərləndirərək, bədii müstəviyə daşıyır və oxucunu həm yaddaşın, həm də duyğunun dərin qatlarına endirməyi bacarır. Şeirdə folklor elementləri müasir lirika ilə birləşərək, şəxsi duyğuların ictimai yaddaşla vəhdətini yaradır. Müəllif xalqın poetik yaddaşına, milli şüuruna söykənərək, həm bayatı janrının strukturunu qoruyur, həm də bayatıya lirik monoloq səviyyəsində fərdi, psixoloji və fəlsəfi məna yükləyir. Şeirdə ritmik musiqinin təsiri aydın sezilir, səs effektləri emosional kontrastları ustalıqla ifadə edir. (leqato, kreşendo – səsin tədricən artması). “Bayatınamə” şeirində “əziziyəm” ifadəsi konotativ mənada “başqasına görə mövcud olan, amma tanımadığımız və inkar etdiyimiz daxili “mən”imizdir. Semioloji kontekstdə “əziziyəm” ifadəsi ilə lirik qəhrəman özünü ifadə edir, başqasının dünyasında yerini müəyyən edir. “Əziziyəm” həm də mövcudluğun inkarı, özünütəsdiqin ifadəsi, emosional və ontoloji üsyanın assosiasiyasıdır. (“Mən sənə görə varam”) Lirik qəhrəman yalnız o vaxt özünü “əziz” biri kimi qəbul edir ki, o sevilir, əks halda o, ontolojj tənhadır.

“Əziziyəm” həm də varlığın ikiləşməsi və kodlanmış arzuların ifadəsidir.
 “Bayatınamə” şeirində bayatı janrı poetik təfəkkürün fəlsəfi dərinliyi ilə birləşir, zaman faktoru kosmik-məcazi mənada işlənir, kosmik metaforlara (göy, daş, yağış) yer verilir. Bayatının formal çərçivəsinə uyğun yeni lirika nümunələri yaradılır. Şeirdə göy-yer qarşılaşması, toy mərasiminin ölüm mərasimi ilə əvəzlənməsi, (dualizm prinsipi) lirik qəhrəmanın “əyyaş”a çevrilməsi sevginin əzablı və metafizik qatlarını ifadə edir. (emosional fırtına)

 Lirik qəhrəman yalnız fərdi eksperimentlərini deyil, eyni zamanda xalqın emosional yaddaşına çağırış edir, milli poeziya ruhunu müasir formada yaşadır.
 Şeirdə folklor motivləri yenidən canlandırılır, folklor həm struktur, həm semantik baza kimi ifadə olunur, müasir poeziyamıza transformasiya edilir və nəticədə yeni poetik dil formalaşır. Bu baxımdan Elroman Əlizadənin “Bayatınamə” şeirini çağdaş poeziyamız üçün ciddi nümunə hesab edirik.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(18.11.2025)

15 noyabr 2025-ci il tarixində Polşaya rəsmi səfəri çərçivəsində Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun prezidenti Aktotı Raimkulova Radio Wnet-ə geniş müsahibə verib. Müsahibə zamanı o, Fondun əsas fəaliyyət istiqamətləri, Türk dünyasının mədəni irsinin beynəlxalq səviyyədə təbliği və Polşa ilə humanitar əməkdaşlığın inkişafı barədə danışıb.

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalına Fonddan verilən məlumata görə, xanım A.Raimkulova xatırladıb ki, Fond 2012-ci ildə Azərbaycanın Prezidentinin təşəbbüsü və Qazaxıstan, Qırğızıstan və Türkiyə dövlət başçılarının dəstəyi ilə yaradılıb. O, mədəni diplomatiyanın əhəmiyyətini vurğulayaraq bildirib ki, Fond Polşa, Litva və Rumıniya kimi ölkələrdə yaşayan Türk icmaların irsinin araşdırılması və qorunmasına xüsusi önəm verir. Səfəri çərçivəsində Fond rəhbəri məhsuldar görüşlərin keçirildiyi Belostok şəhərini də ziyarət edib.

O, Varşava Universiteti ilə “Türk Mədəni İrs Mərkəzi”nin yaradılması barədə əldə edilmiş razılığın elmi və mədəni əməkdaşlığın gücləndirilməsi istiqamətində mühüm addım olduğunu qeyd edib.

Xanım A. Raimkulova Polşada akkreditə olunmuş Türk dövlətlərinin səfirliklərinə, xüsusilə Azərbaycan Respublikasının Səfirliyinə göstərilən davamlı dəstəyə görə təşəkkürünü bildirib. Həmçinin Avropalı türkoloqların və görkəmli alimlərin dünya elminə verdiyi töhfələri diqqətə çatdırıb.

Qeyd olunub ki, 2025-ci ildə Fond mədəniyyət, təhsil və tədqiqat sahələrini əhatə edən ümumilikdə 65 layihəni uğurla həyata keçirib. Bu layihələrə restavrasiya və muzeyləşdirmə təşəbbüsləri, maddi və qeyri-maddi irsin qorunması, eləcə də Türk Dünyasının mədəni irsinin rəqəmsallaşdırılmasına yönəlmiş proqramlar daxildir.

Sonda xanım Aktotı Raimkulova Fondun fəaliyyətinin Avropanın geniş ictimaiyyətinə təqdim olunmasına şərait yaratdığı üçün Radio Wnet komandasına təşəkkürünü bildirib və Türk dünyasında birliyin və mədəni həmrəyliyin daha da gücləndirilməsinə sadiqliyini vurğulayıb.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(18.11.2025)