“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə Biri ikisində layihəsində bu gün sizlərə Şahanə Müşfiqin Zemfira Məhərrəmlinin yaradıcılığına həsr edilmiş essesi təqdim edilir.

TRİBUNA

Cəlil NAĞIYEV

BİR BOSNİYA SEVDALİNKASI: “HƏSƏN AĞANIN XANIMI”

(“Həsənaqiniça”nın sirləri)

Balkan-slavyan ölkələrinin ədəbiyyatı içərisində Bosniya və Herseqovina müsəlman ədəbiyyatı mühüm yerlərdən birini tutur. Bosniyalıların (boşnakların) böyük bir qismi dini mənsubiyyətinə görə müsəlman olduğundan bir müddət (1956-cı ildən 1992-ci ilə qədər) həm də onların milli mənsubiyyətini də bildirmişdir (1992-ci ildən etibarən müsəlman bosniyalılar “boşnaklar” adlansalar da, bu ifadə hazırda, qeyri-rəsmi də olsa, etnik mənsubiyyət bildirməkdədir – bir vaxtlar azərbaycanlılar da müsəlman adlandırıldıqları kimi). Bir müddət boşnaklar boqomil (X-XV əsrlərdə Avropada geniş yayılmış bir xristian hərəkatıdır, Bosniyada və İtaliyada  onlar patarenlər adlanırdı) təriqətinə mənsub olmuşlar. Bosniya və Herseqovinanın əhalisinin böyük əksəriyyəti XV əsrin ortalarında (Osmanlı hökmranlığı dövründə) islam dinini qəbul etmiş (əsasən təsəvvüf (sufizm) təriqətinə aid olmuşlar) və elə həmin dövrdən etibarən Balkan yarımadasının bu cənubi slavyan bölgəsində Şərq və islam mədəniyyəti (dil, ədəbiyyat, etnoqrafiya, memarlıq, musiqi, tətbiqi sənət, təhsil və s. sahələrində) geniş şəkildə yayılmış və inkişaf etməyə başlamışdır. Burada Şərq (daha çox türk) üslubunda şəhərlər, qəsəbələr (Sarayevo, Mostar, Travnik və s.) salınmış və Balkan ölkələrinin fərqli ərazilərində çox sayda türk memarlıq abidələri – camilər, məscidlər, karvansaralar, qonaq evləri (hanlar), mədrəsələr, təkkələr, türbələr, çeşmələr, hamamlar, qəhvəxanalar, türk evləri, körpülər (məs.: əzəmətli Drina körpüsü – bu abidələrin əksəriyyətinin müəllifi türkiyəli məşhur Memar Sinan (təq. 1490-1588) olmuşdur) inşa edilmişdir. Bu dövrdən (Osmanlı İmperatorluğunun hökmranlığı dövrü – XIV əsrin ortalarandan – XIX əsrin sonlarına qədər) başlayaraq Bosniya və Herseqovinada yerli milli dil (cənubi slavyan dillərindən biri – serb və xorvat dili ilə eyni mənşəli olan boşnak dili) qorunub saxlanılmaqla, demək olar ki, bütün sahələrdə, o cümlədən təhsil müəssisələrində türk, ərəb və fars dilləri də tədris edilmiş və beş əsrə yaxın zaman kəsiyində Avropanın bu ərazisində Şərq-Qərb forma və məzmunlu çox zəngin və özünəməxsus mədəniyyət (təxminən əndəlis ədəbiyyatı tipində bədii və elmi ədəbiyyat), mətbu orqanları (dərgilər, qəzetlər) yaranmışdır. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Osmanlı İmperatorluğu dövründə boşnak dili ilə yanaşı, serb-xorvat, Qaradağ (Monteneqro), bolqar və alban dillərinə həddindən çox ərəb, fars və türk sözləri (türkizmlər) keçmişdir (təsadüfi deyil ki, hələ XİX əsrdə görkəmli serb alimi (lüğətçi), tərcüməçi, poliqlot və redaktor  Corce Popoviç (1829-1914) “Türk sözləri lüğəti” (1884) kitabını çap etdirmişdir. Son illərdə başqa bir lüğətçi Corce Otaşeviç də üç mindən çox sözdən ibarət olan yeni “Türk sözləri lüğəti” kitabını çap etdirmişdir-2009).   

Orta əsrlərdə Bosniya və Herseqovinada (Osmanlı hökmranlığı dövründə) Adni Mahmud-paşa Anceloviç, Dərviş-paşa Bəyazidoviç, Məhəmməd Nerkesiya, Arif Hikmətbəy Rizvanbəyoviç, Molla Mustafa Başəskiya kimi məşhur şairlər öz əsərlərini, əsasən, türk, qismən də ərəb və fars dillərində, Həvayi Üsküfi və Həsən Kaimiya isə həm türk, həm də boşnak dillərində Şərq-Qərb səciyyəli bədii (poetik) əsərlər yazmışlar. Bu dövrdə boşnak dilində yaranan Bosniya və Herseqovina müsəlman ədəbiyyatı daha çox türk-müsəlman (Şərq – orientalist) ədəbi ənənələri əsasında formalaşmışdır. Bu zaman Bosniya və Herseqovinada klassik Şərq poetik ənənələri əsasında yaranan yazılı ədəbiyyatla yanaşı, həm də çox qiymətli, yüksək ədəbi-estetik keyfiyyətlərə malik olan milli şifahi xalq ədəbiyyatı (folklor) da yaranmış və inkişaf etmişdir. Bosniya müsəlmanları özlərinin dini və etnik dünyağörüşlərini ifadə etdikləri və əsasən, Şərq düşüncə tərzini (genetik olaraq türk ruhu ilə bağlı olan) və ədəbi təfəkkür formasını əks etdirən atalar sözləri, lətifələr (xüsusilə, daha çox beynəlxalq səciyyəli (37 xalqa məxsus) Molla (Xoca) Nəsrəddin və Bəhlul Danəndə lətifələri, nağıllar, əfsanələr və rəvayətlər (məs.: Dədə Qorqud motivli hekayələr), eləcə də lirik və epik nəğmələr – sevdalinkalar, balladalar, romanslar və qəhrəmanlıq dastanları) yaratmışlar. Xalq nəğmələri (ballada və romanslar) şarqiya, laxuta (kamança), qusle (saz, sazliya), zurna və s. kimi sırf Şərq çalğı alətlərinin müşayiəti ilə ifa edilmişdir.

Balkan slavyanlarının ən məşhur epik əsəri bir sıra serb qəhrəmanları, o cümlədən də məşhur Marko Kraleviçin sərğüzəştlərindən bəhs olunan “Serb eposu” dastanı (yeri gəlmişkən, qeyd etmək lazımdır ki, Orta əsrlərin bu məşhur slavyan qəhrəmanlıq dastanı ilə “Koroğlu” dastanı arasında xeyli tipoloji və genetik uyğunluq (əlaqə) mövcuddur. Məs.: Koroğlu və Marko Kraleviç obrazlarının zahiri oxşarlığı, qanadlı at – Qırat, Momçila motivləri və s.). Bu serb qəhrəmanlıq dastanı, əsasən, serblərin türklərlə mübarizəsinə həsr olunsa da, burada türk folklorunun (xüsusilə türk eposunun) dərin izlərini görmək mümkümdür. Bir sıra digər Balkan dövlətləri kimi, Serbiyanın da Osmanlı İmperiyasının tərkibində olması nəticəsundə türk mədəniyyətinin, ədəbiyyatının və dünyagörüşünün Balkan yarımadası xalqlarının, o cümlədən də serblərin şifahi və yazılı ədəbiyyatına kifayət qədər dərin təsiri olmuşdur. Slavyan mənşəli Bosniya müsəlmanları da bu dövrdə özlərinin çox dəyərli qəhrəmanlıq dastanını yaratmışdır. Bu dastanın baş qəhrəmanı isə türk kökənli bosniyalı, bir qədər Marko Kraleviçə, daha çox da Koroğluya bənzəyən Cerzelez Əlidir.

Bosniya və Herseqovinanın şifahi xalq ədəbiyyatının nadir incilərindən biri də “Sevdalinkalar”dır. Dünyaca məşhur olan bu müsəlman xalq nəğmələrinin – (bu əsərlərin böyük bir qismi hazırda Bosniya və Herseqovinada musiqi nümunəsi, xalq mahnıları kimi ifa olunmaqdadır) “Sevdalinka”ların Bosniyada, Serbiyada və Xorvatiyada çoxsaylı mükəmməl nəşrləri mövcuddur. Bu araşdırmada belə nəşrlərdən biri olan Sait Orahovaçın tərtib etdiyi (Risto Trifkoviçin, Hüseyn Təhmişçiç və Risto Trifkoviçin redaktorluğu ilə) və Sarayevoda nəşr etdirdiyi topluya müraciət ediləcək.

Sevdalinkalar, (sevda – hüznlü qara sevda – kədərli eşq sözündən götürülüb) əsasən, nakam məhəbbət (Füzuliyanə) lirikası janrında yaranmış balladalardan və romanslardan ibarət mükəmməl bədii poetik əsərlərdir. XV əsrin ikinci yarısından etibarən şifahi şəkildə  yaranmağa (əldə olan ilk əlyazmalar həmin dövrə aiddir) və XVII əsrdə yazıya köçürülməyə başlayan (və nota alınan) həmin əsərlər bu günə qədər Bosniya müsəlmanlarının həm də musuqi yaradıcılığı nümunəsi kimi sevə-sevə ifa edikləri (Bosniya və Herseqovinada sevdalinka ballada və romansları saz musiqi alətinin müşayiəti ilə ifa olunur, demək olar ki, hər il fərqli şəhərlərdə sevdalinka musiqi festivalları keçirilir) nəğmə nümunələridir. Bu çoxsaylı poetik nümunələr dünyanın əksər xalqlarının dillərinə tərçümə olunub və böyük şöhrət qazanıb. “Sevdalinkalar”ın içərisində dünya ədəbiyyatında ilk olaraq “Həsənaginiça” (“Həsən ağanın xanımı”) adlı kədərli bir ballada məlum olmuşdur. Bu xalq yaradıcılığı nümunəsi, deyildiyinə görə, 1646-1649-cu illər arasında Bosniyanın, əsasən, müsəlmanlar yaşayan İmotski əyalətində yaranmışdır. Çoxsaylı elmi mənbələrdən də göründüyü kimi, bu ballada real hadisədən götürülüb, onun bütün personajları – baş qəhrəman Həsən ağanın xanımı Fatimə (Fata) Ərəboviç (qızlıq soyadı Pintoroviç) və onun qardaşı zadəgan Bəy Pintoroviç, Həsən ağa Ərəboviç tarixi şəxsiyyətlərdir. Məşhur italiyalı etnoqraf, səyyah abbat Alberto Fortis Adriatik dənizinin sahilində yerləşən Xorvatiyanın (Bugünkü Xorvatiya Respublikası) ərazisində olan əzəmətli İntibah şəhəri Dalmatsiyaya səyahəti zamanı “Həsəsanaqiniça” balladasını aşkar etmiş, yazıya köçürmüş, onu italyan dilinə çevirərək iki dildə (italyan və boşnak dillərində) çap etdirmişdir (1774). Alberto Fortis bu əsər barədə ətraflı məlumat vermiş, onun qısa məzmununu təqdim və təhlil etmişdir. O bu əsəri bir əxlaqi nəğmə adlandırmışdır. Görkəmli alman maarifçi şairi və mütəfəkkiri İohan Volfhanq Gete A.Fortisin başladığı bu ənənəni davam etdirmiş, 1777-ci ildə həmin əsəri alman dilinə çevirmişdir. Digər alman maarifçisi İohan Qotfrid Herder bu balladanı özünün 1777-ci ildə çap etdirdiyi “Xalq ədəbiyyatı” kitabına daxil etmişir. Bundan sonra görkəmli ingilis romantik yazıçısı Valter Skott (1798) onu ingilis dilinə, Aleksandr Sergeyeviç Puşkin (1835) rus dilinə, Adam Miskeviç (1841) polyak dilinə və dünyanın onlarla digər görkəmli şair və yazıçısı bu balladanı öz dillərinə tərcümə etmişlər. 

Haşiyə. 1774-cü ildə abbatAlberto Fortisin (1741-1778) “Həsənaqiniça” balladasının tərcüməsinin və orijinalının ilk nəşrindən sonra bu əsər fasiləsiz olaraq dünyanın bir sıra çox görkəmli şairləri tərəfindən Avropa dillərinə tərcumə olunmuşdur və hazırda əsərin 50-dən artıq tərcüməsi möcuddur. Bu tərcümələrin bir qismi aşağıdakılardır:

1774 - Alberto Fortis - italyan dilində (ilk tərcümə və nəşr)

1775 - Yohan Volhanq Gete - alman dilində; (anonim nəşr -1778; 1779)

1789 - Ferens Kazinski - macar dilində (1813)

1798 - Cura Feriç - latın dilində

1798 və 1799 - Valter Skott - ingilis dilində (1924)

1800 - Con Boyd Qrinşilds (şotland) - ingilis dilində

1813 - Şarl Nodye - fransız dilində

 1813 - Samuel Roznay - çex dilində (1818)

1814 - Vuk Stefanoviç Karaciç - serb-xorvat dilində (1846)

 1819 - Kazimir Brodzinski - polyak dilində

 1827 - A.X.Vostokov - rus dilində

1827 - Con Bouninq - ingilis dilində

1827 - Prosper Merime - fransız dilində

1830 - Con Lüdviq Runberq - isveç dilində

1830  Jerar de Nerval - fransız dilində

1832 - Yakob Zupan - sloven dilində

1832 - Klod Forel - fransız dilində

1835 - A.S.Puşkin (1855-ci ildə çap olunub)

1841 - Adam Miskeviç - fransız dilində

1960 - Anna Axmatova rus dilində

Valter Skott bu əsəri “Lamentation of the Faithful Wife of Asan Aga” başlığı altında 1798-ci ildə ingilis dilinə çevirərək çap etdirmişdir. V.Skottdan sonra bu balladanı ondan artıq ingilis şairi tərcümə etmişdir. 

Bu ballada sonralar ispan, esperanto, rumın, alban, malayziya, çin, yapon və türk dillərinə də tərcümə olunub.

Bosniya və Herseqovinanın “Sevdalinkalar”ı (yarandığı dilə görə serblər və xorvatlar da bu əsərlərin onlara məxsus olduğunu iddia edirlər) 2024-cü ildə qeyri-maddi mədəniyyət nümunəsi kimi UNESCO-nun siyahısına daxil edilmişdir. 2023-cü ildə  “Sevdalinkalar”ın ən məşur nümunəsi olan “Həsənaqiniça” (“Həsən ağanm xanımı”) balladasının ilk nəşrinin 250 illik yubileyi ilə əlaqədar Beynəlxalq Konfrans keçirilmişdir. Bu baxımdan bu poetik əsəri dünya ədəbiyyatının və folklorunun fenomenal bir nümunəsi hesab etmək olar. Həcmcə elə də böyük olmayan bu liro-epik balladanın fenomenliyi (qeyri-adiliyi) bir də ondadır ki, dünya ədəbiyyatı və folkloru tarixində hələ heç bir əsər bu ballada kimi dünya ədəbiyyatının bu qədər görkəmli korifeyinin diqqətini cəlb etməmiş və bu qədər fərqli dillərə dünya ədəbiyyatını bu qədər korifeyləri tərəfindən tərcumə edilməmişdir. Əlbəttə, dünya ədəbiyyatının böyük əsərləri (şedevrlər), çox güman ki, daha çox dilə çevrilib, amma onların heç biri bu qədər görkəmli (dahi) sənətkar tərəfindən tərcümə olunmayıb.

Bu əsərin digər bir qeyri-adiliyi bir də ondan ibarətdir ki, bəstəkarlar ona musiqilər bəstələmişdir. Onun motivləri əsasında televiziya filmləri və tammetrajlı bədii filmlər çəkilmiş, opera və dram əsərləri yazılmış, səhnələşdirilmiş və  təbliğ edilmişdir. “Həsənaqiniça” balladasnın struktur-semantik quruluşu, demək olar ki, əksər dünya balladalarından fərqli olaraq, klassik ədəbi sistemin üç əsas janrının – lirik, epik və dram ənənələrini özündə ehtiva edir. Başqa sözlə, bu balladada həm liriklik, həm epiklik, həm də dramatiklik elementləri aşkar şəkildə müşahidə olunmaqdadır.

Bu balladanın fabulası daha çox Şərq əxlaqi-psixoloji motivlərinə əsaslanan konflikt (ailə-məişət konflikti)  üzərində qurulmuşdur. Burada Osmanlı dönəmində Bosniyanın əyalətlərindən biri olan, hazırda Xorvatiyanın ərazisində yerləşən İmotski əyalətinin bir igid qəhrəmanı, mülkədar Həsən ağanın xristian basqınçılarla döyüş zamanı ağır yaralanması və bununla bağlı onun ailəsində baş vermiş bir fəciə təsvir olunur. Əsərin qısa məzmunu belədir: Həsən ağa Ərəboviç yaşıl dağda ağ çadırda yaralı halda yatır.

“Što se b’jeli u gori zelenoj?

Al’ su sn’jezi al’ su labutovi?

Da su n’jezi već bi okopnuli,

Labutovi već bi poletjeli.

Nego šator age Hasan-age.

On boluje u ranama ljutim”.

(O yaşıl dağda ağaran nədir?

O, bəlkə, qardır, bəlkə, qu quşlarıdır?

Yox qar olcaydı, çoxdan əriyərdi,

Qu quşları çoxdan uçub gedərdi.

O, çadırıdır ağa Həsən ağanın,

O, ağır yaradan çəkir əziyyət). 

Anası və bacısı onu görməyə gəlir, sevimli xanımı (həyat yoldaşı) utandığına görə onu yoluxmağa gəlmir. Bu, Həsən ağanın qəzəbinə səbəb olur və elə buna görə də o, xanımını (Həsənaqiniçanı) boşamaq qərarına gəlir. Həsən aga xanımına xəbər göndərir və bildirir ki, artıq onu nə evində və də ailəsində gözləməsin, evini və beş uşağını tərk edib getsin. Bu boşanma xəbərini Həsənaqiniçanın qardaşı bəy Pintoroviç gətirir. Həsən ağanın xanımı (Fatimə, bu balladada onun adı çəkilmir) ata evinə (anasının yanına) qayıdır. Həsənaqiniça əsl-nəcabətli, gözəl və gənc bir xanım olduğuna görə ona çoxsaylı elçilik başlayır. Bəy Pintoroviç bacısının yalvarışlarına məhəl qoymur və zorla onu zəngin İmotski qazisinə ərə verir. Həsənaqiniça üçün evindən, ailəsindən və beş uşağından ayrılmaq çox çətindir. Xanım xahiş edir ki, qazi ona bir böyük çarşab göndərsin ki, o, onunla üz-gözünü bağlasın və onun getdiyini uşaqları görməsin. Lakin uşaqları onu tanıyır və deyirlər ki, gəl bizimlə yemək ye. Həsənaqiniça elçilərin başçısından icazə alır ki, uşaqları ilə vidalaşın, onlara hədiyyələr versin. “İgid Həsən ağa” oğlanlarını analarından ayırır və onlara deyir ki, qoy getsin, o, daşürəklidir. Həm uşaqlarının ayrılığına və hən də Həsən ağanın bu sözlərinə dözə bilməyən Həsənaqiniçanın ürəyi dözmür.

Görkəmli serb maarifçisi V.S.Karaciç Bosniya ədəbiyyatının bu şah əsərini (şedevrini) liro-epik janra aid etmişdir. Bu əsərdə, yuxarıda qeyd olunduğu kimi, həm də dramatik ünsürlər var. Təbii ki, fabulası və süjeti zahirən sadə görünən, əslində isə dərin mənaya və mürəkkəb psixoloji qatlara malik olan bu balladanın interpretasiyası və resepsiyasının ciddi koqnitiv izahına ehtiyac var. Bu balladanı doğru-düzgün dərk və şərh etmək üçün ilk növbədə onun psixoloji motivasiyasını, ideya-məzmun səciyyəsini araşdırmaq lazımdır. Bunun üçünsə bu əsərin (ədəbi mətnin) süjetində və əsas motivlərində müşahidə olunan mövzuların ideya-məzmun istiqamətlərini müəyyən etməyə ehtiyac var. Bu balladada nəzəri cəlb edən əsas mövzu – ədəbi material onun yarandığı məkan və zaman (xronotop) kateqoriyaları ilə bağlıdır. Bu əsərin əsas ideya istiqaməti, burada cərəyan edən hadisənin nə vaxt və harada baş verməsi ilə izah olunmalıdır. Bosniya və Herseqovina, Orta əsrlərin patriarxal mühiti, Balkanlarda (Avropa/Qərb) Osmanlı hökmranlığı (Şərq), Avropada, xristianların əhatəsində olan müsəlman cəmiyyətində (ictimai-sosial mühit – bütün bu faktorlar bu əsərin maddi və mənəvi (fiziki və metafiziki) bazasının əsasını təşkil edən, ədəbiyyatda Şərq-Qərb konsepiyasının mövcud olmasından xəbər verir. Məlum olduğu kimi, hələ qədim zamanlarda dünya, əsasən, iki mədəni hissəyə (qütbə) bölünüb. O da danılmaz faktdır ki, bu bölgü Qərb (Avropa) tərəfindən yaradılıb və ilk mərhələdə sırf mədəni səciyyə daşısa da, sonralar siyasiləşib. Sonra, zaman keçdikcə bu bölgü konsepsiyası öz funksional imkanlarını daha da genişləndirmiş və universal səciyyə daşımağa başlamışdır. Belə ki, bu gün Şərq-Qərb konsepsiyası özünün ilkin siyasi orientasiyasını qoruyub saxlamaqla yanaşı, həm də bu paradiqmadan heç də geri qalmayan iqtisadi, sosial, fəlsəfi, ictimai, mədəni və əbəbi istiqamətləri də əhatə etməkdədir. Bütün bu sadalanan faktorlardan çıxış edərək Bosniya və Herseqovinanın Şərq-Qərb siyasi və mədəni regionuna mənsub olduğuna görə deyə bilərik ki, bu ölkənin mədəniyyəti və ədəbiyyatı birmənalı olraq Şərq-Qərb səciyyəli bir ədəbiyyatdır. “Sevdalinkalar”ın mövzu dairəsi, ideya istiqaməti, bu ədəbi mətnlərin ifadə vasitələri, düşuncə tərzi, etnopsixoloji bazası onların Şərq-Qərb səciyyəli əsərlər olmasının bariz göstəricisidir. “Həsənaqiniça” balladasının Qərb oxucusu üçün yeni, gözlənilməz və qeyri-adi forma və məzmun xüsusiyyətləri daha çox Şərq-Qərb səciyyəli olduğuna görə və qeyri-adi süjetə və fabulaya, eləcə də “ekzotik” mövzuya malik olmasına görə avropalılar bu əsərə belə maraq göstərməmişdir.

Bu balladanın alt qatında (mətnaltı) olan, ilk baxışda adi gözlə görünməyən spesifik motivləri açmaq üçün onun bir sıra daxili struktur-semantik  istiqamətlərinə (daxili laylarına) nəzər salaq. İlk öncə balladada təsvir olunan konfliktə səbəb olan hadisəyə baxaq: düşmənlə döyüşdə ağır, hələ bəlkə də, ölümcül yaralanan və evindən uzaqda (ola bilsin ki, döyüş meydanının yaxınlığında) bir yaşıl dağın ətəyində ağ çadırda yatan Həsən ağanın anası və bacısı ona baş çəkməyə gəlir, sevimli xanımı utandığı üçün gəlmir (“oblazi ga mati i sestrica, a ljubovca od stida ne mogla”). Şərq aləmində ailə-məişət psixologiyasına görə, ana və bacının yaralını görməyə gəlməsi normal hal olsa da, xanımının ora gəlməsi qəbul edilmir. Sağalandan və özünə gələndən sonra bunu özü üçün təhqir (alçalma) sayan Həsən ağa qəzəblənir və xanımını boşamaq qərarına gəlir və deyir ki, məni nə ağ sarayımda, nə də şəcərəmdə gözlə (“ – Ne čekay me u bjelom dvoru, // ni u dvoru ni u rodu mome. –”) Beləliklə, bu misralardan da göründüyü kimi, konflikt (ailə) Həsən ağanın ani qəzəbi nəticəsində yaranır.  Həsən ağanın bu davranışını, həmin anda keçirtdiyi psixoloji durumunu necə izah etmək olar? Bosniya tədqiqatçısı Dr.Qordona Muzaferiya bunu belə izah edir: “Həsənaqinicanın iztirabları onun təkcə utancaqlığı ilə və Həsən ağanın qəzəbi (hikkəsi) ilə şərtlənmir, bu ilk növbədə onun mənsub olduğu kasta (zümrə, silk) ilə bağlıdır, belə ki, Həsən ağanın xanımı etika qurbanından daha çox ağalar və bəylər arasında olan münaqişənin qurbanıdır”.  Təbii ki, Dr.Qordona Muzaferiyanın bu izahını birmənalı olaraq qəbul emək olmaz, həm də onu inkar etmək də doğru deyil. Digər Bosniya tədqiqatçılarının da (məs.: Damir Kahrić) göstərdikləri kimi, bu dövrdə bu ərazidə mövcud olan feodal – patriarxal mühitdə formalaşan təbəqələşmə sistemində bəylik dərəcəsi ağalıq dərəcəsindən aşağı olub. Bu təbəqələşmə prinsipindən çıxış edən Dr.Qordona Muzaferiya hesab edir ki,  Həsənaqinicanın öz yaralı ərini görməyə gəlməməsi utanmaq faktorundan “daha çox” təbəqə faktoru ilə bağlıdır.  Əlbəttə, nisbətən aşağı zümrəyə mənsub olan  dəli-dolu bir ağanın təşəxxüsü, təkəbbürü alçalma duyğusu anlaşılandır və o, müəyyən psixoloji əsasa malikdir (guya ki, Həsənaqiniça mənsub olduğu zümrənin nüfuzuna xələl gətirməməsi üçün sevimli yaralı ərini görməyə getməyıb. Mətndə bunu göstərən heç bir işarə yoxdur, bunu, sadəcə olaraq, güman etmək olar. Göründüyü kimi, təsadüfən yaranan bu ailə konfliktinin əsas səbəbkarı, əslində,  Həsənaqiniça  deyil. Həsən ağanın özüdür. Amma psixoloji durumunu nəzərə alsaq, onu qınamaq da düzgün olmaz.

Bununla belə, ailə konflikti üzərində qurulan bu balladanın əsas mövzusu əsərin baş qəhrəmanı Həsənaqiniçanın utanaraq (həya edərək) yaralı ərini görməyə getməməsi ilə bağlıdır. Hətta, nə bəzi serb, xorvat və boşnak tədqiqatçıları belə bir fikir də səsləndirirlər ki, əgər Həsənaqiniça utamasaydı, Həsən ağanın anası və bacısı kimi o da öz sevimli yaralı ərini yoluxmağa gəlsə idi, nə bu ailə konflikti baş verərdi, nə bu ədəbi konflikt yaranardı və nə də “Həsənaqiniça” kimi nadir  bir ballada yaranardı. Əlbəttə, çox söz demək, nələrsə düşünmək, güman etmək olar. Hətta bu süjetin xalis bir ədəbi yaradıcılıq nümunəsi olması fikrini də söyləmək olar. Lakin əsas məsələ bu balladada təsvir olunan, dünya ədəbiyyatı tarixində elə də populyar olmayan, qeyri-adi bir psixoloji fenomenin (utanmaq fenomeni) bədii ifadəsi və onun həyatiliyinin (inandırıcılıq paradiqmasının) nə qədər psixololi cəhətdən əsaslandırılması məsələsidir (necə ki, Odisseyin, Təpəgözün, Beyrəyin, Otellonun, Medeyanın, Don Kixotun, Qarqantuanın və s. ədəbi obrazların bədii əsaslandırılması kimi). 

Məlum olduğu kimi, dünya klassik ədəbiyyatında qısqanclıq (Şekspir “Otello”), qisas (Evripid, “Medeya”) psixoloji motivləri çox geniş yayılmış və bu mövzularda neçə-neçə dahiyanə əsər yazılmışdır. Lakin utanmaq, ismət, abır-həya mövzusu ilə bağlı ayrıca bədii əsər yazılmayıb (hər halda, bu mövzuda məşhur əsər yoxdur). “Həsənaqiniça”dünya ədəbiyyatı tarixində bu mövzuda yazılmış, bəlkə də yeganə nadir bədii əsərdir. Ədəbi materialın (mətnin semantikasının) bu əsərlə bağlı motivizasiyası (Erix Auerbax nəzəriyyəsinə görə) faktı zahiri baxımdan o qədər də inandırıcı görünməyə bilər. Belə ki, Həsən ağanın beş uşaq anası olan öz “sevgili sadiq xanımı” (“vjernoj ljubi svojoj”) Həsənaqiniçanı abır-həya edərək, utanaraq onu yoluxmağa gəlmədiyinə görə boşamaq qərarına gəlməsi nə qədər ağılabatandır, inandırıcıdır? Bəlkə də, məntiqlə düşünəndə bu elə də inandırıcı görünməyə bilər. Lakin bəzi məqamları nəzərə almaq lazımdır. Əvvəla, unutmaq olmaz ki, bu ballada bir bədii əsərdir və bu əsərin fabulası ədəbi kolliziya üzərində qurulub. Adi real həyatda bu faciəli hadisə baş verməyə də bilərdi (elmi ədəbiyyatda bu ballada Şekspirin “Otello” faciəsı ilə müqayisə edlib: Otello sevimli xanımı Dezdemonanı qısqanclığa görə boğub öldürməyə bilərdi (cinayət etməzdi, uzaqbaşı boşayardı, o zaman “Otello” əsəri yaranmazdı). “Həsənaqinica” ilə bağlı araşdırma aparan bir Bosniya (xorvat) tədqiqatçısı hətta belə bir fikir də söyləyib ki, əgər Həsən ağanın xanımı utanmasaydı, ərini görməyə getsəydi, o zaman bu əsər də yaranmazdı. Bu məntiqlə çıxış etsək, belə çıxar ki, əgər Leylini Qeysə ərə versəydilər, onda “Leyli və Məcnun” əsəri də yaranmazdı. Bütün bunlar, əlbəttə ki, sadəcə, bir fərziyyədir. Həyat həqiqətləri isə daha mürəkkəb və rəngarəng psixoloji hadisələrlə zəngindir. Məlum olduğu kimi, bədii ədəbiyyat fərdi (yaxud kollektiv – əsasən, folklorda) yaradıcılıq növlərindən biridir. Təbiidir ki, persaj rəssamı təbiətin bir parçasını kətan üzrində əks edəndə onu olduğu kimi təkrarlamır (fotosunu çəkmir), özünün təxəyyülündə canlandırdığı, yaratdığı səhnəni çəkir. Bəstəkar da musiqi bəstələyəndə məlum sənət səslərini təqlid etmir, fərqli səslərin kombinasiyarı əsasında formalaşdırdığı orijinal sənət əsəri yaradır. Bədii əsər də eynilə belədir. Yazıçı (şair, nasir, dramaturq) yazacağı bədii əsərin materialanı (motivini, məzmununu və s.) əsasən, real həyatdan, bəzən hətta olmuş hadisədən götürür. Hətta bu zaman belə, yazıçı həmin hadisəni tam olduğu kimi deyil, bədii təxəyyülünün süzgəcindən keçirərək qələmə alır (tarixi romanlarda olduğu kimi). Beləliklə, məlum həqiqətdir ki, yazıçı tərəfindən qələmə alınan istənilən bədii əsərin real həyatda hansı formada olmasından asılı olmayaraq, yazıçı onu  özünün yaradıcılıq süzgəcindən keçirərək müəyyən ideya çərçivəsində qələmə alır. “Həsənaqiniça” balladasının ədəbi materialının real tarixi hadisədən götürüldüyü (hətta Həsən ağanın malikanəsinin qalıqlarının, Həsən ağanın xanımı Fatimə Pintoroviçin məzarının bu günə qədər qalması) deyilsə də, bu əsər bir bədii yaradıcılıq (xalq yaradıcılığı) nümunəsidir.

Burada bir məqama xüsusi olaraq diqqət yetirmək lazımdır. Bu balladada təsvir olunan hadisənin (fabulanın, süjetin) real həyatla bağlılığı və onun bədii təcəssümünün inandırıcılığı (E.Auerbax nəzəriyyəsi) məsələsi.  Barəsində bəhs olunan balladada əks olunan hadisə baş verə bilərdi. Sadəcə olaraq, bu hadisə nəticəsində baş vermiş faciə xalqın yaddaşında qalmış (ballada, deyildiyinə görə, həmin hadisə baş verdiyi zamandan başlayaraq təxminən bir əsr müddətində formalaşıb) və yetkin bədii əsər şəklinə düşmüşdür. Bu əsərin yazılmasına səbəb isə psixoloji cəhətdən izahı çətin olan bir motivin (utanmaq motivinin) olmasıdır. Əslinə qalsa, utanmaq (əsasən, qadın psixologiyasının bir ifadə formasıdır) fenomeni elə də qeyri-adi bir psixoloji hal (akt) deyil. Ancaq evinə, ailəsinə,  uşaqlarına, ərinə möhkəm bağlı olan bir qadının (beş uşaq anasının) o dövrun patriarxal müsəlman əxlaqına və etika qaydalarıına uyğun olaraq abır etməsi, utanaraq yaralı ərinə baş çəkməyə getməməsi və buna görə ərinin hirslənib (yəni o, utanmaq faktorunu nəzərə almır və hesab edir ki, ona qarşı guya bir hörmətsizlik olub) onu boşaması, nəticidə ailəsindən ayrılmaq dərdinə dözə bilməyən zavallı qadının ölməsi hadisəsi sözün tam mənasında əsl bədii ədəbiyyat matreialı rolunu oynamışdır.

Bu balladada barəsində bəhs olunan ərli qadının utanması hadisəsinin  bədii ədəbiyyat materialı olması və bu mövzuda dəyərli bir əsərin yaranması heç də təsadüfi hadisə sayıla bilməz. Bu motivi Otello qısqanclığı motivi ilə də müqayisə etmək olar. Qısqanclıq və utancaqlıq aktları tam bərabər çəkili motivlər olmasa da, onları bir-birinə yaxınlaşdıran müəyyən şərtlər var. Damir Kahriç bu kontekstdə Dezdemona və Həsənaqiniça obrazlarını müqayisə edərək yazır: “Dezdemona ərinə xəyanətdə ittiham olunur və Otello onu boğub öldürür, Həsənaqinica isə itaətsizlikdə ittiham olunur və buna görə də uşaqları qalmaqla evini biryolluq tərk etməli olur”. (Burada bəhs olunan “ərinə xəyanət ittiham”ı qısqanclıq,  Həsənaqinicanın “itaətsizliyi” isə onun utancaqlığı ilə bağlıdır). Təbii ki, burada əsas məqam qısqanclıq və utancaqlıq aktları ilə əlaqədardır. Psixoloji aktlar isə tipik olaraq daha çox Şərq insanına xasdır (təsadüfi deyil ki, bu motivlərdə yazılan hər iki əsərin qəhrəmanı – şərqli mavr Otello və bosniyalı müsəlman Həsən ağanın xanımı Şərq aləminin təmsilçiləridir). Bununla belə, Otello “qısqanclığı” ilə Fatimənin (Həsən ağanın xanımı) “utancaqlığı” eyni səciyyəli deyil: qısqanclığa görə Otellonun Dezdemonanı boğub öldürməsi hadisəsinin inandırıcılığı dahi Şekspir tərəfindən kifayət qədər əsaslandırılıb. Hər halda, heç kim bu səhnənin inandırıcılığına şübhə etmir. Həsən ağanın xanımının ölümünün  səbəbi yalnız qısqanclıqla bağlı deyil. Yuxarıda deyildiyi kimi, bu, həm xanımın öz sevimli uşaqlarından ayrıla bilməməsi, həm ailəsinin dağılması, həm də bu ailənin dağılmasında onu günahkar sayması ittihamı onun böyük ədalətsizliyə dözməyib dünyasını dəyişməsinə səbəb olur. Həsən ağanın xanımının ölümü ilə nəticələnən psixoloji durumunu, onun həmin an nələr keçirdiyini təsəvvür etmək çox çətindir. Onun  bu durumu Troya Apollon kahini (orakulu) Laokoonun durumuna daha çox uyğun gəlir. Belə ki, Laokoon əmindir ki, Odisseyin quraşdırdığı taxta at Troyaya bəla gətirəcək, lakin bir tərəfdən troyalılar onu başa düşmür (onlar bu taxta atı Troyanın xilaskarı hesab edirlər), onu xain adlandırırlar, hələ üstəlik də dənizdən çıxan iki nəhəng ilan onun iki uşağını və özünü boğub öldürür. Dahi yunan heykəltəraşı Fidi (e.ə. V əsr – 490-430) özünün “Laokoon və oğulları” adlı məşhur heykəl kompleksində  Laokoonun həmin anını əks etdirmişdir. Bu dahiyanə sənət əsərinin özəlliyi ondadır ki, dahi sənətkar bu heykəl kompleksinin bütün detallarının incəliklərini çox böyük məharətlə yaratsa da,  Laokoonun üzundə heç bir ifadə əks etdirməyıb. Onun fikrincə, bu qarışıq, çoxsaylı duyğuları, həmin anda onun hansı hisslər keçirdiyini bir-bir üzün təsvirində əks etmək qeyri-mümkündür. E.Q.Lessinqin fikrincə, Fidi bunu düşünərək belə edib, daha doğrusu, o, sənət (əlbəttə, həm də ədəbiyyat) əsərinin əhəmiyyətli bir prinsipini – əsərdən son nəticə çıxarılmasını tamaşaçının (oxucunun) ixtiyarına buraxır. Həsən ağanın xanımının duyğuları da Laokoon kimi o qədər mürəkkəbdir ki, onu birmənalı adi sözlərlə təsvir etmək mümkün deyil. Bunu oxucu (dinləyici) özü müəyyən etməlidir.

Dünya şöhrəti qazanmış “Həsənaqiniça” balladasının “möcüzə”lərindən biri də onun ədəbi sənətkarlığı ilə bağlıdır.  Bu balladanın diqqəti cəlb edən bədii xüsusiyyətlərindən biri də burada ənənəvi ədəbiyyat sisteminin (Aristotel nəzəriyyəsinə görə) hər üç növü – epik, lirik və dramatik növün olduğunu görürük. Bir qayda olaraq, ədəbiyyat nəzəriyyəsində ballada, əsasən, epik janrın nümunəsi sayılır. Bu balladada isə epik janrla yanaşı, həm də lirik və dramatik janrların da olması bu əsərin semantik-struktur imkanlarını daha da genişləndirmişdir.  “Həsənaqiniça” hər şeydən qabaq lirik səciyyəli “Sevdalinka” olduğuna görə əsasən, lirik əsərdir. Bu əsərin əsas mövzularından biri məhəbbət (sevda) mövzusudur. Təbii ki, bu balladada baş verən hadisə (faciə) Həsən ağanın xanımının (Həsənaqiniçanın) öz ailəsini, uşaqlarını və ərini böyük məhəbbətlə sevməsi faktoru ilə bağlıdır (əslinə qalsa, Həsən ağanın özü də heç ailəsinin dağılmasına razı deyil). Əsərin sonunda təsvir olunan bir fraqment bunu aşkar şəkildə göstərir:

A to gleda junak Hasan-aga,

pak dozivlje do dva sina svoja:

“– Hod’te amo, sirotice moje!

kad se neće smilovati na vas

majka  vaša srca kamenoga. –

                                (3, str. 466)

(Bunu gördü igid Həsən ağa,

İki oğlunu yanına çağırıb dedi:

“–  Yetimlərim mənim, gəlin bu yana!

Sizə rəhm etməz bu qəddar ana,

Axı daşdandır onun ürəyi”).

Bu ballada həm də epik səciyyəlidir. Bu əsərin süjetində dinamik inkişaf edən hadisələr, gərgin psixoloji vəziyyətlərlə müşayiət olunan maraqlı fabula, bütün epik əsərlərə xas olan özünəməxsus proloq, kulminasiya nöqtəsi və nəhayət, epiloq var. Əsər epik motivlərlə zəngindir: İgid Həsən ağanın ağır (ölümcül) yaralanması və yaşıl meşəli dağda çadırda yerləşdirilməsi, anasının və bacısının onu yoluxmağa gəlməsi, xanımının utanaraq gəlməməsi, buna görə Həsən ağanın sevimli arvadını boşaması, bu xanımın qardaşı bəy Pintoroviçin bacısını zəngin İmotski qazisinə (hakiminə) ərə verməsi, bir tərəfdən nahaq yerə ailəsindən (beş uşağından) və ev-eşiyindın ayrılmaq məcburiyyətində qalan, digər tərəfdən əri tərəfindən ittiham olunan zavallı, hüquqsuz qadının bu dərdə dözməyib dünyasını dəyişməsi (əsərdə bu, “yetimlərinin” dərdinə dözməyib ölməsi kimi verilir):

“Kad to čula Hasanaginica,

b’jelim licem u zemlju udrila,

uput se je s duşom rastavila,

od jalosti gledajuć sirote» (3, str. 466).

(Həsənaginiça eşidib bunu,

           acıdı halına yetimlərinin.

ruhu çıxdı canından,

sərildi yerə o, üzüüstə.)

Təbii ki, bütün bunlar geniş fabulalı epik əsərin ayrı-ayrı bədii motivləridir. Nəhayət, dramatik element: “Həsənaqiniça” balladası həm xalq nəğməkarları (sevdalinkaçılar), həm müasir sevdalinka estrada qrupları (bu qruplar hazırda Serbiyada, Xorvatiyada və Bosniyada xüsusilə populyardır) tərəfindən geniş şəkildə ifa olunur. Bunlardan başqa, sevdalinka nümunələri içərisində bu ballada həm də görkəmli serb, xorvat və boşnak yazıçılarının (dramaturqlarının) diqqətini özünə cəlb etmişdir. Məşhur boşnak­­-­serb yazıçıları Aleksa Şantiç (1907), Milan Oqrizoviç (1909) Lyubomir Şantiç (1974), Azərbaycan oxucusuna yaxşı tanış olan “Dərviş və ölüm” romanının (tərcümə edən Ələkbər Salahzadə) müəllifi Meşe (Məhəmməd) Səlimoviç (1981), Aliya İsakoviç (1981) “Həsənaqiniça”nın motivləri əsasında dram əsəri yazmışlar və bu əsərlər bu gün də teatrlarda və televiziyada uğurla nümayiş etdirilir.

Yeri gəlmişkən, daha fərqli bir məqama da diqqət edək: çağdaş Türkiyə ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrindən biri olan, mənşə etibarilə bosniyalı olan (Bosniyanın qədim tarixi olan Kulinoviçlər şəcərəsinin nümayəndəsi, Ayşə Kulin (1942) “Sevdalinka” (11) adlı dəyərli bir roman yazmışdır. Mürəkkəb fabulaya malik olan bu roman XX yüzilin ən dəhşətli və ən qəddar bir soyqırımına – serblərin Bosniya müsəlmanlarına qarşı həyata keçirdikləri soyqırıma (bu soyqırım 1992-ci ilin aprel ayında başlayıb 1995-ci ilin dekabr ayına qədər davam edən müddətdə baş verib) və bu zaman iki gəncin (bosniyalı və xorvat) qəmli eşq macərasına həsr olunub. Bu soyqırım zamanı 1600-ü uşaq olmaqla 10600 müsəlman qətlə yetirilmişdir. Bu soyqırım hadisəsi öz miqyasına görə Xocalı soyqırımından daha dəhşətli olmuşdur. 

Göründüyü kimi, “Həsənaqiniça” balladası iki əsrdən artıqdır ki, həm yerli (milli), həm də Qərb (ümumdünya) oxucularının (dinləyicilərinin, tamaşaçılarının)   sevimli əsəri olaraq qalmaqda davam edir. Bu kədərli və dərin məzmunlu ballada qeyri-adi sehri ilə Qərb dünyasının diqqətini özünə cəlb etmişdir. U.Şekspirin “Romeo və Cülyetta” faciəsinin son misralarını tərəddüd etmədən “Həsənaqiniça” balladasına da aid etmək olar:

“Romeo, Cülyetta dastanı qədər

Yoxdur bu dünyada yanıqlı datan.

İZAHLAR VƏ İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏDBİYYAT

Bosniya və Herseqovinada tarixən milli çoxluq təşkil edən yerli boşnaklarla (müsəlmanlarla) yanaşı, həm də xristian serblər, xorvatlar, yəhudilər də yaşamış və yaşayır. Bütün bu xalqların özünəməxsus ədəbi-bədii yaradıcılığı var. Bu məqalədə boşnakların (Bosniya müsəlmanlarının) şifahi ədəbiyyatında geniş yer tutan sevdalinkalardan və bu bu sevdalinkaların bir məşhur nümunəsindən “Həsənaqiniça”dan  bəhs edilib.

Cerzelez Əli (Gyergi Elez Alija – Aliya Dzerzelez) adındakı “Cerzelez” nisbəsi (türk mənşəli “gürz” sözündən götürülüb (Gürz Əli). Bosniya və Herseqovinanın əfsanəvi müsəlman qəhrəmanıdır. Əfsanəvi pərilər tərəfindəm ona görünməmiş fiziki güc verilib. Cerzelez Əli  qəhrəmanlıq dastanının motivləri əsasında İvo Andriç “Cerzelez Əlinin yolu” adlı yarıyumoristik bir triptix (üç hekayə) yazmışdır. Bu sətirlərin müəllifi həmin əsəri Azərbaycan dilinə tərcümə etmişdir (bax: İvo Andriç. Cerzelez Əlinin yolu, “Xəzər. Dünya ədəbiyyatı dərgisi”, Bakı, Azərbaycan Tərcümə Mərkəzi, № 4, 2016).  

Sevdalinke, balade i romanse Bosne i Herceqovine, Prikupio, izbor i redakciju izvršio: Sait Orahovac,  Sarayevo, “Svyetlost” İzdavačko Preduzeče, 1968.

İohan Volhanq Göte bu balladanı 1775-ci ildə tərcümə edib (“Klaggesans von der edilen Frauen des Asan-Aga”) və 1778-ci ildə İ.Q.Herder (“Stimmen der Völker in İiedern” (yaxud “Volkslieder”) toplusunda anonim olaraq çap etdirib. Bu balladanı öz imzası ilə 1789-cu ildə, əsərlərinin səkkizinci nəşrində yayımlayıb.

Alberto Fortis, Xalostna pjesanza plemenite Asan-Aghinize, Viaggio in Dalmazia, Veneziia, 1774; Alberto Fortis Bosniya xalq ədəbiyyatının bu əsərini görkəmli serb mütəfəkkiri, folklor toplayıcısı və tərcüməçisi Vuk Stefanoviç Karaciçin Cənubi Slavyanların “Xalq poeziyası” kitabı işıq üzü görənə qədər aşkar etmişdir.

The Ballad of Hasanaginica, http//www modro org.> history, modrojezero org

“250 Years of Hasanahinica in World Culture” (2023)

Dr. Gordona Muzaferija. İsakovičeva  Hasanaginica, Bošnjačka književnost, http: // knyiga.wordpress.com

Dr. Gordona Muzaferija. İsakovičeva  Hasanaginica, Bošnjačka književnost, http: // knyiga.wordpress.com

Bu barədə ətraflı bax: Damir Kahrić. “The Lamentations of  Fathful Wives: Desdemona and Hasanaginica”, ZNAKOVI VREMENA, SARAJEVO, PROLJEĆE, QODINA XXV, BROJ 91

Ayşe Kulin. Sevdalinka, İstanbul: Remzi Kitabevi, Birinci basım, 1999

Uilyam Şekspir. Seçilmiş əsərləri, İki cilddə,  Birinci cild, Romeo və Cülyetta, Bakı: “Öndər” nəşriyyatı, 2004,

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(17.12.2025)

Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun “Yazıçı” nəşriyyatında Xalq yazıçısı Anarın “2=3+4, yaxud iki ailədə üç Xalq yazıçısı, dörd Xalq şairi” adlı kitabı işıq üzü görüb. Nəfis tərtibatlı, illüstrasiyalı kitab Azərbaycan ədəbiyyatı irsinə böyük töhfələr vermiş iki nəsildən, onlar barədə həqiqətlərdən və onların ədəbi nümunələrindən ibarətdir.

608 səhifəlik bu unikal kitabı tərtib edən Xalq yazıçısı Anar uzun illər ərzində təkcə öz yazdıqlarını yox, qəhrəmanlarının – Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Nigar Rəfibəyli, Vaqif Səmədoğlu, Ənvər Məmmədxanlı və Yusif Səmədoğlunun yazdıqlarını eyni ideya-estetik yaradıcılıq məcrasına qoşaraq, onları eyni axında birləşdirərək ən yeni ədəbiyyatın ən milli paradiqması olaraq təqdim edibdir.

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı kitabdan hissələri oxucularına təqdim edir.

GÜNEL ANARQIZI. VAQİF SƏMƏDOĞLUNUN “KÖHNƏ YƏHUDİ MAHNISI...”

“...Musiqi dominantada kəsildi. Film bitdi”.

Vaqif əminin “Köhnə yəhudi mahnısı” adlı, 33 il bundan öncə (nəzərdə 1971-ci il tutulur – red.) qələmə aldığı kinopovesti bu sözlərlə qurtarır. Vəssalam, şüttamam...

Əslində, belə sonluq təsadüfi deyil. Axı əsərin yazıldığı janrdan da bəllidir ki, bu, bir növ, kinossenari xarakteri daşıyır, məhz kino üçün nəzərdə tutulub və oxucu əsəri bitirər-bitirməz onu dərhal geniş ekranda, nədənsə mütləq ağ-qara rənglərdə və vaxt ucbatından bir az solmuş, bir az da cızıq-cızıq olmuş əski kinolentlər kimi təsəvvür edir. Bilmirəm, bəlkə də təsəvvür etmir... Bəlkə onu yalnız mən beləcə təsəvvür edirəm, necə ki, xəyalımda “Bizim Cəbiş müəllim”i və ya “Şərikli çörəy”i, ya da adıkeçənlərə nisbətən müasir həyatdan bəhs edən “Gün keçdi”ni canlandırıram. Eləcə, lenti bir az solmuş, bir az cızılmış, sanki tamam başqa bir həyatdan miras qalmış qiymətli yadigar kimi... Və bir də qəribə fikir gəlir ağlıma... Bəlkə mən hər şeyi unudub elə qısa müddətə rejissor olum? Yalnız bir filmi, Vaqif Səmədoğlunun bu kinopovestini ekranda canlandırmaq üçün? Bəlkə də yox... bilmirəm. Axı mənim rejissor təhsilim yoxdur, əslinə qalsa, heç hər hansı başqa kino təhsilim də yoxdur ki, heç olmasa bu filmin nə vaxtsa gerçəkləşəcək (buna 100 faiz əminəm) çəkilişlərində ya operator, ya işıqçı, ya da elə butaforçunun köməkçisi kimi iştirak edim... Amma bir ümidim var: bəlkə Vaqif əmi köhnə tanışlığımızı nəzərə alıb məni filmin gələcək rejissoruna tapşırıb, ondan çəkilişlərə hərdənbir gəlib gözucu baxmağıma icazə istəyər... Elə olsa, özümü çox bəxtəvər adam sanaram. Sanki dənizdən çıxıb daha ora düşməyə naümid qalan və hansısa bir möcüzə nəticəsində suya qayıda bilən bir balıq kimi... Onda bəlkə mən də rejissorun yanına yol tapıb onunla bu əsər haqqında bəzi düşüncələrimi paylaşar, içimdən keçənləri, məni narahat edən hisslərimi bölüşərəm. Bəlkə də rejissor dediklərimdən çaşar, bəlkə məəttəl qalar, ola bilsin, məni bir az dəli də sanar, ola bilər...

Əslinə qalsa, mənim nəinki kinoşünas, heç ədəbi tənqidçi təcrübəm də yoxdur ki, tam məsuliyyət və qətiyyətlə deyəm: Vaqif Səmədoğlunun “Köhnə yəhudi mahnısı” mənə assosiativ olaraq italyan neorealizminin banilərindən Viskontinin filmlərini, hərdən İkinci Dünya müharibəsi haqqında klassik sovet (müəyyən məqamlarda sırf gürcü) kinolentlərini, bəzən Klod Lelüşün fransız melodramlarını, sonda isə, heç şübhəsiz, rus kinematoqrafının ən nadir incilərindən olan “Durnalar uçur” kinoşedevrinin final səhnələrini xatırladır. Bəlkə də peşəkar kino tənqidçisi olsaydım, heç bundan yazmazdım da. Amma yazıram... çünki nə peşəkar, nə qeyri-peşəkar tənqidçiyəm, sadəcə, yazdıqlarım ürəyimdən keçir, bunları duyub gün kimi aydın bir həqiqəttək qəbul edirəm. Bir də, tam əminəm ki, “Köhnə yəhudi mahnısı” o vaxtın Dövlət Kinematoqrafiya Komitəsi adlanan mənasız bir qurumun mənasız bir məmurunun əlinə düşməsəydi, indi milli kino xəzinəmizin İkinci Dünya müharibəsi haqqında çəkilmiş ən nadir və koloritli incilərindən biri olardı. Bəlkə də bu çəkilməmiş film gürcülərin “Əsgər atası”, ya rusların “Sabah müharibə başladı” kimi ölməz kino əsərləri ilə bir sırada dayanardı.

Bəlkə də bu işıq üzü görməyən kinolent bütün sovetlər məkanını, çox güman ki, elə xarici kinofestivalları da gəzib-dolaşıb, məmləkətimizdən bixəbər tamaşaçılara Azərbaycanı tanıtdırıb, soydaşlarımızın beynəlmiləlçi ruhunu, qadınlarımızın namusunu, insanlarımızın geniş olduğu qədər həssas qəlbini, incə yumor hissini, hamı kimi sevib-sevildiklərini, hamı kimi eşq iztirabları keçirdiklərini, göz yaşı töküb ağladıqlarını, yeri gəlmişkən, əsir almanlarla eyni zarafatlara güldüklərini və ən əsası, eyni amalla azad dünyaya can atdıqlarını görərdilər. Kim bilir, bəlkə də onda bizim aqibətimiz bir az, lap azacıq başqa cür ola bilərdi... Bəlkə...

Amma film çəkilmədi, “Köhnə yəhudi mahnısı” kinopovesti isə Moskva məmurunun iri masasının dərin siyirtməsinin lap dibinə atıldı. Üstündən də nə az, nə çox – 33 il keçdi. Vəssalam, şüttamam!..

Heyif ki, mən rejissor deyiləm, heyif ki, heç işıqçı da deyiləm... Amma bəlkə nə vaxtsa...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(17.12.2025)

İmran Verdiyev, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Oğuz təmsilçisi

Dil və din millətlərin (xalqların) tərəqqisində ən güçlü faktorlardan hesab olunur. Onlar həm də dəyərlər sisteminin əsasında duran başlıca amillərdəndir.

 Dil elm, mədəniyyət, əqidə və əxlaqın ən önəmli açarıdır, “Allah-təalanın gözəl nemətlərindən birisidir”. O, qəlbin aynasıdır. Ruh aynasında görünənlər dildə aşkar olur. İnsanın intellektual və kommunikativ bacarıqlarından biri olaraq dil mədəni həyat üçün təməl zərurət olan sosiallaşmanın əsas şərti və vasitəsidir.

Dil bir toplumun millətə çevrilməsinə şərait yaradır, onun düşüncə sistemini və düşünmə qabiliyyətini göstərir. Həm bütöv millətin, həm də onun ayrı-ayrı fərdlərinin  fəzilətlərini, dəyərlərini və mədəniyyətlərini əks etdirir. Antik dövrün filosofu Sokrat həmişə deyərmiş ki, “Ey insan, danış səni tanıyım”. Həzrət Əli isə buyururdu ki, hər kəs öz dilinin altında gizlənib, danışmayınca onun ağıllı və ya ağılsız olması məlum olmaz. 

         Dil bir milləti (xalqı) təmsil edir. Onun simasını səciyyələndirən amillərdən biridir.Millətin (xalqın) dili onun sözdə təcəssümünü tapan tarixi yaddaşı, milli varlığının qorunmasının təməl daşlarından biridir. F.Köçərli yazırdı: “Hər millətin özünəməxsus ana dili var ki, onun məxsusi malıdır. Ana dili millətin mənəvi diriliyidir, həyatının mayəsi mənziləsindədir”. Başqa sözlə, dil hər bir xalqın milli kimliyidir.

 M.Ə.Rəsulzadə isə “Milli dirilik” məqaləsində qeyd edirdi ki, “Milliyyətin ümdə  rüxnünü (simasını) təşkil edən şey dildir. Dil hər bir heyətin hansı bəşər dəstəsinə mənsub olduğunu göstərən bir lövhədir … Çünki dil həmən millət deməkdir”. Böyük mütəfəkkir “Dil içtimai bir amil kimi” məqaləsində haqlı olaraq yazırdı: “Dil millətin canıdır...İştə bunun üçündür ki, bir dili öldürmək, bir milləti öldürmək deməkdir...Dil durduqca, millət də durar, öldümü, millət də canını bağışlar. Dillərini unutmağa başlayan millətlər axırı qəti bir ölüm olan fəlakətli bir yola girişmişlərdir”. 

Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, milli dəyərlər sisteminin əsasında duran vacib amillərdən biri də dindir. Dinlərin çoxu dildən fərqli olaraq müxtəlif millətləri (xalqları) əhatə edir. Din Allah-Təalanın insanları yaxşılığa yönəltmək və pisliklərdən çəkindirmək üçün peyğəmbərləri vasitəsilə bildirdiyi əmr və hökmlərdir. Dinin məqsədi insanı əxlaqi cəhətdən yetkinləşdirərək dünyada dinclik və xoşbəxtliyə, axirətdə əbədi səadətə, ülviyyǝtǝ qovuşdurmaqdır.Başqa sözlə, din insanları öz iradə və ixtiyarları ilə xeyrə sövq edən ilahi qanunlar məcmuəsidir. Bu gün dünya əhalisinin çox hissəsi dini ənənələrlə yaşayır. (Cəmi 10-12 faizi özlərini dini olmayanlar kimi təqdim edirlər.)

“Ana dilimiz Azərbaycan xalqının ən böyük milli sərvətidir”, - söyləyən    Ümummilli liderimiz H.Əliyev dini  də xalqın mənəviyyat hadisəsi kimi əsaslandırır və deyirdi: “İslam dininin bəşər mədəniyyətinə, bəşər sivilizasiyasına verdiyi töhfələr və xüsusən mənəvi dəyərlər əvəzsizdir, misilsizdir. Biz müsəlmanlar fəxr edirik ki, mənsub olduğumuz islam dini dünyanın böyük bir hissəsini əhatə edir və bəşər tarixi boyu insanların mənəvi cəhətdən yüksəlməsinə və dünyada inkişafa, sülhün, əmin-amanlığın yaranmasına xidmət etmişdir”.

Dillər və dinlər arasında həmişə oxşarlıq və qarşılıqlı əlaqələr mövcud olub. Onların ikisi də insan mənliyinin ayrılmaz bir parçasıdır. Dil insan həyatına necə daxil olmuşsa, din də o cür daxil olmuşdur. Dilin inkişafı düşünməyi, dinin inkişafı həyatı rövqləndirir. Bu iki böyük amil insanların təfəkkür tərzinin formalaşmasına və dəyişməsinə eyni dərəcədə təsir edir.       

         Dillə dinin mədəniyyətə münasibətində də oxşar cəhətlər vardır. Dil mədəniyyətin əsasını təşkil edir. Mədəniyyətin ötürülməsi, qorunması və qavranılması məhz dilin sayəsində mümkün olur. Bunun kimi mədəniyyətin ötürülməsi və qorunması din vasitəsilə də həyata keçir. Ulu öndərimiz deyirdi ki, “...mədəniyyətimiz bir çox hallarda İslam dini vasitəsi ilə nəsildən-nəslə keçib, indi böyük milli sərvətimiz kimi bugünkü nəsillərə çatmışdır”.

Gündəlik həyatımızda dil və din arasında sıx əlaqə olduğunun şahidiyik. Məsələn, danışıq dilində içərisində Allah sözünün olduğu (Allah saxlasın, Allah xoşbəxt etsin, Allah səbr versin, Allah şəfa versin və s.) və digər (vallah, namaz, həcc, rəbbim, imam, surə, oruç, zəkat və s.) dini məzmunlu çoxsaylı söz və ifadələrin tez-tez işlədilməsini buna misal göstərmək olar. Həm də maraqlıdır ki, belə ifadələri dinə inamı olmayan kəslər də işlədir.     

Aparılmış araşdırmalardan məlum olur ki, dillər dinlərin meydana çıxmasında ən vacib vasitədir və hazırda mövcud olan səmavi dinlər dillərin fromalaşmasından sonra meydana gəlmişdir.  Çünki “dinin tərcivi (izahı) içün  dilə ehtiyac vardır”. Filologiya elmləri doktoru, Əməkdar elm xadimi, AMEA-nın həqiqi üzvü  N.Cəfərov “Dinlərin dilləri” adlı məqaləsində yazır: “İlk dinlər, tamamilə təbiidir ki, ilk inkişaf etmiş  dillərin formalaşdığı məkan və  zamanlarda meydana gəlmişdir. Bu isə  o deməkdir ki, müqəddəs metafizik izhar üçün  eyni səviyyədə mükəmməl dil materialı  tələb olunur”. Ərəb dili də öz dövrünün mükəmməl dillərindən biri olduğuna görə “Quran” həmin dildə nazil olmuşdur. İmam Cəfər Sadiqdən “Quran”ın nə üçün ərəb dilində nazil olduğunu soruşanda o demişdi: ”Quran” başqa dilləri bəyan edə bilər, amma başqa dillər onu bəyan edə bilməz”.

  Dillər dinlərin yaranmasında ən önəmli vasitə olmaqla qalmır, həm də onların nəzəri, praktiki, sosioloji və psixoloji məzmununun açıqlanmasında və izharında çox önəmli rol  oynayır. Başqa sözlə, o, dinin anlaşılmasının da ən önəmli vasitəsidir. Müqəddəs “Quran” kəlmələrdən, ifadələrdən, cümlələrdən ibarət deyilmi !? Zikirlər, təkbirlər, təmidlər, tövbə, irşad, azan və s. hamısı dil vasitəsi ilə yerinə yetirilmirmi!? Toplu dini mərasimlərin təşkilində, gedişində və idarə olunmasında dilsiz keçinmək mümkündürmü?! Bu sualların hamısının bir tək cavabı var: xeyr! Deməli, belə demək mümkünsə, din dilə “möhtacdır”.

Dillər dinlərin yaranmasında müstəsna rol oynadığı kimi, dinlər də dillərin inkişafında əhəmiyyətli rola malik olmuşlar. M.Ə.Rəsulzadə yazırdı ki, “Dil bir millətin əsliyətini mühafizə edə bilər. Fəqət çox kərə də din bir millətin dilinin baqi qalmasına və bu münasibətilə milliyyət fikri və amalının inkişafına səbəb oluyor”.

O da bir gerçəkdir ki, dinlər yarandığı dilləri yüksək səviyyəyə ucaltmış, elm və poeziya dilinə çevirmişdir. Məsələn, İslam dininin əsas qaynağı olan “Quran”ın ərəb dilində nazil olması bu dilin Qureyş ləhcəsi əsasında ədəbi dil kimi formalaşmasına, lüğət tərkibinin zənginləşməsinə, elm və poeziya dilinə çevrilməsinə, dünyada sürətlə və geniş yayılmasına, müqəddəs dillər səviyyəsinə yüksəlməklə məhvolma təhlükəsindən birdəfəlik xilas olmasına səbəb olmuşdur.

   Akademik  N.Cəfərov yuxarıda adı çəkilən məqaləsində yazır: “…dini təfəkkürün  təcrübəsindən, yaxud ifadə sınağından bu və ya digər dərəcədə çıxmış dillər, heç şübhə yoxdur ki, dünyanın ən mükəmməl dilləri olmuşdur. Qədim Şumer, hind, yunan, roman (latın), İran, Çin, yəhudi, ərəb, türk, slavyan… dilləri  bəşər övladının Tanrı axtarışlarının doğurduğu təfəkkür  enerjisinin təzahürləri olan elə ilahi ünsiyyət  texnologiyaları (mətnlər) yaratmışdır ki,  intellektual inkişafın bugünkü səviyyəsində belə, böyük heyrət doğurur”. Təsadüfi deyildir ki, söz nəhəngləri (şairlər, yazıcılar və digər mütəfəkkirlər) də məhz belə dilləri öyrənməyə, bu dillərdə yazıb-yaratmağa üstünlük vermişlər.

Onu da qeyd edək ki,  dinimizdə dil ayrı-seçkiliyi yoxdur. Düzdür, metafizik izhar üçün çox sərfəli olan ərəb dili kosmik-ilahi informasiyanın ötürücüsü və ilkin daşıyıcısı kimi şərəfli bir tarixə düşüb.Amma bu ona fövqəladə üstünlük vermir. Ümumiyyətlə, “Quran” heç bir millətin və dilin üstünlüyündən bəhs etmir. “Ərəb dili”, “ərəb”, “ərəbcə” ifadə və sözlərinin olduğu ayələrin də heç birində bu xalqın və bu dilin əlahiddəliyindən söhbət getmir. Sadəcə olaraq, “Quran”ın eniş dilinin ərəbcə olması bildirilir. “ər-Rum” surəsinin 22-ci ayəsində deyilir: “Onun ayələrindəndir göylərlə yerin yaradılışı, dillərinizin, rənglərinizin müxtəlifliyi. Bunda, şəksiz, ayələr var bilənlərə”. Göründüyü kimi, ayə bütün dilləri eyni statusda təqdim edir. Elə təkcə bu ayə ərəb dilinin əlahiddəliyi fikrini təkzib etməyə bəs edir. N.Qasımoğlunun “İslam və millilik” məqaləsində yazdığı kimi, “…milli dil də ayədir, yəni Tanrı dərkinə yön verən işarələrdən, impulslardan sayılmalıdır, ilahi varlığın dəlillərindəndir. Başqa sözlə, bütün milli dillər Tanrı zəmanətində olduğundan müqəddəslik statusuna malikdir”.

  Onu da deyək ki, İslam dini yayıldığı ərazilərdə  heç bir yerli dilin işlənməsini qadağan etməmiş, əksinə bu dilləri öyrənməyə təşviq etmişdir. Dinimiz İslamın digər insanlara çatdırılması üçün xarici dilləri öyrənməyi “kifayi fərz” hesab etmişdir.Şərqşünas-alim, AMEA-nın həqiqi üzvü, Azərbaycanın   Əməkdar elm xadimi V.Məmmədəliyev  “Quran”ın I,II və III nəşrlərinə ön sözdə yazırdı: “Peyğəmbər əleyhissəlam öz sağlığında Allahın hökmlərini, buyruqlarını təbliğ etmək üçün yaxın əshabələrinə əcnəbi dilləri öyrənməyi tovsiyə edirdi. O, Zeyd ibn Sabitə Qurani-Kərimi qeyri-ərəb sami xalqlara anlatmaq, onların arasında yaymaq məqsədilə ibrani və siryani dillərini öyrənməyi buyurmuşdu”. Tarixi faktlar göstərir ki, Allahın elçisi özü siryani dilini bilirmiş və bu dili 17 günə öyrənibmiş. O həmçinin səhabələrinə müraciət edərkən bəzən xarici dillərdə olan (məsələn, o zaman xristian olan həbəşlərin dilində) sözlərdən istifadə edirmiş.

Qaldı ki, ilkin dövrlərdə İslam dininin yayıldığı qeyri-ərəb ölkələrində yerli dillərin işlənmə dairəsinin daralmasına, zənnimizcə, burda İslam dininin birbaşa heç bir günahı yoxdur. Bunun birinci səbəbi “lingua franca”, yəni müxtəlif dillərdə danışan müsəlman xalqlarının bir-biri ilə iqtisadi, siyasi və mədəni əlaqələr yaratmasında ümumi dilin zəruruliyi (hazırkı ingilis dili kimi),  ecazkar ərəb-fars dillərinin yüksək sürətlə öz dövrünün elm və poeziya dilinə çevrilməsi idi. İkincisi səbəbi isə ərəblə, ərəb dili ilə İslamı bərabərləşdirən, ərəb dilinin “Quran”la bağlı olduğunu iddia edib, “toxunulmaz” sayan, iştifadəsini “qanuniləşdirən”, ərəb və fars ədəbiyyatına, dillərinə əsir olub qalan, XIX əsrin ikinci yarısından başlanan və XX əsrin iyirminci illərinədək davam edən əlifba islahatı məsələlərində də eyni mövqeyi sərgiləyən riyakar ruhanilərin, “ərəbbaşların” və səbatsız dövlət başçılarınin movqeyi idi. Vaxtı ilə Rusiya Elmlər Akademiyasının ilk azərbaycanlı üzvü, şərqşünas M.Kazımbəy özünün“İndiki Hindistanda maarifin yayılmağa başlaması” adlı məqaləsində ərəb əlifbasının (dilinin-İ.V) dini mahiyyət daşıdığını, guya “Quran”la bağlı olduğunu və onun “müqəddəsliyini” əldə bəhanə edənlərə inandırıcı və tutarlı cavablar vermişdi.

Dinlərin mədəni danışığın və ya nitq mədəniyyətinin, dil əxlaqının və ya dil ədəbinin formalaşmasına ciddi təsiri olmuşdur. Buna İslam dininin timsalında bir nümunə təqdim etməklə kifayətlənəcəyik. “Quran”ın “Rəhman” (4), “Zümər” (16-17), “Bəqərə” (83), “əl-İsra” (53,63), “Həcc” (30), “Ənam” (108) və dıgər surələrində danışıq meyarları tanıdılır, danışıq ədəbi öyrədilir. Məsələn, “Bəqərə” surəsində deyilir: “İnsanlarla xoş dillərlə danışın”. “əl-İsra” surəsində  oxuyuruq: “Bəndələrimə de ki, gözəl sözlər söyləsinlər! Şeytan onların arasına fitnə-fəsad sala bilər. Həqiqətən, Şeytan insanın açıq-aşkar düşmənidir”. Həcc surəsində isə buyrulur: “Əyri söz(lər)dən uzaq olun”. İmam Əli deyirdi ki, “Kişi öz dilini qorumalıdır. Dil sahibinə qarşı itaətsizdir. Allaha and olsun ki, dilini qorumayan pərhizkar bəndəyə pərhizkarlığının bir xeyir verməsini görmürəm”. Burda dindarlıq və möminliklə dilin əlaqəsindən söhbət gedir. Dindarlıqla dilin əlaqəsi o qədər sıxdır ki, dilini qorumadan mömin olmaq qeyri- mümkündür. Qeyd olunur ki, insan öz danışığında yalan, töhmət, təhqir, qeybət, iftira etməməlidir. Həmçinin dilini jarqon, arqo və vulqar sözlərdən qorumadan mömin dindar olmaq mümkün deyil. Sözün zahiri zərif, batini lətif olmalıdır. “Qabusnamədə” deyildiyi kimi, sözü ən gözəl tərzdə söyləmək lazımdır ki, həm söz anlayan olasan, həm də söz anladasan. Peyğəmbər insanın dilini doğru istifadə etdiyi təqdirdə cənnətə gedəcəyini, əks-təqdirdə isə cəhənnəmə girəcəyini bildirirdi.

İslam dini söz sənəti sayılan ədəbiyyatın inkişafına da güçlü təsir göstərmişdir. Onlar hər ikisi də eyni mənbələrdən qaynaqlanır və eyni motivlərlə formalaşırlar. Belə ki, din və ədəbiyyat birbaşa insanın ruh və mənəvi aləmi ilə əlaqəlidir. Dini hadisə, rəvayət və əfsanələr, “Quran”ın özü və oradaki hekayələr (qasaslar) ədəbiyyata zəngin və geniş material verir. Aparılmış araşdırmalar göstərir ki, XX əsrədək ədəbiyyatımızda “dinə istiqmətlənmiş” bədii əsərlər özünə məxsus yer tutmuşdur. Məsələn, “Quran”dakı Yusif və Züleyxa qissəsi mövzusunda ilk dəfə Əli adlı şairin 1212-ci ildə “Qisseyi-Yusif”, 1367-ci ildə M.Zəririn və XV əsrdə Ə.Təbrizinin “Yusif və Züleyxa” poemaları, 1913-cü ildə Ə.Müznibin “Yusif və Züleyxa” pomanı meydana çıxmışdır. XVI əsrdə böyük M.Füzuli Kərbala vaqiəsinə, İmam Hüseyn müsibətinə həsr olunmuş “Hədiqətüs-süəda”, XX əsrdə H.Cavid Məhəmməd peyğəmbərin həyatından bəhs edən “Peyğəmbər” əsərlərini yazmışlar. Başqa çoxlu nümunələr də söyləmək olar. Ümumiyyətlə, şair və yazıçılarımız  müntəzəm olaraq öz yaradıcılıqlarında İslam dininin izlərindən bəhs edib və fikirlərini “Quran”, dini hadisə, rəvayət və əfsanələr, Peyğəmbərin və İslamda müqəddəs olan digər şəxslərin həyat hekayələri və dini statlarla əsaslandırıblar.

O da məlumdur ki, VII-XII əsrlərdə əslən azərbaycanlı olan İsmayıl ibn Yasar, Musa Şəhəvat, Əbil-Abbas əl-Əma, X.Təbrizi, Eyn əl-Quzat və digər söz ustalarımız ərəb dilində gözəl sənət əsərləri yaratmışlar. Bu ənənə fars dilinin (ərəb dili dıgər dillərə nisbətən daha çox fars dilinə təsir etmişdir) mövqeyi güclənən dövrlərdə də davam etmişdir. Bunu Ə.Xəqani, N.Gəncəvi, İ.Nəsimi, M.Füzuli və digərlərinin yaradıcılığında da görə görürük. Onu da görürük ki, ərəbcə yazmalarına baxmayaraq, onların İslam mədəniyyətinə töhfələri öz milli adət-ənənələrini ərəb (sami) adət-ənənələri ilə deyil, İslam dinində irəli sürülən müddəalarla səsləşdirməsi çərçivəsində olmuşdur.

        Dinlər dillərin lüğət fondunun zənginləşməsinə də güçlü təsir göstərmişdir. Yenə İslamdan nümunə gətirək. İslam dininin yayılmasından və ərəb dilinin elm və poeziya dilinə çevrilməsindən sonra Şərq xalqlarının, o cümlədən türklərin, eləcə də azərbaycanlıların dilinə “Quran” dili olan ərəb dilindən külli miqdarda ərəb sözləri, dini, fəlsəfi, ədəbi və s. terminlər keçmiş, mükəmməl poeziya nümunələri və elmi əsərlər yaranmışdır. Onu da qeyd edək ki, İslama kimi türk tanrıçılığı türklər arasında məhz türkcə zühur etmişdi. Tanrıçılıq o dərəcədə mükəmməl  terminologiya ilə təmsil olunmuşdu ki, İslamı qəbul eləyən türklər İslam dini anlayışlarını ərəbcə deyil, tamamilə türkcə ifadə etmək üçün heç bir çətinliklə qarşılaşmırdılar. (N.Cəfərov) (Araşdırmalar göstərir ki, nə qədər zəngin dil olsa da, ərəb dilində də çoxlu alınmalar mövcuddur. Bu proses hələ cahiliyyə dövründən başlayaraq davam etmişdir. Sonralar bu sözlərin çoxu ərəbləşdirilmişdir. Təsadüfi deyildir ki, ərəb qrammatika elminin banisi,  796-cı ildə vəfat etmiş Sibəveyhi ilk dəfə özünün “əl-Kitab” əsərində ərəb ədəbi dilinə keçən sözlərə aid bölmə həsr etmişdir.)

İslam dini qeyri-ərəb xalqlarında tərcüməçilik sənətinin və tərcümə mədəniyyətinin formalaşmasına da təsirsiz ötüşməmişdir. Bildiyiniz kimi tərcümə təkcə dillərarası ünsiyyət yox, həm də mədəniyyətlərarası ünsiyyətdir. Bu mənada İslam dininə aid ədəbiyyatın dilimizə  çevrilməsi xüsusi önəm daşıyırdı. Bu işlərə çox əvvəldən başlansa da, XI əsrə kimi olan tərcümələr dövrümüzə gəlib çatmamışdır. Tarixdən məlumdur ki, XIV əsrdə Azərbaycan şairi M.Zərir İbn İsaqın Məhəmməd peyğəmbərin həyatından bəhs edən “Surətün-Nəbi” və ərəb tarixçisi Vəqidinin müsəlmanların Suriyanı işğal etməsindən bəhs edən “Fütuhüş-Şam” əsərlərini ərəb dilindən, Məqsudi islamda müqəddəs olan şəxslərin həyatında baş vermiş hadisələrdən bəhs edən “Möcüznamə” əsərini fars dilindən tərcümə etmişdir.

Akademik V.Məmmədəliyev qeyd edir ki, “Quran”nın başqa dillərə tərcüməsi işinə lslamın lap ilk dövrlərində təşəbbüs göstərilmişdi. Onun türk dilinə tərcüməsinin tarixi də çox əvvəllərdən başlanmışdır. Cığatay ləhcəsində olduğu ehtimal edilən ilk belə tərcümə XI əsrə aiddir. “Quran”ın Azərbaycan dilinə tərcüməsinə orta əsrlərdən başlansa da, bunların heç biri əldə deyil. Əldə olan ilk tərcümə və ilk təfsir Bakı qazisi Mir Məhəmməd Kərim ağaya məxsus olan və 1904 və 1906-cı illərdə “Kaspi” qəzetinin Buxariyyə mətbəəsində çap olunmuş “Kəşf əl-həqaiqən nükət əl-ayati və-dəqaiq” əsəridir. Zaqafqaziya şeyxülislamı Mühəmməd Həsən Mövlazadənin 1908-ci ildə Tiflisin “Qeyrət” mətbbəsində çap olunmuş “Kitab əl-bəyan fi təfsir əl-Quran”, 1962-ci ildə M.Həşimzadənin yazdığı dörd cildlik “Təfsiri-Quranil-əzim” və digər tərcümə təfsirləri də diqqəti cəlb edir. “Quran”ın və İslam dininin kamil bilicisi Ə.Fəhminin də bu sahədə az əməyi olmamışdır. Hazırda Azərbaycanda “Quran”ın ən mükəmməl tərcüməsi hələlik akademiklər Z.Bünyadov və V.Məmmədəliyevə aiddir.

        Şübhəsiz ki, heç bir əsərin tərcüməsi orjinalın yerini tuta bilməz, o ki qala müqəddəs “Quran”ın tərcüməsi. Amma müqəddəs “Quran”da deyilənlərin “mənalarını anlamaqla xalqda islamın ruhunu, fikrini anlamaq daha da irəlilər…Bu gün islam aləmində olan zahiri birlik o zaman ruhi və mənəvi birliyə mübəddəl (çevrilmiş) olar”. (M.Ə.Rəsulzadə) Bir də yazar P.Cəbrayılın dediyi kimi, insan Tanrıyla, əlbəttə, ruhunun diliylə danışır…Tanrı diliyox, mənanı, niyyəti qəbul edir.

        Milli dəyərlər sistemində dillərin və dinlərin  rolunu yüksək qiymətləndirən böyük Azərbaycan maarifçisi Həsən bəy Zərdabi yazırdı ki, “Elm təhsil etmək ilə tərəqqi edib irəli gedən vaxtda hər tayfa gərək iki şeyi bərk saxlasın ki, bu şeylərdən birisi dil və birisi də din və məzhəbdir. Elə ki, bunlardan birisi əldən getdi, tayfanın beli sınan kimidir. İkisi də gedəndə qeyri-tayfalara qarışar, mirar ilə yox olar”. Çünki “ümumi bir dil nə qədər dil əhlində ümumi bəzi xislətlər və ideallar tovlid edirsə, ümumi bir dinə malik olmaq dəxi o dərəcədə böyük bir təsir icra edə bilər”.

Dilimizi və dinimizi qorumaq ölkəmizin hər bir vətəndaşının borcudur.  İnsanın öz ana dilinə, öz dininə  bağlılığı və bu ülvi hisslər, müqəddəs  duyğular elmi baxımdan vətəndaşlıq-mənəviyyat məsələsidir.

Ümummilli liderimiz H.Əliyev deyirdi: “Azərbaycanlı hər yerdə yaşaya bilər, ancaq azərbaycanlılığını, öz dilini, dinini, milli ənənələrini unutmamalıdır”.

Dilimizi, dinimizi və milli ənənələrimizi  yaşatmaq isə mənsub olduğumuz millətin əbədi var olması deməkdir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(17.12.2025)

Könül, “Ədəbiyyat və incəsənət”             

Ta qədimdən filosoflar, yazıçılar, dövlət xadimləri uğur barədə, məqsəd və hədəfə çatma yolları barədə fikirlər söyləmiş, rəy bildirmişlər. Bu söylənilənlərdən ən qiymətliləri aforizim halını almış, tarixin sınağından çıxaraq bu günə qədər gəlib çıxmışdır.

Bu aformzmləri elə bircə dəfə oxumaq insana bəs edir ki, fikir təlatümlərindən qopub müəyyən qərarları qəbul etsin, özünə lazımi keyfiyyətlər aşılasın, uğura, məqsədə doğru gedən düz yolu tapıb inamla, qətiyyətlə irəliləməyə nail olsun. Bu cür kəlamlardan bəziləri, düşünürəm ki, uğura doğru yolunuza işıq tuta bilər.

Hər cür çətinlik qüvvəni artırır.

C.Ferrari

İnsan öz qüvvəsinə inandığı vaxt istəyinə nail olur.

L.Feyerbax

Mübarizə bizi məqsədə yaxınlaşdırır və cəmiyyətdə yerimiz olduğunu sübut edir.

E.Heminquey

Əldə edilməsi mümkün olmayan ali məqsədlər bizə əldə edə biləcəyimiz kiçik məqsədlərdən daha əzizdir.

İ.Höte

Tərəqqi məqsəd, ideal isə nümunədir.

V.Hüqo

Böyük insanlar öz qarşılarına müəyyən məqsəd qoyurlar, qalan adamlar isə istəklərinə uyğun hərəkət edirlər.

V.İrvinq

Adam evdən çıxanda nə edəcəyi barədə fikirləşməli, evə gələndə isə nə etdiyi haqqında düşünməlidir.

Kleovul

Uzaqgörən adam hər bir istəyi üçün dəqiq yer ayırmalı və sonra bunları ardıcıl surətdə həyata keçirməyə başlamalıdır. Bizim tamahkarlığımız çox vaxt bu ardıcıllığı pozur və eyni vaxtda bir neçə məqsəd güdməyə sövq edir, nəticədə biz əsas məqsədi nəzərdən qaçırırıq.

F.Laroşfuko

Hətta ən astagəl adam da məqsədinin aydınlığını göz önündə saxlayırsa, onun işi məqsədsiz dolaşan adamlardan daha irəli gedir.

K.Lessinq

İstədiyini əldə etmək və ondan lazım olduğu kimi bəhrələnmək ağıllı insanın başlıca hədəfidir.

H.Makkey

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(17.12.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Güney Azərbaycan Poeziyası Antologiyası layihəsində Təbriz təmsilçimiz Əli Çağlanın növbəti təqdim etdiyi şair Əhərdə yaşayan Xan Sənəmdir.

Xan Sənəm

Əhər

 II

Metabolizm idi, nəydi bilmədim,

İçimdə fırtına qopardı ancaq.

Cinsimin birinci kötəyin yedim,

Şirin günlərimi apardı ancaq.

Elə tez gəldi ki, ağzımda qaldı,

On üç yaşlığımın oyuncaq dadı.

Erkək arxadaşlar qəribə oldu,

Hələ də bilmirəm bu nə qaydadı.

Ayda bir gələnə mən necə satım –

Babamın gündəlik dizlərin axı?

Hayanda oturum, hayanda yatım?

Dilimdə dolaşmır sözlərin çoxu.

Darıxan anlarım yerikləyəcək,

Abimin sım-sıcaq qoynuna canım.

Görəsən ona da anam deyəcək?!

Görəsən onu da qəribə sanım?!

Təbiət gör necə dərdə salıb ki,

Nə təhər yazıram, şeirim utanır.

Qələmimdən gücü elə alıb ki,

Şəriət odunda mənliyim yanır.

Günahkar günahın gizlədən kimi,

Özümü sandığa qoyuram hər ay.

Utancı gözümdən oxuyur hamı,

Görəsən neçə qız vardı mənə tay?

Klasmen edirəm qadınlığımı,

Deyirəm bu hansı bölümdür görən?

Mələklər qutlayan yeni doğumu,

Mən niyə sanıram ölümdür görən?

Bir daha otuz gün yaxınlaşıram,

Anamın sızlayan gəlinliyinə.

Xanlığın dağların bir-bir aşıram,

Qan dolur şerimin bağrına yenə.

Yenə hiss edirəm başqa bir mənəm,

Yenə güllər bitir yanaqlarımdan.

Babam gəlsə deyin: “Yatıbdır Sənəm”,

Anama deyirəm yenə arımdan.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(17.12.2025)

Xalq yazıçısı, akademik Kamal Abdullanın əsərlərindən seçilmiş bir sıra qranula – cövhər sayıla biləcək məqamları “Ədəbiyyat və incəsənət” oxucularına təqdim edir.

Kamal Abdulla özü seçilmiş bu cövhərlər barədə yazır: “İllərdən bəri yazdığım müxtəlif şeirlərin, esselərin, pyeslərin, hekayə və romanların, publisistik məqalələrin və elmi əsərlərin, verdiyim intervülərin hər birinin içində yer almış və bu gün də öz məzmunu, tutumu, forması ilə diqqətimi çəkən misralar, cümlələr günlərin bir günü sanki dil açıb mənə dedilər ki, bizim bir-birimizdən zaman və məkanca ayrılığımıza son qoy və bizi bir-birimizin yanında yerləşdir. Sən görəcəksən ki, bu zaman biz tamamilə yeni bir cazibədə zühur etmişik. Onlar qeyri-səlis məntiq dili ilə desək, içində olduqları mətnin qranulaları (ilkin vacib hissəcikləri) idi. Qranula, başqa cür ifadə etsək, cümlədən (mətndən) bütün artıq hissələri siləndən sonra yerdə qalan cövhərdir.”

Bu günlərdə “Everest” nəşriyyatında müəllifin “Seçmələrin seçməsi-qranulalar” adlı kitabı da işıq üzü görmüşdür.

Beləliklə, hər gün Kamal Abdulladan 7 qranula:

1.

Nitsşe: “Homer deyirmiş ki, şairlərə inanmaq düz deyil.”

Bunu Füzuli də deyirdi.

2.

Qafiyə mənə gözəl bir qadının mini ətəyini xatırladır. Qafiyə var – qulaq qafiyəsidir, qafiyə var – söz kökünün qafiyəsidir. Ətək yuxarıya doğru qalxdığı kimi qafiyə də kökə doğru dartınır.

3.

“ Əvvəlki o təmiz nəfəsin hanı?

Bir balaca xaric səs var içində.

Mənə deyən gərək səsləri tanı,

yaxşı tanı, sonra yer ver işində.”

4.

Füzuli “şəbi-hicran yanar canım” deyil. Ən azından təkcə bu deyil. Füzuli yenicə doğulmuş Qeysin adından Allaha müraciətlə dediyi “həm ver mənə qəm yemək kəmali, həm aləmi qəmdən eylə xali...” misralarının içindədir.

5.

“Yır-yığış etmək vaxtıdı,

 Dur ayağa, getmək vaxtıdı,

Dünyadan itmək vaxtıdı,

 Bu vaxt bir də ələ düşməz.”

6.

Yazıçı var, oxucusunu dinləyiciyə çevirir, yazıçı var - tamaşaçıya.

7.

“Sosializm realizmi ədəbiyyata nə verdi?” sualının cavablarından biri budur: O, bütləşdirməkdən bezənlərin yeni estetikasını ortaya qoydu. Əks istiqamətdən elə ədəbi dünyanın konturlarını cızdı ki, orada iki üstəgəl iki dörd eləmir. Bu formulu hər bir bədii mətndə axtarıb tapmaq lazımdır. İki üstəgəl iki dörddürsə, bu, sosrealizmdir. Yox, əgər dörd deyilsə, bu, tamam başqa şeydir, metafizikadır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(17.12.2025)

Dekabrın 20-də Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti və Hədəf Şirkətlər Qrupunun təşkilatçılığı ilə Bakıda III Təhsil Menecerləri Forumu keçiriləcək.

Təhsildə innovasiya, rəqəmsallaşma və effektiv idarəetmə modellərinin əsas istiqamət kimi götürüldüyü  forum təhsil sahəsinin liderlərini bir araya gətirərək yerli və xarici ekspertlərin ən aktual trendlər, innovativ yanaşmalar, tətbiq edilə bilən həllər barədə çıxışlarının təqdim edəcəyi böyük platformadır.

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalına Hədəf-dən verilən məlumata görə, “Gələcəyin təhsil modelini birlikdə formalaşdıraq” devizi ilə keçiriləcək forumda spikerlər  “Alfa nəslinin təlim-tərbiyəsində yeni yanaşmalar”, “Qiymətləndirmə nəticələrinin real tədris dəyişikliklərinə təsiri və məktəb rəhbərlərinin rolu”, “Təhsil dairəsi nəzəriyyəsi -  texnologiyanın HR sahəsində tətbiqi və təhsil menecerlərinə təsiri” , “Müasir məktəb idarəçiliyi və innovativ model yanaşmaları”, “Təhsildə maliyyə dayanıqlılığı və büdcənin effektiv idarə olunması”,“Süni intellekt dövründə təhsil: imkanlar və gələcək perspektivlər” kimi aktual mövzularda çıxış edəcəklər. 

Qeyd edək ki, forum çərçivəsində Təhsil Texnologiyaları Sərgisi də təşkil ediləcək. Sərgi təhsil sahəsində çalışan mütəxəssislərə ən müasir texnoloji yenilikləri bir arada görmək, təcrübədən keçirmək və innovativ həllərlə tanış olmaq imkanı yaradacaq.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(17.12.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Mən ona belə qiymət verərdim:

Sovet dönəmi ədəbiyyatımızın ən parlaq nümayəndələrindən biri, görkəmli yazıçı, ictimai xadim, böyük azərbaycançı!

Bu gün Xalq yazıçısı Mirzə İbrahimovun anım günüdür.

Mirzə İbrahimov 1911-ci il oktyabrın 28-də İranın Sərab şəhəri yaxınlığındakı Eyvəq kəndində (indiki İran İslam Respublikası, Şərqi Azərbaycan ostanı, Sərab şəhristanı, Şərəbiyan dehistanı, Eyvəq kəndi) anadan olub. 1918-ci ildə atası və böyük qardaşı ilə Bakıya gəlib. Əvvəlcə anası, sonra isə atası vəfat edəndən sonra kiçik yaşlarından Balaxanı və Zabrat kəndlərində muzdurluq edib çörək pulu qazanıb. Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra 1926–1930-cu illərdə Balaxanı fabrik-zavod məktəbində oxuyub və işləyib. Bədii yaradıcılığa da Zabrat fəhlə ədəbiyyat dərnəyinin üzvlüyündən başlayıb.

Mirzə İbrahimovun "Qazılan buruq" adlı ilk şeiri 1930-cu ildə "Aprel alovları" məcmuəsində dərc olunub. Bundan sonra dövri mətbuatda şeirləri nəşr olunub. O, ilk tənqidi, publisist məqalələrini, hekayə və oçerklərini də 30-cu illərdə yazıb. 1932-ci ildə beşilliklərin nəhəng tikintilərini və sosialist sənayesinin inkişaf sürətini öyrənmək üçün Ukraynaya — Donbas şaxtalarına, Dnepropetrovsk sənaye müəssisələrinə səfərdə olub, "Giqantlar ölkəsində" adlı oçerklər kitabını qələmə alıb. Azərbaycan Dövlət Elmi-Tədqiqat İnstitutunun ikiillik hazırlıq şöbəsində təhsil aldıqdan sonra partiya onu Naxçıvan MTS siyasi şöbəsinə — "Sürət" qəzetinin redaktoru vəzifəsinə göndərib. "Həyat" (1935) pyesi bu dövrün bəhrəsi olub

İkinci dünya müharibəsinin ağır sınaq illərində əsərləri, istərsə də fabrik-zavodlarda, kəndlərdə əsgəri hissələrdə odlu-alovlu çıxışları ilə düşmənə nifrət və qəzəb aşılayıb. 941-ci ildə Cənubi Azərbaycanda olarkən "Vətən yolunda" qəzetinin məsul redaktoru vəzifəsində işləyib. 1942-ci ildə Uzaq Şərqdə Xabarovsk, Vladivostok və s. hərbi dairələrdə 416-cı diviziyanın döyüşçüləri ilə görüşlərdə iştirak edib.

O, milli filoloji elmi kadrların hazırlanması sahəsində böyük işlər görüb. 20 avqust 1956-cı ildə Azərbaycan SSR Ali Sovetinin "Azərbaycan SSR-in dövlət dili haqqında Azərbaycan SSR-in Konstitusiyasına maddə əlavə edilməsi haqqında qanunu qəbul etməsi bu yüksək dövlət təşkilatının rəhbəri Mirzə İbrahimovun böyük səyləri nəticəsində mümkün olub. Onun sayəsində Azərbaycan SSR-də fəaliyyət göstərən rus, erməni və gürcü dilli məktəblərdə Azərbaycan dilinin tədrisi qanunlarda rəsmiləşdirilib. Həmçinin onun "Azərbaycan dili dövlət idarələrində" adlı məqaləsində (1956) milli məsələ ilə bağlı tale yüklü problemlər ön mövqeyə çəkilib.

Əsərləri

1. Giqantlar ölkəsi

2. Həyat üçün

3. Həyat (pyes)

4. Böyük demokrat

5. Azad

6. Gələcək üçün.

7. Böyük dayaq (Roman)

8. Mədinənin ürəyi (Hekayələr)

9. Xəlqilik və realizm cəbhəsindən

10. Murovdağın ətəyində

Mirzə İbrahimov 1993-cü il dekabrın 17-də Bakıda vəfat edib, Fəxri Xiyabanda dəfn olunub.

Allah rəhmət eləsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(17.12.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

İxtisaslaşmış aktyor və aktrisa...

Günümüzdə xüsusən bizim kinoda və teatrda beləsini heç əli çıraqla da axtarsan tapa bilmərsən. Ancaq mən birini tanıyıram. Bu gün 70 illik yubileyi qeyd edilən Rəhilə Məmmədovadır o. Möminə Xatunu da yaradıbdır, Nüşabəni də... Üstəlik, Məhsətini də. Hamısı Azərbaycanın lider xanımları – dövlətçilikdə və mədəniyyətdə.

Rəhilə Məmmədova 17 dekabr 1955-ci ildə anadan olub. 1982-ci ildə Azərbaycan Dövlət İncəsənət Univertsitetini bitirib, həmin ildən də Şəki Dövlət Dram Teatrında işləyib. 1986-cı ildən Gəncə Dövlət Dram Teatrında və eyni zamanda 2001-ci ildən Gəncə Dövlət Nizami Poeziya teatrında fəliyyət göstərib

İşlədiyi müddətdə aşağıdakı rolları oynayıb:

- “Şair və Hökmüdar” (Məhsəti)

- “Memarın məhəbbəti” (Möminə xatın)

- “İsgəndərnamə” (Nüşabə)

- “ Qapı” (Ana)

Rəna Temurqızının “Dərd yükü” tamaşasının həm quruluşçu rejissoru həm də Ana obrazının ifaçısı olub. B. Vahabzadə və Z. Yaqubun şerləri əsasında Pərvanə Qurbanovanın səhnələşdirdiyi “Yaddan çıxmaz Qarabağ” tamaşasənən aparıcı olub.

Volterin “Sadiq və ya Tale” povestinin motivləri əsasında Fərman Rzayevin səhnələşdirdiyi “ Əlmanə” tamaşasında – Cahan məleykəsi obrazı üzərində işləyib. 27 may 2018-ci ildə Azərbaycanın əməkdar artisti fəxri adına layiq görülüb.

Gəlin aktrisanı yubileyi münasibətilə ürəkdən təbrik edək.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(17.12.2025)

Kənan Məmmədli, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bu günə təsadüf edən əsas əlamətdar hadisələri diqqətinizə çatdırırıq:

Ekzotik Butan Krallığında Kralın taxta çıxmasının ildönümü bayramı

Butan sözü Odlu Əjdahanın torpağı kimi tərcümə olunur. Ölkə bu adı ona görə alıb ki, Himalaydan tez-tez şiddətli çovğunlar gəlib yerlə-göyü bir edir. Bütpərəstliyin ən möhkəm dayaqları olan bir ölkədir Butan. Bu bayram 1907-ci ildən qeyd edilir, onda ki, Vançkuq Butan kralı kimi ilk dəfə taxta əyləşib. Vançkuq müstəqil dövlət qurub, butanlıları birləşdirib, beləcə də tarixə düşüb.

Tximpu Asiyada ikinci paytaxt şəhəridir ki (digəri Pxenyandır) orada işıqfor yoxdur. Və Butan dünyada yeganə ölkədir ki, örda tütün satışı rəsmən qadağan edilib. Butan həm də dünyada yeganə ölkədir ki, öz əhalisinin üzərinə Konstitusiya ilə öhtəlik qoyub ki, ətraf mühiti mühafizə etsinlər. Butanın bir özəlliyi də odur ki, öz adət-ənənəsini, buddizmi, mental dəyərlərini qorumaq üçün uzun illər televiziya və radionun, sonrakı dönəmlərdə də internetin istifadəsinə rəsmən qadağa qoyulmuşdu, yalnız 2001-ci ildən bu izolyasiya aradan qaldırıldı. Burada ilk seçki isə yalnız 2008-ci ildə baş tutub, butanlılar özlərinə deputatlar seçiblər. Özü də karuselsiz, filansız.

Butanda çoxlu Budda məbədləri var, Himalayın əbədi qarla örtülü landşaftının misilsiz gözəlliyi var, buna görə də ölkənin əsas gəlir mənbəyi turizmdir. Qəribədir ki, gəlir üzrə ikinci sırada poçt markaları durur, Butan markalarını dünyada həvəslə alırlar.

Butan əhalisi varlı deyil, amma xöşbəxtdir. Çünki iqliminin dağlıq olması, sərt şaxtalar, əkin torpaqlarının azlığı, təbii sərvətlərin minimum olması səbəbindən ölkə özü kasıb ölkədir, hamının güzəranı oxşardır. Biri də var, elə bir ölkədə yaşayasan ki, ölkə varlı ola, bir ovuc insan milyonlara sahib çıxa, xalq özü isə yoxsulluqdan inləyə.

17 dekabr. “İsgəndər” raketi və Kürd bayrağı

Bu gün Beynəlxalq seks xidmətçilərinin zorakılıqdan qorunması günüdür. Lətifəsi bizdən uzaq, sonrakına keçək. Ruslar Raket qoşunları gününü qeyd edirlər (“İsgəndər”lər də bu qeydetmənin tərkib hissəsidir), ukrainlər Dövlət icra qulluqçuları gününü. Beloruslarda bu gün kino günüdür. Azərbaycanda məskunlaşan, xoş güzəran, gözəl rifah içində yaşayan kürdlər də bu gün bayram edəcəklər, belə ki, bu gün tüm kürdlərin bayramıdır, Kürd bayrağı günüdür; Amerikalılar isə Milli ağcaqayın şirəsi gününü qeyd edirlər.

17 dekabr. Tarixi hadisələrlə zəngin gün

2003-cü ilin bu günündə dünya prokatına “Üzüklərin hökmdarı” filmi daxil olub, sonra da bolluca Oskarlar yığıb. 1992-ci ildə Çexoslovakiya parlamenti ölkənin ləğvi və yerində Çexiya və Slovakiya kimi iki dövlətin yaradılması barədə qanun imzalayıb. 1990-cı ildə Moskvada SSRİ deputatları dördüncü qurultayda Qorbaçovun istefasını tələb ediblər. 1989-cu ildə ABŞ-ın Fox telekanalında “Simpsonlar” multserialının premyerası baş tutub. 1986-cı ildə Kembric hospitalında tarixdə ilk dəfə eyni zamanda bir insana ürək, qaraciyər və ağciyər köçürülməsi edilib. 1962-ci ildə Granada TV-də əfsanəvi Beatles qrupunun ilk teleçıxışı baş tutub. Onlar Love Me Do mahnısını oxuyublar.

Bu gün həm də aviasiya işçiləri üçün önəmli gündür. 1903-cü ilin bu günündə Orvill Rayt özü düzəltdiyi təyyarə ilə tarixdə ilk təyyarə uçuşunu həyata keçirib, bu uçuş 12 saniyəlik olub. 1790-cı ildə Meksikada üzərinə asteklərin təqvimi çizilmiş daş tapılıb. 1777-ci ildə isə amerikalılar üçün çox əhəmiyyətli bir hadisə baş verib: Fransa Şimalı Amerikadakı Britan koloniyalarının müstəqilliyini tanıyıb. Britan koloniyaları da gələcək ABŞ dövlətinini təşkil edib.

17 dekabr. Kimlər gəldi, kimlər getdi...

2011-ci ilin bu günündə Şimali Koreyanın lideri, tarixin ən məşhur diktatorlarından biri Kim Çen İr vəfat edib. 1999-cu ilin 17 dekabrında müstəqil Azərbaycan mətbuatının qurucularından biri, “Azadlıq” qəzetinin yaradıcısı, unudulmaz jurnalist Nəcəf Nəcəfov cəmi 44 yaşında dünyadan köçüb. Allah rəhmət eləsin. 1993-cü ilin bu günündə tanınmış Azərbaycan yazıçısı, Azərbaycan SSR xalq yazıçısı Mirzə İbrahimov, 1987-ci ilin bu günündə isə milyonlarla sovet adamını gözləri yaşarıncaya qədər güldürən komediya aktyoru Arkadiy Raykin dünyadan köçüblər. Milyonlarla kişini əfsunlamış aktrisa Mila Yovoviçinsə bu gün doğum günüdür, 36 yaşı tamam olacaq. 1924-cü ilin bu günündə Nuxada Şirməmməd Hüseynov dünyaya gəlib, Azərbaycanın görkəmli və unudulmaz alimini gəlin yad eləyək, ruhu şad olsun deyək. 1930-cu ildə məşhur Penthouse jurnalının yaradıcısı Bob Quççione doğulub. 1908-ci ildə kimya üzrə Nobel mükafatçısı, Amerika alimi Uillard Libbi dünyaya gəlib. 1905-ci ildə Qazaxın İkinci Şıxlı kəndində Azərbaycan SSR-in xalq yazıçısı Osman Sarıvəlli anadan olub. 1881-ci ildə Amerika etnoqrafı, elmi antropologiyanın banisi Lyuis Henri Morqan dünyasını dəyişib. 1830-cu ildə isə Cənubi Amerikada ispan müstəmləkəçiliyi ilə mübarizə aparan dünyaca məşhur şəxs – Simon Bolivar vəfat edib, yeri gəlmişkən, Boliviya dövləti onun adı ilə adlandırılıb.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(17.12.2024)