İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bəli, operamızda belə səsə böyük ehtiyac var idi.

Son mogikanlar gedəndən sonra bir boşluq yaranmışdı. O gəldi və bu boşluğu doldurdu.

Azərbaycan Respublikasının xalq artisti Samir Cəfərov 19 noyabr 1976-cı ildə Naxçıvan MSSR, Babək rayonunun Nehrəm kəndində anadan olub. 1993–1997-ci illər ərzində Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetində teatr və kino sənəti ixtisası üzrə, 1999–2001-ci illərdə Bakı Musiqi Akademiyasında solo oxuma ixtisası üzrə təhsil alıb. Azərbaycan Dövlət Akademik Opera və Balet Teatrın solistidir.

Üzeyir Hacıbəylinin "Koroğlu" operasında Koroğlu, Cüzeppe Verdinin "Traviata" operasında Alfred və "Riqoletto"da Hersoq partiyalarını ifa edib. 2001-ci ildə Almatında keçirilən Vokalçıların Beynalxalq Müsabiqəsinin laureatı olub (2 yer). 2002-ci ildə Moskva şəhərində "Qalina Vişnevskayanın Opera Mərkəzi"ndə təhsil alıb. Repertuarında Avropa və Azərbaycan bəstəkarlarının operalarının aparici partiyaları, habelə mahnı və romanslar təmsil olunub.

Rusiya, İspaniya və s. ölkələrdə qastrol səfərlərində olub. 2007-ci ildə S. Cəfərov Azərbaycan Respublikasının Əməkdar Artisti fəxri adına layiq görülüb. 12 dəfə Prezident Mükafatına layiq görülüb. 2017-ci ildə Gəncə Dövlət Filarmoniyasının direktoru təyin edilib. Yeni Azərbaycan Partiyasının VII qurultayında (5 mart 2021-ci il) YAP İdarə Heyətinin üzvü seçilib.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(19.11.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Mən təkidlə xahiş edirəm, bu gün Hüseynağa Hadıyevin ifasında “Ay köçəri quşlar” mahnısını dinləyin. Əmin edirəm ki, bu qədər həzin, bu qədər kövrək, bu qədər yanğılı səs əsla eşitməmisiniz.

Hüseynağa Hadıyev 1946-cı ildə Bakıda anadan olub. Hüseynağa musiqi ilə "Pionerlər evi"ndə qarmon dərnəyində məşğul olmağa başlamışdı. Dostlarından biri — bəstəkar Rizvan Ələsgərovun təkidindən sonra onunla "Dan ulduzu" instrumental ansamblına qoşulmağa razılıq verib.

Hüseynağa sonuncu kursda oxuyarkən ailə həyatı qurub, institutu bitirdiyi il hərbi xidmətə çağrılıb, 1973-cü ilin yanvarında oğlu Ceyhun dünyaya gəlib. Hüseynağa bu xəbəri hospitalda eşidib. Həmin vaxt hərbi xidmətdə xəstələndiyi üçün onu Bakıya hospitala gətiriblər.

Həyat yoldaşı Sveta xanımın sözlərinə görə Hüseynağa Hadıyev sevmədiyi mahnını oxumayıb. "Gecələr bulaq başı", "Bu gecə", "Mənim dünyam" mahnıları dinləyicilər tərəfindən daha çox sevilib.

Hüseynağa Hadıyev ömrü boyu "Dan ulduzu" ansamblının solisti olub. Bu ansambla o qədər bağlanıb ki, nə zamansa onu tərk edə biləcəyini ağlına belə gətirməyib. O dövrdə televiziya, radio proqramlarına çıxmasında problem olmadığı üçün Hüseynağa tez-tez ekranda görünüb. Ancaq bir qədər fərqli geyinməsinə və saç düzümünə görə ona tez-tez irad tutar və səhnəyə çıxanda uzun saçlarını kəsdirməyə, kostyum geyinməyə məcbur ediblər. Bu qadağalar onu həmişə özündən çıxarıb.

Albomları/Mahnıları

- Mənim dünyam

1. Nə Gözəldir Azərbaycan

2. Bağçadan Gələn Səs

3. Gəl Barışaq

4. Köçəri Quşlar

5. Bir Xumar Baxışla

6. Unuda Bilmirəm

7. Mehriban İnsanlar

8. Məzəli Mahnı

9. Xalidə

10. Gözəl

Müğənni 12 yanvar 1994-cü ildə vəfat edib.

Allah rəhmət eləsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(19.11.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bir  payız  axşamı

göl  kənarında

o qız  özü  boyda  bəyaz  qar  idi.

Onun  şeirlərində  ağ  çiçək qadın ismətinin simvoludur:

Ay  ömür  sirdaşım,

üzüağlığından

Silkinib, çalxanıb  gözlərin  sənin.

Bəlkə payızda doğulduğu üçündür  ki,  Aslan  Kəmərlini başlanğıcı su ilə-yağışla, nəmişliklə  bağlayırdı.

Bir payız  axşamı...

Ulduz görünmür.

Yağır...

Çiçək-çiçək gölə iz düşür.

yaxud

Budaqdan  süzülür  damcı-damcı  su,

Hər  yarpaq  üstündə  bir  ulduz  yanır.

Dərənin  istəyi, dağın  arzusu

Buluddan  nəmlənir, çəndən  islanır.

Dolu  ona  “Misri”saz  havasını  xatırladırdı.

Dolu  bu  meşəni  döyəcək  indi,

Ay  aşıq, “Misri”dən  “Sarıtel”ə  keç.

Ağ  yağış  əslində  işığın başqa  bir  ifadəsidir, başqa  bir  formasıdır:

Ağ  yağış  altında  çimir  ağ  söyüd,

Ağ  söyüd  mırlanar, şəfəqlənərmiş...

Aslan Kəmərli 1942-ci il noyabrın 19-da Qazax rayonunun Kəmərli kəndində anadan olub. Burada orta məktəbi bitirib, sonra kolxozda çalışıb. Bakı rabitə texnikumunda təhsilini davam etdirib. Ordu sıralarında xidmət edib. Əmək fəaliyyətinə "Neft daşları" qəzeti redaksiyasında ədəbi işçi kimi başlamış, sonra redaktor işləyib, "Azərbaycan gəncləri" qəzeti redaksiyasının xüsusi müxbiri olub. M.Qorki adına Moskva Ədəbiyyat İnstitutunun poeziya fakültəsini bitirib.

"Pioner" jurnalı redaksiyasında məsul katib, "Azərbaycan" qəzetində müxbir, sonra Gəncə-Qazax zonası üzrə xüsusi müxbir olub. "Qazax" Xeyriyyə Cəmiyyətinin yaradıcılarından biri və ilk sədri idi. SSRİ jurnalistlər dəstəsinin tərkibində Türkiyədə olub. Ədəbi yaradıcılığa "Xala bənzər", "Dənizdə şəhər" adlı ilk mətbu şeirləri ilə başlayıb. Həmin lirik şeirləri 1968-ci ildə "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzetində çapdan çıxdıqdan sonra dövri mətbuatda müntəzəm çıxış edib.

Kitabları

1. Kəndimizin baharı

2. Obamıza yönüm düşüb

3. Yadigar şəkil

4. Ömrümə düşən işıq

5. Yolumu gözləyən var.

6. Babamın yüz yaşı var.

Aslan Kəmərli 1992-ci il oktyabr ayının 21-də avtomobil qəzası nəticəsində vəfat edib, doğma kəndində dəfn olunub.

Allah rəhmət eləsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”
(19.11.2025)

İlhamə Məhəmmədqızı, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Sumqayıt təmsilçisi

Ramiz Rövşən

AYRILIQ

Yenə bu şəhərdə üz-üzə gəldik,

Neyləyək, ayrıca şəhərimiz yox.

Bəlkə də, biz xoşbəxt ola bilərdik,

Bəlkə də, xoşbəxtik,

xəbərimiz yox.

Aradan nə qədər il keçib görən, -

Tanıya bilmədim,

məni bağışla.

Mən elə bilirdim, sənsiz ölərəm,

Mən sənsiz ölmədim,

məni bağışla!

"Ölmədim" deyirəm,

nə bilim axı, -

Bəlkə də, mən sənsiz ölmüşəm elə,

Qəbirsiz-kəfənsiz

ölmüşəm elə.

Bəlkə də, biz onda ayrılmasaydıq,

Nə mən indikiydim,

nə sən indiki, -

Ayrıldıq, şeytanı güldürdük onda;

Bu ilin

bu ayın

bu günündəki,

Elə bu küçənin bu tinindəki

məni də, səni də öldürdük onda.

...Sağımız-solumuz adamla dolu,

Qol-qola kişilər, qadınlar keçir.

Özündən xəbərsiz

ömründə min yol

Özünü öldürən adamlar keçir.

Keçir öz qanına batan adamlar,

Bir də ki, qan hanı?

Qan axı yoxdu.

Hamı günahkardı dünyada,

amma

Dünyada heç kəsin günahı yoxdu.

Bizsiz yazılmışdı bu tale, bu baxt,

Sapanddan atılan bir cüt daşıq biz.

Bəlkə bu dünyada

on-on beş il yox,

Min il bundan qabaq ayrılmışıq biz.

Halal yolumuzu dəyişib,

nəsə

Çaşmışıq, bir özgə yoldan getmişik.

Bəlkə min il qabaq səhv düşüb nəsə,

Minillik bir səhvə

qurban getmişik.

Dəyişib yerini bəlkə qış-bahar,

Qarışıb dünyanın şəhəri, kəndi.

Bəlkə öz bətnində

ögey analar

Ögey balaları gəzdirir indi.

Ömrüm başdan-başa yalandı bəlkə,

Taleyim başqaymış doğrudan elə.

O yoldan ötən qız

anamdı bəlkə,

Bəlkə də, oğlumdu bu oğlan elə.

Bu yalan ömrümdə

görən sən nəsən?

Bəlkə heç sevgilim deyilsən mənim.

Anamsan,

bacımsan,

nənəmsən,

nəsən?!..

Bircə Allah bilir, nəyimsən mənim.

Bizi kim addadar bu ayrılıqdan,

Çatmaz dadımıza

nə yol, nə körpü.

Ölüsən,

dirisən,

hər nəsən,

dayan!

Dayan, heç olmasa əlindən öpüm...

Deyirsən: "Ölüyəm, ölünü öpmə..."

Əlimin içində

soyuyur əlin.

Deyirsən: "Sən Allah, əlimi öpmə,

əlimdən, deyəsən, qan iyi gəlir..."

Ramiz Rövşən dünyaya ağrının içindən baxır, amma onu gözəlləşdirir.

“Ayrılıq” şeirindəki kədər ağlayan kədər deyil, düşünən kədərdir.

Onun qəhrəmanı sanki həyatla barışıb, amma içində bir ucu qanayan yara daşıyır.

“Neyləyək, ayrıca şəhərimiz yox”. Bu, Ramiz Rövşənin “sadəlikdə dərinlik” prinsipidir.

Şair burada elə bir “böyük ağrını” bir cümləyə sığışdırır ki, sanki iki insanın arasında bir şəhər qədər məsafə var, amma o şəhərin içində də bir-birindən qaçmağa yer yoxdur.

Bu misrada həm təslimiyyət, həm sevgi qalıqları, həm də kədərin gözəlliyi var.

Bu şeir “ayrılıq” deyəndə təkcə sevgililərin yollarının ayrılmasını demir. Burda həyatın özü ilə, taleylə, hətta zamanla ayrılıq var. O, bir insanın həyatında bir dəfə yaşadığı o “geri dönməz anı” tutur.

Ona görə də bu şeiri oxuyanda sadəcə bir münasibət deyil, özündən bir parça tapırsan. Çünki hər kəsin bir “geri dönməz” anı olur.

 “Neyləyək, ayrıca şəhərimiz yox...” Bu misra çox “sadə” səslənir, amma kədərin ən təmiz forması burdadır. Ayrılmış iki insan yenidən eyni şəhərdə, eyni havada nəfəs alır, amma artıq “birlikdə” deyillər. Bu sətirdəki sakit təslimiyyət, məhz o sakit kədər çoxlarını çəkir. Çünki insan bəzən hayqırmaq istəmir, sadəcə “belə oldu” deyib içindən ağlayır.

“Mən sənsiz ölmədim, məni bağışla”. Burada məhəbbətin günah hissi var. İnsan sevdiyini unudanda deyil, unutmadığı halda yaşamağa davam edəndə özünü günahkar hiss edir.

Bu, çox incə bir hissdir. Bəlkə bunu oxuyanda “mən də belə hiss etmişəm” deyir oxucu. Çünki bu cümlə, sanki, səssizcə vicdanla danışır.

 “Qəbirsiz-kəfənsiz ölmüşəm elə” Bu ifadə həm metafizik, həm də çox poetikdir. İnsan bəzən yaşayır, amma içindən ölür. Bu şeirdə “yaşayıb da içdən ölməyi” çox dəqiq təsvir edilir. Və bunu sanki oxucu demək istəyib, amma şair ondan əvvəl demişdir.

“Bəlkə bu dünyada on-on beş il yox,

Min il bundan qabaq ayrılmışıq biz.”

Burada ayrılıq artıq zamanın sərhədlərini aşır. Sevgililər təkcə bu həyatda deyil, min illər boyu təkrar-təkrar ayrılan ruhlar kimi təsvir olunur.

Bu mistik duyğu insana həm qəribə rahatlıq, həm də dərin bir hüzün verir.

“Hamı günahkardı dünyada, amma, Dünyada heç kəsin günahı yoxdu.” Bu misralar Ramiz Rövşənin paradoksal ədalət anlayışını göstərir.

O, dünyanı həm günahkar, həm də məsum görür.

Bu sətirləri oxuyanda insan həm düşünür, həm də qəribə bir rahatlıq tapır. Çünki burada bağışlanma var.

Bu misralar həyatın absurdluğunu, ədalətsizliyini, amma eyni zamanda insanların məsumluğunu göstərir. Bəlkə də oxucunu çəkən bu paradoksal həqiqətdir: hər kəs səhv edir, amma heç kəs bunu istəmir.

“Bəlkə min il qabaq səhv düşüb nəsə...” Ramiz Rövşən üçün zaman sadəcə keçmir.

Bu misralarda ayrılıq artıq dünən deyil, əbədiyyətin səhvi kimi görünür.

Bu, onun şeirlərində tez-tez rast gəlinən bir duyğudur. Sanki biz bu həyatda təsadüfən qarşılaşmırıq və təsadüfən ayrılmırıq, taleyin içində dolaşırıq.

Son sətirlərdə şairin səsi titrəyir, artıq o sevginin qarşısında dayana bilmir: “Dayan, heç olmasa əlindən öpüm...” Burada artıq sevgi “məhəbbət”dən çıxır, ibadətə çevrilir. Sevdiyini öpmək istəyi, onun əlindən, sanki müqəddəs bir şeydən - sevgidən, xatirədən son dəfə pay almaq istəyidir.

Bu şeirdə kədər səmimidir, saxta deyil. Şairin sakit ağrısı oxucunun iç səsi kimidir.

O, sevgini, ölümü və taleyi birləşdirir. Sanki bir insanın bütün ömrünü bir şeirdə toplayır.

Və ən əsası, bu şeirdə kədər gözəldir, çünki içində sevgi var.

Ramiz Rövşən üçün sevgi müqəddəs bir sınaqdır. Burada qəhrəman sevgilisinə “bağışla” deyir, amma sanki Tanrıya da deyir. Çünki onun üçün “ölməmək” bəzən “günah” kimidir. Sevdiyini itirəndən sonra yaşamağın özü bir xəyanət kimi hiss olunur. Bu, o qədər insani, o qədər Ramizcəsinə bir etirafdır ki, oxucu da içindən “bəli, mən də elə hiss etmişdim” deyir.

Bir sözlə, oxucu bu şeirdə həm öz keçmişini, həm də insanlığın bir parçasını tapır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(19.11.2025)

İlqar İsmayılzadə,

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru, "Həməşəra" Mətbu Orqanının təsisçisi və baş redaktoru, Azərbaycan Jurnalistlər Birliyi və Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, yazıçı-publisist, "Ədəbiyyat və incəsənət" portalının Cənub təmsilçisi

Son illər ərzində Cəlilabad rayonu ərazisində olduqca maraqlı bir tapıntı tapılmışdır. Həmin tarixi tapıntı, eyni halda maddi-mədəniyyət nümunəsi Cəlilabad rayonunun Eçara kəndində yerləşən qədim məzarlıqdadır. Təsbit edilmiş qəzim məzar daşının üzərində həzrət Davudun (ə) ulduzu kimi tanınan altıguşəli simvol həkk olunmuş, həm də bununla yanaşı ərəb əlifbası ilə yazılar müşahidə olunur.

Daşın üzərindəki yazıların çox qədim zamanlara aid olduğunu söyləmək olar. Əlbəttə, daş üzərində mamırların yarandığına görə hələlik ərəb əlifbası ilə yazılmış yazıları dəqiqləşdirmək mümkün olmamışdır. Kənd sakinlərinin söylədiyinə görə, orada əvvəllər böyük sandıq daşı, həm də bir qoçdaş mövcud olmuş, lakin vətəni və mədəniyyətini deyil, ötəri maddi mənfəətini düşünənlər tərəfindən sındırılaraq məhv edilmiş və ya aparılmışdır...

Hər halda Odlar Yurdu Azərbaycanın ayrılmaz hissəsi olan qədim və sirli Muğan zonasının müxtəlif ərazilərindən tapılan altıguşəli simvolların əsasən xəzərlərin yadigarı olduğu, eyni halda İudaizm (Yəhudilik) dininə mənsubiyyəti inkaredilməzdir. Cəlilabadın Eçara kəndi ərazisindən tapılan bu maddi-mədəniyyət nümunəsi də onun bir nümunəsi kimi təqdim edilməlidir.

Məzar daşı üzərindəki yazıların ərəb əlifbası ilə yazıldığı sübut edildiyi üçün bu məzarın İslam dininin zühurundan sonrakı illərə (təxminən 1200-1300 il öncəyə) aid olduğu ehtimalını yürütmək olar. Çünki bu ərazilərdə ərəb əlifbasından istifadə əsasən İslam dininin zühurundan sonrakı illərə aiddir.

Bu tapıntının özəlliyi həmin simvolun ərəb qrafikası ilə yazılan yazılar arasında həkk olunmasıdır. Çünki indiyədək Cəlilabad rayonu ərazisindən tapılmış maddi-mədəniyyət nümunələri üzərində müşahidə edilən altıguşəli simvol adətən ya digər simvollar, ya da naməlum xətlərin (yazıların) əhatəsində təsbit edilmişdir. Bu baxımdan, həmin maddi-mədəniyyət nümunəsi sirli və qədim Muğan tarixi sahəsində ilk tarixi tapıntı kimi təqdim edilə bilər.

Məlumat üçün qeyd etmək lazımdır ki, miladi tarixlə Odlar Yurdu Azərbaycan və eləcə də onun Muğan diyarında hakim olan xəzərlərin müəyyən hissəsi 740-cı illərdə yəhudiliyi qəbul etmiş, İudaizm dinini daha mükəmməl din olaraq qəbul etmişlər. Əldə olan məlumatlara görə, həmin ildə Xəzər Xaqanı Obadi İudaizm (Yəhudilik) dinini dövlətin rəsmi dini elan etmiş, hətta, üzərində ərəb əlifbası ilə "Musa Rəsulullah" (Musa Allahın Elçisidir) yazılmış sikkələr kəsərək tədavülə buraxmışlar...

Bu tarixi və nadir tapıntı ilə bağlındəfələrlə aidiyyatı orqanlara məlumat verilsə də təəssüflər olsun ki, bu günədək onun rəsmi qeydiyyata alınması və qorunması ilə bağlı heç bir konkret addım atılmamışdır.

Ümid edirəm ki, aidiyyatı orqanlar, xüsusilə də Mədəni İrsin Qorunması, İnkişafı və Bərpası üzrə Dövlət Xidməti bu nadir tarixi və qiymətli tapıntıya xüsusi diqqət ayıracaq, onun qorunması üçün lazım olan addımları atacaqdır.

Burada sadəcə bir məsələni diqqətə çatdırmaq istərdim ki, Cəlilabad rayonunun Eçara kəndində yerləşən həmin qədim məzarlıq zəhərli ilanların məskənidir. Hətta, yerli tarixçilərdən birinin söylədiyinə görə, bir neçə il öncə həmin məzarlıqda olmuş, lakin orada ilanların çoxluğu və hücumu nəticəsində dərhal ərazini tərk etmək məcburiyyətində qalmışlar. Bu baxımdan ora daha çox ilin payız və qış fəsillərində getmək məsləhət görülür. Yaz və yay fəslillərində əraziyə getdikdə isə çox ehtiyatlı olmaq, öncədən lazımi tədbirlərin görülməsi lazımdır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(19.11.2025)

Kübra Quliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Süni intellekt (SI) son illərdə texnologiyanın ən sürətlə inkişaf edən sahələrindən biri olmuş və həyatımızın müxtəlif sahələrində özünə yer tapmışdır. SI, kompüterlərə və maşınlara insan kimi düşünmə, öyrənmə və qərar vermə qabiliyyətini qazandırmağa yönəlmiş bir elmi sahədir. Süni intellektin tətbiqləri genişdir və onun müxtəlif alt sahələri var, o cümlədən maşın öyrənməsi, dərin öyrənmə, təbii dilin işlənməsi və görüntü tanıma.

Bu məqalə, süni intellektin tarixi, müsbət və mənfi tərəfləri, günümüzdəki rolu, çalışma mexanizmi, enerji sərfiyyatı və soyutma sistemi kimi əsas aspektləri əhatə edir.

Süni intellektin tarixi:

Süni intellektin tarixi 1950-ci illərə qədər uzanır. 1956-cı ildə Dartmouth Konfransında, John McCarthy, Marvin Minsky, Nathaniel Rochester və Claude Shannon tərəfindən ilk dəfə rəsmi olaraq süni intellekt termini istifadə edilmişdir. Bu dövrdə süni intellekt, əsasən sadə riyazi modellərə və məntiqi qaydalara əsaslanırdı. Lakin zamanla, maşın öyrənməsi və dərin öyrənmə metodlarının inkişafı ilə SI daha mürəkkəbləşdi.

1980-ci illərdə ekspert sistemləri və neyron şəbəkələri geniş yayılmağa başladı. 1990-cı illərdə isə, çoxlu verilənlər bazasının və kompüter gücünün artması ilə, süni intellektin tətbiqləri daha praktiki olmağa başladı. Bugün isə süni intellekt gündəlik həyatın bir hissəsinə çevrilib və avtomobil sənayesindən səhiyyəyə, maliyyə sektoru və müştəri xidmətlərinə qədər hər sahədə istifadə edilir.

Günümüzdəki rolu:

Bugünkü gündə süni intellekt həyatın bir çox sahəsində istifadə olunur:

Sağlamlıq: SI, tibbi diaqnozların qoyulmasında, şəkil tanımada və xəstəliklərin vaxtında aşkarlanmasında mühüm rol oynayır. Süni intellektdən istifadə edərək, xəstəliklərin proqnozlaşdırılması və fərdi müalicə planlarının hazırlanması mümkündür.

Avtomobil sənayesi: Avtomatik idarə olunan nəqliyyat vasitələriSI texnologiyaları sayəsində sürücüsüz idarəetmə bacarığına malikdir.

Müştəri xidmətləri: Çox sayda şirkət, chatbot və virtual köməkçilər vasitəsilə müştəri xidmətləri sahəsində süni intellektdən istifadə edir.

İstehsalat və sənaye: Süni intellektin tətbiqi, istehsal proseslərinin optimallaşdırılması və daha sürətli və effektiv əməliyyatların aparılmasını təmin edir.

Süni İntellektin müsbət və mənfi tərəfləri:

Müsbət Tərəfləri:

1. Səmərəlilik və Avtomatlaşdırma: Süni intellekt, mürəkkəb və təkrarlanan tapşırıqları sürətlə və düzgün yerinə yetirə bilər, bu da iş yerlərində məhsuldarlığı artırır.

2. Yeni istiqamətlər və karyera sahələri: Süni intellekt sahəsi yeni iş imkanları yaradır. Məsələn, məlumat analitikası, robototexnika və proqramlaşdırma kimi sahələrdə mütəxəssislər tələb olunur.

3. Təhlil və qərar dəstəyi: SI, böyük verilənləri təhlil edərək doğru və düzgün qərarların qəbul edilməsini təmin edir.

Mənfi Tərəfləri:

1. İşsizlik: Süni intellektin artan rolu, bəzi iş sahələrində insan işçilərinin yerinə robotların və avtomatlaşdırılmış sistemlərin keçməsinə səbəb ola bilər, bu da işsizlik səviyyəsinin artmasına gətirib çıxara bilər.

2. Etik problemlər: Süni intellektin tətbiqi ilə bağlı etik problemlər yaranır. Məsələn, qərarların necə qəbul edildiyi və bu qərarların nəticələrinin kimə və necə təsir edəcəyi məsələləri.

3. Məlumat təhlükəsizliyi: Süni intellektin məlumat bazaları və sistemləri ilə işləməsi, kiber hücumlara qarşı zəif ola bilər, nəticədə şəxsi məlumatların sızması və digər təhlükələr meydana çıxa bilər.

 Süni intellektin çalışma mexanizmi:

Süni intellektin işləmə prinsipi, müxtəlif alqoritmalar və statistik modellər üzərində qurulmuşdur. Ən çox istifadə olunan metodlardan biri maşın öyrənməsidir. Bu metod, verilən məlumatlar əsasında sistemlərin özlərini təkbaşına inkişaf etdirməsinə və öyrənməsinə imkan verir.

1. Verilənlər: SI sistemləri, böyük verilənlər üzərində təhlil aparır. Bu verilənlər, müxtəlif mənbələrdən, məsələn, sensorlar, veb saytlar və ya sosial media şəbəkələrindən əldə edilir.

2. Modelin qurulması: Dərin öyrənmə (deep learning) və neyron şəbəkələri kimi metodlar istifadə edərək, SI sistemləri öz alqoritmalarını qurur və onları təkmilləşdirir.

3. Təhlil və Qərarvermə: Bu modellər öyrəndikdən sonra, verilən məlumatlara əsasən düzgün nəticələr çıxarır və qərarlar verir.

Süni İntellektin Enerji Sərfiyyatı və Soyutma Sistemi:

Süni intellekt sistemləri, xüsusən də dərin öyrənmə və böyük verilənlər emalını həyata keçirən zaman böyük enerji sərf edir. Bu cür sistemlər üçün yüksək hesablama gücü tələb olunur, bu da yüksək enerji istehlakı ilə nəticələnir. Məsələn, dərin öyrənmə modelləri, çoxsaylı parametrləri emal edərək nəticəyə gəlirlər və bu əməliyyatlar ciddi enerji sərfiyyatı ilə əlaqələndirilir.

Soyutma Sistemi: Süni intellekt sistemləri, xüsusən də böyük məlumat mərkəzləri və hesablama gücü tələb edən maşın öyrənmə modelləri, yüksək istilik yaradır. Bu səbəbdən bu sistemlərin səmərəli işləməsi üçün xüsusi soyutma texnologiyalarına ehtiyac var. Əksər məlumat mərkəzlərində soyutma sistemləri, sistemlərin normal işləməsini təmin etmək üçün kritik rol oynayır. Bu sistemlər, soyuq hava ilə işləyən kondisionerlər, maye soyutma və ya yeni nəsil sıxılmış hava sistemləri istifadə edərək cihazları soyuq saxlamağa kömək edir.

Süni intellektin inkişafı insan həyatını daha da asanlaşdırmış və məhsuldarlığı artırmışdır. Lakin, bu texnologiyanın tətbiqində etik, sosial və enerji ilə bağlı bəzi problemlər də mövcuddur. Gələcəkdə bu problemlərin həlli və texnologiyanın daha səmərəli istifadəsi istiqamətində inkişaflar gözlənilir. Süni intellektin həyatımıza daha dərindən daxil olması ilə, onun əhəmiyyəti daha da artacaq və insanlıq üçün yeni imkanlar yaradacaqdır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(19.11.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Hekayə saatı runrikasında sizlərə Ruslan Mollayevin “Qatıl” hekayəsi təqdim edilir.

Ruslan MOLLAYEV

“QATİL”

 Hekayə 2012-ci ildə Nəsimi Milli Ədəbiyyat müsabiqəsinin qalibi olub.

Aktrisa

       Bir qadınla tanış olursan. Çox keçmir sənə aşiq olduğunu bildirir. Onu tam tanımadığın üçün, əslində, özünə deyil, içindəki qüvvəyə aşiq olursan və o, birdən qeyb olur. Əllərinin qanını yuya-yuya “bu son iş idi” – deyib, həyat tərzində dəyişiklik üçün axşam çağına teatra getməyi planlaşdırırsan. Pərdələr açılır və səhnədə o peyda olur. Ürəyinin döyüntüsünü yanında oturanlar da eşidir.

– Deyəsən, telefonunuz zəng çalır, – deyə, sizə pıçıldayırlar.

Özünü ələ alıb diqqətlə tamaşaya baxırmış kimi səhnədəki aktyorların birinə çevrilirsən və bir anda hər şey donur. Təkcə onun dodaqları bir-birinə dəyib açılır. Əlləri havada yellənib saçlarına girir. Kirpiklərini tələsmədən yumub-açır. Birdən bu gün səhər öldürdüyün qatilin can verməsini xatırlayırsan...

Səhnənin ortasında közərə-közərə artan işığın altında iblis paltarını geyinmiş biri dayanır. İblis onun qanadlarını açır. O isə monoloq söyləyir. Deyilən cümlələrə heyrətlənirəm, nəhayət, nədən birdən onun qeyb olduğunu anlayıram. Səhnədə deyilən sözlər, jestlər, hamısı mənimlə görüşdə işlətdiyi kəlmələrdir. Bu, bir tamaşanın məşqi imiş. Ağ mələk paltarını geyinmiş aktrisa cümlələri söylədikcə mən də onunla birgə deyirdim. Yanımda oturan tamaşaçı dirsək vurub sakit olmağımı istədi. Tamaşaçının qulağına pıçıltı ilə – “bax indi adama çevrilib səhnədən yox olacaq” söylədim.

– Baxmısınız? Axı, bu, premyeradır! – dedi.

Ona fikir vermədən tamaşanı izləməyə davam elədim.

Tamaşaçı təəccüblü halda üzümə baxırdı. Elə bil tamaşa üzümdə gedirdi. Pərdələr bağlandı.

           Qrim otağı. Əlimi aktrisanın ətəyinin altına saldım. O gözlərini yumub həzz ala-ala: “Bilirdim gələcəksən. Bəyəndin özünü?” – soruşdu.

Cavab olaraq silahı içinə saldım. Diksindi, gözləri bərəldi, sifətinə qorxu yayıldı, gülümsündü və mən atəş açdım. Ağ rəngli mələk paltarı qan oldu, bir-iki damcı da güzgüyə sıçradı. Masanın üstündəki pambıqla qanı güzgüyə yaydım, bir tərəfi dodaq boyası idi. Qadın qoxusu ilə ölüm qoxusunu içimə çəkib getdim.

Mən necə qatil oldum

Hanzaqor dağından yenicə düşmüşdük, Mazımqara postu üçün darıxmışdım, körpünün o biri tərəfində gürcü əsgərləri bir yerə yığışıb deyib-gülürdülər. Yaz vaxtı buranın havasında qəribə bir füsunkarlıq var.

Dan yeri sökülürdü, elə bil göydə qırmızı boya dağarcığı partlayıb yer üzünə damırdı. Duman dağın döşünə düzülmüş ağacların boynuna kəlağayı kimi sarılmışdı. Körpünün altından pıçıltı ilə axan Mazımçay ətrafı daha da sehrləyirdi. Hava artıq açılmışdı, uzaqdan görünən həyət evlərinin aralarındakı yoldan arabir maşınlar keçirdi. Arxamda dayanan dağa böyük hərflərlə “Azərbaycan” yazılmışdı. Ona hər baxanda içimdə qəribə hisslər oyanırdı, yəqin ki, bu, fəxr hissi idi, əlimdəki silah sərhəddə dayanmağıma xüsusi cəsarət verirdi.

Yuxarı kənddən maşın səsi gəlir: “UAZ”-dır.

Qara kişi: -Sabahın xeyir, oğul! – deyib, maşını aşağı şlaqbauma gedən yolda saxladı. Səhərlər bazara toyuq-cücə aparırdı. Maşını elə köhnə idi ki, bir az bərk sürsəydi, ayrı-ayrı hissələrə ayrılacaqdı. Zastava rəisi ondan danışmışdı bizə: Tək yaşayırdı, yoldaşını Katexçay şəlaləsindən bir neçə kilometr yuxarıda (V – əsrə aid olan Katex kilsəsinin yaxınlığında) odun yığarkən ayı parçalamışdı. Qara kişinin üzünə baxanda deməzdin ki, həyatından narazıdır: qırmızı dolu yanaqları və gülərüz sifəti vardı. Ümumiyyətlə, bu ərazinin insanlarında havasına uyğun qəribəlik vardı. Eramızdan əvvəl 65-ci ildə Roma və Alban qoşunları arasında Alazan çayı sahilində baş verən döyüşdə iştirak edən qədim yunan tarixçisi Plutarx yazırdı: Alban ərazisində olan bu torpaqların əhalisi sakit təbiətli, məğrur, döyüşdə cəsarətli və cəsurdur.

– Neçə ayın qalıb?

 Artıq günlərmi saydığımı dedim. Sevindi, – ah, nə gözəl, hərbi bileti alan kimi uşaqları da götür, gəlin bizə, sizi zirzəmi çaxırına qonaq edim, toyuq-cücədən də kəsərik.

Bilmirəm niyə, amma birdən uşaq kimi “mən toyuq yemirəm” – söylədim. Elə bil bu dəqiqə toyuğu boğazıma dürtəcəkdi.

– Niyə, a bala? Ondan təmiz nemət var?

…Altıncı sinifdə oxuduğum vaxtlardı. Üzməyi hələ bilmirdim və mənə suyun altında üzənlər çox maraqlı gəlirdi. Nəfəsimi tutub neçə saniyə havasız qala biləcəyimi ölçürdüm. Sonra bunu vedrədə yoxladım, daha sonra toyuğu tutub həyətimizdəki arxa saldım. İstəyirdim o da ördəklər, qazlar kimi üzsün, başını bir- iki dəfə suya salıb-çıxartdım. Sonra bir qədər saxladım və öldü. Nənəmin ən sevimli ağ toyuqlarından biri idi. Tətilə qonaq gəldiyim üçün mənə heç nə demədi. Qorxmuşdum, diksinmişdim. Babam gözümün qarşısında basdırdı onu və: belə etmək olmaz, – dedi. Dayım xeyli gülmüşdü, həmən günün səhərindən əzab verə-verə olsa da, üzməyi öyrətdi mənə. Və o gündən toyuq yeyə bilmirəm.

Qara kişi: – Sən gəl, gəl, – deyib, dodağının altında gülə-gülə maşına minib getdi.

         Kənd camaatı rahat şəkildə postdan gəlib keçə bilirdilər, çünki buralar bizim ərazi sayılırdı. Amma əslində, xidmətdə olduğum üçün onunla danışmamalıydım. Duman artırdı, xidməti daha da gücləndirdim. Belə məqamda xidmət səslə aparılır. Göz uzağı görmədiyi üçün diqqət daha çox səsə verilir. Dağın ətəyində aşağı posta kimi balaca tağlar tikilmişdi, çox vaxt buralarda iki it yatırdı. Bir dişi, bir erkək. Bir-birinə söykənib yatmışdılar. Elə şirin yatmaqlarına baxıb həsəd aparırdım. Onlara indi nə dərəcədə yaxşı olduğunu, bəlkə də, ağıllarına belə gətirmirdilər. O tayda, uzaqdan it səsləri eşidilirdi, gürcü əsgərləri dağılışmışdı, postları boş idi, deyəsən. Çay öz axarıyla axırdı. Aşağı – Gömrük Postunda yoxlanış üçün dayanan “Tır”ın yiyəsi motoru işə salıb qızdırırdı. Onun nə qədər yol gəldiyini, onu gözləyən ailəsini düşündüm və birdən itlərin səslərini çox yaxında eşidib fikirdən ayıldım. Körpünün tən ortasına kimi gəlib dayandılar və başladılar bir-biri ilə oynamağa. Bir az əvvəl erkək itin yanında uzanmış dişi it yanımdan keçib getdi. Şlaqbaumun qarşısında dayanıb onlara baxdı. Erkək it yatmışdı. Bu səhnə, bu görüntülər heç vaxt yadımdan çıxmayacaq. Dişi it çevrilib “sevigilisinə” baxdı və şlaqbaumun altından keçib getdi. O biri itlərə az qalmış ayaq saxlayıb oturdu. İtlər oynaya-oynaya buna tərəf gəldilər, onu qoxlayırdılar. Birdən biri onu dişlədi, digəri cumdu üstünə, o zingildəyib geri qayıtmaq istəyəndə qarşısını kəsdilər. Erkək it səsə başını qaldırdı və axsaya –  axsaya körpüyə tərəf gəldi. Dişi iti zorlayırdılar, erkək itin gözlərində uçurum vardı. Birdən onlara tərəf cumdu, üç it onun qarşısını kəsib mırıldadı. Çayın səsi gəlmirdi, ağaclar, hava – hər şey donmuşdu. Erkək it axsaya-axsaya dala qayıdıb, yerində uzandı. Onlar hamısı, bir-bir dişi iti zorlayıb getdilər. Dişi it də heç nə olmayıbmış kimi qayıdıb erkək itin ayaqları tərəfdə uzandı. Ekrək it aram-aram dərindən nəfəs alırdı. Dişi itin bədəni isə saat kimi vururdu.

          Göy gurultusu ilə yağışın ilk izi eyni vaxtda oldu. Avtomatın qundağı ilə dişi itin başına dayanmadan vururdum. Macal tapıb başını qaldıra bilmirdi, erkək it isə sadəcə baxırdı. İtin beynini tamam dağıtdım. Səsə çıxıb olanları gördülər və məni həbsə yolladılar.

Yenə xidmətdə idim, erkək it daha buralarda görünmürdü, Qara kişi maşın ilə aşağı postun şlaqbaundan keçib qarşımda saxladı, maqnitafonunda “Acar” rəqsi səslənirdi, səsini alıb dedi:

– Salam, oğul, eşitdim həbsə düşmüşdün. Başın sağ olsun, amma de görüm, o iti nə üçün öldürdün? Üstüvə cumdu? Ondan bir neçə gün bundan qabaq erkəyi maşının qabağına çıxmışdı. Deyəsən, ayağının üstündən keçdim. Yəqin qancıq onun üçün acıqlı olub. Əsas odur canın-başın salamatdır. Nə oldu tərxis olmursan?..

Tərxis olduğum gün Qara kişini öldürdüm və beləliklə mən qatil oldum.

 Harakiri

Bütün olanlara üz çevirib, uzun yola çıxırsan, hər addımında suyun içində gedirmiş kimi torpaq ətrafa yayılır. Arxaya çevrilib baxanda ardınca səkkiz nəfərin gəldiyini görürsən. Anlayırsan ki, bu yol tək sənin deyil, sənin kimi bir neçə samurayların yoludur.

Hamı duz xətt üzərində çayın kənarında oturub, dua oxuyur, harakiri etməyə hazırlaşır, üzü dağlara dayanan ağ saçlı nurani kişinin fleytada ifası adamı yatızdırırdı. Məndən başqa hamı gözlərini yummuşdu. Bura cəsarətlə gəlsələr də, ölümə hazır olmadıqları açıq şəkildə görünürdü. Qılıncın altında oturan samuray bir az qabağı əyilsə, dostu onun ölümə hazır olduğunu biləcək və nə etməlidirsə, onu həyata keçirdəcəkdi. Hər kəsin qarşısında dəstəsi ağ parçaya bələnmiş xəncər vardı. Fleytada çalınan həzin musiqi dağlara dəyib suya düşürdü, əsən sərin külək meşənin hündür ağaclarını rəqs etdirirdi. Bir azdan bu ölüm maşınlarının qanı öz əlləri ilə torpağa töküləçəkdi. Çayın o biri tayında, ağacın arxasından qadın gördüm. Tək deyil, tanıdım, samurayların həyat yoldaşlarıdı.

– Durun, durun deyirəm sizə, aç gözlərini, qılıncı çək onun başından.

Musiqi dayanan kimi qadınlar ağacların arxasından çıxdılar.

Bir o tərəfə baxın, onlar necə sizin ölməyinizi gözləyir. Məni başa düşürsünüz? Bu ritual onlar tərəfindən düşünülüb. Sən, mən onlara görə vuruşmuşuq və bu gün onlar istədiklərinə çatıblar. Bundan sonra yalnız siz onlara mane ola bilərsiniz. Başa düşürsünüz?

Ağsaqqal üzünü çaydan çəkmədən: – Sən kimsən? Bu torpaqlarda nə qəzirsən? – soruşdu. Rahatlıq üçün buralara tez-tez gəldiyimi söylədim.

– Onlar sadiq qalacaqlarına and içiblər, başqa yolları yoxdur. Samurayın həyat və yaradıcılığı ölümə hazırlıqdı, – dedi.

Yanımda dayanan samuray birdən xəncəri özünə sancdı və harakiri elədi. Çayın o tayında yeddi qadın əllərində qılınc suya girib bizə tərəf üzürdülər. Samurayların hər birini ayağa durğuzub döyüşməyə səslədim. Hər kəs yenə diz üstə oturub, başını aşağı saldı. Qadınlar sahilə az qalırdılar. Özünü öldürmüş samurayın xəncərini götürüb meşəyə doğru qaçdım. Fleytanın həzin səsi yenə bütün meşəyə yayılırdı. Səs yenə birdən kəsildi, çayın kənarında olan hamını öldürmüşdülər. Qadınları tapıb bir-bir həmən o xəncərlə, qarınlarının sol tərəfinə batırıb sağa doğru sonra isə horizontal çəkib, göbəklərini iki yerə böldüm və hər qadını qətlə yetirəndə o, yadıma düşürdü, əlimi nəbzlərinə qoyub son vuruşa kimi onların necə öldüyünü hiss edirdim. Məhz bu baş verənlərə görə mən indi sizin qarşınızdayam.

– Müttəhim kimi sizin istəyiniz nədir?

– Onları bağışlayın!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(19.11.2024/)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Güney Azərbaycan Poeziyası Antologiyası layihəsində Təbriz təmsilçimiz Əli Çağlanın növbəti təqdim etdiyi yazar Norveçdə yaşayan soydaşımız Hadi Qaraçaydır.

Hadi Qaraçay

Norveç

XALI ÜSTÜNDƏ YAZI

Günəşin ayıma

Suyun suyuma

Gecəm ulduzuna qarışıq ikən

Gözlərin qanıma

Odun canıma

Əllərin oduma alışıq ikən

Külümü yellərə necə verərsən?

İtburnu kolları bənək bənəkkən

Baramam odlanıb çal kəpənəkkən

Ürəyim ürəyim ələk-vələkkən

Sən məni ellərə necə verərsən?

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(19.11.2025)

Sabah - 19 noyabr 2025-ci il tarixində Beynəlxalq Muğam Mərkəzində Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun təşkilatçılığı və Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyinin dəstəyi ilə Şanlı Zəfərin 5-ci ildönümünə həsr olunmuş ədəbi-bədii tədbir və miniatür sənətinin incəliklərini əks etdirən “Kölgəsiz Dünya” sənədli filminin təqdimat mərasimi keçiriləcək.

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalına Fonddan verilən məlumata görə, tədbirdə müxtəlif musiqi və bədii çıxışlardan ibarət proqram təqdim olunacaq daha sonra miniatür sənətinə həsr olunmuş “Kölgəsiz Dünya” adlı sənədli film nümayiş etdiriləcək.

Tədbirdə Azərbaycan Respublikasında akkreditə olunmuş diplomatik korpus və Dövlət qurumlarının nümayəndələrinin, elm, mədəniyyət və incəsənət xadimlərinin, media təmsilçilərinin iştirakı gözlənilir.

Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu bu tarixi günü qeyd edərək, Vətən müharibəsində həyatını itirmiş qəhramanlarımızı, eləcə də qazilərimizi dərin ehtiramla anır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(18.11.2025)